dax magazine nr. 26

Theo van der Meijden,Projectadviseur woningbouwcorporaties

ew_adv_Reynaers_dax 1 04-03-2009 12:13

Projecten?

Kies kozijnen van

één van onze

verwerkers!

VEKA: het kwaliteitsprofi el

www.vekakozijn.nl

Voor elk project heeft VEKA het juiste pro-

fi el. Met hun hoge isolatiewaarde leveren de

VEKA kozijnprofi elen interessante kosten-

besparingen op. Bovendien onderscheidt

VEKA zich door kwaliteit. Niet voor niets

mogen de Nederlandse kozijnfabrikan-

ten die de VEKA-profi elen verwerken,

voortaan het CE-label voor kunststof

kozijnen voeren. Een primeur in de branche!

Wilt u in uw projecten aan de slag met

bewezen kwaliteit? Neem dan contact op

met één van onze kozijnfabrikanten.

dax26_cover-binnen.indd 1 25-06-2009 17:12:30

Adv_Wolf_Dax.indd 1 08-06-2009 16:07:52dax26_030709_cck.indd 3 03-07-2009 18:08:33



Projecten?

Kies kozijnen van

één van onze

verwerkers!


www.vekakozijn.nl














jaargang 5 • 2009 • nr. 26� welkom bij dax nr. 26

Waar staat de architect als bouwer, nu de defi-nitie van het beroep enerzijds wordt opgerekt in de richting van theoreticus en sociaal ingenieur, en anderzijds zijn rol sterk wordt ingeperkt door de versplintering van specialistische disciplines in het bouwklimaat? Hoe realiseer je een project van waarde en betekenis onder de huidige condi-ties van gestandaardiseerde productie, verscherp-te bouwreglementen en de vraag naar markt-conformiteit? En hoe maak je een gebouw dat de tijd doorstaat in de huidige hype- en wegwerp-cultuur? Een oplossing voor al deze uitdagingen ligt volgens ons in een ambachtelijke benadering van het vak.

Dat een ambachtelijke benadering kan leiden tot progressieve architectuur, klinkt als een paradox. Wellicht komt dat doordat we de afgelopen jaren een stortvloed van iconische, perfect gerenderde en diagramatisch uitdagende ontwerpen de revue heb-ben zien passeren op de weblogs en aankondigings-pagina’s van de ‘‘architectuur-glossy’s”. Wat al deze prachtige beelden verhullen is de diepte en moeite van het architectonisch proces van het bouwen. Want uiteindelijk kan je renderen wat je wilt – het is de onbevangenheid van de alledaagse realiteit en de argeloosheid van de gebruiker die architectuur tot leven wekt. En daar worden niet alle gebouwen voor ontworpen.

geen nostalgieIn dit nummer behandelen we ambacht niet zozeer vanuit een nostalgisch oogpunt, maar vanuit de

dax26_030709_cck.indd 4 03-07-2009 18:08:39

jaargang 5 • 2009 • nr. 26 �welkom bij dax nr. 26

overtuiging dat uitzonderlijke architectuur ontstaat vanuit de ambacht van het vak. Evidente voorbeel-den uit het verleden zijn het Salk Institute van Louis Kahn en de werken van Buckminster Fuller. Maar ook het 'nieuwe' architectonisch ambacht is een combinatie van precisie in ontwerp, detaillering en materialisatie, waarbij de specifieke en intrin-sieke waarden van de (sociale) context en bouwkun-dige mogelijkheden ten volste worden benut.

kunde en vakmanschapVoor dit nummer van dax zijn wij op zoek gegaan naar voorbeelden van deze nieuwe ambachtelijk-heid. We vonden haar in projecten van veelal jonge bureaus die gestaag werken aan gebouwen die meer vereisen te zijn dan een icoon. Bureaus die langzaam maar zeker werken aan gedurfde ontwer-pen die ze waarborgen in de kunde en vakmanschap

van de architect. Dit resulteert in bijzondere ge-bouwen die niet zijn ontstaan vanuit de charmante bluf van de renderwereld, waar de ondergaande zon altijd zijn laatste gouden stralen langs de gebolde gevels straalt. Deze gebouwen zijn ontstaan vanuit de zorgvuldige overweging van de architect, maar ook vanuit de weerbarstigheid van de druilerige maandagmorgen op de bouwplaats. Om zo te komen tot een architectuur die voort-bouwt op de verworvenheden van het verleden, ge-bruikmakend van de mogelijkheden van het heden, en oplossingen ontwikkelt voor de toekomst. Powerhouse Company, Rotterdam/Kopenhagen

beeldSpiral House, 2009 • aquarel Charles Bessard, Powerhouse Company

dax26_030709_cck.indd 5 03-07-2009 18:08:42

� jaargang 5 • 2009 • nr. 26

colofondax nr. 26jaargang 5 • 2009

issn 1574-9290

gasthoofdredactiePowerhouse Company, Rotterdam en Kopenhagen (DK)

uitgevercaroline kruit

redactiephilip allinniels jongelingpamela delgadillo

basisvormgevingil panda electrik, www.ilpanda.nldaniëlle schaffelaars

aan dax werken meeviolette baudet, ine ter borch, richard moerenhout, rob nijsse, antje paul-kessels, john lewis marshall

redactie-adresdaxpostbus 969022509 jh den haagt +31 (0)6 11 30 03 27f +31 (0)8 47 16 83 67e [email protected] www.dax-magazine.nl

© copyright cck media 2009

Uitgever en redactie verklaren dat de inhoud van dit magazine zorgvuldig en naar beste weten is samengesteld. Zij houden zich dan ook niet aanspra-kelijk voor eventuele schade die voort-komt uit beslissingen of handelingen die zijn gebaseerd op informatie in deze uitgave. Niets in deze uitgave mag worden gereproduceerd, in welke vorm dan ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever.

beeld omslagaquarel Spiral House • Charles Bessard, Powerhouse Company

inhoudvaste rubrieken

welkom

actualiteitenprijzen&prijsvragenagendaarchiprix internationalbuitenkantbinnenkantdichtbij en verafafstudeerprojectvan producentenpublicaties

onbegrijpelijkcolumn van Rob Nijsse

productinformatie

4

9101112

16, 21, 2317

18, 79222024

26

71

inhoud�

12

2171

dax26_030709_cck.indd 6 03-07-2009 18:08:47

�jaargang 5 • 2009 • nr. 26

projecten

Spiral House, Combertault (F)Powerhouse Company, Rotterdam en Kopenhagen (DK)

kantoorgebouw Z58, Tokio (JP)Kengo Kuma, Tokio (JP)

villa Nilsen, Borgen (NO)Brendeland Kristoffersen, Trondheim (NO)

Franz Liszt ConcertgebouwAtelier Kempe Thill, Rotterdam

lezersservice

colofonvan de redactie

dax zoekt abonnees!doe een dagje daxje dax-collectie compleet

advertentie-index

volgende editie

38

46

50

56

inhoud

6, 88

287480

81

82

50

66

documentatie

‘architectuur is een uitdaging, bouwen is een avontuur’interview met Nanne de Ru en Charles Bessard van Powerhouse Company

huisgemaaktdoor Hans Ibelings

inspiratie!Villa 1 in wording

materiaal & mensvan grondige kennis naar spannend ontwerp

30

34

9, 29, 65, 71

66

38

26 56

46

dax26_030709_cck.indd 7 03-07-2009 18:08:55

� jaargang 5 • 2009 • nr. 26

medewerkers dax nr. 26

rieke vos studeerde kunstgeschiedenis in Amsterdam, waarna ze voor een paar jaar naar Berlijn vertrok. Zo’n acht maanden geleden kwam ze terug naar Ne-derland om bij Powerhouse Company als researcher aan de slag te gaan. Naast onderzoek bekommert ze zich ook om alle PR. Haar ervaring met redactiewerk kwamen bij de voorbereidingen van deze dax goed van pas. Naast haar werk voor het architectenbureau publiceert ze af en toe stukken over hedendaagse kunst en organiseert ze tentoonstellingen en events.

dax is een onafhankelijk vakblad dat wordt uitgegeven door CCK Media in Den Haag. In elke jaargang verschijnt dax zes keer. Abonnees van dax ontvangen ook de maandelijkse, digitale dax_nwslttr.

cck mediakoninginnegracht 472514 ae den haage [email protected] www.cckmedia.nl

advertentiewerving dax erik de jong en yuk chi kanadvercom, haarleme [email protected] +31 (0)6 24 68 52 25

website & dax_nwslttrbliss-webdesignjochen van wylicki www.bliss-webdesign.nl

drukwerkdrukkerij offset servicede haak 185555xk valkenswaardt +31 (0)40 20 73 777i www.offset.nl

� van de redactie

CCK

De tekst op pagina 4 en 5 van dax nr. 25 vindt zijn oorsprong deels op de site www.slow-architecture.com, die is gemaakt door TWA architecten uit Burdaard. Helaas waren de uitgever en vaste redactie van dax ten tijde van publicatie hiervan niet op de hoogte en is er dus ook niet naar verwezen. Wij begrijpen heel goed dat TWA architecten zeer ongelukkig is met de wijze waarop hun gedachtegoed is gepresenteerd. Daarom willen we bij deze de verwijzing naar hun website wel maken. Alhoewel de term 'Slow architecture' niet voorbehouden is aan TWA architecten, vinden wij het prijzenswaardig dat het bureau veel energie heeft gestoken in deze actuele en maatschappelijk zeer relevante wijze van denken over architectuur. We hopen dan ook dat elke lezer van dax de moeite neemt om de site te bezoeken en zich kennis te geven van de vele facetten van Slow architecture, zoals deze door TWA zijn onder-zocht. < Caroline Kruit, uitgever van dax• www.slow-architecture.com en www.twa-architecten.nl

antje paul-kessel combineert haar passies architectuur en fotografie in de fotocolumn waarmee we in dax nr. 25 een primeur hadden. Antje studeerde aan de Vrije Universiteit en Universiteit der Kunsten in Berlijn en werkte een aantal jaar voor bureaus als Zaha Hadid Architects en Renzo Piano Building Workshop, waar ze vooral visualisaties maakte. Het leidde tot haar eigen bedrijf dna design and architecture, dat dit jaar tien jaar bestaat. Wij zijn heel blij met haar enthousiaste inzet voor dax (deze editie op pagina 18) en kijken uit naar de volgende fotocolumns in de rest van de jaargang!

Woonzorgcomplex op de terp van Hallum • ontwerp TWA architecten

dax26_030709_cck.indd 8 03-07-2009 18:09:02

� jaargang 5 • 2009 • nr. 26

medewerkers dax nr. 26

rieke vos studeerde kunstgeschiedenis in Amsterdam, waarna ze voor een paar jaar naar Berlijn vertrok. Zo’n acht maanden geleden kwam ze terug naar Ne-derland om bij Powerhouse Company als researcher aan de slag te gaan. Naast onderzoek bekommert ze zich ook om alle PR. Haar ervaring met redactiewerk kwamen bij de voorbereidingen van deze dax goed van pas. Naast haar werk voor het architectenbureau publiceert ze af en toe stukken over hedendaagse kunst en organiseert ze tentoonstellingen en events.

dax is een onafhankelijk vakblad dat wordt uitgegeven door CCK Media in Den Haag. In elke jaargang verschijnt dax zes keer. Abonnees van dax ontvangen ook de maandelijkse, digitale dax_nwslttr.

cck mediakoninginnegracht 472514 ae den haage [email protected] www.cckmedia.nl

advertentiewerving dax erik de jong en yuk chi kanadvercom, haarleme [email protected] +31 (0)6 24 68 52 25

website & dax_nwslttrbliss-webdesignjochen van wylicki www.bliss-webdesign.nl

drukwerkdrukkerij offset servicede haak 185555xk valkenswaardt +31 (0)40 20 73 777i www.offset.nl

� van de redactie

CCK

De tekst op pagina 4 en 5 van dax nr. 25 vindt zijn oorsprong deels op de site www.slow-architecture.com, die is gemaakt door TWA architecten uit Burdaard. Helaas waren de uitgever en vaste redactie van dax ten tijde van publicatie hiervan niet op de hoogte en is er dus ook niet naar verwezen. Wij begrijpen heel goed dat TWA architecten zeer ongelukkig is met de wijze waarop hun gedachtegoed is gepresenteerd. Daarom willen we bij deze de verwijzing naar hun website wel maken. Alhoewel de term 'Slow architecture' niet voorbehouden is aan TWA architecten, vinden wij het prijzenswaardig dat het bureau veel energie heeft gestoken in deze actuele en maatschappelijk zeer relevante wijze van denken over architectuur. We hopen dan ook dat elke lezer van dax de moeite neemt om de site te bezoeken en zich kennis te geven van de vele facetten van Slow architecture, zoals deze door TWA zijn onder-zocht. < Caroline Kruit, uitgever van dax• www.slow-architecture.com en www.twa-architecten.nl

antje paul-kessel combineert haar passies architectuur en fotografie in de fotocolumn waarmee we in dax nr. 25 een primeur hadden. Antje studeerde aan de Vrije Universiteit en Universiteit der Kunsten in Berlijn en werkte een aantal jaar voor bureaus als Zaha Hadid Architects en Renzo Piano Building Workshop, waar ze vooral visualisaties maakte. Het leidde tot haar eigen bedrijf dna design and architecture, dat dit jaar tien jaar bestaat. Wij zijn heel blij met haar enthousiaste inzet voor dax (deze editie op pagina 18) en kijken uit naar de volgende fotocolumns in de rest van de jaargang!

Woonzorgcomplex op de terp van Hallum • ontwerp TWA architecten

dax26_030709_cck.indd 8 03-07-2009 18:09:02

actualiteiten

WATT sustainable dance club, Rotterdam • image Kossmann.dejong, www.kossmanndejong.nlkelderwanden Villa 1 • ontwerp Powerhouse Company • momentopname voorjaar 2008

dax26_030709_cck.indd 9 03-07-2009 18:09:07

jaargang 5 • 2009 • nr. 2610 actualiteiten

De Gouden A.A.P. (Amsterdamse Architectuur Prijs) van 2009 is tijdens een bijeenkomst op 8 april uitgereikt aan Claus en Kaan Architecten. Met de Stadsdeelwerf Zuideramstel, een opdracht van de gemeente, versloeg zij de bijna tweehonderd andere nieuwbouwprojecten van het afgelopen jaar. De werf, een ‘remise’ voor de schoonmaakwagentjes voor de stad, werd door de jury geprezen om z’n veellagigheid en zorgvuldige materialisering. De witte muren met lange horizontale ramen wek-ken de indruk van een luxe villa; een bijna ludiek contrast met het eigenlijke programma van het gebouw, maar een waardig karakter voor het huis van de straatvegers.Het debat dat tijdens de uitreiking plaatsvond had als titel ‘Projectonwikkelaars en architecten... vruchtbare samenwerking?!’. De Gouden A.A.P. is een prijs die niet alleen de architect, maar ook de

opdrachtgever danwel ontwikkelaar beloont voor meesterschap. Actueel onderwerp was natuurlijk de economische crisis: stilgezette projecten en veilige investeringen. Hoe gaat de ontwikkelaar daarmee om? Frustraties over langdradige processen, gekorte budgetten en steeds weer wisselende projectlei-ders vlogen door de zaal. De ontwikkelaars schoten terug: architecten verstaan hun vak niet, weten niet hoe een goede plattegrond eruitziet, hebben geen kennis van details. Een eenduidige conclusie van het debat was er niet. De ontwikkelaars benadruk-ten dat recessie een goede tijd is voor studie en verdieping. Juist nu kunnen ontwerpopgaven en planontwikkeling met bezinning worden aangepakt. Dit is ook de tijd om jong talent te stimuleren en beginnende architectenbureaus een kans te geven. Dat kan de jury van de A.A.P. misschien volgend jaar ter harte nemen. VSB

Op de Nationale Renovatiedag op 13 mei is in het Scheepvaart- en Transportcollege in Rotterdam de Nationale Renovatieprijs 2009 uitgereikt. Las Palmas in Rotterdam, een ontwerp van Benthem Crouwel Architekten, won de prijs in de categorie Utiliteits-bouw. De jury was overtuigd door de uitstraling die Las Palmas gekregen heeft, zowel door de specifieke renovatie-ingreep van het oorspronkelijk gebouw, als door de nieuwe opbouw. En dat het gebouw een prachtig voorbeeld is van hoe cultuur aanjager kan zijn van nieuwe ontwikkelingen in economisch achtergestelde gebieden.Het tot woningbouw getransformeerde St. Jobs-veem in Rotterdam van Mei architecten en steden-bouwers, kreeg de prijs toegekend in de categorie Woningbouw. De Innovatieprijs ging naar het project Dichterlijke Vrijheid in het Rotterdamse Spangen van Hulshof Architecten.

Nieuw dit jaar is de Duurzaamheidsprijs. Die werd toegekend aan het project Beatrixlaan in Voorburg van Overeem Architecten uit Rijswijk, waarbij oude-renwoningen door renovatie een kwaliteitsverbete-ring ondergingen, met als gevolg een energielabel-sprong, van F naar B.

www.arcam.nlwww.clausenkaan.nl

www.nationalerenovatieprijs.nlwww.benthemcrouwel.nl

Open Fort 400 Ideeënprijsvraag ontwerp eengebouw op één van de zes locaties op de noord-westoever van het IJ • uitgeschreven door NAi, Ymere en de stad Amsterdam • voor architecten, stedebouwkundigen en landschapsarchitecten • inschrijven en inzenden tot 12 augustus 2009 • idee-enprijsvraag en besloten ontwerpprijsvraag met vijf finalisten • www.openfort400.nl

Zerofootprint Building Re-Skinning Competition ontwerp een nieuwe huid voor een bestaand gebouw met als doel reductie van energiegebruik • voor archi-tecten, ingenieurs en milieudeskundigen • inschrijven en inzenden tot 1 september 2009 • bekendmaking vijf finalisten 30 september 2009 • realisatie projec-ten 2009-2011 • geldprijzen, die worden ingezet voor realisatie ontwerp • info via /communities.zerofoot-print.net/building-re-skinning-competition/

BRAVVO ontwerpwedstrijd 2009 maak een fictiefontwerp voor de Paleistuin van Paleis Noordeinde in Den Haag • voor professionals en studenten in de creatieve industrie en gebruikers van de tuin • aanmelden tot 18 september 2009 • inzenden tot 21 september • winnaar bekend op 20 oktober • inschrijfkosten 45 euro • prijzengeld 500 euro • tentoonstelling van 20 tot en met 27 oktober 2009 • www.bravvo.nl

dax26_030709_cck.indd 10 03-07-2009 18:09:09

jaargang 5 • 2009 • nr. 26 11actualiteiten

1 t/m 24 augustus • tentoonstelling geselecteerden Riet-veldprijs • Architectuurcentrum Aorta, Utrecht • toegang gratis • www.rietveldprijs.nlt/m 25 november • tentoonstelling Porzellan, Weisses Gold • over de pracht en kracht van porselein • Museum Bellerive, Zurich (CH) • www.museum-gestaltung.cht/m 9 augustus • tentoonstelling Coolpower • maquettes van de prijsvraag voor het Rotterdamse raadhuis uit 1912 en inzendingen prijsvraag 2009 • NAi, Rotterdam • www.nai.nl30 mei t/m 23 augustus • tentoonstelling Brazil Contem-porary met activiteitenprogramma • Braziliaanse cultuur op drie locaties in Rotterdam: Museum Boijmans van Beuningen, het Nederlands Architectuurinstituut en het Nederlands Fotomuseum • www.nai.nl, www.brazilcontem-porary.nljuli t/m 31 augustus • project Altai • twee maanden werken aan architectuur op een verlaten locatie in Rusland, kam-peren met tenten en bouwen met locale materialen • ge-organiseerd door Moscow Architectural Union & A.Asadov architectural studio • Altai, Multinski meer, Rusland • www.goroda-fest.rut/m 22 november • tentoonstelling A Higher Ambition: Owen Jones (1809-1874) • tekeningen en schilderijen van de architect, bekend van zijn studies van het Alhambra en ont-werpen voor de Great Exhibiton (1851) • Victoria & Albert Museum, Londen (GB) • www.vam.ac.ukt/m 16 oktober • tentoonstelling Interventie #10, Tobias Putrih & MOS • over de minimalistische architectuur van holle ruiimtes en onderzoek naar stapelstructuren • Mu-seum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam • www.boijmans.nlt/m 1 november • tentoonstelling Remembering Jan Kaplicky - Architect of the Future • overzichtstentoonstel-ling van de onlangs overleden oprichter van Future Systems • Design Museum, Londen (GB) • www.designmuseum.org

1234567891011121314 1516171819202122232425262728293031

123456789101112131415

•

•

•

•

augustus 2009

•

•

•

•

•

•

september 2009

•

28 juni t/m 6 september • expositie Anet werkt! • tien architectenbureaus verzamelden zich in het netwerk Anet en laten hun thema’s zien • ABC Architectuurcentrum, Haarlem • www.architectuurhaarlem.nl t/m 6 september • tentoonstelling The Decades of Finnish Architecture • stijlen, bouwtechniek, materialen en interi-eurontwerpen in de twintigste eeuw in Finland • Museum of Finnish Architecture, Helsinki • www.mfa.fit/m 12 oktober • tentoonstelling Speed Limits • over de rol van snelheid in het moderne leven en de invloed ervan op grafische, architectonische en productvormgeving • Cana-dian Centre for Architecture, Montreal (CA) • www.cca.qc.cat/m najaar 2009 • tentoonstelling Antibodies • werk van Fernando en Humberto Campana uit de periode 1989-2009 • Vitra Campus, Weil am Rhein • www.vitra.com, fernando-humberto-campana.blogspot.com

Van 19 tot en met 27 september is creatief Londen weer in de ban van The London Design Festival. Onderdeel van het festival zijn de 100%-shows (van 24 t/m 27 september) in het Earls Court Exhibition Centre. De officiële thema’s zijn Design, Detail, Material en Futures (exposities van jonge ontwerpers). Je zou deze shows in één dag kunnen bezoe-ken als er niet er nog veel meer interessante evenemen-ten plaatsvinden, zoals Tent London over digitale aspecten van het ontwerpen. • www.londondesignfestival.com, www.100percentdesign.co.uk, www.tentlondon.co.uk

•

beeld Juho Paaso-Rantala

dax26_030709_cck.indd 11 03-07-2009 18:09:15


Regional Museum of Mine Site: North of ChileTomás García de la Huerta • docent: Tomás García de la Huerta Eluchans • Universidad del Desarollo, Arquitectura • Zuid-Amerika - Chili - Santiago

Tomás García de la Huerta nam de al sinds 1748 verlaten ‘Transito’ mijn als onderwerp voor zijn project en ontwik-kelde het terrein tot een plek waar een museum en com-merciële activiteiten mogelijk zijn. Hij maakte de bestaande verbinding met een mijn 700 m verderop inzichtelijk en be-schouwde het ondergrondse netwerk als stedelijk weefsel. Een nieuwe bebouwing verbindt de bestaande elementen op locatie: de belangrijkste tunnel en een koloniaal huis.

