CrisisEen interactioneel perspectief op crisiscommunicatie

Annette Klarenbeek

in aantocht !

Crisisinaantocht! Eeninteractioneelperspectiefopcrisiscommunicatie

AnnetteKlarenbeek

Promotiecommissie

PromotorenProf.dr.C.M.J.vanWoerkumEmeritus hoogleraar CommunicatiestrategieënWageningen University

Co-promotorProf.dr.H.F.M.teMolder,Universitair hoofddocent, Leerstoelgroep Communicatiestrategieën Wageningen UniversityHoogleraar Wetenschapscommunicatie, Universiteit Twente, EnschedeOverigeledenProf.dr.E.P.J.M.Elbers,Universiteit UtrechtDr.J.M.Gutteling,Universiteit Twente, EnschedeProf.dr.M.A.Koelen,Wageningen UniversityProf.dr.E.H.Tonkens,Universiteit van Amsterdam

Proefschriftterverkrijgingvandegraadvandoctor

aanWageningenUniversityopgezagvanderectormagnificus,

prof.dr.M.J.Kropff,tenoverstaanvaneendoorhet

CollegevoorPromotiesingesteldecommissieinhetopenbaarteverdedigen

opwoensdag13juni2012desnamiddagstehalftweeindeAula

CrisisEeninteractioneelperspectiefopcrisiscommunicatie

AnnetteKlarenbeek

inaantocht!

Klarenbeek,AnnetteJohannaMariaElisabethCrisisinaantocht!eeninteractioneelperspectiefopcrisiscommunicatie224pages

ThesisWageningenUniversity,NL(2012)Withreferences,withsummariesinDutchandEnglish

ISBN 978-94-6173-236-3

UNDERMILKWOOD

[Silence]

FIRST VOICE (Very softly) To begin at the beginning:

It is spring, moonless night in the small town, starless and bible-black, the cobblestreets silent and the hunched, courters’-and-rabbits’ wood limping invisible down to the sloeblack, slow, black, crowblack, fishingboatbobbing sea. The houses are blind as moles (though moles see fine to-night in the snouting, velvet dingles) or blind as Captain Cat there in the muffled middle by the pump and the town clock, the shops in mourning, the Welfare Hall in widows’ weeds. And all the people of the lulled and dumbfound town are sleeping now. Dylan Thomas, 1953

6

Dankwoord

Somshadikdetwijfelofhetwelzoulukken.Zoumijnonderzoekdaadwer-kelijkresulterenineenproefschrift?Nuishetzover.Mijnproefschriftiseenfeitendatheeftallestemakenmetiedereendiedaaraanheeftbijgedragen. Tijdensmijnpromotietrajecthadiktweepromotoren:CeesvanWoer-kumenHedwigteMolder.CeesvanWoerkum,heeftmijvanbeginafaanhetvertrouwengeschonkendathetboekerzoukomen.Develeenstimu-lerendegesprekkenwarendaarbijeenbelangrijkefactor.Netalszijnhand-geschrevennotitiesopalmijnversies.Altijdweerwaszijncommentaarloyaalenopbouwendgeformuleerd.Bovendienleerdeikvanhemwaarwetenschapovergaat:dewerkelijkheidverheldereninplaatsvaningewik-keldmaken. HedwigteMolderheeftmijlerenkijkennaartaalopeenmanierdieikdaarvoornietkende.Kijkennaarhoemensenviaalledaagsetaalgebruikinteractioneledoelenbewerkstelligen.Hedwighaarvernieuwendeblikopcommunicatiebrachtmijtoteendiscursieveanalysevanmijncasussen. Metgevoelensvannostalgiedenkikterugaandebuitengewoonwaar-devollegesprekkenmetCeesenHedwig.Dankvoorjullieinspirerendebegeleiding!Ikbedankookeenlangereeksvananderemensen:mijnparanimfenLydiaJumeletenGeraldMorssinkhof.Metbeidehebikdoordejarenheenfijnegesprekkenover‘hetvak’gehad.IkdanknadrukkelijkRoelfMiddeldiemijgelukkigvoorsteldeaanCeesvanWoerkum;GuidoRijnjadieerverdorietochinslaagdemijvoortegaan;BertPolenReintJanRenesdiealslec-torenmijalleruimtegaven,ookalsmijnideeënafwekenvandievanhen,MaritaVosenJanEbergdietipsvoordebeginnendepromovendusgaven.IkbedankBirgitDewezvooronzezaligegesprekkenopcampingBakkum.SpecialedankvoorTannyDobbelaarvoorhaartaalkundigeopmerkingenenChristienFrankendiemijhielpmet‘howtowriteanacademicpaper’.BijzonderedankookaanMatthijsvandeSchaftdiezonderaarzelenmijdiepapersvanNewYorktotJyväskyläopcongressenlietpresenteren.IkbedankHogeschoolUtrechtdiemijdekansboodomviaeenpromotie-voucherhetonderzoektedoen.EnMatthéSjamaarenAdVerbrugge,zon-derhunbijdragenhadditonderzoeknooitzokunnenzijn;allefamilieledenenvriendendieregelmatighebbengeïnformeerdnaardevoortgangvanditproefschriftnetalsmijncollega’svanhetlectoraatCrossmedialeCom-municatieinhetPubliekeDomeinendeopleidingCommunicatiemanage-mentdiedaarbijhetgeduldhebbengehad.

7

Voorallejarenvansteuneninteressedankikmijnouders.Zehebbenaltijdvolgeduldgeluisterdnaarwatmijbezighield.MijnbroerRiendiemealsscholierbinnensmokkeldebijeenvoormijonbegrijpelijkcollegefilosofiewaarikkennismaaktemetdewonderewereldvanwetenschap.Ikbedankmijnkinderen,SophieenMassimo,voorhunonvoorwaardelijkeliefde.TenslottedankikPeter:dezeklushebikgeklaarddoordebasisdiejijmijbiedt.Doorjezorgennimmeraflatendesteunhebikditonderzoekkunnenvoltooien.

Inhoud

Hoofdstuk 1Inleiding 1.1 Inleiding 1 1 1.2 Crisiscommunicatiebijdeoverheid 12 1.3 Crisismakelaars 16 1.4 Doelstelling,probleemstellingenonderzoeksvraag 23 1.5 Opbouwvanhetproefschrift 25

Hoofdstuk 2Deomgeving 2.1 Inleiding 27 2.2 Hetcontingentieperspectief 28 2.3 Naareeninteractioneelperspectief 30 2.4 Samenvattingenconclusie 36

Hoofdstuk 3 Crises 3.1 Inleiding 37 3.2 Karakteristiekenvoorcrises 38 3.3 Oorzakenvancrises 4 1 3.4 Sluimerendecrisis 46 3.5 Eencrisisaandeordestellen 52 3.6 Samenvattingenconclusie 55

Hoofdstuk 4 Discourstheorieen-analyse 4.1 Inleiding 56 4.2 Hetdiscoursanalytischeperspectief 56 4.3 Discursieveuitgangspunten 60 4.4 Discursievethema’s 63 4.5 Samenvattingenconclusie 67

Hoofdstuk 5 Sluimerendecrisisinhetonderwijs 5.1 Inleiding 68 5.2 CasedomeinOnderwijs 68 5.3 Case1–TeveelMarokkanen 7 1 5.4 Case2–Helphetonderwijsverzuipt 72 5.5 Samenvattingenconclusie 74

Hoofdstuk 6 Eenklokkenluideraanhetwerk 6.1 Inleiding 75 6.2 Resultaten 8 1 6.2.1 Strategieënbehorendebijinteractioneelprobleem1 82

6.2.2 Interactioneelprobleem1:Erwoedteenbrand, maarikhoudmijnhoofderbij 86 6.2.3 Reactiesopstrategieën1 87 6.3.1 Strategieënbehorendebijinteractioneelprobleem2 9 1 6.3.2 Interactioneelprobleem2:Toevalligzieikhetzo, maarditiseenfeitelijkbestaandprobleem 97 6.3.3 Reactiesopstrategieën2 98 6.4.1 Strategieënbehorendbijinteractioneelprobleem3 101 6.4.2 Interactioneelprobleem3:Hoekanikdebalbij jullieleggen,zonderdatmijgebrekaaninzet wordtverweten? 105 6.4.3 Reactiesopstrategieën3 106 6.5 Conclusies 1 1 2

Hoofdstuk 7 Eensocialebewegingaanhetwerk 7.1 Inleiding 1 1 3 7.2 Resultaten 118 7.2.1 Strategieënbehorendebijinteractioneelprobleem1 118 7.2.2 Interactioneelprobleem1:Wijdragenditweliswaaraan, maarhetiseencollectiefenalomgevoeldprobleem 123 7.2.3 Reactiesopstrategieën1 124 7.3.1 Strategieënbehorendebijinteractioneelprobleem2 13 1 7.3.2 Interactioneelprobleem2:Wijhebbeneenmissie, maarwetenookwaarwehetoverhebben 134 7.3.3 Reactiesopstrategieën2 135 7.4.1 Strategieënbehorendebijinteractioneelprobleem3 140 7.4.2 Interactioneelprobleem3:Wewillenkwaliteitmaar wezijnnietbehoudzuchtig 142 7.4.3 Reactiesopstrategieën3 143 7.5 Conclusies 146

Hoofdstuk 8 Conclusiesenslotbeschouwing 8.1 Inleiding 149 8.2 Thema’svoorcrisiscommunicatie 150 8.3 Belangrijkstebevindingen 156 8.4 Implicatiesenbeperkingenvanhetonderzoek 166 8.5 Tenslotte 168

Literatuur 170 Bijlage 179 Samenvatting 216 Summary 220

11

Hoofdstuk 1

Inleiding

1.1 Inleiding

Welevenineentijdperkwaarindedreigingvancrisisvaakvlakbijlijkttezijn.Ditverhevigdecrisisbewustzijnheeftookbijdeoverheidgeleidtot‘crisismanagement’.Hierbijgaathetominspanningendiehethoofdbie-denaancrisesalszeuitbrekenenopactiviteitenvooraf,omzoopcrisesvoorbereidtezijn.Deoverheidkandegevolgenvaneencrisesreducerendoorbijvoorbeeldhetinstallerenvansirenes,hetmakenvandraaiboekenenhetuitstippelenvanevacuatieroutes.Waarhetkanprobeertdeover-heiddekansopcrisisteverminderendoorpreventievemaatregelenalshetopstellenvanbouwverordeningen,hetaanleggenvandammenenhetgevenvanvaccinaties.Veelalzijndezeactiviteitengerichtophetvoor-komenvaneenacutecrisis.Maarnietallecrisesbrekendoor.Ookkun-nenzeeenlangvoorstadiumhebbenenblijvensluimeren.Daaromishetgoedeveneensnaarsluimerendecrisestekijken.Ditzijncrisesdieaan-vankelijknietwordenopgemerkt,maardieschijnbaarplotselingkunnenomslaanineenacutecrisissituatie.VoorbeeldenhiervanzijndeuitbraakvanQ-koorts(2005)ofderelleninParijs(2005)enLonden(2011),endevertrouwenscrisisbijHogeschoolInHolland(2011).Hetacutekaraktervanveelescalatiesverhultvaakeenlangevoorgeschiedenis.

Ditproefschriftgaatovercrisiscommunicatie:hierinwilikonderzoekenhoealineenvroegtijdigstadiumsignalenafgegevenwordenovereensluimerendecrisis.Daartoeconcentreerikmijvooralop‘crisismakelaars’,representantenvanhetpolitieke-bestuurlijkesysteemofburgersdiestemgevenaanhunzorgenenkritiek.AanBoinenOtten(Boin&Otten,2000,p.18)ontleenikdezeterm:‘crisismakelaarszijnpersonen–aldannietvertegenwoordigersvaneenorganisatie–dieeencrisis‘zien’endatbeeldbijanderenoverwillenbrengen’.Ikbestudeerhoedezecrisismake-laarsininteractiesmetandereneraldannietinslagenomdeomgevingtewaarschuwen.Ikkijkdaarbijspecifieknaardemanierwaaropeenslui-merendecrisisaandeordewordtgesteld.Ditperspectiefisbijcrisiscom-municatienogonderbelicht:erisweinigaandachtvoordewijzewaaropeensignaalnaarvorenwordtgebracht.Hetisvanbelanghiernaartekij-kenomdatdeomgangmetzulkesignalenveelinvloedkanhebbenopdedynamiekinhetpubliekedomein.

12

Eenvoorbeeldvanzo’nsignaalishetessay‘Hetmulticultureledrama’(NRC Handelsblad,2000,29januari)vanpublicistPaulScheffer.Hierinwaar-schuwdehijdatzichinNederlandeenetnischeonderklasseaanhetvormenwas.Hetartikelentameerdeeenpubliekediscussieoverhetimigratie-enintegratievraagstuk.Eenandervoorbeeldvanzo’nsignaaliseengroepmoeders1diein2009inhetnieuwskwamomdatzijdeoverheidenfarma-ceutischeindustrieverweetvaccinstegenMexicaansegriepofbaarmoe-derhalskankerteproducerenvoorhuneigenfinancieelgewin.Ookhieront-stondeendiscussie-arenaoverdeeffectiviteitenveiligheidvanhetvaccin.

Inditproefschriftwilikonderzoekenwaarombepaaldecrisismakelaarsdoorbrekeninhetdiscourseenanderenniet.Daartoestaikstilbijdevraag:

Op welke wijze geven crisismakelaars signalen af over sluimerende crises die zich voordoen in het publieke domein?

1.2 Crisiscommunicatiebijdeoverheid

Inditonderzoekgaatmijnbelangstellinguitnaarcrisiscommunicatievan-uithetperspectiefvandeoverheid.Bijeencrisisdiepubliekethema’sraaktdiepassenbijdekerntakenvandeoverheid,heeftdieoverheidalsactoreenhoofdroltevervullen.ZopleithetrapportvandeCommissieToekomstOverheidscommunicatie(2001)voortransparantie,omdatdecontextvan‘deoverheid’verschiltvanandersoortigeorganisaties.Deoverheidheeftdeopdrachttezorgenvoorhetalgemeenbelang.Wezienditzorgaspectopdevolgendemaniergeformuleerdbijhetrisico-encrisiscommunicatiebeleidvandeoverheid:

‘Goederisicocommunicatiezorgtvoorvoldoendeinformatie,faciliteertzelfredzaamheidenvoorkomtdatburgersinpaniekraken.Tijdenseencrisismoetdeoverheidvertrouwenscheppen.’2

Inbovenstaandebeschrijvingvaltalseersteopdaterbijgoederisicocom-municatie‘voldoendeinformatie’moetzijn.Waternaarbuitenwordtgebracht,magnietteveel,maarooknietteweinigzijn,wantslechtgedo-seerdeinformatiekanbijvoorbeeldleidentotpaniekendatmoetvoorko-menworden.Devraagisechterhoedeoverheiddezeinformatieafstemtopdeontvanger. Hettweededatopvaltinhetgeformuleerdeuitgangspuntisdatdeoverheidvertrouwenmoetscheppen.Maar,zoalsGutteling(2004)stelt,

1 http://www.verontrustemoeders.nl

2 http://www.nationaalcrisiscentrum.nl

13

eristegenwoordigveelmindervertrouwenindeoverheiddanindejarenvijftigenzestig(deneigingomdeoverheidtegelovenwastoengroter).Ditsteltdeoverheiddusvooreenlastigdilemma:hoevertrouwentewekkenbijcrisisalsditookinrustigetijdenaleenprobleemis? Eenanderelementdateveneensopvaltinhetuitgangspuntisdeterm‘zelfredzaamheid’.Kennelijkiszelfredzaamheidwenselijkenblijkbaarookveelaleenreëlemogelijkheid.Zelfredzaamheidimpliceertdatdeburgereenactieverolheeftbijhetomgaanmetrisico’sendusookzelftakenenver-antwoordelijkhedenheeft.Deburgerkannietmeeralleenopeenbescher-mendeoverheidrekenen.Menwordtinstaatgeachtzelfstandigafwegingentemakentussenrisico’senhandelen.Wezienhierdatdeactieverolvandeburgereenplaatskrijgtinhetoverheidsdenken. Dezemaniervankijkennaareenzelfredzameburgerkunnenweooktoepassenopeensluimerendecrisis.Datvraagtdanwelomactievemoni-toringvanhoeburgersmetrisico’senonzekerhedenomgaan.Maarveelalzijnoverheidsorganisatiesnognietzoopmerkzaam(Tulloch&Lupton,2003;Boin&’tHart,2005).Deoverheidkijktonvoldoendenaardemanierwaaropdemaatschappijvaakzelfaltrachtproblemenoptelossen.Ookheeftdeoverheidweinigoogvoordedynamiekindeprobleemperceptiesindemaatschappijendewijzewaaropburgerspratenoverrisico’sdiehenbezighouden.Zoudeoverheiddatweldoendankandeoverheidbeterbegripkrijgenvanwaterleeftenspeeltenookinzichtverwerveninwatmensenaldannietalseenrisicoofcrisisdefiniëren.Hierligteenuitdagingvoordeoverheid,maarookvoordecommunicatiediscipline.Metditlaatstebegripbedoelikhetberoepenveldvancommunicatieprofessionalsdatinhetpubliekedomeinwerkzaamis. Dezecommunicatieprofessionalsmoetenpublieksgerichtwerkenenincontactstaanmetdeomgeving.Daarbijkandevraagwordengesteldnaarwathetpubliekis.Zoishetbasiskenmerkvaneenpubliekdeinteractieineengemeenschapennietdepassieveovereenkomsttussenklassiekecom-municatievepredisposities(attitudes,kennis,interesses)(vanWoerkum&teMolder,2005,p.4).Predispositiesrefererenaankenmerkenopindividueelniveau,maarbijinteractiesgaathetomeensociaalfenomeenenbijcrisesomdynamiek.Dezeindividueelgetinteenvaakwatstatischebenaderingbijhoudingsonderzoekverruilikindezestudiedaaromvoorhetsocialeenmeerdynamischealternatiefvanhetinteractioneleperspectief.Kennisvaninteractiesdoordecommunicatieprofessionalisnodigominteractiesoverrisico’sencrisesineenalledaagsecontexttekunnenduiden.Hetgaathieromdevraagwelkestrategieëncrisismakelaarszelfinzetten.Opwelkewijzebeinvloedencrisismakelaarsindeomgevingvandeorganisatieelkaartenaanzienvandegevarendiehenomringen?Voordatikopdezecrisismake-laarsinparagraaf3.1verderinga,bespreekikdebegrippenrisico’sencrisis.

