DE BUITENGRENZEN VAN DE

EUROPESE UNIE

Een informatiepakket voor een werkstuk of spreekbeurt

COLOFON Tekst: Harry de Ridder Illustraties: CMO en zijn licentiegevers, Europese Commissie, IRIN, Photo Croatia, American Hungarian Foundation, Gemeente Ungheni, Flickr. De verhalen in dit informatiepakket zijn onder meer gebaseerd op een artikelenreeks van Bram Peeters in De Pers.

II

De Scriptieservice Nieuwe Stijl is mede mogelijk gemaakt door een bijdrage van Kerk en Wereld en door een solidariteitsbijdrage van de gezamenlijke religieuzen in Nederland via de commissie PIN. © Centrum voor Mondiaal Onderwijs, Nijmegen, 2008

Centrum voor Mondiaal Onderwijs Postbus 9108 6500 HK Nijmegen tel. 024-3613074 e-mail: cmo@fm.ru.nl http://www.cmo.nl

De inhoud is met zorg samengesteld. Mocht u van mening zijn dat inbreuk is gedaan op uw auteursrechten of beeldrechten, dan verzoeken wij u vriendelijk contact met ons op te nemen via cmo@fm.ru.nl.

De buitengrenzen van Europa is een pakket uit een reeks van vijf pakketten over de Europese Unie die met financiële ondersteuning van het Europafonds van het Ministe-rie van Buitenlandse Zaken tot stand is gekomen.

III

INHOUD Binnen– en buitengrenzen pag. 1 Kaart van de Europese Unie pag. 3 Verhaal: Aan de verkeerde kant van de buitengrens pag. 4 Fort Europa? pag. 5 Verdwenen pag. 5 Op reis naar het beloofde land pag. 6 Een fazant langs de grens pag. 9 Kritiek pag. 10 Oplossingen pag. 10 Verhaal: De Koude Oorlog is nog niet voorbij pag. 11 Een Wit-Rus in Polen pag. 12 Een Pool in Wit-Rusland pag. 12 Milieuvervuiling stopt niet aan de grens pag. 13 Tsjernobyl pag. 13 Sandoz pag. 15 Oostzee pag. 16 Verhaal: Verdorde bloemen pag. 17 Handelen aan de buitengrens pag. 19 De mieren van Medyka pag. 19 Mensenhandel pag. 21 Corruptie pag. 22 Verhaal: Eénrichtingsverkeer pag. 23 Aantekeningen pag. 25 Meer op internet pag. 27

IV

1

BINNEN– EN BUITENGRENZEN

De Europese Unie is ooit begonnen met zes landen: België, Duitsland, Frankrijk, Italië, Luxemburg en Ne-derland. Dat was in 1957. In 1973 kwamen Denemarken, Ier-land en Groot-Brittannië erbij en tel-de de Europese Unie negen landen. In 1981 waren het er tien; nieuwko-mer was Griekenland. In 1986 werden Spanje en Portugal lid en telde de Europese Unie twaalf leden. In 1995 deden voortaan ook Oosten-rijk, Finland en Zweden mee en had de Europese Unie vijftien leden. In 2004 ging het hard. Er kwamen toen tien nieuwe landen bij: Cyprus, Estland, Hongarije, Letland, Litouwen, Malta, Polen, Slovenië, Slowakije en Tsjechië. De EU telde toen 25 leden. In 2007 zijn Bulgarije en Roemenië lid geworden. In 2013 komt Kroatië er bij. De EU telt sindsdien 28 lan-den. Met de uitbreiding van zes naar 28 leden is er veel veranderd in de Euro-pese Unie. Een van de uitgangspun-ten van de Europese Unie is vrijheid van verkeer en goederen. Dat bete-kent onder andere dat een inwoner van een EU-land geen paspoort hoeft te laten zien als hij naar een ander EU-land gaat. De controle aan de binnengrenzen (= grens tussen twee EU-landen) is af-geschaft. De controle aan de buiten-grenzen (= de grens tussen een EU-land en een land dat niet tot de EU hoort) is des te strenger geworden. Een inwoner van een grensdorpje in Litouwen kan zijn auto pakken en zonder controle helemaal naar Portu-gal reizen -een rit van 4.000 kilo-meter-, maar hij kan niet ongehin-derd naar een buurman van het na-bijgelegen dorp aan de andere kant van de grens met het Russische Kali-ningrad.

1957

1973

1981

2007

2013

1986

1995

2004

2

De buitengrenzen van de EU zijn sinds 1957 naar alle kanten opgeschoven: naar het noorden (Finland en Zweden bijvoorbeeld), naar het westen (Ierland en Groot-Brittannië), naar het zuiden (Griekenland in het zuidoosten en Portugal en Spanje in het zuidwesten), maar de grootste aanwas komt uit het oosten: de drie Baltische staten Est-land, Letland en Litouwen, maar ook bij-voorbeeld Polen, Slowakije, Bulgarije en Kroatië. Dat zijn relatief arme landen die grenzen aan nog armere landen. Mensen uit die arme landen, zoals de Oekra-ine, proberen, op zoek naar werk, op allerlei manieren de rijkere Europese Unie binnen te komen. Volgens de regels (= legaal) en niet volgens de regels (= illegaal). De controles aan de buitengrenzen van de Europese Unie zijn zo streng, dat sommigen de EU daarom aanduiden als Fort Europa. We zullen er in dit pakket aandacht besteden op pag. 5. Ongewenste vreemdelingen kunnen we aan de buitengrenzen tegenhouden, maar dat geldt niet voor milieuproblemen. Die houden niet bij de grenzen op. Daar staan we bij stil op pag. 13. We kijken in dit pakket ook naar de handel langs de buitengrenzen van de EU. Wat zijn de gevolgen van de nieuwe buitengrenzen voor de handel? Meer daarover op pag. 19. We wisselen deze onderwerpen af met con-crete verhalen uit het dagelijks leven van mensen die vlakbij een buitengrens wonen van een van de dertien nieuwe landen (die in 2004, 2007 of 2013 lid zijn geworden).