Deviational SpaceEspen Folgerø • docenten: Jakob Røsvik, May-Elin Eikaas Bjerck • Bergen School of Architecture - BAS • Europa - Noorwegen - Bergen

Het centrum van Kristiansund werd in de Tweede Wereld-oorlog gebombardeerd en is volgens een minutieus plan weer herbouwd. Het resultaat is een gesloten, statisch stedelijk systeem. Espen Folgerø brengt met kleine ingre-pen daar verandering in. Hij gaat letterlijk de straat op om sociale structuren te vinden en te maken door culturele en maatschappelijke functies in het stedelijk weefsel te vlechten. Hij ziet zijn eigen taak als een combinatie van pragmatisme en idealisme.

Tokyo Littoral Art CenterKazuaki Hattori • University of Tokyo, Department of Archi-tecture, Faculty of Engineering • Azië - Japan - Tokio

Langs de randen van de Sumida Rivier liggen - net iets buiten de stadsrand van Tokio - afgedankte schepen die il-legaal worden bewoond. Dit houdt de ontwikkeling van het gebied tegen. Kazuaki Hattori vond in het gebied een ver-laten afvalloods, die als ‘parkeerplaats’ voor oude schepen kan worden gebruikt: een oplossing die twee doelen dient. Hij maakte van loods en schepen een cultureel centrum als aanjager voor nieuwe ontwikkelingen voor het hele gebied rond de Sumida Rivier.

MarkerparkSander Lap • docenten: Nanne de Ru, Marinke Steenhuis • Rotterdam Academy of Architecture and Urban Design • Europa - Nederland - Rotterdam

De inpoldering van het Zuiderzee-gebied kwam op gang na de overstroming in 1917. De activiteiten rond de Marker-waard kwamen tijdens de Duitse bezetting in 1942 tot stilstand. Sindsdien is de kwaliteit van het landschap zeer verslechterd. Sander Lap ontwikkelde een plan om die kwa-liteit te verbeteren en om nieuwe functies toe te kennen aan het gebied. Hij doet dat met een ring van schiereilan-den die verschillende functies kunnen hebben. Het gezond maken en houden van het gebied en de mensen die het gebruiken staat daarbij voorop.

Op deze en de volgende pagina’s tonen we de acht winnaars van de Archiprix International 2009.

De Archiprix International verzamelt elke twee jaar de beste afstudeerplan-nen ter wereld. De Archiprix Interna-tional Hunter Douglas Awards 2009 werden uitgereikt in Montevideo, Uruguay. Daarvoor waren er edities in Rotterdam (2001), Istanbul (2003), Glasgow (2005) en Shanghai (2007). De uitreiking van de Archiprix Interna-tional is gekoppeld aan een workshop op locatie, waar alle genomineerde afstudeerders een weeklang brain-stormen over een lokale opgave. Deze keer was het onderwerp de revitali-sering van het (deels verwaarloosde) havengebied van Montevideo. De resultaten van deze workshop werden gepresenteerd tijdens de prijsuitrei-king, begin april jongstleden.

Voor deze editie van Archiprix Interna-tional werden door een internationale jury in totaal 218 plannen beoordeeld. De jury bestond uit Sou Fujimoto (Japan), Juan Herreros (Spanje), Anne Lacaton (Frankrijk), Mario Schjetnan (Mexico) en voorzitter Salvador Schelotto (decaan van de Facultad de Arquitectura, Universidad de la Republica Uruguay in Montevideo, Uruguay). Archiprix International wordt gesponsord door Hunter Douglas, producent van onder andere Luxaflex en Luxalon plafondsystemen. Alle ingezonden plannen staan op de website van Archiprix International, ook de plannen van eerdere edities van de prijs.

dax26_030709_cck.indd 12 03-07-2009 18:09:39


dax26_030709_cck.indd 13 03-07-2009 18:09:58

jaargang 5 • 2009 • nr. 261� actualiteiten

dax26_030709_cck.indd 14 03-07-2009 18:10:16

jaargang 5 • 2009 • nr. 26 1�

Metropolitan MarketsMatthew Murphy • docenten: Dorian Wiszniewski, Liam Ross • University of Edinburgh, Dept of Architecture • Europa - Schotland - Edinburgh

De ontmoeting in Shanghai van een mondiaal, econo-misch zakendistrict met de kleinschalige straathandel is het uitgangspunt voor dit project. Matthew Murphy geeft voor knooppunten van handelsnetwerken objectgerichte oplossingen, variërend tussen hoogbouw (Hanging Tower, Shanghai Bird Tower), laagbouw (Bird Market, Earthen Flower Box) en ondergrondse infrastructuur.

Maja Turg: a market for TallinnMax Rink • docenten: Micha de Haas, Klaske Havik, Jan En-gels • Delft University of Technology, Faculty of Architecture • Europa - Nederland - Delft

In 1991 is Estonia onafhankelijk geworden. De nu vrijere economie vraagt om nieuwe, toegankelijkere plaatsen waar mensen kunnen handelen. Max Rink concentreerde zich op het gebied ten westen van het oude stadshart van Talinn en ontwikkelde een gebouw naar model van een spons die zich voegt naar de openbare ruimte. Met herkenbare bouwelementen van hout is een structuur ontwikkeld die een flexibele ontwikkeling mogelijk maakt maar bovendien eenheid in de stad laat zien.

MArchitectureRyo Kitazawa • docent Prof. Hideki Yoshimatsu • Tokai Uni-versity, Department of Architecture and Building Enginee-ring • Azië - Japan - Kanagawa

‘MA’ is een uniek Japans concept voor de definitie van ruimte. Na bestudering van de verbanden tussen de gebou-wen in het dicht bebouwde Tokio, kwam Ryo Kitazawa met het concept ‘urban MA’: de ruimte tussen de slanke hoog-bouw in Tokio. Hij experimenteerde met de stapeling van dergelijke ‘potloodgebouwen’ en het optimaliseren van de ruimte ertussen. Zo ontstaan in de stad nieuwe openbare ruimten, zodat op verschillende niveaus (in verticale zin) de stad intensiever kan worden gebruikt.

09_deeply rooted treePasqual Herrero Vicent • docenten: Manuel Lillo, Ignacio Bosch, Vicente Colomer, Fernando Menis • Universidad Politécnica de Valencia, Escuela Técnica Superior de Arqui-tectura • Europa - Spanje - Valencia

Pasqual Herrero Vicent koos een perceel in een oude wijk in binnenstedelijk Valencia. Hij wilde de geluiden, geuren, mensen en gebeurtenissen van de plek vormgeven in een nieuwe architectuurschool met het referentiebeeld van een diepgewortelde boom op de plek van een voormalig kloos-ter: de boom groeit binnen een stedelijke context, haalt zijn voedsel uit de bodem en creëert een groen en beschaduwd binnenplein. Ook in de materialisering zijn er referenties met boomstammen en gerecyclede constructie-elementen.

actualiteiten

www.archiprix.orgwww.hunterdouglas.nlwww.010publishers.nl

De publicatie met alle genomi-neerde projecten van Archiprix International 2009 is verschenen bij 010 Uitgevers in Rotterdam • ISBN 978-90-6450-690-1

dax26_030709_cck.indd 15 03-07-2009 18:10:28


Op het dak van het hoofdkantoor van Tommy Hilfi-ger Europe in Amsterdam realiseerde Braaksma & Roos Architectenbureau een bijzondere uitbreiding in drie lagen. In de optop is de directie van het mondiale bedrijf gevestigd, dat de uitbreiding gebruikt voor ontmoe-ting en gesprek. Door de bestaande bovenste verdie-ping te verwijderen en slim om te gaan met de eisen van het bestemmingsplan, was het mogelijk om drie nieuwe verdiepingen te realiseren. Het gebouw is gelegen in Amsterdam: bij het Leidseplein, met uitzicht op het American Hotel.

Om van dat uitzicht maximaal gebruik te maken, werden de gevels van de bovenste verdiepingen uit-gevoerd met veel glas. Daarbij was er veel aandacht voor het vervlechten van oud en nieuw. Zo werd de bestaande, kenmerkende gevelbeëindiging met ver-ticale elementen onaangetast gelaten, om ervoor te zorgen dat de optop zich op bescheiden wijze voegt in de bestaande stedelijke plint. De uitbreiding staat los van die opstaande rand. Intern werd het monu-mentale oude trappenhuis doorgetrokken tot in de moderne uitbouw.

ontmoetingsruimte

www.braaksma-roos.nl

In dax nr. 17 lieten wij de eerste beelden zien van het inmiddels gelauwerde project Villa 1 van Powerhouse Company. De keuken van dat huis is extra aandacht waard, zeker in het licht van het ambachtelijke thema van deze dax. Het ontwerp is uitgevoerd samen met Smeulders en heet ‘softrock’. De combinatie van hard- en zachtogende materi-alen maakt de keuken uitnodigend en spannend. De ruimte is efficiënt ingedeeld. Veel apparatuur is verborgen achter panelen van Pillarguri, een Noors leisteen, andere zijn van roestvast staal. Alle bewe-gende delen zijn op rails gemonteerd. Middenin de

ruime keuken is plek gemaakt voor een ontbijthoek. Daglicht valt de keuken binnen uit verschillende hoeken en laat de kleur van het steen veranderen.

softrock kitchen

www.powerhouse-company.comwww.smeulders-ig.nl

foto’sjeroen muschwww.jeroenmusch.nl

dax26_030709_cck.indd 16 03-07-2009 18:10:33

jaargang 5 • 2009 • nr. 26 1�actualiteiten

Pedrocchi Meier Architects uit Basel ontwierpen een penthouse op basis van twee samengevoegde appartementen op de bovenste verdieping van een appartementengebouw in Davos (Zwitserland) . Doordat de ruwbouwfase al was voltooid, werd de mogelijkheid van het bepalen van de ruimte-lijke structuur beperkt. De architecten creëerden daarom herkenbare functionele zones, die elk een eigen karakteristiek kregen. Er is een woonzone, een slaapzone en een wellneszone die worden verbon-den door een corridor die is bedoeld om - tussen de verschillende zones door - de geest te verlichten.

Elke zone heeft zijn eigen aankleding. Het meest in het oog springt de woonkamer, waarvan de vloer is bekleed met opvallende zwart-witte tegels. Ze be-staan uit witte, rondgewassen kiezels van wit mar-mer die zijn gegoten in zwart beton. De betonplaten zijn na uitharding gepolijst en doen daarom aan als natuursteen. De mixtuur van tegels werd speciaal voor het penthouse ontwikkeld. Ook de open haard en de aangrenzende zitbank zijn met het kiezelbe-ton bekleed. De mantel van de open haard bestaat uit één stuk kiezelbeton, waarin een hittebestendig kanaal is aangebracht.

interieur galerie

www.tokujin.com

De Waterfallbar is de loungeplek van een beschei-den privégalerie in het hart van Tokio met een uitzonderlijke aandacht voor materialen. Tadao Ando is de architect van het gebouw, Olafur Eliasson ontwikkelde de bijzondere, kwartsachtige tegels op de wanden en Yoshioka Tokujin ontwierp de prach-tige glazen bar en banken in de expositieruimte. Het werk van Tokujin kenmerkt zich door een zoektocht naar immaterialiteit. Tokujin stelde zich gasten voor die converseren op meubilair gemaakt van vloeibaar materiaal. Daarom werden de bar en banken opge-bouw met het glas waarvan lenzen voor telescopen

worden gemaakt. Het interieur is volledig met de hand gemaakt en heeft een geribbeld oppervlak, waardoor het lijkt alsof het stromend water is dat plotseling werd bevroren. Er op gaan zitten is daarom een wat onwennige activiteit. De Water-fall - zoals het ontwerp van Tokujin heet - is goed in balans met de muurdecoratie van Olafur Eliasson, een wanden gevelbekleding die bestaat uit een landschap van gesinterde, kristalachtige tegels. ‘Functieloze’ kunst en functioneel interieur gaan samen zonder dat één van de twee op de voorgrond wil treden.

foto’sMartin Friedli en Gee Ly (rechterfoto)

interieur appartement

www.pedrocchi-meier.ch

foto’sNacasa & Partners

dax26_030709_cck.indd 17 03-07-2009 18:10:50

jaargang 5 • 2009 • nr. 261�

dichtbij

actualiteiten

dax26_030709_cck.indd 18 03-07-2009 18:10:56

jaargang 5 • 2009 • nr. 261�

dichtbij

actualiteiten

dax26_030709_cck.indd 18 03-07-2009 18:10:56


dichtbij beton met vlekkenpatroon• foto Antje Paul-Kessels • veraf op pagina 79

dax26_030709_cck.indd 19 03-07-2009 18:11:01

jaargang 5 • 2009 • nr. 2620

Bij het ontwerpen van een keuken zijn - net als bij het opstellen van een receptuur voor een bijzon-der gerecht - de mogelijkheden schier oneindig. Inspiratie is daarom altijd gewenst. Interessant in dat verband is the Spirit of Water van Dornbracht, een blad dat het beste zou kunnen worden omschre-ven als een glossy tijdschrift, waarin ook producten van de fabrikant worden gepresenteerd. Van het magazine is onlangs de tweede editie verschenen. Het bevat een verhaal over waterzones: plekken in professionele keukens die gereserveerd zijn voor het verwerken van bepaalde groepen voedsel (ivm hygiëne), iets dat met het concept Water Zones ook

in privékeukens gerealiseerd kan worden. Ook vind je in het blad een artikel over de fototentoonstel-ling ‘Global Street Food’ van Mike Meiré, over de geïmproviseerde, geënsceneerde keukens in straten van Azië. Anders dan in het Westen wordt in Azië vooral op straat gegeten. De meeste woningen heb-ben niet eens een keuken. Verder een interview met architect en designer John Pawson en een verslag van de Dornbracht Conversations, waarbij ont-werpers, wetenschappers en mensen uit de media discusseren over kunst en cultuur. Deze keer over design en klassiekers.

www.dornbracht.nl

Producten van bouwproducten werken steeds meer samen om producten en diensten te kunnen leveren die de status van maatwerk benaderen. En dat is ook niet zo gek, want nood breekt wetten, de crisis draagt wat dat betreft zijn steentje bij. Los daarvan neemt de vraag naar gebouwen toe, waarin ruwbouw, afbouw en installaties op een duurzame manier zijn geïntegreerd en waarbij energiezuinig-heid een belangrijk ontwerpaspect is. Een goed voorbeeld van een concept dat voortkomt uit dergelijk streven is io-homecontrol, een geïnte-greerd klimaatsysteem, waaraan Velux (daglicht-systemen en raamdecoratie voor dakvensters), Assa Abloy (sloten), Honeywell (o.a. thermostaten voor verwarming en koeling), Hörmann (deuren en garagedeuren), Somfy (motoren voor binnen- en bui-tenzonwering) en Niko (verlichtingstechnologie en

intercomsystemen) en sinds kort ook Renson (ven-tilatiesystemen) deelnemen. Met io-homecontrol worden op een intelligente manier ramen, verwar-ming, koeling, verlichting, beveiliging en zonwering aan elkaar gekoppeld. Ze zijn te bedienen met een draagbare of aan de muur bevestigde afstandbe-diening. Met één druk op de knop kan zo een reeks taken tegelijkertijd worden uitgevoerd, ad hoc of op een vooraf ingesteld tijdstip. Het is ook moge-lijk het systeem te laten reageren op impulsen. Zo kan het systeem zijn ingeprogrammeerd zodat bij zonsondergang de zonwering wordt uitgeschakeld, de rolluiken zakken en de alarminstallatie wordt ingeschakeld. Wie het io-homecontrol in werking wil zien, kan een bezoek brengen aan het Daglicht Advies Centrum van Velux in De Meern.

www.io-homecontrol.com

De website van Fermacell is uitgebreid met een pro-ductselector, die het makkelijk maakt een wegwijs te vinden in de verschillende wanden, vloeren en plafonds waarvoor de firma producten levert. De productselector begint met een 3D plaatje van een woning, waarop een type wand, vloer of plafond kan worden aangeklikt. Dan volgt een aantal keu-zevelden met kenmerken, zoals brandwerendheid en de dikte van een wandpakket. Op basis daarvan

bepaalt de webtool het juiste product. Van het ge-kozen product kan desgewenst extra informatie en een Stabu bestekomschrijving gegenereerd worden.

www.fermacell.nl

Zolderplanner • Voor consumenten en professionals in de renovatie- en verbouwingssector heeft Velux de Zolderplanner ontwikkeld: een visualitatie- en rekentool, die snel zicht geeft op de mogelijkheden voor het herinrichten van zolders in bestaande woningen, bijvoorbeeld als riante slaapkamer. Na invoering van de maten van de ruimte kies je een dakvenster of daglichtsysteem in de ruimte en eventueel nog wat meubels en verlichting. De tool geeft dan ook een indicatie van de mogelijke waar-destijging van de woning. • www.leefgroots.nl

YourGlass • Op de site YourGlass.nl is van alles te vinden over architec-turaal en decoratief glas. Je vindt er informatie over glastypes en -functies, toepassingen en productreeksen. In-teressant is de YourGlass Toolbox. Met bijvoorbeeld de Glass Configurator kunnen van een vrij te kiezen gevel-pakket de thermische eigenschappen, lichteigenschappen en energie-eigen-schappen worden bepaald. Ook is er een fotoblibliotheek, een verzameling didactisch materiaal over glastechno-logie, een bibliotheek met brochures, filmpjes en nog veel meer.

actualiteiten

dax26_030709_cck.indd 20 03-07-2009 18:11:04


Het Consorsio-gebouw in Santiago (1993) van de Chileense architect Enrique Browne is zestien jaar na oplevering mooier dan ooit. Het gebouw voor het Consorcio Nacional de Seguras heeft aan de straat-zijde een gebogen gevel met een klassieke opbouw: een plint, een middendeel en een beëindiging. Het middendeel is opgedeeld in drie verticale banden van vier, drie en twee verdiepingen. Elk van deze banden heeft een groen scherm dat respectievelijjk drie, twee en één verdieping ‘bedekt’. De groen-schermen zijn opgebouwd uit verticale pergola’s, bedekt met klimplanten. Ze staan op 1,40 m afstand van de werkelijke gevel van glas en rusten - inclusief plantenbak - op de verdieping eronder.