14

Definitiesvanrisico’sencrisisRisico’szijnvolgensGutteling(2001)zakendieindebelevingvanmensenopdeeenofanderemaniereenbedreigingzijnvoorgezondheid,veiligheidofwelbevinden.Dezeopvattingvanrisico’sbiedtookruimtevoordecom-municatievekantvanrisico’s.Opvallendisdaarbijdeformulering‘zakendieinonzebelevingopdeeenofanderemanier’…Gesuggereerdwordthierdatrisico’svandoenhebbenmetdeinschatting,deperceptievaneengevaar.Kennelijkkleefterookeensubjectievekantaanrisico’s:hetgaatnietalleenoverdeobjectievefeitenrondomrisico’s,maarookoverdewijzewaaropmensengevaren–aldanniet–percipiëren,ofconstrueren.Dezemaniervandenkenoverrisico’sissindsdejarenzeventigvandevorigeeeuwmeerinzwanggeraakt(Guttelinge.a.,2004).Risico’svormendeoorzakenvan–ofaanleidingenvoor–crises.Daarbijontstaanzekernietallecrisesplotseling:vaakiseencrisishetproductvaneenlangeensluimerendeaan-loop,voorzienvanjuistveelcontact-eninformatiemomenten,naareenuiteindelijkeescalatievandesituatie(Rosenthal,Comfort&Boin,2001).Dezeperiodekandeorganisatiebenuttenomactiefopzoektegaannaarinformatieuitdeomgeving.‘Hetisdetaakvandeorganisatieomgedu-rendedezesluimerendeperiodesignalenjuistentijdigtekunnenduiden’,stellenBoinen’tHart(2005).Daarbijkunjealsorganisatienietallenood-kretenserieusnemenenzaljesignalenmoetenselecteren. Omgaanmetrisico’sAanvankelijkwasdemeertechnisch-wetenschappelijkerisicoanalysevooralgerichtopdekwantificeringvanrisico’s.3De‘kans-maal-effect’-berekeningvormdetoenhetbelangrijksteuitgangspunt.Degroottevaneenrisicowordtbepaalddoordekansdateeneffectopzaltredentever-menigvuldigenmetdegroottevanhetoptredendeeffect.Maarnaastdezebenaderingiserdelaatstedecenniameerbelangstellinggekomenvoordemaatschappijwetenschappelijkeaspectenvanrisico’s.Zowordeneveneensdeinschattingenvanmensenzelf,naastdievanexperts,overdreigingenbetrokkenbijdeanalysevanrisico’s.OrtwinRenndefinieertrisico’sdanookals‘thepossibleeffectsofactionsorevents,whichareassessedasunwelcomebythevastmajorityofhumanbeings’(Renn,2004,p.290).Risico-encrisiscommunicatiekanindienststaanvanhetmaatschappelijkebesluitvormingsprocesdatnodigisbijdeinschattingvanrisico’s(Guttelinge.a.,2004).

3 Stichting Weten Risicocommunicatie, Praktijk en theorie, Gutteling e.a., 2004, p.51

15

VerspreidingvanhetrisicoBijhetinschattenvaneenrisicospeeltookhetafzwakkenofversterkenvaneenrisico.Zokunnenmenseneenrisicoverspreidenbijvoorbeelddoorhetopteblazen.Maarevengoedkunnenmensenbepaalderisico’sondermijnendoorhetbijvoorbeeldtenegeren.Ditideevaneen‘socialamplificationandattenuationofrisk’isbeschrevendoorKaspersone.a.(2006)alseenwissel-werkingtussensociale,psychologischeencultureleprocessen,waardoordewaarnemingvanrisico’sdoormensenversterktofverzwaktwordt.Secun-daireentertiaireeffectenkunnensluimerendegevarenopwekkenbijanderepartijen,verderopgelegenlocaties,enzelfsvolgendegeneraties.Deauteurssprekenhiervan‘rippleeffecten’naaranalogievanderimpelingendieeensteenineenplaswaterveroorzaakt.Dezeeffectenkunjeoptechnischerisico’stoepassen,bijvoorbeeldhetfysiekeeffectvanvervuildegrondineenwoonwijk.Maarjekuntbijhetverspreidenvanrisico’sdoorneveneffec-tenookreferenaansociaal-maatschappelijkeproblemen,zoalsdesocialeimpactvantaalachterstandonderkinderenvanmigranten.Inditonderzoekwilikkijkennaardewijzewaaroprisico’sinteractioneelverspreidwordendoorcrisismakelaarsdieinhetpubliekedomeindeiningwillenveroorzakenomzodecrisisaandekaaktestellen. Daartoewilikindezestudiewerkenvanuiteeninteractioneelperspectiefopcrisiscommunicatieenbestuderenhoeburgerssignalenovereenpotenti-elecrisisafgevenenwaaromdezealdannietsuccesvolzijn.Ikwilachterhalenwelkeinteractioneleproblemenhierbijontstaan.Burgerskunneneenbelang-rijkebijdrageleverenaanhettransparantmakenvansluimerendeproblemenendaarbijfunctionerenalscrisismakelaars.Metanderewoorden:zezijnmis-schiengeen(zelfbenoemde)crisismakelaarmaarwordenditindeinteractie.

Risico’sinhetlevenvanalledagBijrisico-encrisiscommunicatiegaathetookomdevraag:hoegaanwijalsmaatschappijommetderisico’sdiewijinonsdagelijkslevenervaren?TullochenLupton(2003)stellendathetinzichtinhoemensenderisico’servarendiehenomringencruciaalisvoorhetontwikkelenvaneengoederisico-encrisiscommunicatieenerzijdseneenbeterebeleidsontwikke-linganderzijds.Deoverheidkandoordergelijkeinzichtenbeterbegrijpenwaterindemaatschappijspeelt.Ookkanzijlerenvanwatcrisismakelaarsviainteractiesnaarvorenbrengen.Watzijnderisico’sdiezijzienenhoepratenzedaarover?Doorzichteverdiepenindetaalwaarinzichdecrisismaatschappelijkmanifesteert,kandeoverheidmeerincontactstaanmetbepaaldenetwerken,ofgemeenschappen.‘Zoisdeburgerrolgerelateerdaanderechtenenplichtendieiemandineenstaattoekomen,maarookaandediscursieve manierwaarophijdezerolininteractiemetmedeburgersvormgeeft’(vanWoerkum&teMolder,2005,p.6).

16

Eengangbaredefinitievanhetcrisisbegripisdevolgendeinvulling:‘Eencrisisiseenernstigeverstoringvandebasisstructurenenhetfunctionerenvaneenmaatschappelijksysteemofeenorganisatieen/ofaantastingvandefundamentelewaarden,normenendoelstel-lingenvaneenmaatschappelijksysteemofeenorganisatie,welkebijeengeringebeslistijdnoopttothetnemenvankritiekebeslissingen.’(Rosenthal,Charles,&’tHart,1989)

Bovenstaandedefinitiedektvooraldebenaderingvandeacutecrisis,waar-bijhetnemenvanbeslissingendoorcrisismanagerscentraalstaat.Daarbijfocustdeomschrijvingophetbeheersenvaneencrisis.Maarbeheersinglijktnietaltijdhetgoedewoordomdateencrisisperdefinitiechaosimpliceert.Inditonderzoekwilikjuistbijdragenaanhetbegrijpenvandeontwikkelingvaneencrisis.Ikwildaartoeinzichtgeveninhetdynamischeeninteractio-neleprocesdatschuilkangaanachtereen(nog)sluimerendecrisis.

1.3 Crisismakelaars

Kenmerkendvoorcrisismakelaarsisdatzijhunzorgenovereenpotentiëlecrisissituatieopeigeninitiatiefpresenteren.Zewillenhunzorgenkenbaarmaken,metanderendelen.Zokunnennaastrisico-expertserookgroe-penenindividuenzijndieeencrisisaandeordekunnenstellen,omdatzijstaaninhetlevenvanalledagenspecifiekekennisenervaringhebbenoverbepaalderisico’s.Veelaltrachtenzulkecrisismakelaarshunobservatiesoverzakendienietgoedgaan,aantekaartenbijverantwoordelijken.Inditonderzoeknaarcrisiscommunicatievatikcrisismakelaarsopalsentrepre-neursdieviataalaandachtvestigenopeencrisisdiesluimert.Omdaarinteslagenzullenzecommunicatieveinspanningenmoetenverrichten.Hetconceptcrisismakelaardijwordtinditproefschriftdusbekekenvanuiteencommunicatieveinvalshoekinplaatsvanuitbijvoorbeeldeenbestuurlijkperspectief,endaaromishetonderzoekookrelevantvoorcommunicatie-professionals.Crisismakelaarszijnvanbelangomdat: a Zijeenbelangrijkeschakelvormentussendeomgevingende

overheidendaardoorkunnenzienwatbuitenleeftenspeelt. b Zijmetinteractioneleproblemenworstelenenoplossingenhanteren

diedoordeomgevingopeenbepaaldemanierwordenopgepakt.Ditinteractioneleprocestussencrisismakelaarsenomgevingbiedtoverheidsorganisatiesdekansominzichtteverwerveninafwegingendiedeomgevingzelfmaaktbijhetdefiniërenvanrisico’sencrises.Doorzotekijkennaarrisico’sencrisiswordtookrechtgedaanaandedynamiekdiespeeltintijdenvanonrustenonzekerheid.

17

c Zijsignalenafgevendie,wanneerzijserieuswordengenomendoordeoverheidsorganisatie,degelegenheidbiedenomineenvroegstadiumeensluimerendecrisisteherkennenenbetertehanterenwanneerhijmanifestwordt.

Hetideeindezestudieisdatoverheidsorganisatieseencrisisalseenkanskunnenopvattenvoorvernieuwingomdatzijlessentrekkenuitdatwatmisgaat.Crisismakelaarskunnenalsdynamischeelementenindemaatschap-pijwordenbeschouwd.Omdatzenodigzijnvoorhetgoedbegrijpenvaneencrisis,ishetvanbelangdatdeoverheidzeinhunrolherkent. Bijopvattingenovercommunicatiemanagementwordtvaakgezegddatveelwatinterngebeurtmetexterntemakenheeft.Zozijnerveelcontactmomententussenoverheidenburgers,waarbijmaareenbeperktgedeeltevandecommunicatieviadecommunicatieafdelingverloopt.Crisismakelaarskunnennaarhetbeleidvandeoverheidkijkenendaarbijhetideehebbendaterietsnietkloptenditinhetpubliekedomeinaandeordewillenstellen.Indezestudiegaikuitvanhetideedatcrisismakelaarswelsignalenafgegeven,maardatoverheidenburgersdezenietsteevastherkennen.Zobekekenisdewereldeenvatvolcriseswaarvanveleonop-gemerktblijven.Daarbijwiliknietvoorstellendatallesluimerendecrisesmoetenwordenontmaskerd.Voorveelproblemenzullenookgoederede-nenzijnomdezelatenttelaten.Maarcrisismakelaarskunnenwelpubliekezakenaandeordestellendiegaanoverdefundamentelewaardeninonzesamenleving.Hetgaatdanomhetbeschermenvanhetalgemeenbelanginhetpubliekedomein.Daarbijiseencrisismakelaariemanddieeengroteinvloedkanhebbenopdepubliekeagenda:ergaatmogelijkwatgebeurenindedynamiekvandepubliekeopinie.Daaropkandeoverheidanticiperenenmogelijkookincontacttredenmetcrisismakelaarsomhuninteracti-oneleproblemenbetertebegrijpen,zodatdereactieadequateris.Crisis-communicatiekandieafstemmingdoorcrisismakelaarsmetdeomgevingonderzoeken.Erkunnenbijhetsignalerenvancrisesallerleicrisismake-laarsoptreden,maarhuneffectiviteitkandaarbijzeervariabelzijn.Zoishetverstandigommeertewetenoverdeinteractioneleactiviteitenvancrisismakelaars.

Inditproefschriftonderscheidiktweevormenvancrisismakelaardij.Dezezijn: a Deklokkenluider. b Desocialebeweging.

Ikbespreekhieronderinhetkortbeidefenomenen.

18

DeklokkenluideralscrisismakelaarEenklokkenluideriseenpersoon(veelaleenfunctionarisineenorganisa-tie)diedeopenbaarheidzoektoverhetdisfunctionerenvaneensociaalsysteemwaarvanhijzelfookdeeluitmaakt.Inditonderzoekkijkiknaarklokkenluidersdievooralbuitendeorganisatiebepaaldemisstandenwaar-nemenenmeldingmakenvanwaterindeomgevinggebeurt. BoinenOtten(2000)rekenenklokkenluiders,evenalsonderzoeksjour-nalistenenandere‘crisisentrepreneurs’waaronderpolitici,totdecategoriecrisismakelaars(Boin&Otten,2000).KlokkenluiderisinhetEngelswhistle blowerenisafkomstigvandeuitdrukkingtoblowthewhistle.HetgezegdeisontstaandoordatpolitieagentenindevorigeeeuwinEngeland,wanneerzeergenseenmisdrijfzagen,ophunfluitjebliezenenzodeanderecol-lega’salarmeerden,maartegelijkertijdookvoorbijgangersalertmaakten.Toblowthewhistlewordtgebruiktindebetekenisvanzowel‘verraden’als‘ergenspaalenperkaanstellen’(vanUden,2003).Dittoontgelijkeenbelangrijkinteractioneelprobleemvandeklokkenluideraan.Hijkanbij-voorbeeldgehoudenwordenvooreennestbevuilerofeenlastpakmaarookals‘moedigeaanklager’uitdestrijdkomen.VolgensBovens(1990,p.265)isdetermklokkenluidengeenvolstrektneutrale,striktbeschrijvendetermendraagtdezeeenzekerewelwillendheidinzich.Deomgeving(bijvoorbeeldmedia)dieeenbepaaldehandelingalsklokkenluidenbestempelt,geeft,aldusBovens(1990),zotekennendatzijineersteinstantieuitgaatvandenobelemotievenvandeklokkenluider.Inditonderzoekrichtikmijnietopdeintegriteitvandeklokkenluiderofdeinhoudvanzijnboodschap.Ikwilonderzoekenofdeklokkenluiderzichgesteldzietvoorbepaaldeinteractio-neleuitdagingenenonderzoekenhoehijdezealdannietoplost. Datdeomgevingendereactieophetklokgeluivanbelangisblijktookuitdevolgendecitaten:‘Klokkenluidenheeftslechtszinbijdegratievaneenpubliekdatdeklokhoortluideneninstaatiszijnklepeltevinden’(Bovens,1990,p.270)en‘Forwhistleblowingtobeeffective,itmustarouseitsaudience’(Bok,1980,p.3). OokvanGunsteren(1974)betrektdeomgevingbijklokkenluidenenzegt:‘Hetverantwoordengeschiedtmeestalopinstigatieentenoverstaanvaneenofanderforumvariërendvanhetforuminternim,vandeinformeleforavanfamilieleden,vriendenencollega’stoteentuchtcommissieofdetelevisie,hetforumvandenatie’(vanGunsteren,1974,p.16).Deklokkenlui-dermaaktdaarbijzelfdeafwegingofhijdeklokluidtofniet,maarkannietaltijdoverzienhoezijnsignaalontvangenwordt.