3

KAART VAN DE EUROPESE UNIE

Op de kaart hierboven staan alle plaatsen die in de verhalen van dit scriptiepakket ge-noemd worden met hun paginanummers. 4 Grens Litouwen—Kaliningrad 11 Grens Polen—Wit-Rusland 17 Ungheni en Ungheni (grens Roemenië—Moldavië) 23 Groot- en Klein-Szelmenc (grens Slowakije—Oekraïne)

4

VERHAAL: AAN DE VERKEERDE KANT VAN DE BUITENGRENS

Kaliningrad is een Russische provincie, on-geveer even groot als Vlaanderen. Het ge-bied ligt ingeklemd tussen Polen en Litou-wen. Vroeger was Kaliningrad nog Duits ge-bied. De hoofdstad Kaliningrad heette toen Koningsbergen. Na de Tweede Wereldoor-log, in 1946, heeft Rusland het ingelijfd. Om van Kaliningrad in de rest van Rusland te komen, moet je twee landen door: Litou-wen en Letland of Wit-Rusland. In de provincie Kaliningrad woont ongeveer één miljoen mensen, van wie de helft in de gelijknamige provinciehoofdstad. Na de toe-treding van Litouwen bij de EU is er veel veranderd voor de Kaliningraders. Tot 2004 konden Kaliningraders makkelijk naar Polen en Litouwen voor luxegoederen die in eigen land niet te verkrijgen zijn. Zo’n 90% van alle Kaliningraders is wel eens in Polen of Litouwen geweest, maar nog nooit in de rest van Rusland. De hoofdstad Mos-kou is ook ver weg: 1500 kilometer. Toen in 2004 Polen en Litouwen lid werden van de Europese Unie was het voorbij met de uitstapjes. Voor een bezoekje aan het buurland Litouwen of Polen hebben de Kali-ningraders een visum nodig. De kosten van het visum zijn 35 euro. Dat lijkt niet zoveel, maar voor de meeste Kaliningraders is het onbetaalbaar. Maar liefst een derde van alle inwoners van deze Russische provincie leeft onder de armoedegrens. Vroeger was er met de verkoop van sigaretten en alcohol over de grens een aardig zakcentje bij te verdienen, maar dat is voorbij. Litouwers en Polen kwamen ook zelf naar Kaliningrad voor goedkope sigaretten en al-cohol. Maar die blijven nu ook weg; door de visumkosten loont dat de moeite niet meer. Ljoedmilla is eigenaar van een winkel. Ze ging vaak naar Litouwen om voorraden te halen voor haar winkeltje. “Het waren klei-ne vakanties voor mij”, zegt ze. “Nu voelt het alsof ik in een gevangenis woon, want ik kan geen visum betalen.”

5

FORT EUROPA? Een van de voordelen van de Europese Unie is dat de grenzen tussen de landen (= binnengrenzen) zijn opgeheven. De inwoners van de Europese Unie kunnen vrij reizen tussen alle landen die lid zijn van de unie. Hoe anders is het aan de buitengrenzen: de grenzen tussen landen van de Europese Unie en landen die géén lid van de EU zijn. Daar is de controle streng.

De landen in de Europese Unie zijn welvarend en vrij van oorlog. Veel mensen uit andere landen zouden hier graag willen wonen en werken. Maar de EU laat maar een beperkt aantal migranten toe. Daarom proberen veel mensen illegaal de grens over te steken. Volgens de EU zelf zijn er acht miljoen illegale immigranten in Europa. Elk jaar opnieuw probeert een half miljoen mensen om illegaal binnen te komen. De helft van hen is legaal met een visum binnen-gekomen dat maximaal drie maanden geldig is. Na afloop werden zij illegaal omdat ze langer bleven dan toegestaan. Eenmaal binnen kunnen zij vrij naar alle landen van de Europese Unie reizen. Verdwenen Zo is het precies gegaan met een groep muzi-kanten uit Burundi. In 2007 werd een groep van veertien jonge tamboers uit dit Oost-Afrikaanse land uitgenodigd voor een reeks concerten in Ne-derland. De jonge tamboers waren in eigen land nog in opleiding. Ze haalden met hun concerten geld op voor ontwikkelingsprojecten in Burundi. Uit voorzorgsmaatregel werden de paspoorten van de tamboers achtergehouden. De tamboers hebben twee weken lang netjes alle concerten afgewerkt, maar daarna zijn twaalf van de veer-tien tamboers verdwenen, vlak voordat ze weer terug naar Burundi zouden gaan. Ze lieten hun grote trommels achter en de mees-te van hun bezittingen. Men vermoedt dat ze naar België zijn gereisd omdat daar al veel van hun landgenoten wonen. België ligt ook voor de hand omdat de Walen daar Frans spreken, de taal die de meeste Burundezen ook kennen. Wellicht werken ze nu als illegaal in de bouw of in bars en restaurants. Ze hebben hun opleiding tot musicus in Burundi opgegeven voor een onzeker bestaan in een ver, vreemd land.

Vrij reizen binnen de Europese Unie

Enkele van de tamboers tijdens een optreden op een muziekfestival in Sittard

6

Op reis naar het beloofde land Verschillende Europese landen hebben nog koloniën. Spanje bezit nog twee plaatsen die op de Afrikaanse kust liggen, omringd door Marokko: de steden Ceuta en Melilla. Vanuit verschillende landen in Afrika probe-ren arme Afrikanen een van deze steden te bereiken om daar asiel aan te vragen. Wie Spaanse grond weet te bereiken, bevindt zich in de Europese Unie, ook al ligt dit stukje EU geografisch gezien in Afrika. Duizenden migranten riskeerden hun leven en trokken de grote woestijn Sahara door naar Ceuta of Mellila. Het werden er op een gegeven moment zó veel dat de Spaanse regering zich gedwongen zag om het een-voudige hek dat er eerst stond, te vervan-gen door dubbele muren van drie meter hoog met prikkeldraadversperring om de migranten buiten de poorten te houden. Vervolgens probeerden duizenden met gammele bootjes zelf de Middellandse Zee over te steken. Sommigen slaagden en spoelden aan op de stranden van Spanje, maar velen faalden en verdronken. Toen de controle op de Middellandse Zee en langs de Spaanse kust strenger werd, von-den de migranten een nieuwe route: ze trokken naar de Canarische eilanden.

Migranten hebben boomtakken tegen het oude hek rondom Ceuta gezet om er

makkelijker overheen te kunnen klimmen

Een migrant houdt trots de Spaanse vlag en zijn nieuwe ID-kaart op.