Het bordes dat zo ontstaat kan worden gebruikt door de tuinman voor het snoeien, bemesten en desinfecteren van de planten. De afstand tussen het scherm en de glasgevel zorgt bovendien voor een schoorsteeneffect: een natuurlijke ventilatie die ontstaat door temperatuurverschillen over het vlak van de gevel. Die zorgt op zijn beurt weer voor koeling in samenwerking met een waterbassin van 400 m2 aan de voet van het gebouw, dat water doet verdampen, wat de koeling versterkt. In de zomer is gevel volledig met planten begroeid. De planten zorgen dan voor schaduw en luwte. In de winter is de plantengevel kaal, zodat het schaarse licht tot diep in het gebouw kan doordringen.

groene gevel kantoorgebouw

www.ebrowne.cl

groene gevel parkeergarage

www.limeparts.nl

Voor een recent opgeleverde parkeergarage in Sucy en Brie (F) leverde het Gorinchemse bedrijf Limeparts een onderhoudsvrij systeem voor groene gevels. Het project is van Agence Carbonnet Archi-tectes uit Parijs. De groene delen in de gevels van de parkeergarage bestaan uit begroeide cassetten die met een hulpconstructie aan een dragende wand zijn bevestigd. Aan de achterzijde van de cassetten bevinden zich op regelmatige afstand goten. Daar loopt - indien nodig - water door voor het bevloeien van de planten. Omdat de casettten op grote afstand van de onderconstructie zijn bevestigd, is er sprake van een extreem geventileerde gevel. Dat zorgt ervoor dat de wortels van de planten aan de

achterzijde van het pakket niet rotten. Het groen bestaat uit een mix van drie soorten sedum, die in de fabriek in volgroeide toestand in de cassetten worden gedrukt. Daardoor is de gevel bij oplevering van het gebouw meteen al flink begroeid. De locale neerslag en oriëntatie ten opzichte van de zon bepa-len welk van de drie sedumsoorten uiteindelijk het best floreert. In de zomer wordt de gevel extreem droog gehouden. De sedums kunnen dat prima verdragen, maar aanwezig onkruid sterft. Voor het onderhoud dat resteert, sluit de leverancier met de klant een kwaliteitsbewakingscontract af. De gevel-delen kunnen snel gemonteerd worden; in Sucy en Brie ging dat met één vierkante meter per uur.

dax26_030709_cck.indd 21 03-07-2009 18:11:14


ontspannen in een industrieel landschap

Jeroen Atteveld wilde tijdens het afstuderen zijn fascinatie voor industriële landschappen gebrui-ken om een bijdrage te leveren aan de lopende milieudiscussie. Hij bracht twee ongerelateerde functies bijeen: een afvalverbrandingsinstallatie en een badhuis. De eerste bestond al (het Afval Energie Bedrijf in Amsterdam West), de ander bracht Atteveld in als tegenhanger.

Het programma van zijn project, dat Thermen West-poort heet, bestaat uit baden, behandelruimten, sauna’s en een restaurant en die zijn verweven met het AEB. De ruimten zijn introvert waar de badhuis-bezoeker rust opzoekt, zoals in de 10 meter hoge behandelruimten boven de stortschachten. Ook zijn er ruimten waar de badhuisbezoeker de

industriële omgeving en de wereld van het afval juist kan waarnemen.

warmtebronDe vrijkomende warmte uit het AEB wordt gebruikt om de baden en sauna’s te verhitten. Er is nog een aantal onverwachte parallellen te ontdekken tussen het verbrandingsproces en de procesgang van een badhuisbezoeker. De baden die worden gebruikt om rookgassen te reiniging vertonen veel overeenkomsten met baden die het menselijk lichaam reinigen. Zo reinigt het zwavelbad in Thermen Westpoort de huid, kan de vrijkomende CO2 worden ingezet voor de bubbel-baden en kan het zout dat wordt gewonnen uit het verbrandingsproces gebruikt worden om ontspan-nende drijfbaden te maken. Ook worden de afval-slakken die vrij komen bij het verbrandingsproces gebruikt als granulaat in het beton.

jeroen attevelde [email protected]

opleidingacademie van bouwkunst, amsterdam

begeleidingrob hootsmans, rien korteknie,joost van hezewijk

maquettebouwwww.complex3d.com

> exterieurbeelden van het 100 m bad, voorzien van opaalglazen lichten en zwart gepigmenteerd beton

> het 100 m bad van binnen gezien>> de sauna

AEB, Amsterdamfoto Marcus Köppen www.marcuskoppen.com

dax26_030709_cck.indd 22 03-07-2009 18:11:21


Architectenbureau K2 heeft een kunstje uitgehaald met de Dinxperloods, een kolomvrije loods van 60m x 30m. Voorafgaand aan het bouwen onderzochten de architecten hoe de ruimte op een bescheiden ma-nier in de omgeving zou passen. De aandacht is dan ook gericht op de materialisering en detaillering. De naden en randen van de staalplaten lopen exact in elkaar over; van de kolomvrije ruimte is buiten geen spoor te bekennen. Die constructie is eigenlijk een geoptimaliseerde driehoeksspant, waarvan de vorm voortkomt uit het gebouwtype. Het hele oppervlak is vrijgehouden zodat landbouw-werktuigen vrij kunnen worden rondgereden.

kolomvrije loods

www.architectenbureau-k2.nlwww.bartels.nlwww.hoftijzer-aalten.nl

Het oudste bedrijf van Nederland zocht een grotere en vernieuwde productieruimte. Het Rotterdamse Monadnock ontwierp voor de Koninklijke Tichelaar een strak gedetailleerde loods. De plint is uitgevoerd in een donker gekeimde baksteen laag. Daarin zijn aluminium kozijnen opgenomen. Op de plint staat een oranje kap van staalplaten met een pvdf coating, een chemisch- en slijtvaste laag die over de wanden en het dak is aangebracht. De zorgvuldige plaatsing van daklichten en goten accentueert de detaillering van de hoeken, die in de helling van de oorspronkelijke hal zijn doorgezet.

loods in detail

www.monadnock.nlwww.tichelaar.nl

foto’s Dieuwertje Komenwww.dieuwertjekomen.nl

stalen kolom

regengoot

dakplaat met isolatie

dax26_030709_cck.indd 23 03-07-2009 18:11:30

jaargang 5 • 2009 • nr. 262�

categorie C contemporaine uitgave, hip en glossy B boekenkast-item, tijdloos, monografieën N naslagwerk, catalogus, themaboek, jaarboek I inspiratiebron, branchevreemd T technisch-wetenschappelijk, studieboek

beoordeling

***** grafische beeldkwaliteit

***** volledigheid architectuur- presentatie, project- documentatie

***** diepgang

***** toegankelijkheid informatie

***** inspiratie

De op deze pagina's beschrevenboeken zijn verkrijgbaar bij de gespecialiseerde boekhandel, tenzij anders vermeld.Prijzen zijn richtprijzen.

the material of inventionNieuwe materialen hebben de mo-gelijkheden van de ontwerper altijd radicaal vergroot. The Material of Invention onderzoekt de ontwikkelin-gen van nieuwe opties aan de hand van uiteenlopende voorbeelden op verschillende schalen. Wat is de kwali-tatieve relatie tussen materiaal, vorm en cultuur wanneer je met materialen in aanraking komt die geen 'geschie-denis' hebben? Aan de hand van meer dan 400 illustraties en uitgebreide teksten, laat Ezio Manzini ons op fas-cinerende wijze kennismaken met het 'spul' waarvan hedendaagse objecten gemaakt zijn. CB

Ezio Manzini • The material of inven-tion • MIT Press • Boston (VS)1989 • ISBN 978-0-2621-3242-8 • 256 pagina’s • € 40 • kleur • Engelstalig • beperkt beschikbaar

0 18 0 21 0 23

B I *****

john lautnerJohn Lautner is de onvolprezen ‘glamour villa-specialist’ die in de jaren zeventig in California een aantal spectaculaire villa's ontwierp en bouwde. Door zijn extreem ervarings-gerichte architectuur was hij in zijn tijd vooral miskend. Zijn werk bleef lange tijd onderbelicht; pas in 2008 opende de eerste grote overzichtsten-toonstelling in LA, waarvan dit boek de catalogus is. Het toont een groot aantal nooit eerder gepubliceerde tekeningen en modellen die laten zien dat het creëren van de uitzonderlijke spectaculaire, luxe architectuur van John Lautner een technisch bijna onmogelijke onderneming was die slechts lukt vanwege zijn intense toewijding. NdR

Nicholas Olsberg (ed.) • Between earth and heaven. The architecture of John Lautner • Rizzoli International Publications • VS 2008 • ISBN 978-0-8478-3014-5 • 234 pagina’s • € 35 • kleur • Engelstalig

B N I *****

het beste buitenboekDoor dit boek moet je heenwandelen als je ideeën wilt opdoen voor buiten. Buiten op alle schaalniveaus: van het wijdse landschap tot aan het kleinste detail. Op dat laatste hebben de samenstellers zich vooral gericht: zoveel mogelijk details. Het levert een bijzondere verzameling beelden op, aardig gerangschikt naar thema’s als ‘waterwerken’, ‘dakterrassen’, ‘zonwering’ en ‘zitten en hangen’. Zonder teveel tekst (is ook niet nodig) en met summiere bronvermelding (helaas!). Dat laatste wordt een beetje goedgemaakt op de bijbehorende site (www.hetbestebuitenboek.nl), zodat we toch iets beter kunnen bestuderen hoe we die details naar onze hand kunnen zetten. CK

Het Beste Buitenboek • Wendy Hen-driksen & Paul Scholte • Standaard Uitgeverij • Antwerpen 2009 • ISBN 978-9-0022-3273-2 • 479 pagina’s •€ 39,95 • kleur • Nederlands

N I *****

actualiteiten

dax26_030709_cck.indd 24 03-07-2009 18:11:37

2�jaargang 5 • 2009 • nr. 26 actualiteiten

0 12 0 15 0 18 0 21

in praise of shadowsDeze elegante, korte roman brengt de traditionele Japanse architectuur in verband met de hedendaagse Japanse en westerse cultuur. Op delicate wijze beschrijft de auteur de verschillende nuances van schaduw en poogt daar-mee haar schoonheid en betekenis te doorgronden. Het is een boek dat gaat over de ambachtelijkheid en fijngevoeligheid van ruimtes, mate-rialen, licht en schaduw. In praise of schadows kan uiteindelijk beschouwd worden als een architectonisch mani-fest geschreven door één van de grote schrijvers uit de moderne Japanse literatuur. CB

Jun’ichiro Tanizaki • In Praise of Shadows • Leete'S Island Books • Japan 1977 • ISBN 978-0-9181-7202-0 • 56 pagina’s • € 20 • zwart-wit • Engelstalig

I *****

the craftsmanIn The Craftsman benadrukt socioloog Richard Sennett dat ambacht als fysieke kunde kan worden beschouwd en als een mentale activiteit maar vooral als een combinatie van de twee. In zijn pleidooi voor de waarde van ambacht verwijst Sennett vaak naar historische voorbeelden, maar hij refereert daarnaast ook naar de kunde van bijvoorbeeld computerpro-grammeurs en hedendaagse architec-ten. Hij wil aantonen dat hoewel de technieken zich voortdurend ontwik-kelen, de ambachtelijke benadering in essentie hetzelfde blijft. Het ware vakmanschap is een combinatie van kunde ontwikkeld door oefening en repetitie, en kennis overgedragen door sociale interactie. RV

Richard Sennet • The Craftsman • Yale University Press • New Haven (VS) 2008 • ISBN 978-0-3001-5119-0 • 336 pagina’s • € 25 • zwart-wit • Engelstalig

N I *****

authenticityIn discussies over traditionalisme en architectuur wordt vaak als volgt geredeneerd: traditionele architectuur is retro. Retro is niet authetiek en dus nep. Of vice versa. Dat is slecht. Zo wordt dan ook geoordeeld over Dis-ney's Celebration City en over Brande-voort: nep-authentieke architectuur. Nekslag voor progressie. Het einde van de toekomst. Volgens de auteurs is het creëren van authenticiteit de centrale vraag voor de komende decennia. Zij stellen dat ons dagelijks leven in toenemende mate word geïn-filtreerd door suggesties van echtheid. Naast de analyse van dit dilemma komen ze ook, puur Amerikaans, met heldere strategiën om authentiek mee te ondernemen. Nep is of niet, er zitten echt goede tips bij. NdR

I. Pine, J. Gilmore • Authenticity: what consumers really want • Harvard Busi-ness School Press • Boston (VS) 2007 • 288 pagina’s • ISBN 978-1-5913-9145-6 • € 15 • zwart-wit • Engelstalig

B I *****

az designEen overzichtswerk van design van de laatste eeuw. Van pen tot Porsche, er komt een hoop aan bod op de overzichtelijke pagina’s. Er is een kleu-rencodering gebruikt voor het indelen en er zijn referenties opgenomen, zowel in de tekst als in beelden, naar andere projecten. Handig. We zien ook dat veel ontwerpers iets hebben met stoelen - zo ook onze gasthoofdredac-teuren. Het blijft wel een algemeen werk: beknopte omschrijvingen, stan-daard foto’s en geen verklaring voor de keuze, en dat is jammer. Een soort wikipedia-verzameling van moderne ontwerpers. Informatie, weinig passie. Het is leuk maar allerminst verfris-send. PA

Bernd Polster, Olaf Meyer • AZ Design • Thoth, Tielt (Be) • ISBN 978-9-0776-9907-2 • 540 pagina’s • € 30 • kleur • Nederlandstalig

B N *****

dax26_030709_cck.indd 25 03-07-2009 18:11:44


Ambachtelijkheid is het thema van deze dax. Op een bewonderende wijze, zo van ‘wat knap gemaakt’ en ‘dat dát mogelijk is’. In stille aanbid-ding trekken we onze portemonnee en schaffen iets aan dat wij heel mooi en bijzonder vinden (en zelf niet kunnen maken). Ik ben echter van mening dat iedereen in ieder geval één ding heel goed kan; dat iedereen ergens een talent voor heeft.

Wat dat talent is kan wild variëren. Van papier vouwen tot voetballen, van elegant dansen tot met-selen. Op één of andere manier voelt eenieder wel aan waar zijn kracht ligt. Van het jongetje dat tegen de schuurmuur aan blijft oefenen met de bal tot het te donker wordt en het meisje dat steeds maar weer kleren voor haar Barbie blijft maken. Bespeuren we daar een vanuit feministisch stand-punt gezien “fout” voorbeeld? Ja, maar mijn talent ontspoorde een beetje en ik schreef iets op dat ik wel dacht maar eigenlijk niet zou mogen denken, om maatschappelijk breed geaccepteerde redenen. Want wat we vaak vergeten als we jong zijn: niet iedereen kan kampioen worden. Middelmaat ligt eerder voor de hand. Of misschien met een beetje mazzel in de buurt van de bovenste treden van de ladder. Hoe komt dat toch zo? Je hebt herkend waarin je goed wilt zijn - je hebt zelfs talent - maar ben je ook een potentieel “kampi-oen”? Nee, daar moet ook nog aan gewerkt worden. En wel met bloed, zweet en tranen om Sir Winston Churchill te citeren.

inspiratie en transpiratieNo gain without pain is nog een aardig motto dat benadrukt dat talent alleen niet voldoende is. En zei de beroemde uitvinder Thomas Edison niet dat zijn werk 1 % inspiratie en 99 % transpiratie was? Ik wordt de laatste tijd gefascineerd door de tegen-stellingen die onverbrekelijk met elkaar verbonden zijn. Zoals nurture (opvoeding) en nature (aanleg), gevoel versus logica en socialisme versus het kapita-lisme. Steeds timmert de één de ander de grond in waarna de verslagene echter, als een phoenix uit zijn as herrijst en weer de bovenliggende partij wordt. De kredietcrisis illustreert het laatste onvrijwillige paar. Markeerde de val van de Berlijnse Muur in 1989 het failliet van het socialisme (okay, beter: het com-munisme als de boeman variant van het socialisme), daarna begon in een ongebreideld kapitalisme het gelijk van de vrije markt te gloriëren. Tot de pijnlijke ondergang in het moeras van de werkelijkheid:

omdat de steeds maar groeiende goudkleurige Reus geen stalen maar lemen voeten bleek te hebben, die het gewicht niet meer konden dragen. Nu klinkt weer een voorzichtige roep om het gedachtegoed van Marx en begint liefdadigheidswerk weer “hip” te worden. Dat laatste is een quote uit de Libelle - tijdschrift, niet het mooie insect. Ja, ik lees soms wat mijn vrouw leest, puur uit interesse voor wat er in de (vrouwen-) wereld gebeurt.

oefenenTerug naar het onderwerp van vandaag. Talent plus hard werken dus: nog zo’n onmogelijk huwelijk waarbij de een zonder de ander nergens komt. Je kunt met alleen hard werken een heel end komen, maar niet aan de top. Zoals je ook met talent alleen heel ver komt, maar nooit aan de top. Ze moeten worden gemengd en de verhouding kan sterk wis-selen. Van 25% minimaal tot 75% maximaal, is mijn inschatting. Maar een goede vraag is: hoe meet je talent? Hard werken kun je meten aan de uren dat je “oefent”. Zo gaat het verhaal dat als je iets - van viool spelen tot voetballen - minimaal 10.000 uur hebt geoefend, je sowieso tot de top behoort.

icoon RemDus schrap alles uit je agenda en ga oefenen: 416 dagen lang oftewel 14 maanden lang en wordt de nieuwe Rem Koolhaas. Ik heb ze gezien bij OMA, heel hard aan het oefenen, zelfs zo hard dat ze fysiek op Rem gingen lijken. Of het werkte? Niet helemaal, want de minimaal 25% talent was niet aanwezig zodat ze niet sterk genoeg waren om als combinatie van talent en hard werken uit te stijgen boven het icoon Rem K. en zichzelf te worden.

talent en toch pechNog één constatering moet ik kwijt en dat is de overwaardering voor het intellectuele talent. Heel ons onderwijssysteem is daar op gebaseerd, op feitenkennis en logische redenering.Is een goede dokter of een slimme rechter iemand waar we tegenop moeten kijken? Nee, want met pure feitenkennis over hetzij het lichaam, hetzij de wet, kom je in deze beroepen een heel eind. De maatschappelijke waardering (lees: honorering) spreekt echter voor zich. Iemand die de “pech” heeft als talent goed te kunnen timmeren of lassen is ver-oordeelt tot een bestaan aan de onderzijde van ons maatschappelijke waarderingsstelsel. We zouden daar wat genuanceerder mee om moeten gaan.

Rob Nijsse, constructief ontwer-per bij ABT in Velp en hoogleraar aan faculteit Bouwkunde van de TU Delft, bespreekt in elke editie van dax een onbegrijpelijk fenomeen van het Nederlandse bouwen.

De ambachtsman, de architect, aan zijn tekentafel.

2�

dax26_030709_cck.indd 26 03-07-2009 18:11:46

jaargang 5 • 2009 • nr. 26 2�actualiteiten

met je handen of je hoofdHoor ik daar iemand zeggen dat we weer te maken hebben met twee elkaar tegengestelde waarden? Werken met je handen en werken met je hoofd? Gelukkig komt in deze post-kapitalistische fase van onze beschaving weer de waardering voor het echte handwerk. Let maar eens op de kapitale bedragen die voor de design meubelen worden neergeteld. Murw gebeukt door het kunsthars geperste (maar goedkope en in massa geproduceerde) plaatmateri-aal van de Ikea meubels is er weer waardering voor de kleine imperfecties van het echte handwerk.

primaire levensbehoeftenZou het niet een betere wereld zijn als iemand die goed kan werken met zijn handen niet 20 tot 100 keer minder verdient dan een aandelenmakelaar, maar zo’n 2 tot 10 keer? Ik denk het wel, maar dat

is iets waar we nog gezamenlijk achter moeten komen. Maar dan is er geen onderklasse meer en kan volgens Marx de maatschappij niet bestaan, zo werpt de belezen (en dus voorzien van de nodige feitenkennis) marxist mij tegen. Jawel hoor: de nieuwe onderklasse zijn de robotten en de compu-tersystemen die nu onze fabrieken en werkplaat-sen bevolken. En die hebben gelukkig heel weinig primaire levensbehoeften. Rob Nijsse

Ontwerp van Foster and Partners voor toren 4 op Ground Zero • copyright Foster and Partners, Londen (GB)

dax26_030709_cck.indd 27 03-07-2009 18:11:48

jaargang 5 • 2009 • nr. 262� dax zoekt abonnees!

dax zoekt abonnees!

abonnementen, voor elk wat wils

Zes keer per jaar 84 pagina’s informatie, samengesteld onder regie van een architect of architectenbureau: praktische informatie, verzameld door collega’s. Leesvoer waar je wat aan hebt!