AlindeGriekseoudheidhaddenfilosofenaandachtvoorhetthema‘inparrhesia’,dat‘vrijmoedigspreken’betekent.Hierbijverkiestdesprekerdewaarheidbovenzwijgenofleugens.SocratischenPlatozochtennaar

19

antwoordenopdevragen:hoekunnenweiemandalsparrhesiastherken-nen?Watishetbelangvaneenparrhesiastvoordestad?Wieisinstaattothetsprekenvandewaarheid,waaroverenmetwelkegevolgen?DeFransefilosoofMichelFoucaultwerktevanuitdeGrieksefilosofieditthema‘inparrhesia’uitmetdebedoelinghetprobleemvandewaarheidspreker,ofhetwaarheid-sprekenalshandelingteonderzoeken(Fouceault,1989,p.66-68).HiermeebedoeldehijnietdeanalysevandeinterneofexternecriteriadiedeGriekenofdeRomeinen,ofwiedanook,instaatsteldeneenuitspraakalswaarofonwaarteherkennen.Foucaultanalyseerdedewijzewaaropderolvande‘waarheidspreker’kanwordengeproblematiseerd.Foucaultwildelatenziendathetprobleemvandewaarheid,behalvevan-uithetgezichtspuntvandecriteriavoorwareuitspraken,ookkanwordenonderzochtvanuithetideevanwaarheidsprekenalshandeling.Ditlaatsteaspectstaatookinditproefschriftcentraal.Inditonderzoekgaathetnietomofdeklokkenluiderdewaarheidspreekt.Klokkenluidenwordtinditonderzoekopgevatalseentaalhandelingwaarmeeeenspreker–ofklok-kenluider–bepaaldeeffectenoproept.Ikwilbekijkenhoeeenklokkenlui-derbepaaldeeffectenbewerkstelligtenhoezijnsignalendoorontvangerswordenbehandeld.

DesocialebewegingalscrisismakelaarSocialebewegingenbestaanuitgroepenvanindividuendiezichrichtenopveranderingenendezewillenbevorderen,beheersenofjuisttegengaan(Turner&Killian,1987,p.223). Eensocialebewegingwildaartoedepubliekeopiniebeïnvloedenensolidariteitstimulerenbijhaarledenomzoveelomvattendeenfunda-menteleveranderingenindesocialeordetebewerkstelligen.Zeuitenhunnegatievegevoelensoverbepaaldepolitiekeofmaatschappelijkeproble-menentekenenprotestaan.Daarbijdaagtdebewegingautoriteitenuitendwingtaandachtaf,veelalviamedia,voordekwestiediezeaankaart.Deperceptievangroepsledendatproblemenengrievenwordengedeeldofdatdoelenenbehoeftenonderlingkunnenwordenuitgewisseldiseenbelangrijkestapnaarcollectieveenpolitiekeactie(Simon&Klandermans,2001;Stürmer&Kampmeier,2003).

Turner&Killian(1987)makenonderscheidtussenverschillendeorientatiesvanmensenomdeeltenemenaansocialebewegingen. 1 macht-georiënteerd 2 participatie-georiënteerd 3 waarden-georiënteerd

20

Alledriedeorientatiesspelenenigerolinderedenenwaarommensenzichaansluitenbijeensocialebeweging,maaréénorientatiedomineertdoorgaans. Bijmacht georiënteerdeafwegingentrachtendeelnemersinvloeduitteoefenenofteverkrijgenophetbeleid.Demotivatieomtedeeltenemenaaneensocialebewegingkomtvoortuitgrievenovervooralmateriëlecondities.Hiergaathetvooralomeigenbelangen.Voorbeeldenvanmachtsgeorien-teerdeactieszijnstakingen.VoorbeeldenhiervanzijndeschoonmakersvanNSenSchipholdiein2010negenwekenlanghetwerkneerlegdenvooreenbeterecao.Eenandervoorbeeldishierhetscholierenprotestin2007waarbijmassa’sontevredenmiddelbarescholierenspontaandestraatopgingenomteprotesterentegende1040-urennormendekwaliteitvanhetonderwijs. Bijparticipatiegeoriënteerdeinitiatievenidentificerenmensenzichopeenbepaaldemaniermetdebeweging.Voordeelnemerskanbijvoorbeeldhet‘ergensechtbijhoren’vanbelangzijn.Menorienteertzichdanvooralophetkunnenontwikkelenvaneenidentiteit,hetaanhangenvaneenbepaaldelevenstijl.EenvoorbeeldvansterkeidentificatieisdeHareKrishna-bewegingwaarbijmentotaalopgaatindebewegingendatooktotuitdrukkinglaatkomeninlevensstijl.EenandervoorbeeldisdebelangenverenigingNeder-landsArgrarischJongerenKontact(hetNAJK),eenbewegingdiezichinzetvoordebelangenvandeagrarischesector,maarwaarbijookhetinformeleonderlingecontactheelbelangrijkis.Jongeagrarischeondernemerskunnendeelnemenaanactiviteitenwaaronderdiscussiebijeenkomsten,leertrajectenenevenementendiegeorganiseerdwordendoordevereniging. Bijwaardegeoriënteerdeactiviteiten,tenslotte,hechtendeelnemersveelbelangaandedeideologievanhetprotest.Identificatiemetdebewegingkomthiervooralvoortuitgrievenoverdeomgangmetbepaaldewaarden.Voorbeeldenzijnhieranti-arbortusactivisten,dehomobewegingenreligi-euzegroeperingen.OokdeNederlandsevredesbewegingrondom1981diestreefdenaarbeperkingofontmantelingvankernwapensiseenvoorbeeldwaarbijmengedrevenwordtvanuitvooralideologischemotieven.EenrecentervoorbeeldvaneendoorwaardengedrevensocialebewegingzijndeOccupyWallstreetprotesten(najaar2011)tegendeinvloedvanhetbedrijfslevenopdeAmerikaansepolitiek. Indezestudiekijkiknaarditlaatstetypebeweging.Ikwilinhetbijzonderdediscursieveactiviteitenvaneensocialebewegingbestuderendiehaargrie-venuitoverdeomgangmethetonderwijsindeNederlandsesamenleving.

Eenbelangrijkbegripbijsocialebewegingenisdecollectieveidentiteit.Hierbijconcentrerengroepsledenopdeovereenkomstentussenhenzelfendebehoeften,interessesendoelenvandemedegroepsgenoten.Hetresul-taatdaarvanisdat,‘myexperiencesandyourexperiences,needsandso

21

fortharetransformedintoourexperiencesandneeds’(VanStekelenburg,2006,p.12).Socialebewegingenkunneninhunuitingentotmobilisatieopdezecollectieveidentiteitinspelenenhetprobleemformulerenalseengezamenlijkprobleem.Dezestudiemoetdaarlichtopwerpen.Metnameinteresseertmijopwelkediscursievewijzevoortrekkersvaneensocialebeweginghunmogelijkeachterbantrachtentebewegentotdeelname.

EffectenvancrisismakelaarsHetdoelvaneenklokkenluidereneensocialebewegingishetgooienvaneensteenindevijver.Daarbijgaathetomdedeininginhetwatervandievijver.Watdaaraaneffectenontstaat,kansomseenlichterimpelingzijn,maarevengoedeenflinkeplons.Crisismakelaarsmoetenheteenenanderdoenomdoortebrekenmethunsignalenwaarbijhetvooralgaatomhetbewerkstelligenvanaandacht.Daarbijmoetenzijervoorzorgendatmen-senerkennendatdeaandachtdiecrisismakelaarsschenkenaandecrisisgerichtisopdeoplossingvandecrisisennietopdecrisismakelaarszelf.Eencrisismakelaarkanbijvoorbeeldverwetenwordenuittezijnopper-soonlijkgewin.ZoalsookhetgevalwasbijAbOsterhaus,deviroloogdiedesamenlevingwildewaarschuwenvoordegevolgenvandeMexicaansegriep.HijwerdervanbeschuldigdaandelentehebbenindefabricagevanhetH1N1griepvaccinenzoudaarombelangenhebbenbijhetaankaartenvanhetrisicoopeengrieppandemie.

Eencrisismakelaarstaatookvoordeopdrachtaantedringenoponmiddel-lijkingrijpen,handelen,omdatereenhogeurgentieis.Dezeuitdagingvoorcrisismakelaarsisnietgering.Erzijnindemaatschappijdiverseproblementeontwarenenerzijnbijgevolgveelpotentiëlecrisismakelaarsdiedezeproblemenaandeordekunnenstellen.Langnietallepogingenbetekenenookeen‘doorbraak’.

Ombetertebegrijpenwattoteendoorbraakzoukunnenleidenenwatgedoemdistotvergetelheid,wilik–zoalsgezegd–kijkennaarhoeactoreninteractioneeleencrisisaankaarten.Voordezeinvalshoekhebikeenveel-belovendebenaderinggevondenendieteboekstaatonderdebenaming‘hetdiscursieveperspectief’.Ikwildezekeuzehieronderverduidelijken. HetdiscursieveperspectiefDiscursiefonderzoekneemtinteractiealsuitgangspunt.Vanuitdezeinvalshoekisertotnutoenauwelijkswerkgemaaktvancrisiscommunica-tie.Tochbiedtditperspectiefeeninteressantemogelijkheidomtekijkennaardesocialecontextvanrisico’svanuitdealledaagsewerkelijkheid.Kenmerkendvoorhetdiscursieveperspectiefisdatdefocuszichrichtop

22

a)alledaagseinteractiesdienietdoorhetonderzoekzijngevormdenopb)dehandelingendiealdannietbewustindeinteractieswordenbewerk-stelligd.Hetperspectiefreiktinstrumentenaanwaarmeedecommunica-tieprofessionalinzichtkrijgtindewijzewaaropdeomgevinghaarideeënverwoordtinrelatietotanderen.Ditisvanbelangomdatdeprofessionalzokanbegrijpenwatdespecifiekeinteractioneleproblemenzijnwaar-meecrisismakelaarsworstelen:zemoetentegemoetkomenaanbepaalde‘interactionele’uitdagingenenlopenhetrisicodathunsignaalnietwordtopgepikt.Zokaniemanddieeenprobleemaankaartbijvoorbeeldwordenaangezienvooreenzwartkijker,eenklikspaanofeenheethoofd.Crisis-makelaarsmoetenduidelijkmakendathetdemoeitewaardisteluisterennaarwatzijzeggen,dathetwaariswatzijnaarvorenbrengenendatzezichverantwoordelijkvoelenvoordeomgeving.EenvoorbeeldisPieterLakemandiein2009spaardersopriepallespaartegoedenvanDSBbankoptenemen,zodatdebankfaillietzougaan.Alleenopdiemanierzoudendebelangenvanmensendiegedupeerdzijndoordezogehetenwoekerpolis-senveiliggesteldkunnenworden.Indetiendagendievolgden,haaldenverontrusterekeninghoudersruimzeshonderdmiljoeneurovandebank.Lakemanzelfkreegnaastveellofvoorzijnoptredenookveelkritiekomdathijdoordebankmoedwilligtenvaltebrengen,hijzouonverantwoordelijkhebbengehandeld.

Wanneercrisismakelaarseenbepaaldprobleemaandeordestellenwordtdatindiscursiefonderzoeknietopgevatalsdeexpressievaneenmentalestaat,maaralseenbepaaldesocialehandeling.Zekunnenditdoendoorbijvoorbeeldderelevantievanhetprobleemvooranderentebenadrukkenofdeeigenverantwoordelijkheidaftezwakken. Eendiscoursanalysekaninzichtgevenindewijzewaaropcrisismake-laarseencrisisopeenbepaaldediscursievewijzeaankaarten.Zokandecommunicatiekundigeookkijkennaardeinteractioneleproblemenvanmensenbijhetaandeordestellenvancrises.Inzichtinwelkeinteractioneleproblemencrisismakelaarsondervindenkanbovendiendecommunicatie-professionalzelfhelpenomdesignalenbeterteherkennenenbegrijpen. Decommunicatiedisciplinekandusmeerooghebbenvoor discursiviteitbijcrises.Doortekijkennaardetaaldiecrisismakelaarsuitenbijhetaan-kaartenvaneencrisis,kandeorganisatieinzichtkrijgeninwelkecrisissig-nalenmetwelkeinteractioneledoelenwordenafgegeven. Definitiesvaneencrisiswordenontworpenenafgestemdopdecontextvaneenbepaaldeinteractionelesituatieenomdieredenkunnenzeookverschillen,afhankelijkvandesettingwaarinzegeuitworden.

23

1.4 Doelstelling,probleemstelling

enonderzoeksvraag

Ditproefschriftisindeeersteplaatseenverkenningenmoetdeaanzetgeventoteennieuwevisieopcrisiscommunicatieeninzichtenopleverenvoorhetvakgebiedvancommunicatie.Dedoelstellingvanditonderzoekisdecommunicatiedisciplinetoolsaantereikenomcrisesineenvroegtijdigstadiuminzijnsocialeverschijningsvormteherkennen.Metdecommuni-catiedisciplinebedoelikhierdeberoepsgroepvancommunicatieprofessio-nalsdieaanoverheidszijdeactiefzijn.4Professionalsincrisiscommunicatiekunnenlerenkijkennaarcrisiscommunicatietussenmensen,metspecialeaandachtvoorcrisismakelaarsdieeen‘liaisonrol’(Farace,Monge&Rus-sel,1977,p.205-226)vervullen.Deinteractioneleproblemenwaarmeecrisismakelaarsgeconfronteerdworden,kunneninzichtgevenindewijzewaaropdebuitenwereldvandeorganisatiemetrisico’somgaat.Opgrondhiervanisookeenbetercontactmetcrisismakelaarsmogelijk.Omdezedoelstellingtekunnenbereikenkomiktotdevolgendeprobleemstelling:

‘Hoe kunnen we crises, zoals die in een bepaalde context en in een bepaalde sociale dynamiek vorm krijgt, in een vroegtijdig stadium identificeren en interpreteren ?’

Hetuitgangspuntdatcrisesvaakeensluimerendevoorfasekennenisinte-ressantvoorhetzichtophetverdereverloopenisrelevantvoordegenendiebetermetcriseswillenomgaan,zoalsvooreenoverheid.Deoverheids-organisatiekanzobegripkrijgenvandemanierwaaroperaldannieteenalgemeenbeseftotstandkomtvaneencrisis. Zoalshierbovengeschetst,ishetideedatcrisismakelaarseenbelangrijkaangrijpingspuntkunnenzijnvoordecommunicatiedisciplineomdatzijcrisesaandeordewillenstellen.Mijninteressegaatprecieshiernaaruiteniksteldaartoedevolgendeonderzoeksvraag:

Welke interactionele problemen heeft een crisismakelaar die een crisis aan de orde wil stellen en op welke manier lost hij deze op?