7

De Canarische eilanden zijn een kolonie van Spanje voor de kust van Afrika. Toen de route naar Marokko door strenge controles onderweg werd afgesneden, ver-plaatsten de migranten hun aan-dacht naar deze eilanden. Vanuit Mauritanië of Senegal probeerden ze de kusten van de Canarische eilanden te bereiken. De toeristen uit Europa keken vreemd op toen verschillende bootjes op de kusten van de Ca-narische eilanden strandden. Sommige toeristen gingen meteen helpen, anderen keken liever de andere kant op.

De beelden zoals je hieronder ziet, schokten de wereld. Dorstige en uitgehongerde vluchtelingen die dachten makkelijk een plekje in het beloofde land te kunnen krijgen. Beelden van vluchtelingen die halfdood (foto rechts hieronder) of dood (foto helemaal rechtsonder) aanspoelden op stranden waar de toeristen probeerden een bruin kleur-tje te krijgen.

8

De migranten waren ervan overtuigd dat ze eenmaal op Spaanse bodem naar Spanje zou-den worden overgebracht en van daaruit over de Europese Unie konden uitzwermen. Voor hen was en is de EU het beloofde land waar je makkelijk een baan kunt vinden en rijk kunt worden. Dat de meesten van hen jarenlang in een kamp zouden worden vastgehouden en uitgezet zou-den worden naar hun land van herkomst, kon-den ze niet geloven. De Senegalese DJ Awadi schreef een lied dat zijn landgenoten waarschuwde voor de gevaar-lijke tocht en voor de te hoge verwachtingen van het leven in Europa. “Ik heb vrienden die tijdens de overtocht zijn omgekomen; sommi-gen van hen zijn in Spanje aangekomen, maar anderen zijn verdronken nadat hun boot zonk.” Zijn rap plaatste hij op het internet (zie http://www.awadimusic.com/sunugaal.html), samen met foto’s die de gevaren van de overtocht la-ten zien. Zijn lied Sunugaal (= Wolof voor ‘Onze kano’) werd een grote hit. Enkele regels daaruit: Je hebt me beloofd dat ik een baan zou krijgen Je hebt me beloofd dat ik nooit meer honger zou hebben Je hebt me beloofd dat ik weer een toekomst zou hebben Maar werkelijk, tot nu toe zie ik daar niets van Zijn lied heeft niet zoveel geholpen, ondanks dat het een hit werd. De mensen geloofden hem niet. Voor hen blijft de Europese Unie het beloofde land...

Wat wel hielp waren de hevige protesten van de Europese Unie. Senegal en Mauritanië zagen zich gedwongen om de afvaart van bootvluch-telingen zoveel mogelijk tegen te gaan.

Ook de patrouilles van Spaanse oorlogsschepen vlak buiten de wateren van Senegal en Mauri-tanië hebben de stroom van vluchtelingen naar de Canarische eilanden flink doen afnemen.

De aandacht van de migranten verplaatst zich nu naar andere plekken die tot de Europese Unie behoren.

Een bootvluchteling bekijkt voor zijn vertrek de kaart van West-Afrika

DJ Awadi

9

Een fazant langs de grens In het zuiden van Europa proberen vooral migranten uit Afrika om de Euro-pese Unie binnen te komen. In het oos-ten zijn dat migranten uit buurlanden als Oekraïne, Wit-Rusland en Rusland of nog verder naar het oosten gelegen lan-den als China, India en Vietnam. De grens tussen Slowakije en Oekraïne is minder dan 100 kilometer lang (97,7 km), maar gold lange tijd als een gatenkaas waar sigaretten, benzine en mensen zonder veel moeite doorheen konden glippen. Toen Slowakije lid werd van de Europese Unie moest dat veran-deren. Nu geldt Slowakije als een land met een van de veiligste grenzen van de EU. De maatregelen die Slowakije -met hulp van de EU- nam, zijn indruk-wekkend. Het aantal grensbewakers is uitgebreid van 240 naar 880 mensen. De doua-niers beschikken over reuzenscanners waar elke vrachtwagen doorheen moet. De scanners ontdekken sigaretten in autobanden, benzinetanks of autostoe-len én mensen die zich in de vrachtwa-gens verborgen houden. De douaniers beschikken ook over nachtcamera’s, warmtekijkers, sneeuw-scooters, squads (vierwielige motoren) en honden. En als iemand in de buurt van de grens komt, gaat er kilometers verderop een alarm af. Er klinkt een alarm. De mensen in de controlekamer schrikken op. Ze spoelen snel het beeld terug van de camera die een beweging aan de grens heeft waar-genomen. “Vals alarm, een fazant”, zegt een van de agenten, wijzend op een stipje in de velden. De vele maatregelen hebben geholpen. Het aantal illegalen dat er in slaagt door de mazen van het net te glippen, is drastisch afgenomen. Het gaat nog om tientallen of honderden per jaar en niet meer om duizenden.

De scan laat duidelijk zien dat er mensen zich verbor-gen houden in de lading van deze vrachtwagen

Twee Moldaviërs zijn betrapt en wachten in de cel op hun uitzetting

10

Kritiek Dankzij de inzet van vele miljoenen euro’s slaagt de Europese Unie er in om de toestroom van vluchtelingen en migranten te beperken. Maar in de praktijk blijkt: hoe dichter de mazen van het net, hoe wanhopiger de pogingen van de vluch-telingen. Het aantal ‘grensdoden’ (mensen die omkomen bij hun poging illegaal de grens met de EU over te steken) stijgt. Het zou volgens de organisatie United Against Racism nu op een kleine duizend per jaar liggen. Sommigen zeggen dat de EU kortzichtig bezig is. We hebben door de vergrijzing (de gemiddelde leeftijd binnen de EU stijgt nog steeds) de mi-granten straks hard nodig om onze pensioenen te kunnen betalen. En mensenrechtenorganisaties als Amnesty In-ternational zeggen dat door de strenge maatre-gelen het recht op asiel (= bescherming in een ander land tegen vervolging in eigen land) in ge-vaar komt. Volgens Amnesty krijgen veel vluch-telingen de kans niet meer om elders asiel aan te vragen. Europa is volgens deze organisaties een fort ge-worden waar je niet kunt binnenkomen. Ze noe-men de EU daarom ‘Fort Europa’. Oplossingen De EU zoekt het tot nu toe vooral in steeds strengere maatregelen. Je hebt op pagina 5 kun-nen lezen dat veel immigranten op een toeris-tenvisum binnenkomen. Ze laten hun visum ver-lopen en worden illegaal. De EU heeft voorge-steld om dat terug te dringen via het nemen van vingerafdrukken en irisscans (scan van je oog). Al die gegevens gaan in een centrale computer. Zodra de maximale bezoektermijn (meestal drie maanden) voorbij is en het vertrek van de reizi-ger is nog niet geregistreerd, slaat die computer in alle lidstaten tegelijk alarm. Dan is meteen bekend wie hier illegaal is en weten de opspo-ringsdiensten naar wie ze moeten uitkijken. Een andere manier om de toestroom van vluch-telingen naar Europa te beperken, is wat men ‘opvang in de regio’ noemt. Vluchtelingen zouden zich in regionale opvangkampen in Afrika en Azië moeten melden. Daar zou hun vluchtverhaal ge-checkt worden. Wie een geldig vluchtverhaal heeft, wordt uitgenodigd om zich in een van de EU-landen te vestigen. Het blijft echter nog bij plannen. Niemand weet nog hoe die in praktijk gebracht moeten worden.

