Dit artikel hoort bij Lichamelijke Opvoeding Magazine 7, 2018 Collega’s overzee

De efficiëntie en het effect van het gebruik van pictogrammen Stagelopen op zich is spannend. Als je dat dan ook nog eens in het verre buitenland doet, maakt dat het nog eens extra spannend. Daarbovenop loop je ook nog stage op een school voor speciaal onderwijs, ben je de taal niet machtig en doe je onderzoek. Kortom: veel ingrediënten voor een interessant verhaal over optimalisering van communicatie waardoor meer beweegtijd ontstaat. Tekst en foto’s Floor te Dorsthorst Iedereen heeft weleens een leraar geschiedenis gehad waar je uren naar kon luisteren zonder dat het ging vervelen. Communiceren met kinderen is een kunst. Maar wat nu als je je doel zo duidelijk mogelijk moet maken zonder taal? Wat nu als jouw leerlingen communicatie erg moeilijk vinden? Iedereen voelt zich wel eens niet begrepen of lukt het niet op een juiste manier over te brengen wat je nu precies bedoelt. Dit is geen positieve ervaring en kan leiden tot frustratie en spanningen.

Twee redenen voor optimaal gebruik lestijd Kinderen met autisme ervaren weinig geslaagde contactmomenten (Delfos & Gottmer, 2008). Kinderen met een lager IQ tussen de 70-85 hebben moeite om te communiceren met anderen. Ook voor begeleiders en docenten is het vaak

moeilijk het gedrag van deze kinderen te begrijpen (Verschuur, Didden, Lang, Sigafoos, & Huskens, 2014). Maar wat gebeurt er wanneer je de communicatie optimaliseert? Hoe doe kan je dit doen en wat schieten de leerlingen ermee op? Obesitas is een groeiend probleem wereldwijd (World Health Organisation, 2015). Curaçao is één van de landen waar dit op grote schaal een probleem vormt. Maar liefst 65 procent van de Curaçaoënaars heeft overgewicht of obesitas. Dat blijkt uit de Nationale Gezondheidsenquête 2017 van het Volksgezondheid Instituut Curaçao. Uit het rapport van de GGD Curaçao (2008) komt naar voren dat er in Curaçao een algemene negatieve culturele houding ten opzichte van bewegen heerst. Overgewicht bij kinderen heeft onder andere als oorzaak dat er een beperkte hoeveelheid aan openbare speeltuinen en sportvelden beschikbaar is, waarbij de veiligheid en het

onderhoud beperkt is. Daarnaast is de infrastructuur zo ingericht dat men zich

noodzakelijk moet verplaatsen met de auto (Diemel, 2016).

Basketbalspelletjes

Curaçaoënaars komen moeilijk in beweging Tijdens mijn afstudeerstage kwam dit ook duidelijk naar voren. Docenten hechten in vergelijking met Nederland minder waarde aan het bewegen op school. Er is bijvoorbeeld geen gymzaal en materialen zijn redelijk beperkt. Het verschil met de luxe die je op de Fontys Sporthogeschool hebt qua materiaal was enorm. Ook spelen cultuur en het tropische klimaat een rol wanneer het gaat over beweging. Omdat er op Curaçao weinig bewogen wordt, is het extra belangrijk om zoveel mogelijk uit de beweegactiviteiten te halen. In het bijzonder kunnen scholen hier een positieve bijdrage aan leveren door het optimaal benutten van de lestijd. Leerlingen op het speciaal onderwijs hebben extra begeleiding en uitleg nodig. Dat gaat meestal ten koste van de lestijd (Roeters, 2013). Zeker op een MLK-school waar meerdere ziektebeelden naar voren komen.