Dezestudiewerptlichtopdeinteractioneleproblemenvancrisismakelaarsenhuninteractioneleoplossingenomaandezeproblemenhethoofdtebieden.Hetinteractioneleperspectiefdatikindezestudievoorstelgeeftruimteaannatuurlijkeinteracties.Ikwilinteractiesinhunnatuurlijke

4 http://www.Logeion.nl

24

settingbekijkendiezondertussenkomstvanmijalsonderzoekerhebbenplaatsgevonden.Hetgaatmijomdeanalysevaninteractioneleproblemendiecrisismakelaarszelfzichtbaarmaken.Zokanikinzichtkrijgenindewijzewaaropbepaaldeactorenbepaaldedoelenindeinteractiebereiken.Ikwilachterhalenwatstakeholdersvanoverheidsorganisatiesteweeg-brengendoorietsopeenbepaaldemaniertezeggen.Dezemaniervanonderzoekengeeftruimteaandedynamiekdieinteractiesrondcrisisken-merktzoalsikookzalbesprekeninhoofdstuk3.

CasedomeinOnderwijsVerschillendedomeinenzoudenvoorditonderzoekinaanmerkingkunnenkomen;degezondheidszorg,delandbouwsector,ofdesocialesector,maarikhebgekozenvoorhetonderwijsalsobjectvanstudie.Zouitenonder-wijsorganisatieswaaronderdeAlgemeneOnderwijsbond,devakbondAOBendeverenigdeuniversiteitenenschoolleidersinhetvoortgezetonderwijszichaanhoudendkritischoverdeontbrekendevisievanhetministerievanOnderwijs,CultuurenWetenschapopdegroteproblemen.HetSociaalenCultureelPlanbureautrektinhaaronderzoeksrapport5deconclusiedathetOCWontbreektaaneenoverkoepelendevisieopdeaanpakvandegroteknelpunteninhetonderwijs.In2008presenteerdedecommissieDijssel-bloemhaareindrapportTijd voor onderwijs,overdeonderwijsvernieuwin-genindejarennegentig:debasisvorming,deTweedeFase(ondermeerhetStudiehuis)enhetvmbo.Diteindrapportconcludeertondermeerdatdeoverheidhaarkerntaak,hetzekerstellenvandekwaliteitvanhetonder-wijs,deafgelopenjarenernstigheeftverwaarloosd.Onderwijsis,aldusdecommissie,eenessentiëlebasisvandesamenlevingendeeconomie.Metanderewoorden:hetgaathierovereensectorwaardeknelpuntengrootzijnenwaarvanhetbelanggrootis.Omdezeredenenhebikindezestudiegekekennaarhetdomeinonderwijsenwilikonderzoekenopwelkewijzesignalenoverproblemenindezesectornaarvorenzijngebrachtdoorcrisismakelaars.

Alseerstehebikineenvakbladvoorhetonderwijsbekekenofereenmomentindetijdiswaaraanvaakwordtgerefereerd,eenkeerpuntisgebleken.Zobestudeerdeik25jaargangenvanhetOnderwijsbladoverdeperiode1982totenmet2007.Onderwerpendienalezingenherlezingdeaandachttrokkenwaren‘segregatie’en’onderwijsvernieuwingen’.Voordezethema’shebikgekozenomdathieropmerkelijkebijdragenvanzijnverschenen.Indedatavielenopeeninterviewmeteenmiddelbareschool-rectorineenvakbladin1998eneenmanifestvaneensocialebeweging,

5 Sociaal en Cultureel Planbureau, ‘De sociale staat van Nederland’(2005)

25

afgedruktineenlandelijkdagbladin2006.Opmerkelijkwarendiebijdra-genookomdatinbeidecaseseencrisisaandeordewordtgesteld.Eencriteriumvoorselectievandezecasesisdatikwildekijkennaardebij-dragenvanenerzijdseenindividuelecrisismakelaar,eenklokkenluiderenanderzijdseencollectievebeweging.Eenandercriteriumdatikhanteerdebijdeselectieisofdecrisismakelaarinvloedheeftophetpubliekedebat.Inbeidecaseshebbenzowellokalealslandelijkemediagereageerdopdeuitingenvandecrisismakelaars.Verdereargumentatievoordeselectievandezecasesbespreekikinhoofdstuk5.

1.5 Opbouwvanhetproefschrift

Heteerstedeelvanditproefschriftiseenpogingomvanuitdeliteratuurovercommunicatieencrisismanagementeenantwoordtegevenopdehoofdvraag. Hoofdstuk2stelthetinteractioneleperspectiefopoverheidscom-municatievoor.Ikbeschrijfhierhetideedatdatinteractienodigistusseneenoverheidsorganisatieenhaaromgeving,omdatoverhedenafhankelijkzijnvandieomgeving.Hetisdaaromnodigdieomgevingtelerenkennenendatkandoorermeeincontacttezijn.Eeninteractioneelperspectiefdoetrechtaandecomplexiteitendynamiekvandiezelfdeomgeving.Interactieiseenoplossingvooreenbetereverkenningvandeomgevingomdatveranderingenenhunachtergrondenbeteropgespoordenbegre-penkunnenworden. Inhoofdstuk3bespreekiktheoretischeperspectievenopcrisis.Indithoofdstukschetsikallereerstdebelangrijkeprincipesbijcrisis.Ikstastilbijoorzakenengevolgenenbespreekhetconcept‘risicomaatschappij’.Ver-volgensbeschrijfikhetfenomeen‘sluimerendecrisis’enbespreekookhieroorzakenengevolgenenmaakikeenonderscheidtusseneenslependeeneensluipendecrisis.Inditzelfdehoofdstukwerkikhetbegrip‘crisismake-laardij’uitalseeningangomcrisissignalentedetecterenenteduiden.Ikbehandeltheoretischeinzichtenoverklokkenluidersensocialebewegingenenbeschrijfdemeeralgemeneproblemendiecrisismakelaarsondervindenbijhetaandekaakstellenvaneencrisis. Inhoofdstuk4introduceerikdiscoursanalyse.Methodologieisindebetekenisvandiscoursanalysenietloutereentechnischekwestiemaarstaatookvooreenonderzoeksperspectief.Theoretischeveronderstellingenzijnbijdezebenaderingnauwverwevenmetdepraktischekwestiesvandemethodiek.Duidelijkwordtdatdiscoursanalysezichonderscheidtdoordatdemethodenietuitgaatvandeverondersteldeintentiesvanmensen,maarbegripwilkrijgenvanwatmensendoenmethunuitingen.Discoursanalyse

26

kijktnaarhetverbandtussentekstensocialecontextenkandaarominzichtgevenindeinteractionelewerkelijkheidwaarinbepaaldestake-holderszichbevinden. Inhoofdstuk5bediscussieerikdemethodologischeaspectenvanmijnonderzoek.Ikbeschrijfdewijzewaaropdatazijnverzameldencaseszijngeselecteerd.Daarbijbespreekikookdecontextvandetweegeselecteerdecasesinhethetdomeinonderwijsenmotiveerikmijnkeuzevoordethe-ma’s‘segregatie’en‘onderwijsvernieuwingen’. Hoofdstuk6isheteersteanalytischehoofdstukenexploreertgedetail-leerdhoeeenschoolhoofddesegregatieopzijnmiddelbareschoolaandeordestelt.Ikfocusinhetbijzonderopdeinteractioneleproblemendiehijdaarbijondervindt.Hethoofdstukbeschrijftookdestrategieëndiederec-torinzetomaandezeinteractioneleproblemenhethoofdtebiedenendewijzewaaropmediazijnuitinghebbenopgevat. Hoofdstuk7analyseertdetweedecase:deonderwijsvernieuwingendiealscrisisaandekaakwordengestelddooreensocialebeweging.Ookhierinanalyseerikstrategieëndiedecrisismakelaarsinzettenmetbijbehorendeinteractioneleproblemenenkijkikeveneensnaardereactiesvanmediaophetsignaal. Inhoofdstuk8trekikdebelangrijksteconclusiesoverdeverschillendehoofdstukkenenbespreekikdeimplicatiesvanditonderzoek.

27

Hoofdstuk 2

Deomgeving

2.1 Inleiding

Deomgevingverandertvoortdurendenerkanaltijdenoveraleencrisisuitbreken.Decommunicatiedoordeoverheidveranderthierdoor,ookophetpuntvanstuurbaarheid.Niethetzendenvangeplandeboodschappennaardeomgevingstaatcentraal,maarderelatiemetdiezelfdeomgeving,watweerinzichtvereistindewijzewaaropdieomgevingzelfinteractio-neelactiefis.Alleenzokandecomplexiteitendynamiekindieomgevinggoedwordenbegrepen.Doordebuitenwereldteexplorerenontstaanermeermogelijkhedenvooreenorganisatie(datgeldtookvoordeoverheid)omookzichzelftelatenbeïnvloeden.Ditexplorerenisnodigvooreenbetercontact,ookalseenorganisatieopeenklassiekemanier‘zendt’,dusbood-schappenverspreidt.Wantomeffectieftekunnenzendenmoetjeeerstactiefontvangen.Wekunnendetijdachteronslatendatwecommunicatieopvattenalseenkwestievaneenrichtingsverkeer–inhetsturenvanbood-schappen(vanWoerkum&Aarts,2008).Ditideevantweerichtingsverkeer,zalinparagraaf2.3verderwordenbesproken.Daarvoorbeschrijfikin2.2hetcontingentieperspectiefdatmetomstandighedenrekeninghoudtenruimtebiedtomtekijkennaarderedenenvoorhethetomslaanvanbepaaldeprobleemsituatiesincrises.Maareerstbeschrijfikhetbelangvancommunicatievoordatdecrisiszichvoordoet.

CommunicatievoordecrisisVeelcommunicatiestudiesrichtenzichophoeeenorganisatietijdensennaeencrisiskancommunicerenmethaarpublieksgroepen(Coombs&Hol-laday1996;Greer&Moreland2003;Hearit1999).Inditonderzoeknaarsluimerendecriseswilikkijkennaarhoeeenorganisatiekanlerenvanhaarpublieksgroepenvoordatdecrisisacuutwordt.Zokancommunicatieeen‘halo-effect’creëren.Ditwilzeggen:eenorganisatiebeschermtzichtegeneencrisisenbereidtzichstrategischvooropwatmogelijkkomengaat(Coombs&Holladay,2001).Mogelijkereputatieschadewordtafgewenddoormiddelvanvroegtijdige,adquatereactiesopdeeerstecrisissignalen. WigleyenPfau(2010)stellendathetmogelijkmoetzijn‘beslagteleg-gen’opdeimpactvaneencrisisdooropvoorhandtecommunicerenmetdeomgeving.Zijbeschrijvendaartoedriepro-actievecommunicatiestrate-gieënwaarbijdeorganisatiekankiezenuit:

28

1 ‘bolstering’:hetbenadrukkenvanstabiliteitenkwaliteitvandiensten. 2 ‘corporatesocialresponsibility’:hettonenvandebetekenisvande organisatievoordesamenleving. 3 ‘innoculation’:deorganisatieimmuunmakentegenpotentiëlecrisis

doorkwetsbaarhedentebenoemenenaantegevenwatmenonderneemtomdezezwakkeplekkenteverbeteren.Groepenvanstakeholdersvandeorganisatieontvangendaartoeinformatieovereenmogelijkecrisisomhenopdezewijzevoortebereidenopdekomendeproblemen.

HetonderzoekvanWigleyenPfauwijstuitdatdezestrategieënhelpenbijhetvoorkomenvancrisisbijeenorganisatie.Ookbijdederdestrate-giewordenorganisatiespositieverbeoordeeldondankshettransparantmakenvanproblemen(Wigley&Pfau,2010,p.586).Deonderzoekersstel-lendaaromdathetvanbelangisvooreenorganisatieomtecommunicerenookvoordaterietsproblematischgebeurt.Eeninteressantperspectiefdataanditideerichtinggeeftishetcontingentieperspectief.

2.2Hetcontingentieperspectief

Hetcontingentieperspectiefiseenvandebelangrijkstestromingenindeorganisatieleerdiederelatietussenorganisatieenomgevingthematiseert.Aanhangersvandezebenaderingstellendatelkomgevingsprobleemuniekisendaterdaaromtelkenseennieuwekeuzemoetwordengemaaktbijdevraag‘hoehetprobleemaantepakken’.ZoisvolgensBurns&Stalker(1961)deeffectiviteitvancommunicatiestructuren,organisatiestructuren,leider-schapsstijlenenorganisatiestrategieënafhankelijkvandesituatiewaarinzijwordentoegepast. Contingentbetekent‘toevallig’ofvan‘toevallige’omstandighedenafhankelijk.Eencontingentemaniervandenkenomvatookhetverkennenvanscenario’sdierekeninghoudenmetvoor-entegenspoed.Dezeaanpakvoorkomtdatmendefeitenzointerpreteertalsdatmenzouwillendathetgevalis.Enmenzalineencontingentebenaderingeerdereenvoorzichtigedaneeneenzijdige,vooringenomenhoudinginnementenopzichtevaneenmogelijketoekomst(’tHart,1994).Aarts(2009)spreekthieroverintermenvan‘contingenteplanning’,waarbijwordtgedachtvanuitconcretesituatiesenervanhetenemomentnaarhetanderewordtgewerkt.Bijcontingenteplanningzijncontextenonvoorspelbaarhedenopgenomenindewerk-wijze.‘Alswededynamiekenrelatieveonvoorspelbaarheidconsequentalsuitgangspuntnemen,kunnenwebewusterhandelenenopadequatewijzeinspelenopdespecifiekecontext’(Aarts,2009,p.18).

29

Aanhetcontingenteplannenishet‘incrementeleplannen’verwant,datdoorLindblombeschrevenismetdeterm‘muddlingthrough’(Lindblom,1951).Datwilzeggen:hetmakenvankleinestapjesvanbeslissingen,kij-kennaarwatergebeurtendaneennieuwebeslissingnemen.Incremen-teelplannenbetekentdatweincalculerendatweonskunnenvergissenendingenoverhethoofdkunnenzien.Wekunnendusnietvoorspellenhoeeffectiefwijzullenzijn.Hetstaatimmersnietvastdatwathierennuwerkt,ookdaarenstrakszalwerken(Frissen,2007,p.285).Zoblijktdat(overheids)organisaties,dieerwelinslagenomdedynamiekvancrisesgoedteduiden,gebruikmakenvandebeschikbareinformatieomeenvoorlopigeinschattingtemakenvandesituatie(Frissen,ibid).Zehoudendaarbijvastaanhetvoorlopige aspect:deduidingvandesituatiewordtgedurendedeontwikkelingvandecrisisbijgesteld.Ditpleitvooreencontingentevisieopcrises,waarbijveranderingeninformatiecentraleelementenzijn.

HetcontingentieperspectiefisvolgensCoombs(2010)geschiktvoorhetverkennenvancrisesomdatheteenrealistischperspectiefis.Debenade-ringheeftoogvoordeprocesmatigeendynamischeaspectenvancrisis,wantalleeneenprocesbenaderingkanrechtdoenaandedynamiekdieeencrisiskenmerkt(Coombs,2010,p.41).Daarbijis,aldusCoombs,deopstellingvandeorganisatiehetsleutelbegrip.Opwelkewijzeonder-houdteenorganisatieinteractiesmetanderepartijen?Eenorganisatiekanvariërenvanbijvoorbeeldeenmeerdefensievetoteenmeercoöpera-tievehouding.Defensiespeeltwanneereenorganisatiealleenmaaroogheeftvoorhaareigenbelangen.Coöperatiezienwewanneereenorgani-satieookconcessiesdoetaananderepartijen(Coombs,2010,p.42).

Decontingentiebenaderingisrelevantvoorditonderzoekomdathetderelatietussenomgevingenorganisatieindecontextvancrisisalsuitgangspunthanteert.Decontingentietheorieerkentdatsturingeenachterhaaldbegripisendathetgaatomdeinteractievandeorganisa-tiemetdeomgeving.Dezeinteractiekaninhoudendatdeorganisatiezichaanpast,maarookdatdeorganisatieprobeertdeomgevingofhaarafhankelijkheidvandeomgevingtebeïnvloeden.Eencontingentebena-deringisdusgeschiktvoororganisaties,maarverdientaanvullingvanuiteenspecifiekerinteractioneelperspectief.Zoerkentdezebenaderingwelhetbelangvanhetsocialeaspectmaarwerktzeditnietuit.Hetinterac-tioneleperspectiefdoetditwel.Daaromwilikindevolgendeparagraafeenstapverdergaandandecontingentietheorieenkijkennaardewijzewaaropstakeholdersbinnendeomgevingvandeorganisatieeencrisisaankaarten.