11

VERHAAL: DE KOUDE OORLOG IS NOG NIET VOORBIJ

De Koude Oorlog was een periode van gewapende vrede tussen de commu-nistische en de kapitalistische wereld in de tweede helft van de 20e eeuw. Het kapitalistische westerse blok, in-clusief Nederland en België, werd ge-leid door de Verenigde Staten (VS). Het communistisch blok stond onder leiding van de Sovjet-Unie (USSR). Aan de communistische kant vond je tal van Oost-Europese landen, aan de kapitalistische kant de West-Europese landen. Beide blokken werden geschei-den door het zogenaamde ‘IJzeren Gordijn’. In 1989 viel de Berlijnse Muur en wer-den West– en Oost-Duitsland her-enigd. In 1991 viel de USSR uiteen in vijftien afzonderlijke landen, waaron-der Rusland, Oekraïne, Georgië, Ka-zachstan en Wit-Rusland. Alle 15 voormalige Sovjetrepublieken hebben het communisme afgezworen, met uitzondering van Wit-Rusland. Daarmee kwam er ook een einde aan de Koude Oorlog. Alleen voor de buurlanden Polen en Wit-Rusland lijkt de Koude Oorlog nooit gestopt te zijn. In beide landen wonen etnische* min-derheden uit hun buurland. In Polen wonen er 800.000 Wit-Russen. In Wit-Rusland wonen er 400.000 Polen. Beide etnische minderheden voelen zich achtergesteld door de autochtone bevolking in hun land. De problemen tussen Polen en Wit-Russen worden versterkt door het verschil in religie. Ze zijn allemaal christelijk, maar bijna alle Polen zijn rooms-katholiek en ver-reweg de meeste Wit-Russen zijn oos-ters-orthodox. De grens tussen beide landen zit pot-dicht en maar weinigen zijn ooit een keer bij de buren gaan kijken...

In Grodno, twintig kilometer van de grens met Polen, wonen veel etnische* Polen. Grodno wordt door velen wel de meest ‘Europese’ stad van Wit-Rusland genoemd, maar in welk Europese stad vind je een tank bovenop een sokkel?

Grodno bij avond

Een Wit-Russische wacht aan de grens met Polen

* Een etnische minderheid is een bevolkingsgroep die oorspronkelijk uit een ander land komt

12

Een Wit-Rus in Polen Agnjezka Propopioek is 29 jaar en do-cente Duits. Ze woont in het Poolse grensstadje Hajnovka. Net als Wit-Russen vindt ze de politiek van Polen maar een zooitje. Ze is een grote fan van de Wit-Russische president Alek-sandr Loekasjenko. Ze vindt dat Wit-Rusland een sterke man nodig heeft. Haar oom Mikolai Litsjiwitsj is het met haar eens en heeft zelfs een satelliet-schotel gekocht zodat hij naar de Wit-Russische staatstelevisie kan kijken. Litsjiwitsj is van mening dat de Polen in Wit-Rusland schuldig zijn aan de slechte relatie tussen beide landen. “Ze willen steeds meer rechten, terwijl ze al zo veel hebben.” Dat Polen voor hun inzet voor meer rechten in Wit-Rusland regelmatig in de gevangenis belanden, interesseert hem niet. “Ze krijgen maar twee weken celstraf”, lacht hij. “Ik ben een minderheid hier en ik zeur toch ook niet?” Hoewel hij al dertig jaar niet meer in Wit-Rusland is geweest, weet hij zeker dat het leven in Wit-Rusland veel be-ter is dan in Polen. “Loekasjenko geeft om het land en er is discipline en ge-lijkheid. Ik denk dat de Wit-Russen gelukkiger zijn dan de Polen.” Een Pool in Wit-Rusland Igor Bantser (27) woont en werkt in Grodno. Hij is actief voor de Unie van Polen. Ofschoon Polen volgens de Wit-Russische wet het recht hebben om zich te organiseren en onderwijs in hun eigen taal op te zetten, is de Unie van Polen verboden. Hij is daarom voorzichtig voor wat hij zegt. “We hebben wel een Poolse school, maar de door de regering aangewezen docenten willen of durven geen les te geven over de Poolse cultuur.” Al snel laat Bantser echter alle voor-zichtigheid varen. Hij ergert zich aan de Wit-Russen: “Iedereen gelooft de propaganda en denkt dat Wit-Rusland een geweldig land is en dat wij etni-sche Polen een kwaadaardige groep opruiers zijn.”

De Wit-Russische president Loekasjenko

Igor Bantser

Een Pool wordt bij een demonstratie gearresteerd door de Wit-Russische politie

13

MILIEUVERVUILING STOPT NIET AAN DE GRENS

De Europese Unie kent strenge milieuregels waar alle landen aan moeten voldoen. Soms klagen we over die regels, maar ze zijn er om de gezondheid van de bijna 500 miljoen inwoners van de EU te bewaken. En dat is maar goed ook. We geven in dit hoofdstuk enkele voorbeelden van ernstige milieuvervuiling uit heden en verleden, van binnen en van buiten de EU. Want één ding is duidelijk: milieuvervuiling stopt niet aan de grens, niet aan binnengrenzen en niet aan de buitengrenzen van de EU.