Om lessen effectiever in te richten, is er onderzoek gedaan naar het gebruik en het effect van pictogrammen tijdens de uitleg van de lessen lichamelijke opvoeding (LO). Daar zijn verschillende redenen voor. Rond het eerste levensjaar beginnen kinderen zich te realiseren dat bepaalde aanduidingen de plaats in kunnen nemen van een betekenis. Dit stelt hen in staat om symbolen, communicatieve gebaren en woorden te verwerven (Wetherby, Reichle & Pierce, 1998). Een andere reden om pictogrammen ter ondersteuning te gebruiken is dat deze voor meer duidelijkheid kunnen zorgen (de Rijdt & Scheres, 2017). Kinderen weten wat er gaat gebeuren, waardoor de les meer voorspelbaar en minder onoverzichtelijk gemaakt wordt. In mijn onderzoek heb ik onderzocht of deze manier van uitleg geven van invloed is geweest op de zelfstandigheid van de leerlingen. Het doel was dat ze minder afhankelijk worden van

de docenten en sneller aan de slag kunnen. Door leerlingen sneller aan de slag te laten gaan kan de beweegintensiteit in de les worden verhoogd (Slingerland, 2016). Ook door het zelfregulerende aspect met duidelijke grenzen stellen en herhaaldelijke

pictogramoefeningen wordt getracht een hogere beweegintensiteit te bewerkstelligen en zodoende tegemoet te komen aan de beperkingen die er heersen rondom de extra begeleiding en uitleg die op het speciaal onderwijs nodig zijn.

Picto’s bekijken Om communicatiehulpmiddelen op maat aan te kunnen bieden aan leerlingen moeten er twee vragen beantwoord worden. De eerste vraag is: welk middel is geschikt om de communicatie van een extra impuls te voorzien? De tweede vraag is: welke waarde voegt dit toe buiten de verbale uitleg die de leerlingen krijgen van de docent (Noen et al., 2000)? Om de eerste vraag te beantwoorden kan er gebruik worden gemaakt van de Executive Functioning theory. Deze theorie zegt dat mensen met autisme maar ook leerlingen met een licht verstandelijke beperking (Ponsioen & Plas, 2014) moeite

hebben met plannen en organiseren. Er vinden complicaties plaats in het stap voor stap vooruit denken (Frith, 2002). Uitgaande van deze theorie is er baat bij communicatieve hulpmiddelen met een concreet, ruimtelijk vormgegeven structuur zoals voorwerpen, pictogrammen, foto’s, tekeningen en/of geschreven tekst (Noen et al., 2000). Ook leerlingen met ADHD hebben aandachtsproblemen die bestaan uit moeite hebben met luisteren, vergeetachtig zijn bij dagelijkse bezigheden, organiseren en het uitvoeren van taken (Verhulst, Verheij, & Ferdinand, 2007).

Voor- en nadelen Gebaren gaan snel en hebben een opeenvolgende verwerking nodig van de ontvanger. Mede door de ontbrekende essentiële vaardigheden die nodig zijn, zoals: imitatie en planning zijn gebaren niet effectief (Mirenda & Erickson, 2000). Ook werken foto’s minder goed dan pictogrammen omdat deze afleidende details zoals kleurschakering bevatten(Noens & Van Berckelaer, 2002). Een keerzijde is dat een kind in staat is om voorwerpen en pictogrammen te benoemen, maar zich de functionele betekenis niet kan voorstellen (Verpoorten 1996, geciteerd in Noens & Van Berckelaer-Onnes, 2002). Het gebruik van pictogrammen zorgt voor figuurlijke beelden van tekstuele situaties (Peeck, 1993; Schmeier, 2015). Doordat pictogrammen een beeld kunnen geven van situaties, wordt verwacht dat leerlingen deze makkelijker kunnen herkennen (Visser, 2016).

Visualisering Natuurlijk is een stage in het buitenland altijd anders dan je in eerste instantie verwacht. Op de Blenchi school in Curaçao wordt in het Papiaments lesgegeven. Waar hierboven al aangegeven was dat communicatie voor kinderen met een handicap lastig is, maakt een taalbarrière van de docent het er niet makkelijker op. Nog een reden om met pictogrammen te werken. De methode is gebaseerd op de TEACHH-methode (Treatment and Education of Autistic and related Communication Handicapped). De TEACCH-methode is in 1970 ontwikkeld door Eric Schopler. Het is een interventieprogramma dat gericht is op mensen met een Autistisch Spectrum Stoornis. De methode is bedoeld om de lessen te concretiseren, te visualiseren en door het herhalen van opdrachten het leren voor de leerlingen gemakkelijker te maken (Mesibov, Shea &