30

2.3 Naareeninteractioneelperspectief

Intheoretischeopvattingenoverhedendaagseoverheidscommunicatieligtdenadrukophetnaarbinnenbrengenvanwatindeomgevingvandeorganisatiespeelt.Ditimpliceertdatinformatieuitdeomgevingmoetwordenopgemerktdoordeorganisatie.Eenveelgenoemdemethodiekinditverbandis‘monitoring’(vanWoerkum&Aarts,1999,p.294).Huber(1991)steltdatditroutinematigscannenvandeomgevingkanleidentotmeergevoelvoorwaterdaarbuitengaandeis(Huber,1991,p.97),(2004,p.208).Demonitoralsonderzoeksinstrumentkanwordengebruiktomtrendsindeomgevingvandeorganisatietesignaleren.Dezemethodiekkanheelgeschiktzijnvoorhetverkrijgenvaninzichtenindeomgeving,maarheeftookbeperkingen.Organisatieszoudenookinstaatmoetenzijndeagenda’sbinnenhunpubliekentelezen.Ditvergteenheelanderebenaderingwaarbijnietdeorganisatiemethaarideeën,maardeomgevingmethaarproblemenhetuitgangspuntvormtvanhetcommunicatiebeleid.ZozegtSutcliffedatnaasthetscannen(monitoren)vandeomgeving‘hetopmerkenvaninformatie’vanbetekeniszoukunnenzijn(Sutcliffe2004,p.205).ScannenlegtSutcliffeuitalshetproactiefzoekennaarsignalendievanbelangzijnvoordeorganisatie,hetgeentegelijkertijdimpliceertdatjemeteenbepaaldevraagnaardeomgevingkijkt.Ditvergrootechterdekansopselectiviteitomdatjealleenzietwaarjenaaropzoekbent.Opmer-kenisevengoedeenvormvanoriëntatieopdeomgeving,maarhoudtookindatjeopenstaatvoordingendiejeeerdernietherkende.Zokunjeonver-wachteenactuelekwestiesophetspoorkomendievanbelangzijnomtekennen,jekanzozakenbetervolgen.

IndezestudiedeelikSutcliffesopvattingdatorganisatiesactiefmoetenzijninhetproactievescannenmaarookinhetopmerkenvaninformatietussenhunstakeholders.Opmerkenwordtdoorgaansalspassiefgezien.Ikwiljuisteenmeergeëngageerdevormvanopmerkenvoorstaandieoogheeftvoortusseninteractiesdieactorenindeomgevingvandeorganisatiemetelkaarhebben.Hetvoordeelvandezemaniervanopmerkenisdatjebeterkuntonderzoekenhoestakeholderszelfproblemenformuleren.

Inditproefschriftkijkiknaardeomgevingalseeninteractieveeenheid.Ditlaatstevatikopalseendynamischgeheelwaarinburgersonderlingideeënenmeningenaftasten.Ofwel,waarmensenindeinteractiemetelkaarietsontdekkenenaldoendenieuweperspectievenvinden.Zobie-deninteractiesspeelruimteomeenbepaaldestandpuntuitteproberenenworden,medeaandehandvandereacties,meningenbijgesteld,verwor-penofgestaafd.Ditisdecreatievecomponentininteracties.Aartsenvan

31

Woerkumbeschrijvenditfenomeenals‘conativecreativity’(vanWoerkum&Aarts,2007,p.859),interactieshebbenduscreatiefpotentieel.Doorjealsorganisatietelatenverrassenoverwateruitdieinteractieskomt,kunjeooknieuwedingentewetenkomen.Heteigeneaaninteractiesisdatdezeredelijkonvoorspelbaarzijn.Jemoetalsorganisatiedusmeebewegenmetwatergebeurtbinnendeomgevingendatbetekenttegelijkertijddatjejevandaaruitmoetwillenlatenbeïnvloeden.Alleendankunjealsorganisatiezelfinvloeduitoefenen.Wanneerdeomgevingmerktdatjenietsdoetmetdesignalendievanbuitenafwordengegeven,zalzijooknietsnelhetideehebbendatdeorganisatiegeïnteresseerdisinwatdeomgevingtevertel-lenheeft,ofzelfsrespecteert.Deomgevingheefthetalgauwindegatenwanneerechtezorgenbelangstellingontbreken.Alscommunicatieprofes-sionalmoetjedaaromdeomgevingwillenbegrijpenendaaromdusexplo-reren.Pasdaarnakaneenrelatieopgebouwdworden.Doordaterinzichtontstaat,kanerookcontactontstaanenschepjemogelijkookvertrouwen. Ominzichtteverwervenindemanierwaaropburgerszelfomgaanmetveranderingeninhuneigendagelijksewereld,ishetdaaromnodigverdertekijken.‘Ineenverbredevisieopcommunicatievormendeinteractiestus-senmensenengroepenmensendeanalyse-eenheid’(Aarts,2009,p.16).Voorhetdoenvanspecifiekeinterventiesishetnodigbegriptekrijgenvanwatleeftenspeeltbinnendeomgeving.‘Adeeperinsightthatexplicatesthebasicideasofcommunicationneededtoget in tunewiththeenviron-mentisthenextstep’(vanWoerkum&Aarts,2008,p.4).Doorzoteexplo-rerenininteractiessnapjealsoverheidbeterwaaromburgersietsnaarvorenbrengenenkunjebeterdedynamiekindeomgevingbegrijpen.

PubliekeinteractieOfeenprobleemleidttoteencrisishangtsterkafvanwatdatprobleemvoorstakeholdersbetekent,hoezedaarmeeomgaaninhuninteracties.Dusdaarmoetjealsorganisatienaarkijkenbijhetinschattenvaneencrisis.Inhoofdstuk1beschreefikhetideedatnaastrisico-expertserookgroepenenindividuenzijndieeencrisisaandeordekunnenstellenomdatzijstaaninhetlevenvanalledagenspecifiekkennisoverenervaringheb-benmetbepaalderisico’s.Zijkunneneencrisiswaarnemenineenvroeg-tijdigstadiumenvormenduseenactieveomgevingdieproblemeneerderwaarneemtdandeorganisatiezelf.Vervolgensmoetdeorganisatiedatprocesgoedkunnenvolgenomtezienwatdieactieveomgevingdoet,watdaardedynamiekis,liefstineenvroegstadium.Daartoemoetindeorganisatieruimtezijnomhetsignaaloptevangen.Alleenalsereeninternforumisvoorberichtenvanbuiten,kandeorganisatie‘intune’zijnmethaarpubliek.Signalenvanbuitenafzijnalleenmaareffectiefwanneerzedoorklinkenindeinteractiesdiemensenookinternmetelkaarhebben.

32

Vanwelkeaangekaarteproblemengevendusomgevingenorganisatieininteractiesblijkalsresponsophetgeluidvancrisismakelaars?Hierbijkanikeenonderscheidmakenin: a Organisatiesenhuninteractiesmetdeomgeving. b Interactiesbinnendeomgeving.

Beidedimensieszijnevenbelangrijkenhebbenveelmetelkaartemaken.Maarinditproefschriftfocusikopomgevingsinteracties,depubliekeinteractie.

Kenmerkendvoorinteractiesisdatdezedynamischzijn.Inzichtindiedynamiekisnodigomtekunnenanticiperenookopeventueelnaderendonheil.Daarbijgaatheteromtekijkennaarwaterspeeltindewerkelijk-heidvanalledag.Omkwestiestekunnenwaarnemenishetnodigkennistenemenvaninitiatievendiedoorbrekeninhetdiscourseineentussen-wereld.Ikwilonderzoekenhoecrisismakelaarsdaardepubliekeinteractiebeïnvloeden.

Figuur2.1Publiekeinteractie

Metpubliekeinteractiebedoelikdeinteractiedieplaatsvindtinhetpubliekedomeinwaarburgersmetelkaaringesprekzijnoverpubliekekwesties,datwilzeggenthema’svanalgemeenbelang.Doortekijkennaarpubliekeinteractiekandeoverheideerderophetspoorkomenvanthema’sdiespelen.Opdezemanierkunnenoverheidsorganisatieskwestiesontdek-kendiezezelfnietbedachthaddenenhebbenzedemogelijkheidomindediscussiesdaarovermeetedoenenzoookeventuelemisverstandentoelichten.

33

GroepenvanstakeholdersInditonderzoekstelikdeopvattingcentraaldateenpublieknieteenamorfemassavaneenlingenisdieweviademografischevariabelenkunnensegmenterenenaansturen,maargezienkanwordenalseenverzamelingvancommunities,vangroepenvanmensendieinteractioneelmetelkaarverbondenzijn,face-to-faceofonline,enmetelkaareenbepaaldeiden-titeitontwikkeldhebben.AartsenvanWoerkum(2008)sprekenhiervangroepenvanstakeholders.Stakeholderszoudennietlangermeeralleenalsdoelenmoetenwordenbeschouwd,maarevengoedalsgemeenschappenmetvragendiewemoetenbeantwoorden,groepenwaarmeewerelatiesmoetenaangaanofwaarmeewemoetenonderhandelen(vanWoerkum&Aarts,2008,p.23).Deauteursbeschrijvenviercommunicatiemodaliteitenvoordewijzewaaropeenorganisatie‘íntune’kanblijvenmethaaromge-ving.Onderstaandemodaliteitenkunnenookelkaarbeïnvloedenendaarbijzijnallerleikruisverbandenmogelijk.Deviermodaliteitenzijn: 1 exploreren 2 informeren 3 relateren 4 onderhandelen

Dezeviermodaliteitenkunnenopzichzelfstaan,maartegelijkertijdbeïnvloedenzeelkaaroverenweer.Allemodaliteitenzijnvanbelangbijeeninteractioneelperspectiefopcrisiscommunicatie.Ikbeschrijfzeachtereenvolgens:

1 explorerenDeauteursvattenhet‘exploreren’vangroepenopalshettewetenkomenhoeactorendenkenenhandelenrondombepaaldekwestiesdiegerela-teerdzijnaandeorganisatie. ‘Themaingoalistoreduceuncertaintiesandtomakeanenvironment‘readable’sothatresponsescanbesupportedbyvalidknowledge’(vanWoerkum&Aarts,2006,p.7).Bepaaldeaspectenvanexplorerenzijnsterkgeïnstitutionaliseerd,bijvoorbeeldmarketingonderzoekdoortrendwatchers. DewaardevanexplorerendgedragwordtveelalindeorganisatieencrisisliteratuuronderkendwaaronderookdoorSutcliffediesteltdathetverzamelenvaninformatiebepalenderisvoorhetsuccesvandeorgani-satiedanhetstrategischebesluitvormingsproceszelf(Sutcliffe,2001,p.198).Ookiseralveelexploratiefonderzoekgedaannaarhetimagovanorganisatiesdoorhetmonitorenvanreputaties.Dezeinitiatievenkomenuitdeorganisatiezelfwaarbijmenvragensteltennaarantwoordenzoekt

34

omzoomtekunnengaanmetonzekerhedendiea)hetsterkstzijnenb)hetmeestbetekenisvolzijnenrelevantbijhetnemenvanbeslissingen.Hetperspectiefdatikindezestudiecentraalstel,discoursanalyse,iszo’ntypeonderzoekwaarbijgeëxploreerdwordthoecrisismakelaarscrisesaandeordestellen.

2 InformerenBijhetinformerenmoet,zostellenAartsenvanWoerkum,vooralwor-dengedachtaandatgenewatdeanderwilweten.Vantoepassingishierhetideevandeactieveontvangerdieineenvormvancoproductieactiefbetekenisgeeftaandeverkregeninformatie.Informerenisveelalsterkgeïnstitutionaliseerd,bijvoorbeeldindevormvancampagnesdiehetcor-porateimagemoetenuitdragen.Wekunnenechternietnegeren,aldusdeauteurs,datinformatieviadeachterdeurenviawijdverbreidenetwerkennaarbuitenglipt(vanWoerkum&Aarts,2006,p.10).Hoeweldeorganisa-tieveelalgefocustisophetbeperkenvanimagoschade,gaatdeomgevingondertussen,ookintijdenvancrisis,haareigengang.Zobrengenstake-holderszelfhunboodschapin,bijvoorbeeldviainternet,ommedestanderstevindenvoorheteigenstandpunt.Ookinditonderzoekgaikuitvanhetideedatdecrisismakelaardeomgevingtrachtteinformerenoverproble-mendiehijwaarneemt.

3 OnderhandelenOnderhandelingenzijneenonderdeelvanonsdagelijksleven.Indagelijkseconversatiesherhalenweveelaldewoordenvanonzegesprekspartner,nietalleenomonsteverzekerendatdezeonzeboodschapheeftbegre-penmaarookomteonderhandelenoverdebetekenisvandeboodschap.Weherhalendeboodschapvandeanderbijvoorbeeldineigenwoorden.Onderhandelingenmakenduseenbelangrijkdeeluitvaninteractiesenzul-lendaaromookspelenbijhetwegenvanbetekenissenovereencrisis.Inditproefschriftsluitikaanbijhetideedatoverrisico’sonderhandeldwordtinplaatsvandatzijvaststaan.Deorganisatiemoetdecrisisnietover-,maarooknietonderschatten.Hetisdeomgevingdiebepaaltofeenprobleemaldannietalscrisiswordtopgevat.ZoalsinhetgevalvandechemiebrandbijMoerdijk,waarbijveelinteractieinsocialemediaplaatsvondenmensen–lekenenexperts–metelkaarindiscussiegingenoverdeimpactvandebrandopdegezondheidvanomwonenden.

4 RelaterenRelatiesvormenmetanderenofhetvormenvaninteractievenetwer-kenmetanderenvraagtombegripvandetaalvandeander,vandewijzewaaropdeze‘issuesframet’envandeoralecultuurwaarindezeleeft.

35

Investereninrelatiesisnodigomeengoedbegriptekrijgenvanwatermogelijkspeeltaanruisofverstoring. OokGuttelingbenadruktdebetekenisvanrelatiesmetrelevantedoelgroepen,voorafgaandaanenincrisissituaties.Zostelthijdatcrisis-managementeencomplexprocesisdatidealiteraanvangtvoordatersprakeisvaneencrisis.‘Indiesituatiekunnenorganisatieseenrelatieopbouwenenonderhoudenmetrelevantedoelgroepen’(Gutteling,1999,p.15).Maaromrelatiestekunnenonderhoudenmetdeomgevingishetnodigcontacttehebben,interactiestebewerkstelligen.Indeinteractiewordenmogelijkeproblemennaarvorengebrachtengeduid.

OphetpuntvanrelatiesaangaanmetdeomgevingkanookdetheorievanGrunigoverpublicrelationswordenbetrokken.Grunigsbenaderingvanpublicrelationsisalgeruimetijdterugingezetennaderhandverderont-wikkeldinverschillendestakeholdersmodellen.Dekernvanhetideeachterpublicrelations–namelijkdathetgaatomdekwaliteitvanrelaties–isjuistvoorhetinteractioneleperspectiefeninaanvullingopdehierbovenbeschrevencommunicatiemodaliteiteninteressant.

PublicrelationsIndeopvattingvanGrunigkancommunicatiealleensuccesvolzijnalsstakeholdersernaarstrevendatdewederzijdsecommunicatiegetypeerdwordtdoortwo-way-symmetric communication(Grunig,1992).Symme-trischecommunicatieisbedoeldomwederzijdsbegriptevergrotenenomrelatiestebouwenmetpublieksgroepen.Organisatieszijnafhankelijkvanhunomgevingenverkerenineencontinuestaatvanveranderingomdatzoweldeorganisatiealshetpubliekvanstandpuntkanveranderen.Orga-nisatieszoudendaaromeenflexibeleorganisatiestructuurmoetenhebbenentransparantmoetenzijninhunbeleidsafwegingennaardeomgeving.Ermoetooksprakezijnvaneenleiderschapsstijlwaarindelegerenenzelf-sturingdebasisvormen(Grunig,1992).Publicrelationsvormenzoeenfunctievanhetmanagement.Doorgoederelatiesmetpublieksgroepenaantegaanwilmenstrategischedoeleindenbereiken:‘Publicrelationisthemanagementofcommunicationbetweenanorganizationandhispublics’(Grunig,1983,p.8). Datorganisatiesafhankelijkzijnvanhunomgevingendaaromcontinueincontactmoetenzijnmetdeomgevingiseeninteressantidee.Daarbijkijktdeinteractionelebenaderingooknaardedoelendiestakeholdersmethuninteractiesbereiken.Daaromvolgikgraageeninteractioneelperspec-tiefopcrisiscommunicatiewaarbijookdenatuurlijkeinteractiealsuit-gangspuntwordtgenomen.