Tsernobyl In 1986 bestond de Europese Unie nog uit twaalf landen (zie pag. 1) en was de Sovjet-Unie nog niet uiteengevallen. In Oekraïne –toen onderdeel van de Sovjet-Unie en nu een aparte staat– ligt het dorpje Tsjernobyl. Tot 26 april 1986 had niemand daarvan gehoord. Op 26 april 1986 ging er iets vreselijks mis. Een van de vier kernreactoren bij dit dorp ontplofte. Er kwam een gigantische hoeveel-heid radioactieve straling vrij. De wind ver-spreidde die straling naar het westen, naar Centraal– en West-Europa, zoals je op het Engelstalige kaartje hiernaast goed kunt zien. Radioactieve straling kun je niet zien, niet voelen en niet ruiken. Je kunt het alleen met een geigerteller meten. Zo is het ongeval ook bekend geworden. Een medewerker van een Zweedse kerncen-trale, 1280 kilometer van Tsjernobyl van-daan, kreeg een melding van zijn geigerteller dat zijn schoenen radioactief waren. Hij meldde dit aan een veiligheidsinspecteur. De bedrijfsleiding besloot toen alle 700 mede-werkers te onderzoeken. Zij bleken allen ra-dioactieve straling op hun kleren te hebben. De straling kwam echter niet uit hun eigen centrale. Aan de hand van de windrichting kwam men in de Sovjet-Unie uit. Die ontkende eerst, maar moest later het ongeluk toegeven. De gevolgen van de radioactieve straling wa-ren groot. Tot op de dag van heden onder-vinden nog duizenden mensen er hinder van.

De ontplofte kerncentrale in Tsjernobyl

14

In Nederland en België, die op zo’n 1700 kilometer van Tsjernobyl liggen, bleven de gevolgen beperkt. Hier mochten mensen gedurende enkele weken geen bladgroen-te (zoals sla) uit eigen tuin eten en daar bleef het zo’n beetje bij. Maar hoe dichter je bij Tsjernobyl komt, hoe ernstiger de gevolgen. Het ergst waren de gevolgen voor de omwonenden van de kerncentrale. Alle 360.000 inwoners van het gebied in een straal van 45 kilometer rondom de kerncentrale moesten hun huizen voor-goed verlaten. Voor velen te laat, ze had-den de straling al opgelopen. Tientallen brandweerlieden en hulpverle-ners die na de explosie van de kerncentra-le in Tsjernobyl te hulp zijn gekomen, zijn in de weken en maanden daarna overle-den of hebben kanker gekregen. Het aantal gevallen van schildklierkanker bij kinderen in dat gebied van 45 kilome-ter rondom Tsjernobyl is verhonderdvou-digd. Nog steeds worden er mismaakte kinderen geboren. De weilanden zijn besmet; koeienmelk mag niet gedronken worden; groenten, paddenstoelen en bessen mogen niet ge-geten worden. Nu, meer dan twintig jaar later, is het gebied rondom Tsjernobyl nog steeds verboden gebied. Het ongeval in Tsjernobyl heeft gevolgen gehad voor mensen in 25 andere landen. Het ongeval heeft ook aangetoond dat mi-lieuvervuiling niet stopt aan de grens en hoe belangrijk het is om goede internatio-nale afspraken te maken om dit soort rampen in de toekomst te voorkomen. Er staan in Rusland en andere voormalige Sovjet-staten nog steeds kerncentrales van het type dat in Tsjernobyl ontplofte, maar ze zijn wel verbeterd en uitgerust met nieuwe beveiligingssystemen.

De zestienjarige tweelingbroers Michael en Vladimir uit Wit-Rusland. Michael, mismaakt

door de straling uit Tsjernobyl die zijn ouders heb-ben opgelopen, is vijf minuten ouder dan Vladimir.

Herdenking van de ramp in Tsjernobyl in Wit-Rusland op 26 april 2007.

De cirkel met de drie driehoeken is het internationale teken voor radioactieve straling

15

Sandoz Als je naar de kaart van de Europese Unie op pagina 3 kijkt, zie je in het midden een land liggen dat aan alle kanten omringd is door EU-landen, maar zelf geen lid is: Zwit-serland. Zwitserland staat bekend als een degelijk land waar alles goed geregeld is. Toch ging het ook hier mis. Ook in 1986 en opnieuw had een flink deel van de Europese Unie last van de gevolgen. Een enorme milieuramp voltrok zich op 1 november 1986 bij de Sandoz-fabrieken in het Zwitserse Schweizerhalle, nabij Basel. Op het terrein lagen chemicaliën fout opge-slagen. Toen er brand uitbak, kwamen deze chemicaliën in het bluswater terecht. Dit ernstig vervuilde bluswater stroomde de Rijn naast de fabrieken in. De Rijn kleurde hele-maal rood. Tot aan de Lorelei in Duitsland kwam er geen levende vis meer voor en ook de watervlooien waren gestorven. Alle landen langs de Rijn –Zwitserland, Liechtenstein, Oostenrijk, Frankrijk, Duits-land en Nederland– moesten de waterinna-me voor drinkwatergebruik gedurende enke-le weken staken. In verschillende landen gingen mensen de straat op om te protesteren. De milieuminis-ters van de landen langs de Rijn kwamen bij elkaar om over maatregelen te praten. Met Johan Cruijff zouden we kunnen zeg-gen: ‘Elk nadeel heeft zijn voordeel’. De lan-den langs de Rijn hebben met elkaar afge-sproken dat zoiets in de toekomst niet meer mag gebeuren. Ze hebben afgesproken om alle watervervuiling tegen te gaan en ervoor te zorgen dat het water –dat in de jaren ze-ventig en tachtig van de vorige eeuw steeds vuiler werd– weer schoon zou worden. ‘De zalm terug in de Rijn’ was de leus (de zalm is heel gevoelig voor vervuild water). De afspraken werden een succes. De zalm kon in 1996 weer worden uitgezet in de Rijn!