Schopler, 2004). Visualisering is onmisbaar en van enorm belang in het speciaal onderwijs. Deze kinderen laten zich namelijk veel beter sturen door wat ze zien, dan door wat ze horen. Door de leerlingen een taak te laten verwoorden en daarbij visuele ondersteuning te bieden, wordt de leerling meer structuur geboden (Mesibov, Shea & Schopler, 2004).Pictogrammen blijven hangen in tegenstelling tot taal (van Berckelaer-Onnes, 2012). Om de leerlingen zo goed mogelijk kennis te laten maken met de pictogrammen is ervoor gekozen om beweegactiviteiten te koppelen aan één pictogram. Door deze beweegactiviteit te herhalen in combinatie met de pictogram wordt de uitleg verduidelijkt en heeft de docent minder tijd nodig voor de uitleg. Hierdoor kunnen de leerlingen sneller beginnen met sporten.

Fysieke activiteit Curaçao Doordat de leerlingen sneller en beter begrijpen wat de bedoeling is kan de lestijd die beschikbaar is optimaler besteed worden. Hierdoor wordt in dit onderzoek getracht dat de leerlingen een hogere fysieke inspanning tijdens de les bereiken. Wanneer een beweegactiviteit volbracht is, wordt de klas verzocht om op de blauwe stoeprand te gaan zitten. Buiten worden de lessen LO gegeven op ruw asfalt en in de volle zon. De docent pakt de pictoplank erbij en haalt de pictogram van de beweegactiviteit die net gespeeld is eraf en plakt deze op de achterkant. Zo weten de leerlingen dat die specifieke activiteit afgerond is. Dit maakt het extra duidelijk voor de leerlingen en zorgt tevens voor rust (Schopler, 1970). De docent pakt de pictogram van de tweede activiteit en laat die aan elke leerling goed en duidelijk zien. Daarna volgt de verbale uitleg met een voorbeeld waarbij de leerlingen zelf mogen deelnemen. De uitleg wordt afgesloten met het nog een keer laten zien van het pictogram. Visualisering vergroot de

zelfstandigheid (van Berckelaer-Onnes, 2012). Ook door het zelfregulerende aspect met duidelijke grenzen stellen en herhaalde pictogramoefeningen wordt getracht een hogere beweegintensiteit te realiseren. Vanuit deze methode is een lessenreeks gecreëerd waarbij acht interventies hebben plaats gevonden.

Resultaten Na een lessenreeks van zes weken kan uit het onderzoek geconcludeerd worden dat leerlingen op de Blenchi school baat hebben bij visualisering door middel van pictogrammen tijdens de uitleg. De fysieke inspanning van de onderbouw en bovenbouw samen is namelijk gestegen van 24,4% naar 35,2%. Hiervoor is de SOFIT (System for Observing Fitness Instruction Time) test gebruikt. Deze test is een observatiemethode die de tijd die leerlingen in gemiddelde tot zware fysieke activiteit kwantificeert. Vooral leerlingen

met autisme en ADHD zijn met betrekking tot de fysieke activiteit omhoog gegaan. De leerlingen uit de klas van de onderbouw hebben het meest aan de methode met pictogrammen gehad. Deze hebben een stijging in fysieke inspanning van 14,8% (Zie figuur 1). Tijdens mijn afstudeerstage heb ik vooral door het onderzoek maar ook daarbuiten veel ervaring en kennis opgedaan. Door les te geven in een ander land met een ander cultuur leer je zoveel meer dan alleen lesgeven. Je vergoot je netwerk, leert bijvoorbeeld een andere taal maar je leert vooral jezelf goed kennen. Ik ben erg dankbaar voor mijn begeleiding en wil in het bijzonder Dennis Witsiers bedanken die achter studenten staat die hun stage in het buitenland willen lopen. Pictogrammen hebben op de Blenchi school een positief effect gehad en wie weet past deze extra ondersteuning tijdens de uitleg ook in jouw les.