Mis nu geen enkele editie en neem een doorlopendjaarabonnementmet zes edities voor 63 euro*

Nog even proberen? Dan is het proefabonnementmisschien iets voor jou: drie edities vrijblijvend dax ontvangen voor 24 euro*.

Als je net bent afgestudeerd aan een architectuuropleiding dan is het opsturen van een bewijs voldoende om een gratis startabonnementte kunnen aanvragen. Een half jaar lang helpt dax je op weg in het werkende bestaan.

Nog aan het studeren? Meld je dan aan voor het masterabonnementvoor studenten in de laatste fase van hun opleiding. Voor elke editie wordt een sponsor gezocht en indien gevonden, krijg je dax gratis thuisgestuurd.

De huisregels van dax zijn na te lezen op www.dax-magazine.nl

[email protected]

* inc

lusi

ef 6

% b

tw

dax26_030709_cck.indd 28 03-07-2009 18:11:55

jaargang 5 • 2009 • nr. 262� dax zoekt abonnees!

dax zoekt abonnees!

abonnementen, voor elk wat wils

Zes keer per jaar 84 pagina’s informatie, samengesteld onder regie van een architect of architectenbureau: praktische informatie, verzameld door collega’s. Leesvoer waar je wat aan hebt!

Mis nu geen enkele editie en neem een doorlopendjaarabonnementmet zes edities voor 63 euro*

Nog even proberen? Dan is het proefabonnementmisschien iets voor jou: drie edities vrijblijvend dax ontvangen voor 24 euro*.

Als je net bent afgestudeerd aan een architectuuropleiding dan is het opsturen van een bewijs voldoende om een gratis startabonnementte kunnen aanvragen. Een half jaar lang helpt dax je op weg in het werkende bestaan.

Nog aan het studeren? Meld je dan aan voor het masterabonnementvoor studenten in de laatste fase van hun opleiding. Voor elke editie wordt een sponsor gezocht en indien gevonden, krijg je dax gratis thuisgestuurd.

De huisregels van dax zijn na te lezen op www.dax-magazine.nl

[email protected]

* inc

lusi

ef 6

% b

tw

dax26_030709_cck.indd 28 03-07-2009 18:11:55

documentatie

gasthoofdredacteur: Powerhouse Com

pany

betonstort van Villa 1 • ontwerp Powerhouse Company • momentopname zomer 2007

dax26_030709_cck.indd 29 03-07-2009 18:11:56

jaargang 5 • 2009 • nr. 2632 interview powerhouse company

hij je biedt.’ Die eerste twee projecten zijn bepalend geweest voor de werkwijze van het bureau. Nanne: ‘Ja, je gaat van virtueel naar reëel. Het is schakelen tussen schalen, veel op de locatie zijn. Je wilt zo’n lokatie goed leren kennen: de lichtval, de materialen, de context. Dat hele proces van idee tot gereali-seerd gebouw hebben we in kaart gebracht.’ En dat gebeurt tot in de details en altijd met de opdracht-gever als middelpunt.

EuropeesPowerhouse Company is een Europees bureau: Charles werkt vanuit Kopenhagen, Nanne zit in Rot-terdam. Vrijwel dagelijks overleggen ze per telefoon of - zoals dit interview tot stand is gekomen - per skype. Ambitie, discipline en vertrouwen noemen beide architecten als belangrijke pijlers voor hun samenwerking. ‘Bouwen is gebonden aan locale voorwaarden, maar veel discussies binnen ons vakgebied hebben inmiddels een internationaal karakter. De opzet van Powerhouse Company is een klein Europees bureau met architecten die hun gezamen-lijke ambities en uitgangspunten kunnen toetsen aan de overeenkomsten en verschillen van de locaties waar ze zitten. Dat is een heel verrijkend en spannend proces.’ Charles voegt daaraan toe: ‘We praten graag en veel over ons vakgebied. Als we in hetzelfde kantoor zouden werken, waren we onge-twijfeld minder productief!’De naam Powerhouse Company is daarop afge-stemd: ‘Het is niet De Ru & Bessard, maar een groep van professionals. We hebben allebei het sterren-beeld Leeuw en dus wel degelijk heel uitgesproken in onze mening en handelen, maar we lopen niet te koop met onze ego’s. We proberen juist onze ener-gie te bundelen, vandaar ook die naam. We willen professioneel zijn, niet zozeer een groot bureau.’ Binnen het bureau zijn er twee te onderscheiden ac-tiviteiten: research en bouwprojecten. Bij Charles ligt het accent op dit moment op de research, bij Nanne is het meer een combinatie van de twee.

omgekeerde NeuffertHet ambacht van het bouwen is voor Powerhouse Company heel belangrijk. Veel tijd en energie gaat zitten in het vervolmaken van bouwelementen, de-tails en materiaalkeuze. Nanne: ‘Voor de trap van het Spiral House hebben we veel maquettes gemaakt om de juiste helling te bepalen. De trap moest gewoon heel goed beloopbaar zijn. Na de maquet-tes was de volgende stap 1 : 1 modellen. Zelf meten is weten!’ De uiteindelijke oplossing was een royaal gedimensioneerde houten trap, ietwat lui, voorzien van een bijzondere verlichting (op verzoek van de vrouw des huizes) en uitgekiende detaillering. ‘We worden als architect toch opgevoed om te detail-leren en dimensioneren op een absolute ondergrens. Voor de trap hebben we de ‘omgekeerde Neuffert’ gehanteerd en gaan we juist royaal met de maten en materialen om’, lacht Nanne. Voor hetzelfde project werd een gevelmateriaal ge-zocht, dat aansluiting zocht met de omgeving, maar ook zelf reageert op het licht van de seizoenen. Hout viel voor de opdrachtgever af vanwege het onder-houd, steen bleek te duur en te zwaar. De optie stucwerk vonden de architecten te gewoontjes. En daarom werd de dialoog met de fabrikant gezocht. Charles: ‘In de fabriek van Sto, hier in Denemarken, zijn we nieuwe mengsels gaan bedenken. Met een toevoeging van goudsnippers in regulier buitenstuc krijgt het oppervlak reflectie, glinstering en daar-mee diepte.’ Het resultaat geeft inderdaad elke dag een ander effect: de kleur bleek lastig eenduidig te fotograferen, ondervonden we tijdens het maken van de reportage van deze dax.

antwoord gevenBovenstaande voorbeelden geven aan dat geen enkele keuze binnen het ontwerpproces op zich staat, maar bijdraagt aan het grotere geheel, aan de kwaliteit van de architectuur. ‘Voor elke vraag willen we een heel precies antwoord geven.’ Dat kan - als de opdrachtgever daar prijs op stelt - ook doorge-zet worden naar het interieur. Charles vertelt: ‘We werden gevraagd om een suggestie voor stoelen te

Polderhouse 360, maquette

dax26_030709_cck.indd 32 03-07-2009 18:12:14

jaargang 5 • 2009 • nr. 26 33interview powerhouse company

doen voor Villa 1. Daarom zijn we in Denemarken - een land met een krachtige traditie op het gebied van meubelontwerp - langs een aantal winkels en werkplaatsen gegaan. Het is verbazingwekkend om te constateren hoe weinig stoelen níet oncomforta-bel zijn. Je eindigt bijna automatisch toch weer bij Eames en Arne Jacobsen. Comfort is in het geval van een stoel toch wel een eerste vereiste!’Het oplossen van programmatische vraagstukken is de grootste prioriteit. Dat uit dat proces bestaande oplossingen kunnen rollen, vinden de architecten niet zo’n probleem. ‘We zijn niet per definitie op zoek naar vernieuwing. Vernieuwing kan op verschil-lende schaalniveau’s worden ingezet, maar hoeft niet over de hele linie een voorwaarde voor ontwer-pen te zijn.’

ondernemerschap‘Rien ne va plus’, zegt Charles, gevraagd naar wat de huidige economische situatie betekent voor het bu-

reau. ‘Je bent kwetsbaar als startend bureau. Want je kunt wel zeggen dat we echt nog aan het begin staan. Nu komt het echt aan op het vertrouwen dat je in elkaar hebt en dat de mensen inmiddels in jou hebben.’ Bij de start van het bureau was er geen scenario voor een recessie. ‘Maar ook zonder reces-sie betekent een eigen bureau heel hard werken en volhouden. Het is eerder een marathon dan een sprint: je moet geduld hebben met dingen. Sommige ideeën moet je kunnen bewaren voor later, niet alles in één keer willen doen.’‘We hebben natuurlijk voor Koolhaas en Nouvel gewerkt: dat was flink aanpakken in een kantoor waar altijd stress was. Een heel creatieve en inspire-rende omgeving, maar misschien niet altijd even fijn voor de werknemers. Nu werken we met dezelfde intensiteit echt aan onze eigen ambities. We doen dat door een heel professioneel team op te bouwen van zelfverzekerde, relaxte mensen. Daar krijg je ook ontzettend veel energie van.’ Caroline Kruit

Villa L, Utrecht • DO, 2008 • in samen-werking met RAU, Amsterdam • www.rau.eu

woningbouwproject Kavel 4A, Amster-dam • VO, 2008

foto'sJeroen Musch (portret Nanne en Charles), Bas Princen (Villa 1)

dax26_030709_cck.indd 33 03-07-2009 18:12:19

jaargang 5 • 2009 • nr. 263� beroepsontwikkeling

huisgemaakt.architecten en hun ambacht

Het vakgebied van de architect is in de afgelopen decennia ingrijpend veranderd door een toe-name aan complexiteit van het bouwproces, de bouwregelgeving en de intrede van de informa-tisering. Wat betekent dat voor het ambacht van de architectuur? Is dit ambacht gebonden aan de traditionele wijze van het bouwen, of is er een nieuw ambacht dat zich de kenmerken van het traditionalisme toeëigent? Hans Ibelings zet zijn gedachten over het thema van deze dax uiteen.

Voor sommige vormen van architectuur hangt de waardering voor het product sterk samen met de manier waarop het tot stand is gekomen. Dat geldt vaak voor geavanceerde toepassingen van high technologie, met nieuwe materialen en soms ook innovatieve productieprocessen, en het geldt zeker ook voor de architectuur die zich aan het andere einde van het spectrum bevindt: architectuur waarin traditionele technieken en materialen op een am-bachtelijke manier worden toegepast. Waar in het eerste geval op zijn minst de suggestie kan bestaan dat er geen mensenhand meer aan de bouw te pas hoeft te komen, geldt voor het tweede geval het omgekeerde: zonder handwerk zou het

niet kunnen bestaan en het is precies dit handwerk dat er een aura aan verleent en het bijzonder maakt. De wetenschap dat het architectuur is die met de hand gemaakt is – een vreemde uitdrukking ove-rigens gezien de grote aantallen gereedschappen die worden gebruikt om te bouwen – verheft haar boven de doorsnee productie, op dezelfde manier als een handgemaakte schoen (waar ook heel wat gereedschap aan te pas komt) iets anders is dan een schoen uit een fabriek. Beide vormen van architectuur, de meest expe-rimentele en de meest traditionele vereisen een vakmanschap, een kennis van het bouwen die verder gaat dan wat nodig is om in de gangbare prak-tijk geprefabriceerde onderdelen te assembleren. Overigens is ook een groot deel van de architectuur die buitengewoon geavanceerd oogt in hoge mate ambachtelijk. Juist vanwege het experimentele ka-rakter kan het vaak niet anders dan dat architectuur wordt benaderd als een prototype (dat doorgaans geen vervolg krijgt).

puur natuurAmbachtelijk is een toevoeging als huisgemaakt, versbereid, live uitgevoerd, handgemaakt, ecologisch

dax26_030709_cck.indd 34 03-07-2009 18:12:22

jaargang 5 • 2009 • nr. 26 3�beroepsontwikkeling

en puur natuur. Kenmerkend voor dergelijke begrip-pen is dat ze vroeger zo vanzelfsprekend waren dat er geen woorden aan vuil werden gemaakt; nu is dat niet meer zo en is wat eens gewoon was bijzonder is geworden. Ambachtelijkheid werd pas iets toen het aan het verdwijnen was. Het kreeg betekenis toen er een fabrieksmatige productie kwam die mist wat het ambachtelijke product heeft: authenticiteit, persoonlijkheid, eenmaligheid, toewijding van de maker, kortom een ziel. Het ambachtelijke product heeft een nooit exact te herhalen verschijningvorm. Van fabrieksmatige producten wordt uniforme perfectie verwacht, van ambachtelijk handwerk worden onvolkomenheden niet alleen geaccepteerd, ze zijn zelfs gewenst als verzekering dat het geen anonieme massaproduct is. De zichtbare sporen van handwerk, van bewerking, zijn de handelsmerken van de ambachtsman ( of -vrouw).Wat voor ambachtelijkheid geldt, geldt ook voor traditie. Ambachtelijk en traditioneel zijn woorden die vaak in elkaars gezelschap verkeren. Ambachten berusten op tradities, tradities gaan vaak gepaard met ambachtelijkheid. Traditie en ambacht zijn beide in de verdrukking

gekomen in de loop van de negentiende eeuw. In de moderne samenleving dreven Industrialisatie, mas-saproductie, arbeidsdeling en schaalvergroting het traditionele ambacht en de ambachtelijke tradities in een hoek. En vanaf dat moment was elk pleidooi voor het ambacht tegen de keer. Het eerste pleidooi tegen de industrie en voor het ambacht was de Arts & Crafts, een beweging die niet toevallig opkwam in de bakermat van de industrialisatie, Groot-Brit-tannië.

nieuw levenBezwaren tegen de teloorgang van ambacht en traditie zijn altijd een voedingsbodem geweest voor traditionalisme. Een terugverlangen naar de kwali-teit van ouderwets vakmanschap beperkt zich ove-rigens niet tot kringen van traditionalisten. Hoeveel hedendaagse architecten belijden immers niet hun spijt over het verdwijnen van de spreekwoordelijke ambachtslieden met hun gouden handen?Traditionalisten blijven niet steken in hun teleur-stelling over deze teloorgang maar proberen er zich tegen teweer te stellen, door het ambacht te reanimeren, oude tradities nieuw leven in te blazen, en nieuwe tradities in het leven te roepen, zoals

Uitgevoerde ontwerpen van Jean Prouvé, die begon als producent van een materiaal (ijzer-staal) en daarmee klassiekers voor de architectuur reali-seerde: v.l.n.r. benzinestation bij Vitra in Weil am Rhein, Fly’s Eye (1970), Tropical House (prefab, reizend).

dax26_030709_cck.indd 35 03-07-2009 18:12:25

jaargang 5 • 2009 • nr. 263�

Eric Hobsbawn in The Invention of Tradition heeft uiteengezet. Tradities zijn er volgens hem niet altijd geweest, de meeste tradities zijn recente inven-ties, constructies, bedenksels als antwoord op het verdwijnen van wat ooit vanzelfsprekend aanwezig leek te kunnen zijn.Nieuwe tradities zijn daarmee niet traditioneel, ze zijn traditionalistisch, om het onderscheid te gebruiken dat Martin Steinmann in de jaren tachtig heeft geformuleerd. Hij benadrukte het verschil tussen traditioneel en traditionalistisch waarbij in het eerste geval het werken vanuit de traditie geen keus is, en in het tweede wel. In het eerste geval zijn bijvoorbeeld ambachtelijkheid en handwerk vanzelfsprekend en komen ze voort uit levende ken-nis; in de tweede geval wordt een beeld opgeroepen van ambachtelijkheid die niet zonder meer bestaat. De wijze waarop het bureau van P.J.H. Cuypers het metselwerk van de natuurstenen plint van het Rijks-museum tot op de millimeter heeft uitgetekend, kan worden gezien als een illustratie hiervan. Het toont een afstand - en overigens ook de arbeidsdeling - tussen ontwerp en uitvoering, tussen conceptie en realisatie en ook hoe ambachtelijkheid een beeld, een imago kon worden.

afstandZodra de afstand tussen bedenken en bouwen is ont-staan, en het ontwerp eerst helemaal wordt gemaakt en vervolgens pas de bouw begint, en niet het ontwerp al bouwend wordt uitgewerkt, is de ambachtelijkheid niet meer inherent aan de architectuur. Ambachtelijke architectuur maakt dan meestal plaats voor ambachte-lijk ogende architectuur. Op dezelfde manier als er een verschil is tussen een levende traditie en de voortzet-ting van een uitgestorven traditie.

terug naar eenvoudTraditionalisme is in de architectuur van de negen-tiende en twintigste eeuw op te vatten als de bewuste keus om niet mee te gaan met de moderne hoofd-stroom, een bewuste keus om daarentegen aansluiting te zoeken bij iets wat daarvoor heeft bestaan, of had kunnen bestaan. Dat ‘iets’ kan een idealisering van de Middeleeuwen zijn, een terugkeer naar het eenvoudige baksteenclassicisme van rond 1800, het op een voet-stuk plaatsen van een vernacular of een regionalisme of een vertrouwen in de tijdloosheid van de traditio-nele stad. Dergelijk teruggrijpen gebeurde in de Arts & Crafts, in het traditionalisme zoals dat overal in Europa furore

ontwerpen van H.P. Berlage voor het Vredespaleis (links) en de Beurs in Amsterdam

beroepsontwikkeling

dax26_030709_cck.indd 36 03-07-2009 18:12:27

jaargang 5 • 2009 • nr. 26 3�

spouwblad, en daarmee is de ambachtelijkheid – hoe mooi het metselwerk ook is – eerst en vooral een uiterlijkheid, net zoals de toevoeging aan het etiket op een jampot dat de inhoud huisgemaakt is.

Hans Ibelings

maakte in de eerste decennia van de twintigste eeuw, en ook in het hedendaagse traditionalisme dat in het kielzog van het postmodernisme vooral in Europa en de Verenigde Staten is uitgegroeid tot een niet te negeren beweging.

spanningEr is een neiging om te denken dat er nu minder ambachtelijk vakmanschap is in de bouw dan in het interbellum en in het interbellum leek het misschien dat het ambacht ten tijde van de Arts & Crafts nog vanzelfsprekender was. Dat past voor een deel in de onder traditionalisten vaak gehoorde uitspraak dat vroeger zoniet alles dan toch sommige dingen een stuk beter waren Zeker in het hedendaagse traditionalisme heerst een spanning tussen de ambities en mogelijkheden om een architectuur te maken die aansluit op am-bachtelijke bouwtradities. Vanwege de amechtige hang naar vernieuwing die overheerst, zijn tradities in de architectuur niet alleen schaars, ze zijn in de huidige productieomstandigheden ook nauwelijks te reanimeren, anders dan op een visueel niveau. In veel hedendaagse traditionalistische architectuur verhult metselwerk een prefab betonnen binnen-

ontwerp van R. Buckminster Fuller voor de Wereldtentoonstelling van 1967, nu paviljoen in Montreal (CA)

beroepsontwikkeling

dax26_030709_cck.indd 37 03-07-2009 18:12:29

jaargang 5 • 2009 • nr. 263�

project

spiral house, combertault (f)

Hoogwaardig bouwen is afhankelijk van een ontwerpproces waarin ruimte is om ambachtelijk te denken. Powerhouse wilde dit project, de uit-breiding van een woonhuis, onbevangen benade-ren. Het resultaat - een spiraalvormige uitbouw aan een wat vervallen, negentiende eeuwse Franse boerderij - lijkt een curiositeit. Totdat het proces wordt blootgesteld en het ontwerp wordt ervaren. Een project waarbij oud en nieuw elkaar treffen en versterken.