Brand in het bedrijf Sandoz

De rode kleur van de chemicaliën is duidelijk in het bluswater te zien

Massale vissterfte in de Rijn

16

Oostzee Als je naar de kaart op pagina 3 kijkt, zie je dat alle landen rondom de Oostzee lid zijn van de Europese Unie, op één na. De EU-landen zijn Zweden, Finland, Estland, Letland, Litouwen, Polen, Duitsland en Denemarken. Het enige niet-EU-land is Rusland (dat op twee plekken aan de Oostzee grenst: met de provincies Kali-ningrad en Leningrad). De Oostzee was jarenlang ernstig vervuild door lozingen van rioolwater. Maar ook het dumpen van autowrakken en de instroom van arseni-cum, chroom en mosterdgas hebben aan de vervuiling bijgedragen. Omdat de Oostzee alleen in het zuiden een verbinding heeft (via Skagerak en Noordzee) met de Atlantische Oceaan duurt het 25 tot 40 jaar voordat al het water in de Oostzee ververst is. De negen kustlanden en enkele landen daaromheen die rivieren hebben die uit-eindelijk op de Oostzee uitkomen (zoals Zweden, Oekraïne en Wit-Rusland), zijn gaan samenwerken onder de naam HEL-COM. Nu staat HELCOM bekend als een van de meest succesvolle samenwer-kingsverbanden op milieugebied. HELCOM heeft zogeheten hot spots aan-gewezen: plekken die extreem vervuild zijn en het eerst moeten worden aange-pakt. De EU-landen hebben daarbij inten-sief samengewerkt met landen van buiten de EU. De meeste successen zijn geboekt bij het terugdringen van lozingen van ge-vaarlijke chemische stoffen. Van maar liefst 47 verschillende gevaarlijke stoffen is de lozing in iets meer dan tien jaar tijd met de helft verminderd. De mensen rondom en de vissen in de Oostzee varen er wel bij. De Oostzee gold lange tijd als de meest vervuilde zee ter wereld. Dankzij samen-werking over de grenzen heen (in HEL-COM) is de zee die slechte naam inmid-dels kwijtgeraakt.

Vervuild strand aan de Oostzee

Extreme algengroei

Opzuigen van olie uit het water

17

VERHAAL: VERDORDE BLOEMEN Als je aan het loket een kaartje zou willen kopen naar Ungheni, zou de beambte je moeten vragen: ‘Ungheni in Roemenië of Ungheni in Moldavië?’. Er zijn namelijk twee Ungheni’s. Ze grenzen aan el-kaar en worden gescheiden door de rivier Prut (dat spreek je uit als Proet). Tot aan 1939 hoorde het grootste deel van Moldavië bij Roemenië. In 1939 hebben Hitler (de leider van Duitsland) en Stalin (de leider van Rusland) grote gebieden in Oost-Europa onderling verdeeld. Het hui-dige Moldavië werd onderdeel van Rusland. Het deel van Ungheni dat ten oosten van de Prut lag, werd Russisch. Het kleinere deel dat ten westen van de Prut lag, bleef Roemeens. Aurica Cotea woont heel haar leven al in het Roe-meense Ungheni. Als kind wist ze niet beter dat het gebied aan de overkant van het water Russisch was. Toen ze een keer kinderen aan de andere kant van de rivier zag spelen, riep ze wat in het Roemeens naar hen. Tot haar verbazing antwoordden de kinde-ren in het Roemeens terug. Ze rende naar haar ou-ders om te vragen waarom de Russische kinderen Roemeens spraken. Haar ouders vertelden haar toen dat de mensen aan de andere kant van de grens vroeger ook Roemeens waren. Na het verdwijnen van het communisme in 1991 werd Moldavië onafhankelijk. Aurica vertelt: “Uit heel Roemenië kwamen mensen naar Ungheni om de brug over te steken en hun familie op te zoe-ken. Mensen gooiden van beide kanten bloemen, het was erg mooi.” De brug kreeg de bijnaam ‘bloemenbrug’.

Het stadswapen van Ungheni - Moldavië

Een bewaakte spoorbrug tussen beide Ungheni’s

Massale toeloop na het openen

van de brug

18

Moldaviërs aan beide kanten van de grens gingen veelvuldig bij elkaar op bezoek. De relaties werden zo goed, dat er gesproken werd over hereniging van beide landen. Maar toen kreeg Roemenië de kans om lid te worden van de Europese Unie. Het ri-viertje Prut werd ineens een buitengrens van de EU, met strenge bewaking en vi-sumplicht. Moldaviërs zonder visum komen het land niet meer in. En net zoals je in de andere verhalen in dit pakket hebt kunt lezen, is een visum voor de meeste Molda-viërs niet te betalen. De Moldaviërs beho-ren tot de allerarmsten van Europa. De bloemen op de ‘bloemenbrug’ zijn in-middels verdord... Voor Moldavië heeft het EU-lidmaatschap van buurland Roemenië nog meer gevol-gen. De Roemenen geven alle Roemeens-sprekenden uit Moldavië (en dat is bijna iedereen) de kans om een Roemeens pas-poort aan te vragen. Het aantal aanvragen is inmiddels opgelopen tot zo’n anderhalf miljoen. Dat is meer dan eenderde van de totale bevolking van Moldavië! Ivan Ginga (22) is een van hen. Hij is een van de duizenden Moldaviërs die in de Roemeense stad Iasi studeren. Ook hij heeft een Roemeens paspoort aange-vraagd. “Met een EU-paspoort kan ik mak-kelijker een opleiding in Spanje of Italië volgen”, zegt hij. “Bijna al mijn vrienden werken al in de EU, legaal of illegaal. Ze willen ook een Roe-meens paspoort, alleen om in de Europese Unie op zoek te gaan naar werk en een betere toekomst.” De Roemeense minister van Binnenlandse Zaken schat dat ongeveer 10% van de Moldaviërs in Roemenië blijft. “De rest gaat in de rijkere EU-landen op zoek naar een beter leven.”

Veel jongeren in Moldavië hebben geen zin in een armoedig bestaan;

als ze de kans krijgen, trekken ze weg. Het liefst naar een land in de rijke EU.

River Prut

19

HANDEL AAN DE BUITENGRENS

Grenshandel is zo oud als er grenzen zijn. Sommige producten zijn nu eenmaal goed-koper in het ene land dan in het andere land. De handel langs de grens tussen landen in Oost-Europa was altijd al omvangrijk. Dat sommige van die landen nu lid zijn ge-worden van de Europese Unie heeft daar niet zo veel veranderd.