36

2.4Samenvattingenconclusie

Indithoofdstukhebiklatenziendatdeorganisatieafhankelijkisvanhaaromgevingendaaromdeomgevingbetermoetlerenkennen.Inparagraaf2.2hebikhetcontigentieperspectiefbesprokendatderelatietussenomgevingenorganisatieindecontextvancrisisalsuitgangspunthan-teert.Daarbijbeschreefikdateencontingentebenaderinggeschiktisvoororganisaties,maaraanvullingverdientvanuiteenspecifiekereinteracti-onelebenadering.Hetinteractioneleperspectiefzoalsikditinparagraaf2.3voorsteldoetditwel.Vanuitdezeinvalshoekishetmogelijktekijkennaardewijzewaaropstakeholdersbinnendeomgevingvandeorganisatieeencrisisaankaarten.Hetismogelijkdebuitenwereldteontdekkenopeencognitievewijzedoorteachterhalenhoestakeholdersdenkenoverrisico’senwathunmotievenenachtergrondenzijnbijonzekerheden.Maarbijhetfenomeencrisiskandezeinvalshoekproblemengeven,omdatdezebena-deringgeenrechtdoetaandedynamiekvanrisico’sencrisis.Zoisdefocusbijcrisiscommunicatieveranderd.Hetgaatmeeromwaterininteractiesgebeurt,ooktussenstakeholders.Eenorganisatiemoetdaartoemee-bewegenmetdeomgevingomsignalenininteractiemetdieomgevingtekunnenwaarnemen.Ditvraagtomfundamenteelandereopvattingenovercrisiscommunicatiedieruimtegevenaandeinteractioneledimensie.

Voordatikkankijkenindeempirienaardewijzewaaropcrisismakelaarseensluimerendecrisisaandeordestellen,bespreekikinhoodstuk3opvattingenenbegrippenbijcrisesinhetalgemeenensluimerendecrisesinhetbijzonder.

37

Hoofdstuk 3

Crises

3.1 Inleiding

Indithoofdstukgaikinopwathetbegripcrisisbetekent.Ikbeschrijfdaar-toeinparagraaf3.2verschillendeelementendiecrisisinhetalgemeenkarakteriseren.Vervolgenskijkikinparagraaf3.3naaroorzakenvancrisesendeelikdezeinnaartypenrisico’s.Daarbijmaakikeenonderscheidtussennatuurlijke,technischeenbestuurlijkerisico’s.Decrisiskanwordengecate-goriseerdinsoorten,maarkanookwordenonderscheidennaarniveaus.Zobehandelikhetmicro-,meso-enmacroniveauwaaropcriseskunnenwordenbenaderd. Eenbelangrijkanderbegripdatikinditderdehoofdstukbespreekisde‘risicosamenleving’.Ditbegripverwijstnaarwestersesamenlevingenwaarinmeerrisico’svoorkomendandebestaandestructurenkunnenbeheersen.Dooreentoegenomenhoeveelheidaanvoorzieningenontstaatimmerseenvergrotekwetsbaarheid. Inparagraaf3.4staikstilbijeenbijzonderfasevancrisis:desluimerendecrisis.Ikbeschrijfdimensiesdiehelpenomdittypecrisisbetertekunnenbegrijpenenikmaakhetonderscheidtusseneenslependeeneensluipendevormvansluimerendecrisis.Ikgeefeveneensaanwaaromditsoortcrisesbijzondereaandachtbehoeft,ookvandecommunicatieprofessional.Vervol-gensbespreekikcrisiscommunicatieendeinvloedvaninteractievemediainhetcrisisproces. Inparagraaf3.5tenslottegaikverderinophetbegripcrisismakelaarsalsingangvoorhetvroegtijdigsignalerenvaneencrisis.Ikbespreekdespe-cifiekeproblemendieklokkenluidersensocialebewegingenondervindenbijhetaandekaakstellenvaneenprobleem.

CrisisencommunicatieIkbekijkcrisisindezestudieophetniveauvandesamenlevingendoeditvanuithetblikveldvandecommunicatieprofessionalbijeenoverheids-organisatie.Daarbijbetrekikhetpubliekedomein,datishetdomeinvanburgers,mediaenpolitiek. Decommunicatieprofessionalheeftookbijcrisesvandoenmetdewijzewaaropbestuurdersreagerenopdecrisis.Zokunnenbestuurdersbepaaldezorgwekkendeinformatieinterpreterenalswaarschuwingssignalendievra-genomeenonmiddellijkereactie(Hermann,1972).Ditkanookzeergewenstzijnwantbesluitenoverlevenendoodmoetenbijsommigesoortencrises

38

onmiddellijkwordengenomen.Maarbestuurderskunnencrisesookontken-nen,ofvooreigengewinopblazen,zoalsWildersdeedmetde‘Goudserellen’.Vaakwordenbepaaldekwestiesookverhuldmetalsargumentdeweten-schappelijkeonzekerheidoverdeeffectenvanderisico’s.Verantwoordelijkentrachtenhiervangebruiktemakendoortijdtewinnenindehoopdatonder-tussendeaandachtervoorweerafneemt(Cobb&Ross,1999).

Cruciaalbijhetvaststellenvaneencrisisisofdedreigingookeenvitaalbelangvoorgrotegroepenvanmensenzalaantasten.Zozijnertalvanver-velendesituatiestebedenkendienoggeencrisiszijn,bijvoorbeelddefile.Paswanneerdemobiliteitvolledigtotstilstandisgekomenenookdewin-kelsnietmeerkunnenwordenbevoorraad,zalgesprokenwordenvaneencrisis.Ookkunnenerernstigeproblemenspelendiezichvoltrekkenindemeerpersoonlijkesfeer,zoalsfamiliedrama’s,maardezewordenevenminbeschouwdalsvoorbeeldenvancrisiszoalsdieindezestudiewordtopge-vat.Daarvoorzijnzeteparticulier.Indevolgendeparagraafwilikbesprekenwatikdanwéltoteencrisisreken.

3.2 Karakteristiekenvoorcrises

Bijcriseskunnendevolgendekarakteristiekenwordenonderscheiden:‘dreiging’,‘urgentie’,‘dynamiek’en‘man-made’.Dezeelementenlichtikhierachtereenvolgenstoe.

DreigingLangnietaltijdishettedoorgrondenwaaromeenbepaaldfenomeenaldannietalsdreigingwordtopgevat.Deneigingbestaatomeencrisisalseenvaststaandeentiteitoptevatten,waarbijhetideeleeftdateenbepaaldedreigingvanuitdeachtergrondloertendatdieherkendmoetwordenvoordatdezekanwordengeëlimineerd.Deperceptievaneencrisisisech-teraltijdsubjectiefeneendreigingwordtaltijdsociaalgeconstrueerd.Demanierwaaropburgers,mediaenpolitiekeengebeurtenisofprobleemzien,heeftinvloedopofietsaldannieteencrisiswordt(Coombs,2010,p.19).Zosprekendemeestewaarschuwingssignalennietvoorzich,maardezemoetengeïnterpreteerd,geframedengeduid.Burgersvragenzichdaarbijmetnameafofhetgevaarhenookdaadwerkelijkzaltreffen.

UrgentieDedrukvandetijdkanzohoogzijndateenweloverwogenbesluitvormingernietinzitenorganisatiesterugvallenopinstinctieveofgeroutineerdereacties(Coombs,2010).Evengoedhebbenverantwoordelijkenwaaronder

39

bestuurdersenpoliticivaakdeneigingombepaaldezorgwekkendeinfor-matietenegeren.Zedoenditvooralalsinterventiespolitiekrisicovolkun-nenzijn(bijvoorbeeldpresidentObamaindeBP-affaire). Ditontkennenvanurgentiekomtmogelijkvoortuithetfeitdatmenigbestuurderdiemoetcommunicerenovercrisesopvoorhanddepubliekever-ontwaardigingvreest,verontwaardigingdieveelalaangejaagdwordtdoordemedia.Zodraaithetinhetnieuwsvaaknietzozeeromeengenuanceerdewetenschappelijkeinschattingvandefeitelijkegevaren,maaromschuld,angst,woedeenverontwaardiging(Vasterman,2004).’tHart(1998)spreekthieroverbestuurlijkereflexen:bestuurdersdenkendatdefeitenofheellas-tiguitteleggenzijn(wantergtechnisch,endatsnappenmensenniet)ofdatcommunicatieeenrisicoopzichis,omdatmenmoetversimpelenwaardoormendegreepopdeinhoudelijkejuistheidvandeinformatieoverdrachtkwijtraakt.Crisesstellenbesluitvormersdusvaakvoorhetdilemmadeurgentievandecrisisniette(willen)ontkennen,maarooknietteoverschatten.

DynamiekWezoudenhetideemoetenverlatendatcrisesintijdenruimteduidelijkteonderscheidengebeurtenissenzijn,zomenenBoinen’tHart(2001).Dezeopvattingneemtafstandvandetraditionelebenaderingwaarbijcrisiswordtgezienalseensituatiediebestaatuitdriefasen,namelijkvoor,tijdensennadecrisis.Inplaatsdaarvanhebbenwij,aldusdezeauteurs,eenmeerdyna-mischperspectiefopcrisesnodig.Watwordtgezienalsdenasleepkanjuistdekernvandecrisiszijnzoalsinhetgeval9/11,waarnadeacutecrisiseenlangeoorlogtegenterrorismeontstondendecrisiszichverdieptheeft.OokBoinen’tHart(2005)menendatcrisesdoorhetkenmerk‘dynamiek’moei-lijktedetecterenzijn. Crisesvormeneendynamischproceswaarbijescalatieende-escalatieelkaarkunnenafwisselenineengrilligverloop(Vertzberger,1990;’tHart,1994).Hetisvaakonduidelijkwanneereencrisispreciesbeginteneindigt.Ookkandecrisisnadecrisisveelgroterzijndanmenaanvankelijkdacht(Turner,1992).Daarbijkunnendesocialemediadedynamiekvaneencrisissterkbeïnvloeden.Zozorgtdeexponentiëlegroeiengebruikvandigitalemediavooreenevolutieinhetdomeinvancrisiscommunicatie(Coombs,2010).Denieuwemediatechnologieheeftzichontwikkeldtoteenbreedscalavantoepassingenopinternet,waaronderFacebook,Twitter,YouTubeenWeblog.Het‘bloggen’bijvoorbeeldsteltburgersindegelegenheiddirectmeteenoverheidsorganisatietecommuniceren.Maarburgerskunnenookonderlingcommunicerenoverdatwateraandehandisenhoedeorganisa-tiealdannietresponsgeeft.Hetverloopvaneencrisisenhettempowaarindezezichontwikkelt,kandoorditbloggensterkwordenbeïnvloed,aldusCaldieroe.a(2010,p.399).

40

Man-madeEencrisiswordtvaakopgevatalsietswatzichspontaanvoordoet,zoalseenaardbeving,maardeaannamedatrampennoueenmaalgebeurenwordtdoorsommigenalsachterhaaldbeschouwd(Vertzberger,1990).ZosteltQuarantellidatpre-industriëlegevaren,hoegrootenverschrikkelijkzeookgeweestmogenzijn,rampspoedenwarendievan‘buitenaf’overdemensheidheenkwamenenaaneen‘ander’(goden,demonen,natuur)kondenwordentoegeschreven.Maardescheidingtusseneen‘actofGod’en‘man-madedisasters’zoumetdekomstvandeindustriëlemaatschap-pijkunstmatiggewordenzijn.(Quarantelli,1998;Steinberg,2000).Criseskunnenwevanuitdezeinvalshoeknietlangerbeschouwenalseenspelingvanhetnoodlot.Zowordtopveelplaatsenindewereldallangerenergiegestokeninhetdetecterenvannatuurdreigingen.Doorontwikkelingenalsinformatiseringencomputeriseringvandemeteorologiekunnennatuur-rampenvroegtijdiggesignaleerdworden.Dergelijke‘earlywarning’syste-menkunnennuzelfsregio’sdiekwetsbaarzijnvoortsunami’senanderenatuurrampentijdigalarmeren,mitshiermaarvoldoendeaandachtvooris. Anderenstellendatnatuurrampenniettevoorkomenzijn,maardatwetenschapentechnologiedegevolgenervanwelinbelangrijkematekunnenbeperkenofbeïnvloeden(Turner&Pidgeon,1997).Maarevengoedkunnenzedegevolgenverergerendoordeverkeerdeinterventies.Boven-dien:ooklosvanhethandelenvandemensiserveeldynamiekindeomge-ving,waardoorrampenkunnenontstaan. Tochishetverschiltusseneenrampenfalendbeleidvaakveelmindergrootdanhetlijktenmensenveroorzakeninhogematedoorhuneigengedragcrises.Hetklimaatprobleemisbijvoorbeeldvooreengrootdeelopdemensterugtevoeren.

Zoalshierbovenbeschrevenkenteencrisisdusverschillendekarakteristie-ken.Daarbijzagenwedaterzichbijcrisesinteractioneleproblemenkun-nenvoordoenindewegingvandedreiging,hetopwaardeschattenvandematevanurgentie,hetherkennenvandefaseenhetaldannietbeïnvloe-dendoormenselijkebeslissingen.

Naastdathetfenomeencrisisbepaaldekenmerkenvertoont,veroorzaaktcrisisookeenbelangrijkeffectendatisonzekerheid.

OnzekerheidOnzekerheidbijcrisiskanoptweeniveausvoormensenspelen:a)dathetkangebeurenenb)hoeermeeomtegaan.Veelrisico’sinonzesamenle-vingzijnvoormensenondoorzichtig.Doortechnologischeontwikkelingenhebbenmensenvaakonzekerhedenoverwaterkangebeuren.Mensen

41

hebbendanhetideeterechttezijngekomenineensysteemwaarzegeentoegangmeertoehebben,bijvoorbeeldinhetgevalvanbiotechnologie.Daarbijkunnenookwetenschappershetvaaknieteenswordenoverdefeitelijkegevolgenvanhoogtechnologischeprocessen(Hajer,2001). Renn(2006)spreektvan‘emergingdanger’bijrisico’smeteenlagewaarschijnlijkheid,maarwaarbijdeconsequentieservanwelerggrootzijn.Dittyperisico’swordtdoormensenalszeerbedreigendervaren(Renn,2006).Neembijvoorbeelddebouwvaneenkerncentralenabijbewoondgebied.Daarbijishetonberekenbareaspectvanhetgevaar,hetgevoeldathetopiedermomentkangebeuren,zeerbepalendvoordewaarnemingvanhetrisico. Demogelijkheidomteoverzienentebegrijpen‘watgaandeis’intijdenvancrisis,isvaakbeperkt.Lastigishetdusookommetvolledigezekerheidtebeslissenwelkeresponsadequaatis(Vertzberger,1990).Daarbijkunnenmensenveelgemakkelijkerrisico’saccepterennaarmatezedezezelfbeterkunnenhanterenenzeerzelfmeervatophebben(Gutteling&Wiegman,1996).Maar,wemoetenlevenmethetgegevendatindemeestesituatiesergeenduidelijkerelatieistussenoorzaakengevolg.Ditlaatsteaspect‘oorzakenvancrises’iseenthemawaaropikindevolgendeparagraafdie-perwilingaan.

3.3 Oorzakenvancrises

Aancrisesliggenverschillendesoortenfactorentengrondslagdieeenrolspelenophetniveauvandeomgevingendeoverheidsorganisatie.Hetonderzoeknaaroorzakenvancrisesvraagtomeeninterdisciplinairebena-dering(Kiser&Ostrom,1982). Oorzakenvancrisiskunnenvervolgenswordenonderverdeeldintypenrisico’s(vanWoerkum&Knotters,2007).Ditzijn: a Natuurlijkerisico’s.