Een geïnteresseerde opdrachtgever is uiteraard een pre. In dit geval een jong gezin dat een experiment aandurfde met een even jong architectenbureau. Dat betekende veel bijeenkomsten om de probleem-stelling en randvoorwaarden zo helder mogelijk te krijgen. Uitgangspunt was dat de familie ongeveer een verdubbeling van de oorspronkelijke opper-vlakte wilde hebben, waarin een ruime salon en een aantal gastenkamers waren opgenomen. Dat de uitbouw aan de oostgevel moest komen, lag vast. In overleg is een groot aantal varianten ontwikkeld waarbij het programma, sterk geabstraheerd, om werd gezet naar ontwerp.

overgangenVoordeel van de spiraal was de centrale patio, zachte overgang van buiten naar binnen, en zeer geschikt voor zomerse barbecues. Ook de salon, een ruimte van 50 m2 die door zijn plaats en oriëntatie uitkijk biedt in vier richtingen, was doorslaggevend voor de bewoners. In die ruimte, voorheen tuin, is de waterput opgenomen en gelijkvloers gemaakt. Een enkele lamp werpt mooi licht op uit het gat: een in-terpretatie van de klassieke haard, met behoud van de ruimtelijk oriënterende functie ervan.

Bij de uitwerking moesten verschillende problemen worden opgelost. De constructie bestaat eigenlijk uit één koker en één doos, verbonden door een stijgende trapvorm. Het geheel is in hout opgetrokken. Met gelami-neerde larikshouten liggers is de draagconstruc-tie ontworpen. In het dak zijn stijve driehoeken opgenomen. De uitbouw staat op stalen, V-vormige poten. Zo blijft het geheel licht en sterk en is de nieuwe constructie los van het dak van de boerderij gehouden. In een vroeg ontwerpstadium waren de vensters aan de binnenkant van de spiraal voorzien van de zelfde V-vormen als de poten, maar dat bleek niet haalbaar. De afwerking van gevel is laat bepaald, net als het aantal gevelopeningen.

sedumdakOnder de opgetilde gang, aan de noordkant van de uitbouw, is een 17 m lange gelamineerde ligger gebruikt. Het hout was zo lang dat er twee wagens nodig waren om de ligger naar de bouwplaats te tillen. Het perceel is van het dorp gescheiden door twee bruggetjes, die niet sterk genoeg bleken om de vrachtwagens te dragen en dus versterkt moesten worden. Boven op de uitbouw is op de schuine gedeelten een sedumdak geplaatst. Het vangt het grootste gedeelte van het hemelwater op en zorgt, samen met een isolatielaag van dons, voor isolatie. Naast vloerverwarming op de begane grond is geen verdere verwarming nodig.

gemodificeerde pleisterOp de gevel is een gemodificeerd pleisterproduct gebruikt. De architect is afgereisd naar de Deense fabriek en heeft daar met de producent verschil-lende toevoegingen uitgeprobeerd. Goudglitters zijn

Spiral HouseCombertault (F)

Powerhouse Company, Rotterdam en Kopenhagen

Een oude put is nu onderdeel van het interieur.> schetsen Spiral House door Charles Bessard

dax26_030709_cck.indd 38 03-07-2009 18:12:37

jaargang 5 • 2009 • nr. 26 39spiral house, combertault (f)

dax26_030709_cck.indd 39 03-07-2009 18:12:43

jaargang 5 • 2009 • nr. 26�03�

plattegrondenschaal 1 : 200

1. bestaand gebouw 2. nieuwbouw3. badkamer4. slaapkamer5. gang/hal6. woonruimte7. studeerruimte8. bioscoop9. keuken10. bijkeuken11. buitenruimte

3


gevelaanzichtenschaal 1 : 200

(van links naar rechts) zuid, oost, noord en west

doorsnedenschaal 1 : 200

5

116510

44

4

87

3

3 5

4 5

11

4 3 4

4

2

1

10

10

10 9

10

6

511

6 7

8

4

2

dax26_030709_cck.indd 40 03-07-2009 18:13:00

jaargang 5 • 2009 • nr. 26 �1spiral house, combertault (f)

Spiral House door de seizoenen: een spel van licht, schaduw en altijd in dialoog met het landschap.

De corridor in de uitbouw wordt ge-bruikt als speelruimte voor de kinderen en instant gastenverblijf.

dax26_030709_cck.indd 41 03-07-2009 18:13:20

jaargang 5 • 2009 • nr. 26�2 spiral house, combertault (f)

verticaal detail kozijn op overloopschaal 1 : 5

1. gevelbekleding stotherm classic met goudschilfers2. isolatie 70 mm3. rvs L-profiel4. kit5. aluminium raamkozijn6. houten balk7. damprem8. electrisch rolgordijn9. stucwerk RAL 901010. aluminium dorpel11. ventilatie12. waterkering

horizontaal detail schuifpui begane grondschaal 1 : 5

1. gevelbekleding als boven2. houten balk3. isolatiemateriaal4. damprem5. stucwerk als boven6. aluminium schuifpui

1

2

3

4

4

5

67

8 9

10

11

12

1

2

3

4

6

5

dax26_030709_cck.indd 42 03-07-2009 18:13:29

jaargang 5 • 2009 • nr. 26 �3spiral house, combertault (f)

<< de aansluiting van nieuwbouw op bestaande boerderij, met de glin-sterende goudschilfers in het Franse zonlicht

< zicht op de trap van de spiraal, waar-naast gastenkamers zijn opgenomen

<< de nieuwe woonruimte met zicht op de binnenplaats

< detail van veiligheidsglas en hout op de overloop van de spiraal

<< de schuifpui (zie ook het detail hiernaast) naar de woonruimte

< onder de spiraal, tussen de stalen ko-lommen, krijg je gevoel van het project

dax26_030709_cck.indd 43 03-07-2009 18:13:35

jaargang 5 • 2009 • nr. 26��

gemengd met aardse tonen om een zacht glimmend oppervlak te krijgen. In de ochtend- en middagzon licht de gevel fraai op. De laag is enkele centimeters dik en is aangebracht op een houtskelet constructie die van de binnenkant wit is gepleisterd. Vrij eenvou-dig allemaal: de vindingrijkheid ligt in de slimme constructie en de ruimtelijke organisatie.

spotsVoor de binnenafwerking van de woning is teakhout gebruikt. De kleuren van het hout komen onder de Franse zon goed tot hun recht. Ook onder verlichting is de spiraal een aantrekkelijke baken. De vier grote raampartijen op de begane grond zorgen overal voor doorkijk en ’s nachts voor oriëntatie. Inbreng van de bewoners in het ontwerp is een serie RGB armaturen die als spots in de lange trap zijn ingebouwd. Hiermee kan voor elke situatie de juiste ambiance worden gevonden. Het is een kleinigheid maar het toont de betrokkenheid van de bewoners en hun genoegen met het ontwerp.

waterputAl tijdens het ontwerptraject was bekend dat de bewoners de uitvoering zelf wilden coördineren. Dat heeft zich vertaald in een aantal keuzes voor materialen en constructies. Zo is specifiek om deze reden gekozen voor een houtconstructie,, zonder risico voor radicale afwijkingen tijdens de bouw. Het betekent ook dat het project nog steeds niet hele-maal “af” is en dat er zeer regelmatig wijzigingen worden gemaakt. Een andere gevolg van deze beslissing is dat de bewoners bepaalde elementen van de locatie koesteren, ook al zijn ze voor het ontwerp en het functioneren daarvan een beperkende factor. De

boom, die vrijwel tegen de gevel staat, wordt waarschijnlijk toch gekapt. Het raam, dat precies zo was ontworpen dat het precies op de stam uitkijkt, heeft dan vrij uitzicht. Een ander overblijfsel is een oude waterput, nu midden in de woonkamer. De bewoners hebben er een lichtbron van gemaakt, een ornament bijna. Op een bijzondere wijze is het huis naar de locatie gegroeid en nu wordt dat proces geleidelijk omgekeerd.

glimmende panelenBij bezichtiging was alleen de afwerking aan de onderkant van de uitbouw niet klaar. Glimmende metalen platen moeten de mdf panelen afdekken en de overgang tussen stalen poten en aanbouw natuurlijker maken. De bewoners hebben inmiddels plannen voor een weervast stalen loopdek over de patio naar de salon toe. Zo komt nog een wens uit: het zwaartepunt verhuist met de entree mee van het oude, naar het nieuwe gebouw. De regie wordt dan gevoerd vanuit de salon.

rituelenDe familie is al helemaal gewend aan de woning.Het blijkt dat zowel de bewoners als andere gebruikers meestal de eerste trap nemen die zij tegen komen. ’s Ochtends dus de ‘oude’ trap, van de slaapkamers naar de keuken in het oude gebouw. Vaak ontspant het gezin ’s avonds in de salon, om via de lange trap en slingerende gang naar bed te gaan. Hiermee is nog een doelstelling bereikt. Het hele pand vormt zo de spiraal waarnaar het concept is vernoemd. In het ontwerp vervagen begrippen als ‘kamer’ en ‘gang’ en dat heeft geleid naar een effi-ciënt ruimtegebruik voor een veelzijdige, ambitieuze familie. Philip Allin


De houten trap in het Spiral House is ’s avonds bijzonder verlicht.

> Hout is het belangrijkste ingrediënt voor het Spiral House en legt een direct verband met de lommerijke omgeving. Het materiaal is zowel constructief als in de wanden vloerafwerking gebruikt.>> Bijzonder stucwerk met een toeslag van ‘goudschilvers’: de kleur reageert hiermee nog sterker op de lichtintensi-teit buiten.

dax26_030709_cck.indd 44 03-07-2009 18:13:40

jaargang 5 • 2009 • nr. 26 ��spiral house, combertault (f)

architectPowerhouse Company,Rotterdam en Kopenhagen (DK)www.powerhouse-company.com

projectarchitectCharles Bessard

projectteamNanne de Ru, Mads Lassen, Thomas Lund, Anders Lyhne

houtbouwCovre Charpente,www.covre-charpente.com

dakBerthoud Charpente, Chagny (F)

staalbouwEts Favérial, Chagny (F)

stucwerkSto Isoned, www.sto.nl

budget300.000 euro

oppervlakte200 m2

constructief ingenwieurGilbert van der Lee,www.vanderleestaalbouw.nl

projectuitbreiding woonhuis, Spiral House

locatieCombertault (F)

opdrachtgeverfamilie Picard

foto’sStéphane Chalmeaux, Powerhouse Company (bouwfoto’s) en Philip Allin, redactie dax (pagina’s 38, 42 en 44).

dax26_030709_cck.indd 45 03-07-2009 18:13:48

jaargang 5 • 2009 • nr. 26��

projectkantoorgebouw Z58Shanghai (CN)

Kengo Kuma, Tokyo (JP)

kantoorgebouw z58, shanghai (cn)

De hoofdentree leidt de bezoeker door deze beslo-ten tuin. De ruimte is afgesloten van de buitenwe-reld door een gevel van hoogglanzende, langwer-pige alumimium bakken waarin hedera planten zijn opgenomen. De bakken zijn 30cm hoog en zijn op een halve meter van elkaar geplaatst. De gevel werkt als samenstelling van verschillende lagen. Aan de buitenkant de gepolijste metalen stroken, die de omgeving weerspiegelen en het pand een lichte uitstraling geven. Daarbinnen en er omheen hangt klimop, een ademende uiting van milieu-bewustheid en ontworpen rust. Tot slot maakt de ophanging - een stalen frame met ingebouwde bewatering - het 75cm dikke gevelpakket af. Water sijpelt door de bassins heen en houdt ook een deel van de warmte buiten. Zo wordt een duidelijke scheiding tussen stad en tuin gemaakt die lucht doorlaat en filtert en de rest van het pand afschermt van de stoffige buitenwereld.

Spartaanse luxeEr is iets typisch aan de doordachte manier van werken van de architect, die een portfolio heeft opg-bouwd met ideologisch vergelijkbare projecten. De stroken in de gevel lopen als motief door over het dak heen. Zo wordt kenbaar gemaakt dat het hele ontwerp leunt op de invulling van de ruimte tussen binnen en buiten. De bovenste verdieping is met de meeste zorgvuldigheid en luxe behandeld. Diepe stalen stroken houden de rumten koel en zorgen voor rustig en gelijkmatig verdeeld licht in twee grote suites. Deze logeerkamers zijn bedoeld voor buitenlandse bezoekers en de directie van het kan-toor. Het zijn daarom ook de meest gefotografeerde

Een oude horloge-werkplaats in de Franse buurt van Shanghai is door Kengo Kuma omgebouwd tot een eigentijds kantoorgebouw. Het is een oefening in fraai bouwen en met minimale ingrepen een maximaal effect bereiken. Wat dit gebouw bijzonder maakt is de slimheid waar-mee constructie, functie en concept met elkaar verweven zijn.

Het was een vervallen fabriekspand in een vergeten wijk van een gigantische Chinese stad. In de afgelo-pen tien jaar is de wijk, mede door Kuma’s gebouw-tje, flink opgefleurd. Het pand telt vier verdiepingen en wordt als hoofdkantoor gebruikt door Zhongtai, China’s grootste bureau voor lichtontwerp. Het staat aan de Fun-yu weg nummer 58, vandaar de projectnaam Z58. Volgens de overlevering kwa-men architect en opdrachtgever snel samen op het idee om een natuurlijk verlicht pand te maken.

slopen en bouwenHet ontwerp moest een dialoog zijn tussen licht en materiaal. Dit is het streven van vrijwel elke archi-tect maar hier is het spel met beheersde bravoure gespeeld. De eerste inhoudelijke beslissing van Kuma was om de oorspronkelijke constructie - sim-pel betonbouw - te behouden. In een land dat de mantra ‘slopen en bouwen’ hoog-houdt bleek het een uitdaging de opdrachtgever te overtuigen dat dit tot een fris ogend project zou leiden. De plattegrond werd een legpuzzel die aan één kant is ingevuld met een gebouwhoog atrium, meteen de focus van het project.aluminium plantenbakken

> de locatie in Shanghai>> de kantoorvertrekken kijken uit over de stad en, ongewoon, een parkje>>> Chinese klimop in gepolijstealuminium bakken

project kantoorpand

locatie Shanghai (Cn)

opdrachtgever Zhongtai

foto'sHelicoMitsumasa Fujitsuka

dax26_030709_cck.indd 46 03-07-2009 18:14:05

jaargang 5 • 2009 • nr. 26 ��kantoorgebouw z58, shanghai (cn)

dax26_030709_cck.indd 47 03-07-2009 18:14:09

jaargang 5 • 2009 • nr. 26�� kantoorgebouw z58, shanghai (cn)

ruimten: de kantoorvertrekken en expositieruimten op de lagere verdiepingen zijn met een sobere pen opgetekend en uitgevoerd. Op de penthouse-ver-dieping staat een kleine vergaderruimte, een glazen doos die voorzichtig in een laagje kalm water is gelegd. Dat water stroomt langs de binnenwand van het atrium naar beneden en voedt de planten in de binnentuin.

seizoenenHet pand staat naast een historische tuin en de architect wilde er aan refereren. et als elke tuin is ook dit pand onderhevig aan de invloeden van seizoenen. ’s Winters is de gevel dan ook vrij kaal - en minder populair bij fotografen - en ’s zomers fleurt het geheel op. een aantal maanden per jaar is de gevel vrij kil maar daardoor schjnt iets meer door wat er binnenin gebeurt. ’s Nachts baden de planten in de gloed van het Shanghaise licht.

De rol verandert en de gevel wordt een baken, een minimalistisch uithangbord voor het bedrijf; er hangt namelijk geen reclame aan. Dit is een voor-beeld van de abstractie die Kuma, samen met veel andere Oosterse architecten, nastreeft. In een essay over het gebouw schrijft hij over het verlangen niet nóg een grijze doos of hippe flagshipstore te ont-werpen. Hij heeft een sterke drang om te ontsnap-pen aan een hegemonie die lijkt te bestaan uit het kopiëren van ideeën uit het Westen.

aandacht naar bovenEr is aan de gevel veel aandacht besteed. Van buiten gezien lijkt het gebouw uit horizontale balken te zijn opgebouwd maar van binnenuit, vooral vanuit de tuin en representatieve ruimten, wordt de aandacht omhoog gericht. Het resultaat is zondermeer indruk-wekkend. Philip AllinDe binnenplaats: een feest van licht,

glas en water.

> de koele kantoorvertrekken>> de entree, half verborgen tussen de klimopplanten aan de straat schema van de plantenbakken in de gevelrechtsonder: de glazen doos op de penthouse verdieping

>

dax26_030709_cck.indd 48 03-07-2009 18:14:16

jaargang 5 • 2009 • nr. 26 �9

2

kantoorgebouw z58, shanghai (cn)

Kengo Kuma (Kanagawa, 1954) heeft binnen twee decennia naam gemaakt als vooraanstaande Japanse architect. Sinds de oprichting van zijn bureau, in 1990, streeft hij er naar de Japanse tradities in architectuur te herontdekken en deze te vertalen naar 21e eeuwse waarden. Zijn opleiding voltooide hij aan de Universiteit van Tokio bouwde hij ervaring op en studeerde verder bij Columbia University in New York.Met zijn praktijk heeft hij gebouwd in Japan, China, de VS en Groot Brittanië. Voorbeelden van zijn werk zijn Water Block House, Steel House, Suntory Museum of Art, Chokkura Plaza en de LVMH winkel in Osaka. Kuma won in 1997 de Architectural Institute of Japan prijs voor zijn oeuvre. Recentelijk is hij ondermeer jurylid van WAF, de World Architecture Festival, in Barcelona.

De gevel van het pand in de winter - minder fotogeniek maar des te meer het beeld waard.

plattegrond begane grondschaal 1 : 500

1. hoofdingang2. tuin3. lift4. tentoonstellingsruimte5. kantoren6. stafingang

1

2

3

4

5

6

horizontaal en verticaal (onder) detailschaal 1 : 10

1. floatglas 15 mm2. spin gietmetaal3. kolom staal 75x150 mm4. bevestiging T75. zetwerk staal6. plantenbak, spiegelend aluminium

1

3456

1

2

3456

dax26_030709_cck.indd 49 03-07-2009 18:14:20

jaargang 5 • 2009 • nr. 26�0

project

villa borgen nilsen, trondheim (no)

villa Borgen NilsenTrondheim (NO)

Brendeland Kristoffersen, Trondheim (NO)

Samen ontdekken wat het betekent om een huis te ontwerpen en bouwen: voor het nog jonge architectenbureau Brendeland Kristoffer-son architects en de opdrachtgevers, de familie Borgen Nilsen, was het een grote uitdaging. Het resultaat is daarom des te opvallender. De architecten slaagden erin een bijzonder woon-concept neer te zetten in een buitenwijk van het Noorse Trondheim, voor een bescheiden budget en een zelfbouwende huiseigenaar. Samen met het jonge gezin werd uiterst zorgvuldig een ont-werp gemaakt, dat op schaal vele malen al werd “gebouwd” voordat het op de bouwplaats aan de rand van het bos een plekje kreeg.

‘Tekeningen, heel veel tekeningen. En modellen, tot op schaal 1 : 20. Het heeft wat tijd en energie gekost om tot dit ontwerp te komen’, zo herinneren Geir Brendeland en Olav Kristofferson zich het ontwerp-traject. ‘Zeker tachtig procent van de tijd is gaan zit-ten in het vervolmaken van de ruimtelijke indeling, dat was werkelijk het zwaarste stuk van het traject.’De jonge architecten leerden deze opdrachtgevers kennen tijdens hun eerste project, een prijsvraagont-werp voor een groot woningbouwproject in Svart-lamoen, dat ook werd uitgevoerd. ‘Het is een jong stel, wat alternatief. Ze hadden een optie op een flat in Svartlamoen, maar er kwamen kinderen en een bescheiden erfenis op hun pad. Na lang overwegen besloten ze buiten de stad een kavel te kopen: voor hun een enorme stap om uit de punk- en rockscene van de stad naar een rustige, kleinschalig wijkje te verhuizen. Het woord ‘villa’ zei ze helemaal niets; het moest een simpel huis voor de familie worden.