De mieren van Medyka ‘Mieren’ worden ze genoemd. Oekra-iense vrouwen die hun brood verdie-nen met handel bij de Poolse grens-plaats Medyka. Op zich is er niets illegaals aan wat ze doen. Wie vanuit het buitenland de Europese Unie binnenkomt, hoeft geen belastingen te betalen over klei-ne hoeveelheden sigaretten (een slof), sterke drank (1 liter) en wijn en bier (3 liter). De prijzen van deze levens-middelen zijn in Oekraïne goedkoper dan in Polen. Met kleine hoeveelheden verdien je niet zoveel; de vrouwen steken daar-om meermalen per dag de grens over. Ze verkopen hun waar aan de Poolse kant of zelfs in het niemandsland tus-sen Oekraïne en Polen. Elke Pool die hun kant op komt, is een mogelijke klant en wordt door tientallen vrou-wen belaagd. Maar, zoals gezegd, met legale handel is niet zoveel te verdienen. Daarom nemen de ‘mieren’ meer koopwaar mee dan is toegestaan. In de winkels aan de Oekraïense kant van de grens hoor je regelmatig het scheurend ge-luid van kleefband, hét werktuig van de doorgewinterde smokkelaar(ster). Pakjes sigaretten worden met kleef-band op het lijf geplakt. Nu maar ho-pen dat de douaniers aan de grens je niet gaan fouilleren. Dat doen ze soms steeksgewijs. Ze hebben geen tijd om álle mensen die de grens willen passe-ren van top tot teen te fouilleren. Wie betrapt wordt, raakt zijn spullen kwijt, maar dat hoort bij het spel. Een vol-gende keer meer geluk.

20

Medyka is niet de enige grensovergang die populair is. Kroscienko is er ook zo een. Kroscienko is populair omdat daar de trein stopt die rijdt tussen Chyriv in Oekraïne en Ustrzyki Dolne in Polen, de enige treinverbinding tussen Oekraïne en Polen. Een trein tussen twee onbe-duidende dorpen die toch elke dag over-vol zit. De trein is zo populair omdat hij vol zit met smokkelaars. Ze smokkelen vooral sigaretten. De passagiers probe-ren hun smokkelwaar overal te verstop-pen. De bagage is nog de minst voor de hand liggende plek. In de lampen, onder het plafond, in de afvalbakjes onder het raam, in de sponningen van het raam. Er is geen plek die niet al geprobeerd is. Officieel duurt een rit tussen Chyriv en Ustrzyki Dolne, een afstand van 30 kilo-meter, twee uur en een kwartier. In werkelijkheid duurt de rit veel langer. Dat komt omdat de douaniers de vier wagons minutieus onderzoeken. Met een ijzeren haak wrikt een Poolse douanier de wandbekleding open. De passagiers zien het vrolijk lachend toe. “Jullie con-troleren, wij smokkelen”, roept een van de passagiers lachend, terwijl een doua-nier met een elektrische schroevendraai-er de raamomlijsting aan het losmaken is. Als de douaniers hun werk gedaan heb-ben, hebben ze drie vuilniszakken vol met sigaretten opgehaald. Ze weten dat ze lang niet alle smokkelwaar hebben gevonden. “Als we de wagons tot op het bot hadden moeten uitkammen, waren we tot morgenvroeg bezig geweest”, al-dus een van hen. De douaniers zijn blij met hun vondsten, de passagiers zijn blij met wat de doua-niers níet gevonden hebben. Er blijft ge-noeg over om te verkopen. Morgen zullen ze de trein terug naar Oekraïne nemen. De trein zelf gaat eerst naar de werkplaats, om zo goed en kwaad als het kan weer in elkaar ge-schroefd te worden.

De grensovergang bij Kroscienko voor auto’s (rechts) en de trein (links)

De trein tussen Chyriv en Ustrzyki Dolne ergens onderweg

21

Mensenhandel Het smokkelen van goederen is een nog vrij onschuldige bezigheid, een spel –zo lijkt het wel– tussen douaniers en smokkelaars. An-ders ligt het als het gaat om handel in men-sen. Op pagina 6, in het hoofdstuk ‘Op reis naar het beloofde land’, hebben we al laten zien dat duizenden migranten Europa ille-gaal proberen binnen te komen op zoek naar werk. Wat we daar nog niet hebben laten zien, is dat ze dat vaak niet op eigen houtje doen. Ze leggen hun lot vaak in han-den van gidsen en handelaren die hen voor grof geld proberen de grens over te smok-kelen. Betalingen van 7.000 euro per per-soon zijn geen uitzondering. Je kunt het de migranten misschien niet kwalijk nemen, maar wel de mensenhande-laren. Zij lijken zich vaak meer om hun ho-ge verdiensten te bekommeren, dan om de mensen die ze verhandelen. Op internet en in de kranten kun je talloze voorbeelden vinden van mensenhandelaren die hun ‘klanten’ hebben laten stikken als er doua-niers in de buurt komen. Dat gaat van het in de steek laten van migranten bij dreigen-de ontdekking op land tot het overboord zetten van migranten op zee als hun boot ontdekt dreigt te worden. Dat daarbij mi-granten verdrinken –veel Afrikanen zijn bij-voorbeeld de zwemkunst niet machtig– lijkt hen niet zoveel te schelen. Nog kwalijker wordt het als de handel in mensen niet op vrijwillige basis gebeurt. Het gaat dan vaak om vrouwen en kinderen die tegen hun zin in verhandeld worden. Zij komen vaak in de prostitutie terecht en kunnen daaruit bijna niet ontsnappen. Het gaat vaak om vrouwen (en kinderen) uit Oost-Europese landen (onder andere Oekraïne, Rusland en Wit-Rusland) die met de belofte van een goedbetaalde baan in een restaurant of hotel gelokt worden. Ze worden door mensenhandelaren over de buitengrenzen van de EU gesmokkeld. Een-maal binnen de EU, worden ze over de rij-kere EU-landen verspreid en moeten ze voor hun ‘bazen’ gaan werken. Tegen deze vorm van mensenhandel treden de EU-landen keihard op. Mensenhandela-ren die betrapt worden, kunnen op lange gevangenisstraffen rekenen.