Zoalshierbovenbesprokenisbijhetkenmerk‘man-made’,staatde‘natuurlijkheid’vannatuurlijkerisico’sterdiscussieomdatdittyperisico’ssomsonvermijdelijkis,maartochopkortetermijnredelijkvoorspeldkanwordenendoormenselijkebeslissingenindehandkanwordengewerkt,zoalsbijoverstromingendoorhetbouweninuiterwaarden.Natuurlijkerisico’sgaandusoverwegendhandinhandmetman-maderisico’s.

b Technologischerisico’s.Bijtechnologischerisico’sgaathetomhettechnologischeontwerp,omhetdaadwerkelijkfunctionerendaarvanenomdecontroleover

42

eenenander.Steedsliggenhiermenselijkebeslissingenaantengrondslag(zieookparagraaf3.2).

c Bestuurlijkerisico’s.Onderbestuurlijkerisico’swordteenmetacategorieverstaantenaanzienvana.enb.,bestaandeuithetbeleiddatdebeslissingenoverderisicobestrijdingmoetoptimaliseren(vanWoerkum&Knot-ters,2007,p.4).Zomoetenbelangenopverschillendeniveausafge-wogenwordentenopzichtevananderebelangen.Vanuitdeomge-vingvaneenoverheidsorganisatiegezienishetbestuurlijkerisicooptevattenalsdeonzekerheidwienuprecieswelkebeslissingneemt,hoedeproceduresinelkaarzitten,waarwelkeinformatiebeschik-baarisenhoemeninvloedkanuitoefenenopdebesluitvorming.Bestuurlijkerisico’skunnentotcontroleverliesbijdragenbijvoor-beeldinhetgevalvanagrariërsdiegeencontrolehebbenoverhetwaterbeheerenzichmededaardooronzekervoelen(vanWoerkum&Knotters,2007).

Ommeergreeptekrijgenopdeveelomvattendheidvancrisisishetzinvoldebenaderingvanditfenomeenookopniveauteonderscheiden: Ophet macroniveauvananalysestellentheoreticicrisesalsminofmeeronvermijdelijkvoor.Bijvoorbeeldhetfalenvandeindustriëlemaatschappijomdedoorhaarzelfgeproduceerderisico’stebeheersen. Ophet mesoniveauvanonderzoekligthetaccentoporganisatorischefactorenenprocessendieeenrolkunnenspeleninhetveroorzakenvancrises.Zijnoverheidsorganisatiesinstaatveerkrachttebiedenaancrisesdiehentreffen?Kunnenzeweerstandbiedenaanmenselijkebeperkingenzoalsnalatigheid,verkeerdeinschattingenenfraudes?Anticiperenzeookopveranderingeninhunomgevingzoalseentoenemendwantrouwennaardeoverheid?Neemhetgevalvan(deinmiddelsklassiekecommuni-catiecase)deHPV-vaccinatie,diespeeldein2009.HetRIVMriepmeisjesindeleeftijdvantwaalfjaaropperbrief.Erverscheenechtermaarzestigprocent.DeoorzaakvandezelageopkomstwasdatRIVMhaardoelgroepniethadwetentebereikenviadekanalendiepassenbijdezemeisjes.Daar-naastwerdendebezwarenvandetegenstanders,diealvoorafgaandaandecampagneviazelforganisatienaarvorenkwamen,nietserieusgenomenenafgedaanalsspookverhalen.DevraagisofhetRIVMzelfdeinteractiehadkunnenzoekendoorbijvoorbeeldingesprektegaanviasocialemediametmeisjesoverderisico’svanvaccineren.HetgevolgvandeafwijzendereactievanhetRIVMkanzijndatdebereidheidvanmensenomzichtelatenvaccinerenafneemt,ooktervoorkomingvanandereziektes.Zoont-staanerdusnieuwerisico’s.

43

Ophet microniveau tenslotteconcentreerteencrisisbenaderingzichopderolvanburgersengroepenvanburgers.Hoewordterindepraktijkalduidingaanproblemengegeven?Interessantzijndesignalendieburgerszelfafgevenwanneerzeziendaterietsmisis.Opwelkewijzekaartenbepaaldeburgersengroepenvanburgersproblemenaan,zoalshierbovenalwerdbesproken,inhetgevalvanhetHPV-vaccinwaarbijmeisjesonder-lingviasocialemediametelkaarchattenoverhetaldannietlateninenten?Dezechatskunnenwaardevolmateriaalzijnvoordeoverheidombetertebegrijpenhoemeisjeshunafwegingenformulerenomzichaldanniettelatenvaccineren.

Inditonderzoekkiesikvooronderzoekophetsnijvlakvanhetmicro-enmesoniveauomdatikuitgavaneeninteractionelebenaderingtussenindividuenengroepen.Voordecommunicatieprofessionalzijnaangrij-pingspuntenbinnenrelatiegroepentevinden.Ditzijnhoedanookaltijdcontactentussenmensen.Indeinteractiegebeurthet,daarwordtdecrisisgedefinieerdenaldanniet(h)erkend. Daarbijheeftookhetmacroniveauimpactopdezeinteracties.Mensennemeninhunafwegingenoverrisico’sookdecontextmee.

Indevolgendealineabespreekikeenbelangrijkbegripdatbijdraagttothetontstaanvancrisis:‘detoenemendekwetsbaarheid’vanonzesamenleving.

KwetsbaarheidvanonzesamenlevingTechnologischemogelijkhedenzorgenervoordatdesamenlevingsteeds‘maakbaarder’wordt.Voorzieningen(nietalleenwaterenlicht,maarookgelduitdemuur,internet,kabel-TV)wordensteedsvanzelfsprekender.Dietechnologielijktonsminderkwetsbaartemaken,maartegelijkertijdwordenweerinonsdagelijksbestaansteedsafhankelijkervanendaardoortochookweerkwetsbaarder.Ditverschijnselheet‘dekwetsbaarheids-paradox’enwerdvoorheteerstbeschrevendoorWidalvsky(1988,p.77).Dekwetsbaarheidsparadoxstaatvoorhetideedathoemeervoorzienin-genenmaatregelenindesamenlevingwordengetroffendestegroterdeimpactisalshettocheenkeertjefoutgaat.Omdatonzeinfrastructuurzobetrouwbaarlijkt,ontwikkelen,bouwenenstapelenwijnieuwedienstenopanderediensten,dieophunbeurtweergestapeldwordenopeensolidelijkendeinfrastructuur.Zozienwe,enerzijds,datlangzamerhandalleswent,dusookdealledaagseverstoringenvanonsdynamischestreefbeeld(Widalvsky,1988ibid).Wachtlijsten,langdurigelevertijdenenfileszijnonderdeelgeraaktvanonsdagelijkslevendieweveelalgelatenondergaan,maaranderzijdszijnervoorzieningendienietvoldoenentotverstoringenleidenwaaraanwenietgewendraken.Deherfstisbijvoorbeeldeenslechte

44

periodevoordereiziger,omdatderailsgladwordendoorvallendeblade-reneneroponthoudvoorhettreinverkeerontstaat.OokhetvulkanischasdateengrootdeelvanhetEuropeseluchtruimplatlegtiseenvoorbeeldvaneenvergrotekwetsbaarheid.NetalsdatdezaakWikileaksduidelijkmaaktdatvertrouwelijkeoverheidsinformatieviahetinternetvoorieder-eenopenbaarkanwordengemaakt.Almetalzijnwealssamenlevingveelkwetsbaardergewordenvoorinvloedenvanbuitenafenbinnenuit.

Derisicomaatschappij‘Hetishettijdperkvanderisicomaatschappij’,constateerdeBeckalin1992.DeEHEC-bacterie,deKredietcrisis,antibioticaindekip,chemischeexplo-sies,Q-koorts,deMexicaansegriep:delijstistelangomnogtesprekenvanincidenten;zezijnallemaalverbondenmetrisico’svaneenindustriëlesamenleving,hetzijnconstanteninonzemoderneleefwereldgeworden(Hajer,1997).Beckintroduceerdehetconceptvande‘risicomaatschap-pij’alsopvolgervanonzevertrouwdeindustriëlemaatschappij.Terwijldemotorvandeindustriëlesamenlevingdoorblijftdraaien,staatinderisico-maatschappijdeconsensusoverdevooruitgangophetspel.Ergensisertwijfelontstaanoverdeautomatischekoppelingtussenverdereindustri-aliseringentechnologischeontwikkelingaandeenekantendealgemenemaatschappelijkevooruitgangaandeanderekant(Hajer&Schwarz,1997,p.8-22). DetheorievanBeckisgebaseerdophetideedatdesocialeconflicteninonzesamenlevingsteedsminderoverdeverdelingvanwelvaartgaan,maarintoenemendemateoverdeverdelingvanrisico’s.Hetgaatnuoververantwoordelijkheidsvragenbijdegevolgenvancatastrofesenoverdevraagwiemagbeslissenwiewelkerisico’smaglopen(Hajer&Schwarz,1997,p.10).Beckbeschrijftinzijnessays(1992)hoeweaanheteindevande20steeeuwgeconfronteerdzijnmeteenfundamentelecrisisvandemodernisering.Derisicomaatschappijishetautomatischegevolgvantechnologischeontwikkelingenzoalsdefiguurhieronderlaatzien.

45

Figuur3.1Technologischerampenvan1900totenmet2009OECD(2010)

Beckdefinieertrisico’salseensystematischemaniervanomgaanmetgevarenenonzekerhedendiedoordemoderniseringzelfzijnontstaan(Beck1992,p.22).DegrootsteuitdaginginderisicomaatschappijisvolgensBecknietzozeerhet‘fysiekeexplosiegevaar’vandemodernetechnologie,maarde‘socialeexplosiviteit’alsgevolgvanhetverliesaanvertrouweningevestigdesocialeenpolitiekeinstituties.Daarbijsug-gereerthijdatnieuwevormenvanpolitiekengagementhardnodigzijnombijvoorbeelddeecologischeproblemenhethoofdtekunnenbieden.Inplaatsvanallesmetalgemenerisicobepalingenvanbovenaftewillenreguleren,steltBeckdatinzichtenenexpertisevanuitverschillendegeledingenmoetenwordengemobiliseerd.

DebeschouwingenvanBeckwordeninditproefschriftalsgrondtheorieopgevat,maarvragenomaanvullingenvoordecommunicatiediscipline.ZoisBeckeenvoorbeeldvanhetdenkenovercrisesalsvaststaandeenti-teitendiezichvolgensbepaaldemechanismenmanifesteren.Maarcriseskenmerkenzich,zoalsikinparagraaf3.2besprak,doorhundynamiek.Zekennenveelaleengrilligverloop.Ofietsookalseenernstigprobleemwordtopgevatweetjealsorganisatienietvantevoren.Overalzijnerrisi-coarena’senstaanrisico’sterdiscussie.Daarbijwordtookonderhandeldoverdeimpactvanrisico’sencrisis.Voordecommunicatieprofessieishetdaarominteressantomcrisesvanuiteeninteractioneelperspectieftebekijken.Hetsignalerenvancrisisineenpre-stadiumisvanbelangomdatjealsorganisatiebeterkanbegrijpenwaarombepaaldeselectiesvaneen

46

probleemwordengemaakt.Jesnaptdecontextbeterwaarinhetprobleemaldannietalseenbedreigingwordtgedefinieerd.Zoontstaatermeerinzichtinderedenvoorhetsluimerenvanbepaaldekwesties,terwijlande-renalsprobleemworden(h)erkend.

3.4 Sluimerendecrisis

Dezeparagraafbehandelthetfenomeen‘sluimerendecrisis’.Daarbijverkenikdevragen:Watiseigenaanditverschijnsel?Watzijnvoorbeeldenvansluimerendecrises?Hoeontstaateendergelijkecrisis?Enwatbetekentdittypecrisisvoorhethandelenvandeorganisatieeninhetbijzondervoordecommunicatiediscipline?

Inhetgevalvaneenacutecrisisisvroegtijdigeherkenningenerkenningeenprimairerandvoorwaardevooreengoedeafloop.Maarnietallecrisesopenbarenzichdooreenletterlijkeoffiguurlijkeexplosie.Waareenacutecrisisgekenmerktwordtdooreenenormeenplotselingeimpact,kanerbijeensluimerendecrisissprakezijnvaneensluipendeescalatiedieopeenveelalmoeilijktevoorspellenmomenteenkritiekpuntoverschrijdt.’tHartzegthierover:‘Bijsluimerendecrisisissprakevaneengeleidelijkespanningsopbouwenwaarbijsteedsmeermensengaanbeseffendaterietsbijzondersaandehandis’(’tHart,1997,p.22).Ookishetmogelijkdateensluimerendecrisisniettoteenuitbarstingkomt,maarvervaagt.ZobeschrijvenBoinen’tHart(2005)sluimerendecrisestevensalseenver-schijnseldatkanuitdoven:‘Thiscrisistypecreepsupratherthanburstsout,andfadesawayratherthanbeingresolved’(Boin&’tHart,2005,p.163).Desluimerendecrisisisdandusopgelost.Tochkunnensluime-rendecrises,omdatzezichonduidelijkmanifesteren,ookgaannestelenendaardoorontwrichtendeeffectenhebbenophetfunctionerenvaneenbepaaldsysteem. Tegelijkertijdzienwedatdoortechnologischeontwikkelingenookbijmediaerveelverandert.Dezezijnveelinteractievergeworden.Stakehol-dershebbendoornieuwemediatechnologieëndemogelijkheidgekregenomtereagerenopgeruchtenofvragentestellenopinteractievewebsites(Gainy,2010,p.302). Deperiodenvoorennadeacutecrisisblevenvoordekomstvanhetdigitaletijdperkvakerverborgenmaardoordeinvloedvandesocialemediahebbenverschillendestadiavanhetcrisisprocesbeterzichtbaargemaakt(Coombs,2010).Coombsheeftdezetransparantergewordenfaseninhetcrisisprocesalsvolgtgevisualiseerd:

47

figuur3.2:hetcrisisproces(Coombs,2010)

Iklichtdezeontwikkelinghiernaverdertoeenbespreekdaarbijdepre-enpost-crisisinrelatietotdeinvloedvansocialemedia.

Pre-crisisInhetstadiumvanpre-crisiskunnenstakeholderssignalenafgevenovereenpotentiëlecrisis(Coombs&Holladay,2010,p.25).Eenvoorbeeldwaar-bijzulkesignalennietzijnopgepikt,ishetvoedingsmiddelenconcernNestlédatin2010geconfronteerdwerdmeteensocialemediacampagnevanGreenpeace.DezemilieuorganisatiebeschuldigdeNestléervanpopulairechocoladeproductenalsKitKatteproducerenmetpalmolievanleveran-ciersdiehiervoorregenwoudkapten.Ditzoutotdeondergangvandierenleiden,zoalsdeorangoetan.GreenpeacespoordemensenviaonderandereFacebookenTwitteraanomhetbedrijftemailenmeteenoproeptestop-penmethetgebruikvanpalmolie.Nestléontvingdriehonderdduizende-mailsvanmensenuitdehelewerelddieaandezeoproepgehoorgaven.OokopdeFacebook-paginavanhetconcernwaren(veelalwoedende)reactiestezien.HetbedrijfberiepzichvervolgensophetauteursrechtenwildealleuitingenwaarinhetNestlé-logowerdgebruikt,latenverwijderen.DeFacebook-paginawerdinzijngeheelverwijderd.Heteffectwasechterdatdecampagnealleenmaarmeeraandachttrok. DedoorCoombsaangeduidepre-crisiskomtovereenmetdeindezestudiebeschrevensluimerendevoorfasevancrises.Dezefaseisinteressantvoorhetzichtophetverdereverloopvandecrisisenisookrelevantvooroverheidsorganisatiesdiewillenanticiperenopcrises.Beterzouhetzijnwanneerdecommunicatiedisciplinewelsignalen(h)erkentineenvroeg-tijdigstadiumenactiviteitenonderneemtdiegerichtzijnophetbegrijpenvandeontwikkelingvanhetissue.Hetvoordeelvanvroegeidentificatieisdathettijdgeeftvoorhetmakenvanpreventievestrategieën.

Post-crisisDepost-crisisbeslaatdeperiodenadatdecrisisisopgelost.Defocusisbijdepost-crisisophetmanagenvaneffectenvandecrisis,waarbijde

Pre-crisis

CrisisPost-crisis

48

inspanningenvaakgerichtzijnophetherstelvanvertrouwenbijstakehol-dersvandeorganisatie.Alsvoorbeeldenvanpost-crisesensocialemedianoemtCoombsde‘cantorfamiliesmemorial’,eenwebsitewaaropnabe-staandenrouwenoverslachtoffersvan9/11endeolierampindeGolfvanMexicowaarbijmenseninonline-memorialshungrievenoverderampuiten.Zulkememorialskunnenbronnenvaninformatiezijnvooroverheids-organisatiesominzichttekrijgenhoemensenomgaanmethetgebeuren.Maarookmakendezebronnenduidelijkofdecrisisnogleeftenmogelijkhetvoorstadiumkanzijnvaneennieuwepre-crisis,waarbijdehelecyclusopnieuwstart.Omditvoortezijnishetideeinteressantdatcommunicatietijdensdepre-faseeenpotentiëlecrisiskanafwenden.