De opdracht was om zoveel mogelijk vierkante me-ter huis te maken voor een zo klein mogelijk budget. Dus vanaf de eerste schets hebben we gangen, overloop en lege ruimten vermeden. Om het huis gevoelsmatig ruimtelijker te maken hebben we voor elke verdieping, elke kamer een heel andere sfeer bedacht.’

funderingsbakDe locatie is een bosrijk gebied waar ongeveer twintig percelen zijn ontsloten. De opdrachtgevers wisten een klein perceel te bemachtigen, direct tegen het bos. ‘Niet de beste plek in het wijkje’, zo moesten de architecten vaststellen. ‘De andere huizen namen het uitzicht helemaal weg. Daarom was het noodzakelijk om het contact met de natuur zo direct mogelijk te maken en hebben we via het dakterras toch dat uitzicht gegeven.’ De begane grond van de woning is geheel voorzien van een glazen gevel en kreeg de sfeer van een loft. Het is een grote, open ruimte van 60 m2 met een keuken en open haard. ‘Dit is het actieve deel van het huis’, aldus de architecten. ‘Hier rennen de kinderen rond en wordt er tot laat gedineerd en gepraat.’ De plafondhoogte is 2,80 m en door het glas is er direct contact met het achterliggende bos. Maar anders dan de foto’s doen vermoeden, is het geen etalage. De vloer bevindt zich namelijk 60 cm beneden maaiveld. ‘In Noorwegen is elke bouwer verplicht om een heel diepe fundering te maken, tot aan de vorstvrije laag. Die bak heb je dus al: wij hebben er gebruik van gemaakt door de vloer te verlagen. Je kunt het gras dus zien groeien, zittend

> maquette van het definitief ontwerp: Vooral voor de ruimtelijke beleving inzichtelijk te maken voor de opdrachtgever, zijn veel maquettes gebouwd, tot op schaal 1 : 20. >> trap van de eerste verdieping naar het dakterras

dax26_030709_cck.indd 50 03-07-2009 18:14:29

jaargang 5 • 2009 • nr. 26�0

project

villa borgen nilsen, trondheim (no)

villa Borgen NilsenTrondheim (NO)

Brendeland Kristoffersen, Trondheim (NO)

Samen ontdekken wat het betekent om een huis te ontwerpen en bouwen: voor het nog jonge architectenbureau Brendeland Kristoffer-son architects en de opdrachtgevers, de familie Borgen Nilsen, was het een grote uitdaging. Het resultaat is daarom des te opvallender. De architecten slaagden erin een bijzonder woon-concept neer te zetten in een buitenwijk van het Noorse Trondheim, voor een bescheiden budget en een zelfbouwende huiseigenaar. Samen met het jonge gezin werd uiterst zorgvuldig een ont-werp gemaakt, dat op schaal vele malen al werd “gebouwd” voordat het op de bouwplaats aan de rand van het bos een plekje kreeg.

‘Tekeningen, heel veel tekeningen. En modellen, tot op schaal 1 : 20. Het heeft wat tijd en energie gekost om tot dit ontwerp te komen’, zo herinneren Geir Brendeland en Olav Kristofferson zich het ontwerp-traject. ‘Zeker tachtig procent van de tijd is gaan zit-ten in het vervolmaken van de ruimtelijke indeling, dat was werkelijk het zwaarste stuk van het traject.’De jonge architecten leerden deze opdrachtgevers kennen tijdens hun eerste project, een prijsvraagont-werp voor een groot woningbouwproject in Svart-lamoen, dat ook werd uitgevoerd. ‘Het is een jong stel, wat alternatief. Ze hadden een optie op een flat in Svartlamoen, maar er kwamen kinderen en een bescheiden erfenis op hun pad. Na lang overwegen besloten ze buiten de stad een kavel te kopen: voor hun een enorme stap om uit de punk- en rockscene van de stad naar een rustige, kleinschalig wijkje te verhuizen. Het woord ‘villa’ zei ze helemaal niets; het moest een simpel huis voor de familie worden.

De opdracht was om zoveel mogelijk vierkante me-ter huis te maken voor een zo klein mogelijk budget. Dus vanaf de eerste schets hebben we gangen, overloop en lege ruimten vermeden. Om het huis gevoelsmatig ruimtelijker te maken hebben we voor elke verdieping, elke kamer een heel andere sfeer bedacht.’

funderingsbakDe locatie is een bosrijk gebied waar ongeveer twintig percelen zijn ontsloten. De opdrachtgevers wisten een klein perceel te bemachtigen, direct tegen het bos. ‘Niet de beste plek in het wijkje’, zo moesten de architecten vaststellen. ‘De andere huizen namen het uitzicht helemaal weg. Daarom was het noodzakelijk om het contact met de natuur zo direct mogelijk te maken en hebben we via het dakterras toch dat uitzicht gegeven.’ De begane grond van de woning is geheel voorzien van een glazen gevel en kreeg de sfeer van een loft. Het is een grote, open ruimte van 60 m2 met een keuken en open haard. ‘Dit is het actieve deel van het huis’, aldus de architecten. ‘Hier rennen de kinderen rond en wordt er tot laat gedineerd en gepraat.’ De plafondhoogte is 2,80 m en door het glas is er direct contact met het achterliggende bos. Maar anders dan de foto’s doen vermoeden, is het geen etalage. De vloer bevindt zich namelijk 60 cm beneden maaiveld. ‘In Noorwegen is elke bouwer verplicht om een heel diepe fundering te maken, tot aan de vorstvrije laag. Die bak heb je dus al: wij hebben er gebruik van gemaakt door de vloer te verlagen. Je kunt het gras dus zien groeien, zittend

> maquette van het definitief ontwerp: Vooral voor de ruimtelijke beleving inzichtelijk te maken voor de opdrachtgever, zijn veel maquettes gebouwd, tot op schaal 1 : 20. >> trap van de eerste verdieping naar het dakterras

dax26_030709_cck.indd 50 03-07-2009 18:14:29

jaargang 5 • 2009 • nr. 26 �1villa borgen nilsen, trondheim (no)

dax26_030709_cck.indd 51 03-07-2009 18:14:31

jaargang 5 • 2009 • nr. 26�2 villa borgen nilsen, trondheim (no)

De eerste verdieping is een gesloten doos van hout: hier bevinden zich de slaapkamers, badkamer en een knusse verblijfsruimte.

langsdoorsnede en plattegronden begane grond en eerste verdiepingschaal 1 : 500

1. entree2. woonkamer en keuken3. slaapkamer4. badkamer5. verblijfsruimte6. trap naar dakterras 1 2

5 33

6

3 35

4

21

dax26_030709_cck.indd 52 03-07-2009 18:14:44

jaargang 5 • 2009 • nr. 26 �3villa borgen nilsen, trondheim (no)

dwarsdoorsnedeschaal 1 : 500

doorsnede gevelschaal 1 : 10

1. vloer dakterras 2. opstaande rand dakterras, bekleed met dezelfde rabatdelen als de gevel3. daktrim aluminium4. rabatdelen, zwart gebeitst5. isolatie in hsb-element6. houten kozijn7. dubbel glas8. onderdorpel aluminium9. kozijn aluminium10. dubbel gelaagd, gehard glas11. vezelcementplaat12. isolatie pur13. constructief vloerelement, samengesteld uit massief hout14. dragend gevelelement, uit massief hout15. aftimmering binnenwand16. aftimmering borstwering17. isolatie 18. fundering beton19. houten vloer

5

2

6

3

4

5

67

8

910

11

12

maaiveld

2

1

13

13

19

16

17

18

14

dax26_030709_cck.indd 53 03-07-2009 18:14:50

jaargang 5 • 2009 • nr. 26�� villa borgen nilsen, trondheim (no)

Brendeland & Kristoffersen architects is opge-richt in 2002 door Geir Brendeland (1971) and Olav Kristoffersen (1973), toen zij een architec-tuurprijsvraag wonnen voor duurzame, sociale woningbouw op de locatie Svartlamoen in Trondheim. Het Svartlamoen project bereikte de shortlist van de Mies van der Rohe Award in 2007. Andere projecten van het bureau zijn een kinderdagverblijf, rijtjeshuizen op de Noordpool en een weekendhuis in Noorwegen. Het bureau

wordt bewust klein gehouden en bestaat buiten de partners uit twee medewerkers en een aantal stagiaires. Zowel Brendeland als Kristoffersen zijn opgeleid aan de architectuurfaculteit van de Norwegian University of Science and Technology in Trondheim, waar ze nu ook lesgeven. Kristof-ferson werkte ruim een jaar in Rotterdam bij West 8. ‘Het professioneel optimisme in Neder-land in die tijd heeft me echt gemotiveerd om een eigen bureau te beginnen’.

Het klimaat in Trondheim heeft grotere uitersten dan het Nederlandse klimaat: het huis wordt dan ook an-ders gebruikt in de winter dan in de zomer. In de zomer opent de woning zich naar buiten via de open begane grond en het dakterras; in de winter is het een warme houten huls en vinden de meeste activiteiten op de eerste verdieping plaats.

dax26_030709_cck.indd 54 03-07-2009 18:14:56

jaargang 5 • 2009 • nr. 26 ��villa borgen nilsen, trondheim (no)

vanuit je stoel. Het is een heel delicate afstemming, om de juiste hoogte te bepalen.’ Doordat plafond en vloer en borstwering met hout zijn bekleed, heeft de begane grond een huiselijke sfeer en is het ook in de winter een prettige ruimte. Het glas is dubbel gelaagd HR++ glas in een heldere tint. ‘Voor Noorse maatstaven zijn het grote lappen glas: veel van de huizen in de wijk hebben op de begane grond geen of heel kleine ramen. Dat trekt dus wel bekijks. Maar over het geheel gezien heeft het huis een heel gemiddelde hoeveelheid gevel-opening.’

constructieve leermeesterDe eerste verdieping is heeft een geborgen karakter, met kleine ruimten en een laag plafond. ‘Bijna als een Japanse theeruimte.’ Deze bouwlaag is vorm-gegeven als een houten doos, rustend op stalen V-vormige kolommen die vrijwel onzichtbaar achter de glazen gevel zijn geplaatst. De doos is gemaakt met enorme geprefabriceerde massief houten pa-nelen, die met bouten tot een stijve constructie zijn verbonden. ‘Vrij extreem’, zo noemen de architecten het systeem, ‘maar heel praktisch omdat er snel een vrij compleet gebouw staat.’ De constructie én de constructeur hadden ze eerder al met het Svartla-moen project leren kennen. ‘Constructeur Nils Fjær-vik is inmiddels bijna tachtig en een van de beste ingenieurs die we in dit land hebben. Hij is echt van de oude leest: met een paar potloodstreken heeft hij het concept in 15 minuten op papier. Fjærvik heeft inmiddels een bijzondere band met het bureau. ‘We leren heel veel van hem, hij is echt een soort grootvader voor ons geworden, professio-neel en persoonlijk. Om een opdrachtgever goed van dienst te kunnen zijn, moet je echt kunnen begrij-

pen hoe je dingen maakt en wat het kost. Je kunt de economie van het project als ontwerpinstrument gebruiken en hij laat ons zien hoe je dat kunt doen.’

traditionele gevelEn terwijl de indeling van de woning voor Noorse begrippen heel compact en ongewoon is, de gevel heeft wel een directe verwijzing naar de Noorse huizenbouwtraditie. ‘Helmar Hofset is een bekende locale villabouwer uit de naoorlogse periode. Hij ver-wees met zijn ontwerpen naar de vijfhonderd jaar oude traditie van het Noorse bouwen. Zijn houten gevels zijn zo goed gedetailleerd, dat moet je niet opnieuw willen bedenken. Het door ons gebruikte paneel is vrij groot en grof, van heel goede kwaliteit hout en wordt ook wel Hofset paneel genoemd. De kleur was wel een eigen keuze. Je ziet de Hofset ge-vels in onbehandeld hout, wit en zwart. Onze keuze viel - puur gevoelsmatig - op zwart.’

timmermanAan het huis wordt nog continu gebouwd: dit jaar zal het dakterras worden opgeleverd. De familie woont er inmiddels een jaar. Uit de woorden van de architecten is op te maken dat het contact met de opdrachtgever nog steeds levendig is. ‘Voor veel mensen zal het moeilijk zijn om in dit huis te wonen, maar voor deze familie past het helemaal. Ze zijn veel thuis en het huis maakt actief onderdeel uit van hun leven.’ De eerste ervaring met een particuliere opdrachtgever was een heel bijzondere, zo stellen Brendeland en Kristofferson. Maar de belangrijkste schakel in de haalbaarheid van het project is toch onverwacht: ‘De timmerman. Je moet iemand vin-den die het kan maken. Een heel goede timmerman.’

Caroline Kruitfoto'sGeir Brendeland

projectVilla Borgen Nilsen

locatieTrondheim (NO)

opdrachtegeverfamilie Borgen Nilsen

dax26_030709_cck.indd 55 03-07-2009 18:15:00

jaargang 5 • 2009 • nr. 26�� franz liszt concertgebouw, raiding (a)

project

Franz Liszt ConcertgebouwRaiding (A)

Atelier Kempe Thill, Rotterdam

‘Architectuur is bevroren muziek’, schreef de Duitse fi losoof Schelling in de negentiende eeuw en het is dan ook niet verwonderlijk dat veel architecten inspiratie halen uit diezelfde muziek. Maar mooier nog is het als je zelf een muziek-gebouw mag ontwerpen. Het overkwam Atelier Kempe Thill toen het werd uitgenodigd om naast het geboortehuis van Franz Liszt in het Oosten-rijkse Raiding een concertgebouw neer te zetten.

Atelier Kempe Thill verkreeg de opdracht voor het concertgebouw via een prijsvraag in 2004, die werd uitgeschreven door het Franz Liszt Gezelschap in Burgenland, een regio ten zuiden van Wenen. Het nieuwe gebouw moet het mogelijk maken grote muziekevenementen te organiseren, om zo Burgen-land weer op de kaart te zetten.

geen echte voorkantDe uitdaging van de opgave was om stedelijk programma als dat van een concertzaal te plaatsen in een traditionele, dorpse omgeving. De huizen in Raiding zijn maximaal twee verdiepingen hoog en staan als lange linten los langs de meanderende straten. Een gebouw van het formaat concerthuis

zou daarom niet onopgemerkt plaatsvinden. Daar kwam bij dat de plaats van het concertgebouw be-paald was op midden op het perceel. Van een duide-lijke voorkant aan de straat - zoals dat bij theaters in de stad het geval is - was daarom geen sprake. Oliver Thill: 'We kozen er daarom voor het gebouw op te zetten volgens een atriumtype: een grote ruimte in het midden, gefl ankeerd door kleinere ruimten. In de grote ruimte is de concertzaal ondergebracht, de kleinere ruimten bevatten ondersteunende functies, zoals toiletten, kantoren en een foyer over twee ver-diepingen. De foyer biedt uitzicht op de tuin, waarin zich het geboortehuis van Franz Liszt biedt.' Door deze opzet is het concertgebouw van verschillende kanten te betreden. Een ‘echte voorkant’ is dan ook niet nodig.

functioneel gezichtsbedrogOm het concertgebouw op passende wijze in de om-geving op te nemen, is de grote zaal, die ruimte voor concerten met zeshonderd bezoekers bevat, twaalf meter hoog, maar het omringende volume slechts acht meter hoog. Door deze sprong in hoogte komt het gebouw in zijn geheel als minder groot over. De buitenkant van het gebouw is afgewerkt met wit

Zicht op oostgevel, met doorzicht naar de garderobe. Het gebouw presenteert zich als een abstracte doos.

dax26_030709_cck.indd 56 03-07-2009 18:15:17


project

Franz Liszt ConcertgebouwRaiding (A)

Atelier Kempe Thill, Rotterdam

‘Architectuur is bevroren muziek’, schreef de Duitse fi losoof Schelling in de negentiende eeuw en het is dan ook niet verwonderlijk dat veel architecten inspiratie halen uit diezelfde muziek. Maar mooier nog is het als je zelf een muziek-gebouw mag ontwerpen. Het overkwam Atelier Kempe Thill toen het werd uitgenodigd om naast het geboortehuis van Franz Liszt in het Oosten-rijkse Raiding een concertgebouw neer te zetten.

Atelier Kempe Thill verkreeg de opdracht voor het concertgebouw via een prijsvraag in 2004, die werd uitgeschreven door het Franz Liszt Gezelschap in Burgenland, een regio ten zuiden van Wenen. Het nieuwe gebouw moet het mogelijk maken grote muziekevenementen te organiseren, om zo Burgen-land weer op de kaart te zetten.

geen echte voorkantDe uitdaging van de opgave was om stedelijk programma als dat van een concertzaal te plaatsen in een traditionele, dorpse omgeving. De huizen in Raiding zijn maximaal twee verdiepingen hoog en staan als lange linten los langs de meanderende straten. Een gebouw van het formaat concerthuis

zou daarom niet onopgemerkt plaatsvinden. Daar kwam bij dat de plaats van het concertgebouw be-paald was op midden op het perceel. Van een duide-lijke voorkant aan de straat - zoals dat bij theaters in de stad het geval is - was daarom geen sprake. Oliver Thill: 'We kozen er daarom voor het gebouw op te zetten volgens een atriumtype: een grote ruimte in het midden, gefl ankeerd door kleinere ruimten. In de grote ruimte is de concertzaal ondergebracht, de kleinere ruimten bevatten ondersteunende functies, zoals toiletten, kantoren en een foyer over twee ver-diepingen. De foyer biedt uitzicht op de tuin, waarin zich het geboortehuis van Franz Liszt biedt.' Door deze opzet is het concertgebouw van verschillende kanten te betreden. Een ‘echte voorkant’ is dan ook niet nodig.

functioneel gezichtsbedrogOm het concertgebouw op passende wijze in de om-geving op te nemen, is de grote zaal, die ruimte voor concerten met zeshonderd bezoekers bevat, twaalf meter hoog, maar het omringende volume slechts acht meter hoog. Door deze sprong in hoogte komt het gebouw in zijn geheel als minder groot over. De buitenkant van het gebouw is afgewerkt met wit

Zicht op oostgevel, met doorzicht naar de garderobe. Het gebouw presenteert zich als een abstracte doos.

dax26_030709_cck.indd 56 03-07-2009 18:15:17

jaargang 5 • 2009 • nr. 26 ��franz liszt concertgebouw, raiding (a)

dax26_030709_cck.indd 57 03-07-2009 18:15:23


plattegrond begane grond en dwars-doorsnede over de toilettenschaal 1 : 500

1. grote zaal2. garderobe3. foyer over twee verdiepingen4. opslag/oefenruimte5. kantoren6. keuken7. lift8. terras

F

F

F

Foyer en tuin worden gescheiden door een raam van vier meter hoog en acht-tien meter lang. Aan weerzijden van het raam bevinden zich grote draai-deuren, die het publiek snel toegang tot de tuin verlenen.

12

3

47

31

dax26_030709_cck.indd 58 03-07-2009 18:15:39

jaargang 5 • 2009 • nr. 26 �9franz liszt concertgebouw, raiding (a)

plattegrond verdieping en langsdoor-snede over de grote zaalschaal 1 : 500

De grote zaal is ontworpen naar referentie van negentiende-eeuwse theaters. Akoestiek, vormgeving en constructie zijn verenigd in één ontwerp. De hele zaal is afgewerkt met hout.