22

Corruptie De keerzijde van de strenge controles aan de buitengrenzen van de Europese Unie is … corruptie. Een douanier die een oogje toeknijpt als hij wat smokkelwaar voorbij ziet komen, kan goed geld verdienen. Hoe ver dat kan gaan, laat de situatie in Polen zien. Tot voor kort betaalden mensen tot 5.000 euro om een baantje als douanier te kunnen krijgen. Velen van hen wonen in een kast van een huis of rijden rond in een dure auto. Een beginnend douanier in Polen ver-dient zo’n 400 euro per maand. Niet ge-noeg om al die luxe te kunnen betalen. Een paar honderd of duizend euro extra van smokkelende chauffeurs uit een van de buurlanden is dan mooi meegeno-men. Tegenwoordig is er een tekort aan Pool-se douaniers. In 2007 hebben duizend douaniers ontslag genomen. Hun baan was niet lonend meer. Onder druk van de Europese Unie heeft de regering van Polen in 2007 werk ge-maakt van de corruptiebestrijding. Er is een anticorruptiedienst in het leven ge-roepen die kordaat optreedt tegen sjoe-melende Polen. Wie betrapt wordt bij het incasseren van smeergeld, wordt hard aangepakt en wacht jarenlange ge-vangenisstraf. De angst zit er bij de Po-len goed in. Het gevolg is dat Polen nu met een te-kort aan douaniers zit. De douaniers die wel zijn blijven werken, hebben al diver-se malen gestaakt voor meer loon. “Want”, zo zeggen, “wie kan er rondko-men van 400 euro? Niemand toch?” Het gevolg is dat er van tijd tot tijd lan-ge wachttijden ontstaan aan de grens tussen Polen en Oekraïne of Wit-Rusland. Het record staat op 130 uur! Op gegeven moment stonden er meer dan 1500 vrachtwagens aan de grens te wachten, een rij van 40 kilometer. Maar corruptie, nee die komt niet of bijna niet meer voor...

Affiche van een anticorruptiecampagne

Een lange rij met wachtende vrachtwagens ten gevolge van een staking van Poolse douaniers

Corruptie

23

Groot-Szelmenc

Links Groot-Szelmenc, rechts Klein-Szelmenc

23 December 2005, net voor Kerstmis: de grensovergang wordt geïnstalleerd

VERHAAL: EENRICHTINGSVERKEER Het dorp Szelmenc is in tweeën ver-deeld: Klein-Szelmenc en Groot-Szelmenc. Klein-Szelmenc ligt in Oekraïne, Groot-Szelmenc ligt in Slowakije. Tot aan de Tweede Wereldoorlog was Szelmenc nog één geheel. Na de Tweede We-reldoorlog werd het dorp in tweeën gedeeld door de Russen. Klein-Szelmenc werd bij Rusland gevoegd (nu: Oekraïne) en Groot-Szelmenc bleef bij Tsjechoslowakije (nu: Slowa-kije). Samen telden de dorpen niet meer dan achthonderd inwoners. Door de opdeling werden ook families gescheiden. Mitro Ambrush (80 jaar) is een van de dorpelingen. Hij weet zich de opdeling nog als de dag van giste-ren te herinneren: “Opeens was er prikkeldraad. Niemand mocht er meer doorheen. Ik kon niet meer naar mijn school, die stond aan de andere kant, en ook niet meer naar het graf van mijn ouders. Bij latere begrafenissen brachten we de kist naar het hek, zo-dat de familieleden aan de andere kant van de grens afscheid konden nemen.” Na het verdwijnen van het communis-me mochten de Szelmencers via een officiële grensovergang weer bij elkaar op bezoek komen. Probleem was al-leen dat de grenspost 80 kilometer verderop lag. Toen Slowakije lid werd van de Europese Unie kwamen daar ook nog eens de visumkosten van 35 euro bij. Te duur voor de meesten. Een paspoort en visum kosten samen evenveel als de Szelmencers gemid-deld in twee maanden verdienen. In 2005 kreeg Szelmenc eindelijk zijn eigen grenspost. Het gevolg was dat er een ware stroom met grensverkeer op gang kwam, maar wel eenrichtingsver-keer: van Slowakije naar Oekraïne. Voor Oekraïne heb je geen visum no-dig, andersom wel.

24

Drukte aan de grens tussen Groot– en Klein-Szelmenc

De Slowaakse Szelmencers gaan nu bij hun Oekraïense familie op bezoek, maar niet andersom. De 40-jarige Morika uit Klein-Szelmenc is er blij mee, maar: ‘Ik zou nog graag mijn familie willen zien die slecht ter been is en niet hier kan komen.” Toch klaagt Morika niet over het éénrich-tingsverkeer. Ze verdient er zelf dik aan. Ze heeft een winkel met snoep en sport-schoenen die veelvuldig bezocht wordt door Slowaken. De prijzen in Oekraïne lig-gen een stuk lager dan in Slowakije. Dat hebben ook andere Slowaken ontdekt. Slo-waken uit de hele regio maken gebruik van de grensovergang om boodschappen te doen. Vooral levensmiddelen en met name alcohol en tabak zijn stukken goedkoper. Elke dag staan hordes Slowaken met lege boodschappentassen in de rij voor de grensovergang in Szelmenc. Het Oekraïen-se dorp Klein-Szelmenc met zijn honderden inwoners heeft er tientallen (geïmprovi-seerde) winkels bij gekregen. De drukte en overlast zijn Lajos Toth, bur-gemeester van Groot-Szelmenc, een doorn in het oog. “We wilden een overgang uit-sluitend voor onze bewoners. Nu wordt de grens misbruikt door Slowaken die hier al-leen komen voor de goedkope wodka en sigaretten.” Ook de burgemeester van Klein-Szelmenc, Jozef Illar, is niet gelukkig met de huidige situatie, maar om heel andere redenen. Hij vindt het een schande dat zijn mensen nog steeds niet makkelijk de grens over kunnen steken. “We hopen dat er een verdrag komt zoals tussen Oekraïne en Hongarije, waar de bewoners van het grensgebied de grens zonder visum kunnen oversteken.”

25

AANTEKENINGEN

26

MEER OP INTERNET Op de website van het Centrum voor Mondiaal Onderwijs vind je nog meer informatie die je kan helpen bij je werkstuk of spreekbeurt. Je vindt daar tips over hoe je het beste een werkstuk kunt opzetten of hoe je het beste je spreekbeurt kunt inkleden. Ga naar www.cmo.nl of www.maak-een-werkstuk.nl.

27

SCRIPTIESERVICE De Scriptieservice Mondiaal Onderwijs richt zich op leerlingen vanaf 10 jaar. In de reeks zijn meer dan 85 onderwerpen opgenomen over Derde Wereld, Vrede, Milieu en Mensenrechten. Elk pakket bestaat uit 24 pagina's tekst, foto's, tekeningen, strips en/of cartoons. Op de website van het CMO staat een handleiding voor het maken van een scriptie/werkstuk.

De versie op papier is te bestellen bij: Centrum voor Mondiaal Onderwijs Postbus 9108 6500 HK Nijmegen tel. 024-3613074 e-mail: cmo@fm.ru.nl http://www.cmo.nl