Fig. 1 Fysieke inspanning nul- en eindmeting onderbouw

Fig. 2 Fysieke inspanning nul- en eindmeting bovenbouw

Literatuur De Rijdt C., Scheres W. (2017) 3 Visualisaties En Communicatiev Ormen. In: Ondersteunend

communiceren bij dementie. Bohn Stafleu van Loghum, Houten Delfos, M. & Gottmer, M. (2008), Leven met autisme. Diemel, M (2016). Voedingsvoorlichting en fitness: de perfecte combinatie. Fontys

Sporthogeschool Eindhoven Eshuis, D. (2008). PROJECT OBESITAS PREVENTIE OP CURAÇAO. Opdrachtgever: Eilandgebied

Curaçao Frith, U. (2002, 2nd edition). Autism, explaining the enigma. Oxford: Blackwell Publishing GGD Mesibov, G., Shea, V., & Schopler, E. (2004). the TEACCH approach to autism spectrum

disorders. New York: Springer. Mirenda, P., & Erickson, K. A. (2000). Augmentative communication and literacy. In A. M.

Wetherby & B. M. Prizant (Eds.), Autism spectrum disorders: A transactional approach (pp. 333–369). Baltimore: Paul H. Brookes Publishing Co.

Noens, I. L. J., & Van Berckelaer-Onnes, I. A. (2002). Communicatie bij mensen met autisme en een verstandelijke beperking. Nederlands Tijdschrift voor de Zorg aan Verstandelijk Gehandicapten, 4, 212-225. Verkregen via http://www.kuleuven.be.proxy.library.uu.nl/english

Noens, I., Berckelaer-Onnes, I.A. van, & Verpoorten, R. (2000). Kan ComVoor leemte vullen? Indicatiestelling van ondersteunende communicatie bij mensen met een autistische spectrumstoornis. Logopedie en Foniatrie, 72, 244-247.

Peeck, J. (1993). Increasing picture effects in learning from illustrated tekst. Learning and instruction, 3, 227-238. doi:10.1016/0959-4752(93)90006-L

Ponsioen, A. en Plas, J. (2014). Handboek klinische ontwikkelingspsychologie. Verstandelijke beperking. Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV.

Roeters, A. S. (2013). De staat van het onderwijs. Onderwijsverslag 2011/2012. Utrecht Scholte, E.M. (2008). Meervoudig effectief. Een verhandeling over orthopedagogiek,

jeugdzorg en speciaal onderwijs. Universiteit Leiden Slingerland, M. (2016). Lichamelijke Opvoeding en het stimuleren van fysieke activiteit. Sport

gericht nr. 5 / 2014 – jaargang 68 Verhulst, F.C., Verheij, F., & Ferdinand, R.F. (2007). Kinder- en jeugdpsychiatrie.

Psychopathologie. Van Gorcum, Assen Verschuur, R, Didden, R.,Lang, R, Sigafoos, J & Huskens, B. (2014). Pivotal Response

Treatment for Children with Autism Spectrum Disorders: A Systematic Review Visser, M. F. L. (2016). Tevredenheidsonderzoek bij Middenbouw Leerlingen uit het Primair

Onderwijs en Zeer Moeilijk Lerende Leerlingen uit het (Voortgezet) Speciaal Onderwijs. Utrecht Universiteit.

Wetherby, A., Reichle, J., & Pierce, P. (1998). The transition to symbolic communication. In S. Warren, J. Reichle (Series Eds.) & A. Wetherby, S. Warren & J. Reichle (Vol Eds.), Communication and language intervention series: Vol. 7. Transitions in prelinguistic communication (pp. 82-83, 155-156, 171-191). Baltimore: Brookes.

World Health Organization (2015). Obesity and overweight. Fact sheet N°311. Contact: f.tedorsthorst@student.fontys.nl Kernwoorden: onderzoek, stage, pictogrammen Op de volgende pagina uitleg van de picto’s

Voorbeeld picto uitleg voetballes