5

6

8

3

7

1

2 4

8

dax26_030709_cck.indd 59 03-07-2009 18:15:52

jaargang 5 • 2009 • nr. 26�0 franz liszt concertgebouw, raiding (a)

> detail opendraaiende deuren in zuidgevel>> detail beglazing zuidgevelschaal 1 : 10

1. drukvaste isolatie2. stucwerk3. pur-coating, gesprayed4. hoekprofiel, versterkt5. waterkering6. isolatie, minerale wol7. trim8. kozijn9. samengestelde deur, raamwerk10. samengestelde deur, houten beplating11. samengestelde deur, trekverband12. samengestelde deur, isolatie, minerale wol13. bestrating 14. drukvaste isolatie15. waterkering16. fundering, in situ beton17. vloerplaat, in situ beton18. verhoogde vloer19. verlaagd plafond20. vloerrooster21. lekgoot22. verlaagd plafond23. wandbekleding24. convector

123

4

5

6

7

8

9

1011

12

19

20

13

14

15

17

16

18

21

22

23

24

dax26_030709_cck.indd 60 03-07-2009 18:16:10


< zicht op de tuin<< de trap naar de foyer op de eerste verdieping

De ruit van acryl heeft geen tus-senstijlen en garandeert dus volledig doorzicht. Leegte bepaalt het beeld.

dax26_030709_cck.indd 61 03-07-2009 18:16:34


< zicht op de tuin<< de trap naar de foyer op de eerste verdieping

De ruit van acryl heeft geen tus-senstijlen en garandeert dus volledig doorzicht. Leegte bepaalt het beeld.

dax26_030709_cck.indd 61 03-07-2009 18:16:34

jaargang 5 • 2009 • nr. 26�2 franz liszt concertgebouw, raiding (a)

stucwerk, dat aansluit op de wit gekalkte huizen in de omgeving. Het stucwerk is bespoten met een polyurethaan-coating, die het gebouw in één keer waterdicht maakt en waardoor de gevels nagenoeg vlak gehouden konden worden. Schaalelementen zoals dorpels en daktrimmen wa-ren door toepassing van de coating niet nodig. Ook heeft het concertgebouw, net als de naburige ge-bouwen, alleen ramen op de begane grond. Daarvan springen het meest in het oog de grote puien aan de oosten zuidkant van het pand. Met een hoogte van 4 m zijn ze net wat hoger dan een standaard verdiepingmaat. Voor die extra hoogte werd bewust gekozen, want dit ‘vals’ schaalelement doet de foyer veel kleiner overkomen dan hij werkelijk is. Functio-neel gezichtsbedrog dus.

een stuk lichterDe grote puien zijn niet gemaakt van glas, maar van acryl. Een materiaal waarmee Kempe Thill eerder experimenteerde bij projecten zoals het Nam-Jun-Paik Museum in Zuid-Korea en de Acrylic Dome in Japan. Het materiaal werd gekozen vanwege de grote afmetingen. De pui in de oostgevel is 13 meter breed, de pui aan de zuidkant 18 meter. Glas met dergelijke afmetingen is niet voor kleine budgetten te produceren, maar acryl wel. Acryl is bovendien een stuk lichter. Een plaat van 18 bij 4 meter en met een dikte van 5 cm - zoals aan de zuidkant - weegt nog geen anderhalve ton. Het plastic zorgde wel voor een flinke uitdaging qua detailleren. Want een acrylplaat van 18 meter kan bij warm weer 6 cm uitzetten. En voor ramen met dergelijk grote afmetingen zijn geen standaardko-zijnen te bestellen. Het aluminium kozijnwerk en de bevestiging daarvan werdena daarom door Atelier Kempe Thill zelf ontwikkeld.

negentiende eeuwsEen centrale rol in het ontwerp is weggelegd voor de grote concertzaal in het midden van het gebouw. Deze is geheel uit hout opgetrokken en ontwor-pen op basis van studies naar de architectonische en bouwtechnische opzet van concertzalen uit de negentiende eeuw. Een juiste akoestiek werd in die tijd bereikt met elementen die tegelijkertijd de architectuur van de zalen vormde, zoals bordessen, spanten, panelen en stoelen in de zaal. In de zaal in Raiding is dat principe eenvoudig terug te vinden. Achterin bevindt zich een bordes, de houten spanten van de draagconstructie zijn duidelijk zichtbaar en er is sprake van akoestische panelen, die speciaal voor dit project werden ontwikkeld. De panelen bestaan uit gelamineerd hout van drie bij drie meter, waarvan de toplaag met een grote bovenfrees zo is afgeschaafd, dat er in alle richingen sprake is van een dubbelgebold oppervlak met een maximale hellingshoek van drie graden. De panelen weerkaatsen het geluid zo, dat het ver de zaal in wordt gedragen, maar dat er geen galm optreedt.

stevigDe panelen zijn integraal onderdeel van de con-structie van de zaal. Er is nadrukkelijk niet gekozen voor panelen, die na voltooiing van het gebouw de akoestiek in de zaal moeten regelen. Die aanpak is ongebruikelijk. Iets wat natuurlijk ook geldt voor de grote puien van acryl en de polyurethaanlaag op de gevels. Oliver Thill: 'Dat soort ongewone materiaal-toepassing vergt stevig onderhandelen met aan-nemers en fabrikanten. Maar uiteindelijk levert het kwaliteit op in de architectuur van het gebouw.’ De panelen werden ook in zijn geheel toegepast in de deuren naar de zaal. Daardoor moesten ze ook nog eens brandwerend en geluidwerend zijn. Flink wat eisen dus aan een zelf ontwikkeld paneel.

het hele trajectAnders dan bij een architectenbureau met een tradi-tionele organisatie - waarbij ontwerp, projectleiding en bestekschrijving onder verantwoordelijkheid van verschillende afdelingen vallen - is het bedrijfsvoe-ring van Atelier Kempe Thill zo opgezet, dat project-teams verantwoordelijk zijn voor het hele traject van een project, van ontwerp tot oplevering. De kennisoverdracht tussen medewerkers is daardoor optimaal en afstemming tussen ontwerp en uitvoe-ring goed. Bij Atelier Kempe Thill worden daarnaast projecten goed gedocumenteerd, ook achteraf. Alles wat fout gaat, wordt genoteerd en opgeslagen in archiefmappen. Vooral om daaruit te leren hoe je iets wel goed doet. Oliver Thill: ‘Voor ons bureau is dat een integraal onderdeel van het bedrijven van architectuur: het proces van het maken. Dat doe je met elkaar en in het geval van de concertzaal met de locale mensen in Raiding. Het gaat erom dat proces goed te stroomlijnen. Het was dan ook mooi om te zien dat iedereen daar er wat moois van wilde ma-ken. Wat dat betreft is het een echt lokaal product.'

snel schakelenDe afwijkende manier van werken heeft ook te ma-ken met dat het bureau altijd op zoek is naar nieuwe mogelijkheden van materialen. Thill: 'Dat doen we al van begins af aan. En omdat we inmiddels al veel weten over wat kan en wat niet kan, kunnen we in discussies met aannemers en fabrikanten snel schakelen en in alternatieven denken. Ontwikkeltra-jecten worden daardoor steeds korter.' In het geval van het concertgebouw was dat zelfs pure noodzaak. Het bureau had slechts zes maanden de tijd voor het maken van een ontwerp en een jaar voor de bouw. Thill: 'Bovendien maakt deze aanpak het mogelijk goede architectuur te realiseren, ook met beperkte budgetten. En dat heeft weer als gevolg dat we een goede reputatie opbouwen voor opdrachtgevers.’ Niels Jongeling

foto’sUlrich Schwarz, Berlijn

dax26_030709_cck.indd 62 03-07-2009 18:16:37


architectAtelier Kempe Thill, Rotterdamwww.atelierkempethill.com

projectteamAndre Kempe, Oliver Thill, Frank Verzijden, Takashi Nakamura

lokale partner architectuurBrands United/Grabner Ziviltech-niker KEG für Architektur, Graz (A)www.brandsunited.at

adviseurs akoestiekPeutz, Zoetermeerwww.peutz.nlMüller-BBM, Planegg (D)www.muellerbbm.com

adviseur constructies en bouwtoezichtVasko Woschitz Engineering, Eisenstadt (A)www.woschitz.at

elektrische installatiesDie Haustechniker, Jennersdof www.diehaustechniker.at

leverancier houten panelen KLH Massivholz, Katsch (A), www.klh.cc

leverancier acrylramen en pur-coatingDegussa - Evonik Industries, Essen (D), www.degussa.com

Atelier Kempe Thill architects and planners is opge-richt in 2000 door de twee Duitse architecten André Kempe en Oliver Thill naar aanleiding van het winnen van Europan 5 met een woningbouwproject van 300 woningen op de Kop van Zuid, een project dat nooit werd uigevoerd. Inmiddels heeft Atelier Kempe Thill zich een positie verworven op de Nederlandse architec-tuurmarkt. Na projecten in de collectieve woningbouw en de kleine utiliteitsbouw, is de portefeuille in de loop der jaren uitgebreid met grote opdrachten voor renovatie,

infrastructuur, stedenbouw en ruimtelijke ordening. Het bureau kiest bewust voor een grote diversiteit aan opdrachten en is economisch daarom minder kwets-baar. Atelier Kempe Thill is sinds haar oprichting sterk gericht op de Europese markt. Door deelname aan meer dan vijftig internationale prijsvragen heeft het bureau niet alleen opdrachten in Nederland verworven, maar ook in Duitsland, België en Oostenrijk. In de laatste acht jaar is het atelier doorgegroeid van een tweemanszaak naar een middengroot bedrijf met gemiddeld tien werknemers.

projectConcertzaal Franz Liszt

locatieRaiding, Oostenrijk

opdrachtgeverFranz Liszt Gezelschap Burgenlandvertegenwoordigd door SET, Wenen, Oostenrijk

dax26_030709_cck.indd 63 03-07-2009 18:16:50

als je door de bomenhet bos niet meer kan zien..

wij weten hoe je communiceert met architecten en bouwkundigenomdat we zelf architecten en bouwkundigen zijn

...helpen wij je graag op weg

CCK Media is een kleine, onafhankelijke uitgeverij in Den Haag. Zesmaal per jaar maken we dax magazine. Maar we doen meer. We schrijven artikelen in opdracht van architectenbureaus, brancheverenigingen en bouwproducenten. We adviseren op het gebied van acquisitie en marketing. We organiseren cursussen, seminars en evenementen. We vertalen bouwkundige teksten van of naar het Engels. De primaire doelgroep van al onze activiteiten bestaat uit bouwkundigen en architecten. En dat is makkelijk uit te leggen: we zijn het zelf ook. Benieuwd naar wat CCK Media voor jou kan betekenen? Neem contact op met Caroline Kruit, t +31(0)6 50 28 78 00 of [email protected].

[email protected]

CCK

dax26_030709_cck.indd 64 03-07-2009 18:16:52

als je door de bomenhet bos niet meer kan zien..

wij weten hoe je communiceert met architecten en bouwkundigenomdat we zelf architecten en bouwkundigen zijn

...helpen wij je graag op weg

CCK Media is een kleine, onafhankelijke uitgeverij in Den Haag. Zesmaal per jaar maken we dax magazine. Maar we doen meer. We schrijven artikelen in opdracht van architectenbureaus, brancheverenigingen en bouwproducenten. We adviseren op het gebied van acquisitie en marketing. We organiseren cursussen, seminars en evenementen. We vertalen bouwkundige teksten van of naar het Engels. De primaire doelgroep van al onze activiteiten bestaat uit bouwkundigen en architecten. En dat is makkelijk uit te leggen: we zijn het zelf ook. Benieuwd naar wat CCK Media voor jou kan betekenen? Neem contact op met Caroline Kruit, t +31(0)6 50 28 78 00 of [email protected].

[email protected]

CCK

dax26_030709_cck.indd 64 03-07-2009 18:16:52

productontwikkeling

vlechtwerk kelder Villa 1 • ontwerp Powerhouse Company • mementopname voorjaar 2007

dax26_030709_cck.indd 65 03-07-2009 18:16:54

jaargang 5 • 2009 • nr. 26�� mens & materiaal

mens & materiaal

hoe de kennis van een materiaaltot goede ontwerpen kan leiden

Een stoel moet goed staan, maar ook zitten. Het klinkt bijna komisch, maar is veel makkelijker gezegd dan gedaan. Nanne de Ru en Charles Bes-sard, gasthoofdredacteuren van deze dax, spen-deerden een paar dagen in Denemarken op zoek naar die ene, nieuwe, mooie en goed zittende stoel. Uiteindelijk kwamen ze terecht bij de klas-siekers: Eames, Jacobsen. Om een goede stoel te kunnen maken, is er niet alleen creativiteit nodig, maar vooral ook kennis. De stoel als symbool voor vakmanschap. We geven een aantal voorbeelden van jonge ontwerpers.

Een materiaal, een vorm, de ergonomie: er zijn vele aanleidingen om tot een nieuw ontwerp voor een stoel te komen. Stoelontwerpen spreken tot de verbeelding; goede stoelontwerpen gaan gene-raties lang mee. Architecten met een heel goede stoel in hun oeuvre worden in sommige gevallen eerder hierom herinnerd, dan om hun gebouwen. Een interessant fenomeen: het ontwerpen van een goede stoel maakt dat de ontwerper ervan minder snel in de vergetelheid raakt. Bewust of onbewust: ontwerpers van allerlei allooi (architecten, pro-ductontwerpers, stedenbouwkundigen tot en met

landschapsarchitecten) doen zeker eens in hun carriëre een gooi naar de eeuwige roem. Door het ontwerpen van een stoel.

ambachtMaar er is ook een andere groep ontwerpers. Deze zien het maken van een goede stoel als een stap in de ontwikkeling van het eigen ambacht. Aan de hand van de evolutie van hun stoelontwerpen is te zien hoe de kennis van deze ontwerpers groeit, hoe bijvoorbeeld bepaalde materialen “eigen” worden. Of hoe een vorm van een stoel zich steeds beter naar het menselijk lichaam zet, met behoud van de esthetische kwaliteiten.Juist omdat een stoel een overzichtelijk object is, speelt de nauwkeurigheid van de maakbaarheid een grote rol. Stoelontwerpers moeten dan ook goed weten wat de materiaaleigenschappen zijn van het product waarmee ze hun ontwerp willen realiseren. Moet het resultaat van hun werk seriematig worden geproduceerd, dan gelden nog striktere randvoor-waarden en gaat het budget een leiden rol spelen.product en producentChristien Meindertsma (1980) studeerde in 2003 af aan de Design Academy in Eindhoven en is ruim

bonechaise (links) en bonechair (met ontwerpschema) • ontwerp Joris Laar-man • 2006 • polyurethaanhars en aluminium • www.jorislaarman.com

Lava Flower

dax26_030709_cck.indd 66 03-07-2009 18:16:57

jaargang 5 • 2009 • nr. 26 ��mens & materiaal

hoe de kennis van een materiaaltot goede ontwerpen kan leiden

vijf jaar later een gevestigde naam aan het worden. Door zich een materiaal helemaal eigen te maken (in haar geval het materiaal wol en de producent daarvan, het schaap), is ze in staat om unieke ont-werpen te realiseren. Variërend van de ‘One Sheep Cardigan’, een vest gebreid met de wol van één schaap, vloerkleden met kabelmotief tot de bij dit artikel getoonde Urchin Poufs: de kwaliteit zit tot in het detail, zowel productietechnisch, materiaal-technologisch als in creatief opzicht. Het letterlijk geheel uitpluizen van een materiaal en materiaal-producent om er vervolgens een nieuwe betekenis aan te geven, wordt in het project PIG 05049 wel heel direct vertaald: hiervoor traceerde Meinderts-ma de bestemming van alle “onderdelen” van één slachtvarken, liet het zien in een tentoonstelling en maakte er een boek van. Food for thought.

analyse van structurenJoris Laarman (1979), die in hetzelfde jaar als Mein-dertsma cum laude afstudeerde aan de Design Academy, maakte studies van menselijke en dierlijke botten om te komen tot zijn Bone Furniture. Als een volgende stap in de evolutie van de stoel, werkte hij aan ontwerpen van stoelen die optimaal gebruik-

maken van de sterkte-eigenschappen van het mate-riaal: daar waar geen materiaal nodig is, laat hij het weg. Daar waar veel krachten samenkomen, zal een verdikking zichtbaar zijn. Laarman maakte gelimi-teerde edities stoelen van epoxy en aluminium, die prijzen wonnen als de Red Dot Design Award en de International Elle Decoration Award. De stoelen zijn inmiddels op exposities en in musea over de hele wereld te zien.

materiaalexperimentMaar waar Laarman uitgaat van botstructuren om te experimenteren met vorm en materiaal, kan het materiaal op zichzelf ook aanleiding zijn tot nieuwe ontwerpen. Marcel Wanders (1963) maakte halver-wege de jaren negentig internationaal naam met de Knotted Chair, een stoel van macramé die met een epoxy is “bevroren”. Terwijl iedereen al was vergeten wat macramé was, kwam hier een jonge ontwerpen met een ogenschijnlijk eenvoudig knoopwerkje waarop je kunt zitten. Een ontwerp dat zelfs het meest van design afkerige zitvlees uitdaagt om plaats te nemen. Of in ieder geval te voelen. Wan-ders knoopte de structuur met een met carbonfiber gevuld touw, drenkte het geheel in een epoxyhars

Urchin Pouf • ontwerp Christien Meindertsma • 2008 •christienmeindertsma.com

dax26_030709_cck.indd 67 03-07-2009 18:17:11

jaargang 5 • 2009 • nr. 26�� mens & materiaal

Fluxchair: uitvouwbare envelop, win-naar Philips Innovation Award 2009 • ontwerp Douwe Jacobs voor Fluxchair • 2008 • polypropyleen • www.fluxchairs.com

Laissez Faire, winnaar van de Velopa Design Award 2009 • composiet of (hogesterkte) beton • ontwerp Anne Caroline Müller • www.velopadesign award.com

dax26_030709_cck.indd 68 03-07-2009 18:17:33

jaargang 5 • 2009 • nr. 26 �9mens & materiaal

en liet het in een speciale mal uitharden. De schijn van eenvoud is dus bedriegelijk: een simpel ogende stoel maken betekent in de regel heel lang experi-menteren.

nieuwe materialen en techniekenSoms kan de ontdekking of ontwikkeling van een nieuw materiaal of nieuwe techniek aanleiding zijn voor een nieuwe stoel. De IJslandse Gudrun Lilja Gunnlaugsdóttir, ook oud-student aan de Design Academy in Eindhoven (afgestudeerd in 2005), maakt sprookjes van stoelen door materialen te bewerken met een waterjet. De Flower Chair is zo geboren: de vorm van bloemen is uitgesneden uit multiplex, waarvan er vele lagen uiteindelijk een hele stoel maken. Interessant is hoe ze deze vorm vervolgens vertaalt naar een gegoten object, name-lijk dezelfde stoel in composiet kunststof. Beide ont-werpen hebben een eigen kracht, ook al zijn ze in de basis twee-, respectievelijk driedimensionaal. Recent is Gudrun aan het experimenteren met lavasteen: in plaats van materialen aan elkaar toe te voegen,

vraagt lavasteen om uithollen. Ze doet dat ook weer met waterstraal aangedreven snij-apparatuur, met herkenbare handtekening maar een geheel nieuwe vormentaal.

spelen met dimensiesVoor architecten is het wellicht het enige nadeel van stoelen: ze maken een ruimte vol. Misschien dat ook daarom door sommige ontwerpers hard wordt gestudeerd op vouwstoelen. Een voorbeeld daarvan is de Fluxchair. Al is het experimenteren voor de vorm van deze stoel begonnen met het vouwen van papier, het uiteindelijke ontwerp is gerealiseerd in 4 mm dik polypropyleen. Vanuit een “envelop” van nog geen 3 cm dik kan de Fluxchair worden gevou-wen tot een sierlijke en stevige stoel. Ontwerper Douwe Jacobs maakte de Fluxchair voor zijn afstu-deerwerk aan de TU Delft en is nu met studiegenoot Tom Schouten een bedrijf in Fluxchairs begonnen. Een klassieker is deze stoel nog niet, maar een trend kan het zeker worden. Caroline Kruit

Flower Chair Plywood, Rocking Beauty, Flower Chair Plastic en Lava Flower • ontwerp Gudrun Lilja Gunnlaugsdóttir, Studiobility • 2005-2009 • multiplex, multiplex en aluminium, kunststof en met waterjet gesneden vulcanisch lava • www.bility.is

Knotted Chair en Crochet Chair • ont-werp Marcel Wanders voor respectieve-lijk Capellini en Droog Design • 1996 en 2006 • macramé in epoxyhars, kant in epoxyhars • www.marcelwanders.nl

dax26_030709_cck.indd 69 03-07-2009 18:17:40

Doe mee aan onze fotoweDstrijD, ga naar www.de12landschappen.nl/fotowedstrijd

Mijn Landschap,natuur dichtbij

dax26_030709_cck.indd 70 03-07-2009 18:17:44



dax26_030709_cck.indd 70 03-07-2009 18:17:44

productinformatie

wapeningsstaal • zie de reeks op pagina's 9, 29 en 65 • inspiratie! door Powerhouse Company



dax26_030709_cck.indd 71 03-07-2009 18:17:46

�2 jaargang 5 • 2009 • nr. 26�2 productinformatie

De nieuwe funderingsbekisting van Isobouw, leverancier van producten uit eps, moet het leven voor aannemers en betonvlech-ters makkelijker maken. Het product PowerKist is voorzien van een ps-wapening in zowel de bodemplaat als de zijwanden. Dat vangt de neer- en zijwaartse druk van het beton op. PowerKist

is sneller en eenvoudiger te ver-werken dan gangbare, U-vormige eps-systemen. De combinatie van betrouwbaarheid en verwer-kingsgemak moet aanzienlijke kostenbesparingen opleveren.

Interessant is de introductie door Isobouw van Biofoam, een biologisch afbreekbaar schuim.

gevraagd: conceptenVoor deze rubriek in dax nr. 28 (onder gasthoofdredactie van Tom Frantzen) zijn we op zoek naar concepten voor bouwsyste-men, bouwelementen en andere bouw-gerelateerde combinaties van producten. Te denken valt aan combinaties van bijvoorbeeld vloerelementen met installa-ties of domoticasystemen. Elk concept wordt weergegeven met een korte tekst, een kader met technische eigenschappen, de betrokken leveranciers en een afbeelding. Inzenden kan tot 1 september.

verloren bekisting, isolatiepowerkist, biofoam

isobouw systemskanaalstraat 1075711 eg somerent +31 (0)493 49 81 11f +31 (0)493 49 59 71e [email protected] www.isobouw.nl

redactie daxkoninginnegracht 47postbus 96 9022509 jh den haagt +31 (0)6 11 30 03 27e [email protected] www.dax-magazine.nl

Het voldoet aan dezelfde eisen als ander isolatiemateriaal maar breekt na verloop van tijd com-pleet af. Het wordt vervaardigd van plantaardig afval en wordt op dit moment gebruikt als verpakkingsmateriaal. Wanneer Biofoam in de bouw kan worden toegepast is nog niet bekend.

Biofoam

Powerkist

oproep van de redactie

gevelproductenDe laatste editie die in dit jaar zal verschijnen heeft een extra katern in het kader van de beurs GEVEL2010. Hierin aandacht voor nieuwtjes van de beurs, maar ook langere artikelen over ontwikke-lingen in de gevelbouw. In de artikelen in deze dax die onder gasthoofdredacteurschap staat van Heren 5, komt het

onderwerp ‘gevels’ regelmatig terug. Voor deze editie is de redactie op zoek naar unieke gevelelementen, nieuwe gevel-systemen en andere spannende oplossingen voor de huid van gebouwen. Inzenden kan tot 1 oktober.

nieuwe gevel van het Instituto Na-cional de Estadística, Madrid (SP) • architect renovatie César Luiz Larrea • kunstenaar kleurencom-positie Cruz Novillo

foto gevelCamilo Rueda López • www.kozumel.info

dax26_030709_cck.indd 72 03-07-2009 18:17:52

Het Belgische Renson viert dit jaar het honderdjarig bestaan em komt daarom met een aantal innovaties en doorontwikkelde producten. Om beter aan de wensen van ontwerpers tegemoet te komen zijn er nu kleine en discrete ventilatieroosters die eindstuk-

zonweringtopf ix, linius

renson ventilationmaalbeekstraat 108790 waregem (be)t +32 (0)56 62 71 11f +32 (0)56 60 28 51e [email protected] www.renson.be

Sto Isoned bvook uw partner voor glasgevels

Kijk voor meer informatie op www.sto.nl

ken hebben in de kleur van het raam. Ook hun zonwering is vernieuwd. Topfix, een doek van gecoat polyester, kan onder elke hoek worden gespannen en het zit vast met een licht elastisch ritssysteem. Het is leverbaar in maten tot 2,5 m x 2,5 m.Tot slot heeft het bedrijf ook de

vaste zonwering verbeterd. Het systeem heet Linius en is van geëxtrudeerd aluminium. Met een fysische doorlaat van 76% en een diepte van 78 mm zijn de lamellen open en licht.

adverteren in daxvalt altijd op!

Aandacht gegarandeerd: een advertentie in dax staat altijd bij of tegenover redactioneel. Hele pagina’s, halve pagina’s of een kwart: we geven de commerciële uitingen een goede plek. Want bladenmaken kan niet zonder adverteerders, net zomin als architecten of architectuur zonder producenten kunnen. Het draait allemaal om samenwerking en kwaliteit. Ook dát is dax.

[email protected]

dax26_030709_cck.indd 73 03-07-2009 18:17:58

Poly-Ned timmert al een tijd aan de weg met polyester spandoe-ken voor gebouwen. De doeken zijn geschikt voor plafonds, gevels en daken en combinaties daarvan. Een voorbeeld van een toepassing voor binnen én buiten toont de luifel van ARC2 Archi-tectuurstudio, voor een project met showroom en kantoor in Breukelen. Verschillende materi-alen uit het assortiment zijn hier gebruikt. Het nieuwe Batyline HM en Precontraint behouden hun strakheid, ook als er in verschil-lende richtingen krommingen zijn gemaakt. Hier bestaat het plafond uit zestien hypars - drie-dimensionaal gevormde zadel-constructies, met Batyline voor de binnenafwerking en het gecoate Precontraint aan de buitenzijde. Het materiaal laat daglicht zacht reflecteren.

gespannen doekbatyline hm, precontraint

poly-ned oostermeentherand 168332 jz steenwijkt +31 (0) 521 32 02 40f +31 (0) 521 32 02 30e off [email protected] www.polyned.nl

vrijstaande woningen

eengezinswoningen enrijtjeshuizen

woningen met meerdere bouwlagen

kantoorgebouwen

industriële gebouwen

bedrijfsverzamelge-bouwen

openbare gebouwen

www.KLH.ccDPM duurzaam project managementKievitsven 36 • NL - 5249 JJ RosmalenTel: 0031 73 644 75 00 • Fax: 0031 73 644 70 45mailto: [email protected] • www.duurzaamprojectmanagement.nl

ETA-06/0138

Z-9.1-482

AT - 3/06-477

PCC AT.C�42.H00041

PCC AT.C�42.H00264

redactie-ervaring opdoen?draai een dagje mee bij dax!

Nee, een vacature hebben we niet. Ook bij CCK Media|dax is de broekriem strak aangesnoerd. Maar wij hebben wel een werk-plek, heel veel te doen en houden van werken in teamverband: hoe meer inzichten, hoe beter! En daarbij vindt Caroline het heerlijk om jonge mensen redactie-ervaring bij te brengen. Dus ben jij je aan het beraden over je toekomst, studeer je architec-tuur of bouwkunde, draai dan een dagje mee met dax. We heb-ben een plek, iets om handen en een luisterend oor. En jij kunt “redactie-ervaring” op je cv vermelden. Dat staat best goed.Voor meer informatie: [email protected]

dax26_030709_cck.indd 74 03-07-2009 18:18:18

��jaargang 5 • 2009 • nr. 26 productinformatie

Onzichtbare verbindingen in betonnen constructies zijn vaak moelijk realiseerbaar. Om de vraag er naar te beantwoorden komt Hakron daarom met twee systemen die het verankeren van (voornamelijk) betonelementen in de constructie makkelijker maken. Het systeem bestaat uit twee stalen kokers, die in elkaar

Robertson, producent van gevelpanelen, lanceert de X-pan serie van dunne platen. Deze lijn bestaat uit vier afzonderlijke ontwerpen die vooral in vorm van elkaar verschillen. Alle plateen zijn van een aluminiumlegering en worden geëxtrudeerd. De oppervlakte wordt nat gelakt

of gepoedercoat en krijgt daardoor een gemoffeld uiterlijk; anodiseren is ook mogelijk. Beide afwerkingen zijn uv-resistent. De panelen bieden tot 120 °C langdurige bescherming maar vervormen wel bij hoge temperaturen. De onderdelen hebben een horizontale

profilering en zijn 300x33 mm met een standaard lengte van 6 m. Zoals bij veel paneel-systemen is voorzichtige montage de belangrijkste eis voor een strakke gevel.

verbindingen prefab betonbsf, bcc, rvk, tss

hakronvoltweg 108071 cz nunspeett +31 (0)341 27 80 97f +31 (0)341 27 80 99e [email protected] www.hakron.nl

gevelbekledingx-pan

robertson larserpoortweg 328218 nk lelystadt +31 (0) 31 320 26 78 78f +31 (0) 31 320 26 78 76e [email protected] www.robertson.nl

schuiven. met inwendige koorden worden de kokers op hun plaats gebracht en vastgezet met een borgpen. De codes BSF en BCC zijn voor consolevrije verbin-dingen tussen prefabbalken en -kolommen; de RVK en TSS systemen zijn voor opleggingen van prefab-bordesplaten. De vrije verbindingen zijn vernieuwd:

lichter en sneller bedienbaar dan voorheen. De verbinding wordt zonder bouten of lassen gemaakt en het draagvermogen loopt op tot 140 kN. Ook de bordesplaten kunnen zwaar gedimensioneerd: de TSS - Terrazzo Stair Support - heeft een maximale capaciteit van 100 kN en kan verzinkt uitge-voerd worden.

dax26_030709_cck.indd 75 03-07-2009 18:18:31

�� jaargang 5 • 2009 • nr. 26productinformatie

Riverstone introduceerde begin vorig jaar met succes hun half-doorzichtige creatie die bestaat uit bouwblokken van kiezels in hars (zie ook dax nr. 20). Nu is het bedrijf voorzien van een iets andere naam en is het tijd voor een uitbreiding in het scala. Met tegels van hetzelfde materiaal levert Riverstone Building wat zij een totaalconcept noemen voor wanden, vloeren, werkbladen enzovoorts. De tegels zijn lucht en water dicht, vuilafstotend en warmteresistent. De tegels zijn 20 mm dik. En ze hebben nog een leuk product: de ‘Wave’ bestaat uit kiezeltjes van steen of glas in een flexibele stof. Zo is het materiaal in bijna elke vorm te smeden

translucente tegelsriverstone, wave

italian design16 wulfstan streetlonden w12 0ah (gb)t +44 (0)203 132 82 81f +44 (0)203 132 82 81e [email protected] www.italiansignltd.co.uki www. effepimarmi.it

Een verwarmingsput hoef je niet onder stoelen of banken te steken, zo denkt Jaga over hun nieuwe lijn vlakke roosters. Van-daar een nieuwe serie aluminium roosters voor vloerverwarmings-systemen met vormen die op de natuur en muziek geïnspi-reerd zijn. Dat houdt in dat het aluminium in verschillende organische vormen is uitgevoerd. De ontwerpen laten tweederde van de oppervlakte open zodat efficiënte warmte-overdracht wordt verzekerd. De roosters zijn in geanodiseerd aluminium verkrijgbaar vanaf de basismaat 1088 x 248 mm en verschillen in prijs - de kiezels van de ‘Pebble’ zijn ongeveer vijf keer duurder dan de gebogen ‘Accordeon’ vorm.

designradiatorenpebble, accordeon

konvektco nederlandde meeheuvel 65221 ea den boscht +31 (0)73 631 23 60f +31 (0)73 631 23 71e [email protected] www.theradiatorfactory.com

dax26_030709_cck.indd 76 03-07-2009 18:18:41

��jaargang 5 • 2009 • nr. 26 productinformatie

natuursteen in f ineervormsteenf ineer

steward design panelspostbus 964200 ab gorinchemt 0183 58 90 99f 0183 58 98 23e [email protected] www.designpanels.com

Steward Design Panels uit Gorinchem levert natuursteen in fineervorm. De steenlaag is tussen de 1 en 2 mm dik en wordt gelijmd op glasvezelversterkt po-lyester. Het product heeft daarom het uiterlijk van echt natuursteen en is bovendien bijzonder licht en zelfs flexibel. Het product wordt in verschil-lende varianten aangeboden:

op polyester mat; speciaal om te verlijmen; zelfklevend; op een wandpaneel van mdf; op 5 mm pgr rubber voor toepassing op beursvloer; en op 7 mm pur hard-schuim als lichtgewich tegel. SteenFineer is ook leverbaar in grootformaat, bijvoorbeeld 2500 bij 600 mm en 2400 bij 900 mm. Daarmee is het mogelijk ook deu-ren of meubels te bekleden.

Het lage gewicht maakt toepas-sing van natuursteen mogelijk in situaties waarin ander nooit aan natuursteen gedacht zou worden. Zoals bij renovatie (lage belasting op bestaande fundering), tijde-lijke gebouwen (verplaatsbaar-heid) en jachtbouw.

Voor toepassing in donkere gan-gen en trappen: de Steplight van Busch-Jaeger, in Nederland op de markt gebracht door ABB, is een slimme vondst. Led-verlichting in een stopcontactdoos wijst de weg in het donker en laat meteen zien waar het stopcontact zit. Twee leds zorgen voor een smalle

lichtkegel die vanuit de centraal-plaat van de wandcontactdoos loodrecht naar beneden schijnt. De toegepaste leds hebben een lange levensduur en een laag energieverbruik. Via een afzonderlijke inbouwschakelaar of bewegingsschakelaar kan het oriëntatielicht naar wens

wandcontactdoos met ledsteplight

abbgeorge hintzenweg 813068 ax rotterdamt +31 (0)318 69 93 15f +31 (0)318 64 17 80e [email protected] www.busch-jaeger.de

worden in- of uitgeschakeld. Het concept is ontwikkeld voor de utiliteitsbouw maar is er nu ook voor gebruik in woningen. De verlichting is in verschillende kleuren leverbaar.

dax26_030709_cck.indd 77 03-07-2009 18:18:49


buitentapijtfreek

c & f designpostbus 3125050 ah goirlet +31 (0)13 530 80 08f +31 (0)13 530 80 09e [email protected] www.freekmyworld.com

Freek is de naam van een binnen- en buitentapijt dat gehyped is en het nog meer gaat worden. Het in Nederland bedachte product is nu te zien in hotels en bars van Madrid tot Melbourne. Nieuwe kleuren maar vooral de iets gewijzigde productiemethode zorgt ervoor dat Freek nu ook bij zwembaden en sauna’s geschikt is. Stevige nylon ondergrond en vezels van polyethyleen ma-ken het tapijt zacht en sterk. Luchtblaasjes onderop het tapijt maken dat het comfortabel loopt. Het is ook bestand tegen uv-stra-ling en warmte. Ons proefstukje op kantoor wordt gebruikt als onderzetter voor de theepot en dat gaat prima. Voor grotere oppervlaktes moet wel wat opzij worden gezet: prijzen beginnen bij 445 euro voor een lap van 1,5 x 2 m.

buitenverlichtingdry light system

modular lighting nederland bouwerij 54 1185 xx amstelveen t +31 (0)20 34 73 047e [email protected] www.modular.nl www.supermodular.com

de verlichting stof- en vochtdicht gemaakt en is het glas bestendig tegen hele hoge temperaturen. Het systeem voldoet aan de IP67 classificatie en moet ontwer-pers veel vrijheid bieden om allerlei vormen en toepassingen te bedenken. Afgebeeld twee

Modular Lighting lanceert een innovatief systeem waarvan vooral het niet zichtbare interes-sant is. Na ontwikkelingen in het toepassen van laagspanning en hoge sterkte led-lamen, wordt nu het Dry Light System gepre-senteerd. Hierbij is de elektra van

voorbeelden: het hoekige A(r)mor en de ronde SKIFV, die er allebei veel beter uitzien dan hun namen doen vermoeden. De systemen zijn met verschillende armaturen leverbaar.

dax26_030709_cck.indd 78 03-07-2009 18:19:00


buitentapijtfreek

c & f designpostbus 3125050 ah goirlet +31 (0)13 530 80 08f +31 (0)13 530 80 09e [email protected] www.freekmyworld.com

Freek is de naam van een binnen- en buitentapijt dat gehyped is en het nog meer gaat worden. Het in Nederland bedachte product is nu te zien in hotels en bars van Madrid tot Melbourne. Nieuwe kleuren maar vooral de iets gewijzigde productiemethode zorgt ervoor dat Freek nu ook bij zwembaden en sauna’s geschikt is. Stevige nylon ondergrond en vezels van polyethyleen ma-ken het tapijt zacht en sterk. Luchtblaasjes onderop het tapijt maken dat het comfortabel loopt. Het is ook bestand tegen uv-stra-ling en warmte. Ons proefstukje op kantoor wordt gebruikt als onderzetter voor de theepot en dat gaat prima. Voor grotere oppervlaktes moet wel wat opzij worden gezet: prijzen beginnen bij 445 euro voor een lap van 1,5 x 2 m.

buitenverlichtingdry light system

modular lighting nederland bouwerij 54 1185 xx amstelveen t +31 (0)20 34 73 047e [email protected] www.modular.nl www.supermodular.com

de verlichting stof- en vochtdicht gemaakt en is het glas bestendig tegen hele hoge temperaturen. Het systeem voldoet aan de IP67 classificatie en moet ontwer-pers veel vrijheid bieden om allerlei vormen en toepassingen te bedenken. Afgebeeld twee

Modular Lighting lanceert een innovatief systeem waarvan vooral het niet zichtbare interes-sant is. Na ontwikkelingen in het toepassen van laagspanning en hoge sterkte led-lamen, wordt nu het Dry Light System gepre-senteerd. Hierbij is de elektra van

voorbeelden: het hoekige A(r)mor en de ronde SKIFV, die er allebei veel beter uitzien dan hun namen doen vermoeden. De systemen zijn met verschillende armaturen leverbaar.

dax26_030709_cck.indd 78 03-07-2009 18:19:00

jaargang 5 • 2009 • nr. 26 �9dichtbij-veraf

dichtbij - veraf

Vlekken klinken problematisch, zeker als het gaat om prefab beton. De producent is getraind om beton zonder vlekken te maken. De ontwerper, in dit geval KCAP, wilde toch vlekken en moest deze zelf ontwerpen. Aan de producent (Veluwe Beton) om deze vlekken gecontroleerd en reproduceerbaar uit te voeren. Met andere woorden: steeds weer span-ning tussen variatie en beheersing.Uit een groot aantal proeven zijn basiskleur, vlekkleur, overgangen en ‘vlekdichtheid’ bepaald. Vervolgens zijn de vlekken 1 : 1 ontworpen. Deze zijn

projectBlok D, Oostelijke Handelskade, Amsterdam

opdrachtgeverwoningcorporatie Ymere,Amsterdam

ontwerpKCAP architects&plannerswww.kcap.eu

betonVeluwe Beton, Terwoldewww.veluwebeton.nl

beeldAntje [email protected]

zie ook de pagina’s 18 en 19

overgenomen in bekistingsplaten, die als inlegmal zijn gebruikt. Na het aanbrengen van de roodbruine betonvlekken (enkele centimeters dik), is de wape-ning opgehangen in de mal, zodat afstandhouders geen verstoring van de vlekken veroorzaken. Het storten en verdichten van het antracietkleurige be-ton geeft de subtiele menging en overgang van de twee kleuren. Het resultaat is een gebouwhuid die fraai reageert op het baksteenmetselwerk van het monumentale pakhuis, overigens met een vroeg-klassieke betonconstructie.

dax26_030709_cck.indd 79 03-07-2009 18:19:21

�2 jaargang 5 • 2009 • nr. 26volgende editie

Zintuigen, hoeveel heeft een mens eigenlijk? Wat kan een architect ermee? Wat doen zintuigen met en voor architectuur? Hoe beleeft de gebruiker een gebouw? En wat als die gebruiker bepaalde zintuigen niet kan gebruiken of overgevoelig is voor bepaalde prikkels? Bij aanvang van de productie rond het thema van DP6 architectuurstudio, dat tijdens de dax_pitch in volle overtuiging door jury en publiek werd gekozen, bleken er meer vragen dan antwoorden. Dus werd

een onderzoek gestart, binnen het bureau en met de vaste redactie van dax. Het bracht ons naar lezingen over multisensorisch ontwerpen, naar beeldenpar-ken en het ‘museum’ voor de zintuigen in Wiesba-den. Een ontdekkingsreis, die we mogen bundelen in de volgende editie. Dat wordt kijken, luisteren, proeven, voelen, horen, beleven, balanceren, gedachten uitwisselen en nog veel meer. DP6 architectuurstudio is gasthoofd-redacteur van dax nr. 27

medewerkers van DP6 architectuur-studio, Delft • www.dp6.nl

dax26_030709_cck.indd 82 03-07-2009 18:20:26



Projecten?

Kies kozijnen van

één van onze

verwerkers!


www.vekakozijn.nl














Groot in veiligheid

De Narvik Modula beschikt over de Stormfix,

een ingenieus bevestigingssysteem ontwikkelt door Wienerberger, dat garant

staat voor een stormvaste verankering.

Groot in vakkennis

Wienerberger beschikt over eersteklas productkennis en is uw adviseur als het gaat om detaillering, verankering

en toepassingen. Al onze dakpannen worden geleverd met dertig jaar garantie op

breuksterkte, waterdichtheid en vorstbestendigheid.

Groot in verwerking

De Narvik Modula is een grootformaat modulaire keramische dakpan. Perfect voor

nieuwbouw en renovatieprojecten. De pan heeft een

werkende breedte van 30 cm en beschikt over een variabele

kopsluiting van 50 mm.

Groot in duurzaamheid

De Narvik Modula is gemaakt van klei, een natuurlijke vernieuwbare grondstof.

Keramische producten staan bekend om hun bewezen

lange levensduur. De Narvik Modula beschikt over het milieubewuste DUBOkeur.

8710_9007_adv DAX_v2.indd 1 10-03-2009 10:35:22

jaargang 5 • 2009 • nr. 26

dax26_coverspread.indd 1 25-06-2009 16:57:23

dax magazine nr. 26

Documents

Transcript of dax magazine nr. 26