DimensiesvoorsluimerendecrisisBijhetonderscheidenvandepre-crisisofsluimerendecrisisbeschrijvenKaspersonenanderen(2006)dimensiesdievanbelangzijnomdittypecrisisbetertebegrijpen: – Ongrijpbarerisico’s – Botsendeideologieën – Marginalegroepen – Verspreidingvanrisico’s

Ongrijpbarerisico’sSommigedreigingenblijvenlangverborgenvooreensamenleving.Zorelateertdecrisisliteratuurdesluimerendecrisisvaakaaneenmilieu-entechnologischecrisis.Vaakbetreftheteenlangetermijncrisisindeleefom-gevingzoalswoestijnvorming,ontbossingenbodemverzilting(Edelstein,1988,LaPlante&Kroll-Smith,1988,Bruins,2000).Ookrisico’sophetbeleidsterreinwater,meteenrijzendezeespiegelendalendland,vormenindetheorievaakaangehaaldevoorbeeldenvansluimerendemilieucrisesdielangzaammaarzekervoortschrijdentotsteedsnijpenderproblemen.‘Itistheseglobalelusivehazardsthatpromisetobeparticularlytroublesomeintheyearsahead’,(Kasperson&Kasperson,2005,p.118). Juistvanwegehetglobaleenslependekarakterzijndezetypencrisesveelalgeenonderwerpoppolitiekeenpubliekeagendaenblijvenzedusongrijpbaar. Maarookopsocialethema’szijnersluimerendeproblemenwaarmengeenvatopkrijgt.Tedenkenvaltaandekrimpvandebevolkingindebuitengebieden,hettekortaanbetaalbarehuisvestingvoorstartersopdewoningmarkt,desegregatiebinnenhetonderwijs:allemaalvoorbeel-denvanverstoringendieeenoptimaalfunctionerenofwelzijnlangdurigkunnenbelemmerenendepotentiehebbenzichteontwikkelentoteenacutecrisis.

49

BotsendeideologieënSommigegevarenblijvenvooreensamenlevingverborgenomdatzijzijningebedineensociaaltoegedektwebvanwaardenenveronderstellingen,zomenenKaspersonenKasperson(2005).Dezeauteursstellendateensamenlevingdegevolgenvanbepaaldeverstoringenvoorliefkannemen,bijvoorbeeldvanuitgeloofsovertuigingenofandereideologischeopvattin-gen.DerolvanhetNederlandselegerinSrebrenicaenNederlands-Indiëendepogingendienadienzijngedaanomdepijnlijkegebeurtenisseninbeidezakenindedoofpottehouden,zijnvoorbeeldenvanideologischeopvattin-genvanNederlandalsvredestichter. Ookhettoegestanegeweldinkinderprogramma’soptvkanalseenvoorbeeldwordenopgevatvaneenverborgencrisis.Daarbijgaathetstel-lenvangrondrechtenalsvrijemeningsuitingbovendenoodzaakkinderentebeschermentegennegatievebeïnvloeding. Eenandervoorbeeldis‘Politiekecorrectheid’waarbijsoortgelijkeideo-logischeopvattingeninhetgedingzijn.Zowarendecennialangthema’sals‘zwartescholen’en‘veelplegers’indesamenlevingtaboeomtebespreken.Ditbevorderdedatdergelijkethema’sinhunsluimerendestaatbleven.HetwerkvanMichaelBillig(1987)besteedtveelaandachtaanderolvanideologieëninwestersesamenlevingen.Hijzegthierover:‘Theliberaltra-ditionsofmoderncapitalistsocietycontaintheirowncontrarythemesorunresolvedtheoreticaltensions’(Billige.a1988,p.27).Uitdeliberaletradi-tiesvanonzewestersesamenlevingzijnmetelkaarbotsendethema’sont-staan.Ditleidtertoedatmensenveelalonderlinggaanwikkenenwegenoverwatbepaaldethema’svoorhenbetekenen.Daarovergaanzeinhetgunstigegevalveelalmetelkaaringesprek,wordentwijfelsuitgesprokenenmeningenafgetast.Zokanereenpubliekdebatoverbepaaldekwestiesontstaan,maarevengoedishetmogelijkdatdevlamindepanslaatomdatopvattingensterkvanelkaarverschillen. Om(nog)sluimerendeproblemenvroegtijdigteachterhalen,ishetdusnodigsignalenvanpersonendieditdebataanjagenofinitiërentekunnenwaarnemen.

MarginalegroepenSluimerendecrisestreffenveelalmarginalegroepenenwordenvaakdoordominanteklassennietopgemerktofgenegeert.Zozijngevarenveelalverbondenmeteenkwetsbareeconomischeenofsocialepositieenkunneneensluimerendecrisis,zoalschronischeondervoedinginDerdewereldlan-den,latenvoortduren(Kasperson&Kasperson,2005).‘DitwashetgevalmetdeSaheldroogtein1983die,ondanksdatheteenvandegrootsteklimaatrampenindetwintigsteeeuwwas,weiniginternationaleaandacht

50

kreegtotdatdehongersnoodhaarpiekbereiktein1984(Harrison&Pal-mer,1986,geciteerdinKasperson&Kasperson,2005,p.126).Meerrecentevoorbeeldenvanaanvankelijkonderschattesluimerendecriseszijndeaard-bevinginHaïti(2010),deoverstromingeninPakistan(2010)endetsunamiinJapan(2011).Daarkregenkwetsbaresituatiesallangetijdweinigbelang-stelling.TotdatinHaïtideaardbevingkwam,ineendichtbevolktehoofd-stadgebouwdopzachteaarde,enookinPakistandezwaremoessonre-gensrivierenbuitenhunoeversdedentredenindedichtstbevolkteprovin-cievanhetland.Inbeidegevallenwarendezerampentevoorziengeweest,maarblevenpreventievemaatregelenachterwege. Hetisookmogelijkdatmensenzichgenegeerdvoelen,zoalsdesituatieinonslandindegrotestedenmetmarginalegroepenvanachterblijversdiezichindesteekgelatenvoelenindeoudewijkenofindenaoorlogseflat-wijken(Scheffer,2000).Factorenalseentoenemendeeconomischewel-vaarteneenhogeropleidingsniveauleidentothogereeisenenverwachtin-genwaarsommigennietaankunnenvoldoenendaardoormarginaliseren.Dittypevanvergetengroepenvindenweinmiddelsnietalleenindegrotesteden,maarookindegroeikernenenwijkenuitdejarenzeventigentach-tigelders,buitendegrotestad(Scheffer,2000).Dezedimensiesvanslependeenzeurendecrisesmoeteneerstalsproble-menwordenontdekt.Ditvergttijd,inspanning,organisatie,enpolitiekeaandacht.Zoblijvensommigecriseslangonopgemerktvoordatzeiedereenverrassen.Daarnaastzijnercrisesdiechronischvanaardlijken,zonderdatzetoteenuitbarstingkomen.Deeenheetsluipendecrisis,deandersle-pendecrisis.Ikbespreekditverschilindevolgendealinea.

SluipendversusslependNietallesluimerendecrisesontwikkelenopdezelfdemanier.Zokandesluimerendecrisiseensluipendverloophebben,maarookishetmogelijkdatdezevoortsleept.Desluimerendecrisiswordtveelalincrisisliteratuur(’tHart1997,Kiser&Ostrom,1982)aangeduidmetdebegrippen‘slepend’,‘slapend’,‘sluipend’en‘kruipend’.Doordatdezeveelheidaanbegrippenindeliteratuurvoorhetfenomeensluimerendecrisisverwarringkangeven,wilikonderscheidmakentussena)slependecrisisenb)sluipendecrisis: a Desluipende crisisdientzichonopgemerktaanenverrastmenigeen.

Eensluipendecrisisvertoontweltekenenmaardezewordennognietofnauwelijksgeziendoorhetpubliek,demediaenautoriteiten.Zo’nsluipendecrisisheeftdaardoorweldepotentieomtotescalatietekomen.

b Deslependecrisistypeertzichalspermanentenchronischvanaardofwel,hetgaatmaarnietweg.Dezecrisiskomtniettoteen

51

uitbarsting,kentgeeneinde,maarverstoorttochhetfunctionerenvaneensysteem.Decrisisvertoonttekenendiewelwordenopge-merkt,maarwaargeenaandachtaanwordtgegeven.Dittypecrisiswordtookwelbeschrevenalsde‘genegeerdecrisis’(Boin&’tHart,2005).

Inhetonderstaandschemasomikdecriteriavoorbeidetypenvansluimerendecrisisop:

Figuur3.3:sluimerendecrisis

Sluimerendecrisis

Bovenstaandonderscheidlaatziendaterbijeenslependecrisisnauwelijksinteractieis.Daarentegenzijnerbijsluipendecrisesmogelijkwelinter-actiesgaandetussenmensenonderlingentrachtendezegehoortevindenvoorhunzorgen.Indezestudiekijkikookhoecrisismakelaarsdezevariantenkunnengebruikenbijhetaandekaakstellenvaneenprobleem.Ikbestudeerofhetenetypezichbeterleentvoorhetaandeordestellenvaneencrisisdanhetandere.

sluipend

– wordtnauwelijksopgemerkt– iseensluipendproces– ogenschijnlijkeonschuldige factorenversterkenen transformerentot verstorendekrachten– iseenescalerendproces– heeftveelpotentieomtot uitbarstingtekomen– vaakzijneralinitiatieven waarbijmensenelkaar sprekenoverhetprobleem

slepend

– wordtwelopgemerktmaar erisgeenaandachtvoor– iseenchronischprobleem– boetinaanpopulariteitdoor hetzeurendeenpermanente karakterervan– daarbijwordtergeen vooruitganginoplossingen geboekt– omdathetprobleemwel benoemdis,lijkthet ogenschijnlijkookvoldoende aandachttehebbengehad– wordtalsmarginaalgezien

52

Indevolgendeparagraafgaikinopdemeeralgemeneproblemendiespelenbijklokkenluidersensocialebewegingen.

3.5Eencrisisaandeordestellen

Hetideedatcrisismakelaarsbepaaldeinteractionelegevoeligekenmerkeninhunuitingentonenenorganiseren,isafgeleidvaneenstudievandeBritsediscursiefpsycholoogDerekEdwardsnaardesubjectievekantvanhetformulerenvanindirecteklachten.Edwards(2006)wijstdaarinopdevaaksubtieleretorischeactiviteitendiemensenondernemenalszijklach-tenformulerenzonderbetiteldtewordenalsbijvoorbeeldeenklager,eenzeurkousofeenmopperkont.Zokaniemanddoorhetgebruikvanobjec-tieve,neutralebeschrijvingenindeinteractiebewerkstelligendatnietdeaandachtnaarzichzelfuitgaat,maarnaardebeklagenswaardigesituatiewaaroverhijspreekt. Indezestudiebestudeerikderetorischestrategieëndiecrisismakelaarsbewustofonbewusthanterenomreactieopteroepenbijdeontvangersvanhunuitingen.Tonencrisismakelaarsinhuntaalgebruikbijvoorbeeldhunongenoegenoverhetprobleem?Bouwenzeeenbepaaldeidentiteitopoftrachtenzeopeenbepaaldemanierhungeloofwaardigheidteversterken?Dezevragenkomenaandeordetijdensdeanalyseinhoofdstukzesenzeven.

ProblemenbijklokkenluidenDepotentiëleklokkenluiderheeftdriekeuzenbijhetwaarnemenvaneenmisstand:a)hijkanhetsysteem(bijvoorbeeldeenorganisatie)verlaten;b)hijkanbesluitentezwijgenoverhetmisstandenc)hijkanbesluitenuitingtegevenaanzijnbezorgdheid.Inhetlaatstegevalluidthijdusdeklok.Dezevormvanreagerenwordt‘voicen’ofwel‘stemgeven’genoemd(Bovens,1990,p.220,Hirschman,1970,p.98-105,Schuyt,1972,p.60-69,enOverslootenVanGunsteren,1987).Vanuitdit‘stemgeven’kanhijvervolgensdriebelangrijkekeuzesmaken: – ontslagnemenonderprotest – heimelijkgebruikmakenvan‘voice’:lekken – deopenbaarheidzoeken:deklokluiden

Overhetderdepuntgaatditonderzoek,waarinikdeinteractionelepro-blemenbekijkdiezowelklokkenluidersalssocialebewegingenkunnenondervindenbijhetaankaartenvaneencrisis.Zozijndeoverheidenanderebetrokkenorganisatiesvaakgeneigddeklokkenluidertebeschermenviaregelsenproceduresindeorganisationelesfeer.OokBovenspleitvooreenzekerelegitimatievanklokkenluiden:‘Klokkenluidenkaneenbelangrijke

53

bronvaninformatiezijn,eenextrainstrumentbijdecontrolevancomplexeorganisatiesenbijdepreventievancorporaterisks’(Bovens1990,p.268).Alslegitimatieleidttotregulering,dandreigtvolgenssommigenweerhetgevaarvanoverregulering.ZozegtvanGunsterendat‘pogingentotdirectecontroledoorgaansdezelforganisatieendevruchtendaarvanvernietigen’(vanGunsteren2006,p.60).Ofwel,reguleringwerktdusnietaltijd.Omdatorganisatiesvannaturegeneigdzijntotorganiseren,ontstaathiereenlas-tigdilemmavoorzoweldeorganisatiealsdecommunicatie.Voorhetgoeddoenslagenvandedoelenvaneenorganisatiezijnklokkenluidersweleenpotentiëlebelangrijkebronvaninformatie.

Erkanbijhetklokkenluidenveelmisgaan.Zokanbijwijzevanspreken,hetgeluidvandeklokkenluidernietwordengehoordomdathettezachtis,omdathetsignaalnietwordtopgepiktdoordeomgevingofomdathetverlorengaattemiddenvanandereprikkelsdiedeaandachtvragen.Maarklokkenluidenkanookoverdrevenzijnomdat:a)ertevaakwordtgeluidenb)menteveelmisbaarmaakt.Hetgevolgkanzijndathetklokkenluidentoteenvormvantoken-protestverwordt,eenprotestdatbeleefdwordtaan-gehoorddoordeomgeving,waarnamenweerovergaattotdeordevandedag(Bovens,1990).Klokkenluidenkanbovendienleidentotopenbaringvangegevensdieomgoedereden,zoalsveiligheidofprivacy,geheimhaddenmoetenblijven(Bovens,1990,p.267). Eenklokkenluiderlooptookdekansopspecifiekebeschuldigingenvanonverantwoordelijkheidvoordepubliekezaakomdathetopenbaarmakenvaneencrisisveeleffectenteweegkanbrengen.Zoheeftklokkenluidennietalleenbetrekkingopietsdatnaarbuitenmoetwordengebracht,hetaandekaakstellenvaneenernstigebedreigingvaneenbepaaldebasisstructuurofopfundamentelewaardenennormenvaneenbepaaldsociaalsysteem,maarookopdeklokkenluiderzelf. Decrisisliteratuurbeschrijftklokkenluidersenerzijdspositiefmetkwa-lificatiesalsloyaal,integer,ijverig,metsterkgevoelvoorrechtvaardigheidentrouw,anderzijdsmetminderpositieveomschrijvingenalsnarcistisch,zwartgallig,disloyaal(vanEs,2004).Eénvandevragenindezestudieisook‘hoevoorkomteenklokkenluiderdathijnietvooriemandmeteennegatieveidentiteitwordtgehoudenenhoekrijgthijzijnuitingoverhetvoetlicht’?

ProblemenvoorsocialebewegingenSocialebewegingenkenmerkenzichookdooreenzekerematevanorga-nisatieenduurzaamheidenkennendaarbijeencyclischkarakter(Klander-mans,1996).Vooralditlaatsteaspect,hetcyclischekaraktervaneenbewe-ging,heeftbetrekkingopdemobilisatieenparticipatievaneenachterban.Groeienkrimpvanhetledenaantalverlooptveelalingolfbewegingen.

54

Bijdevormingvanmobilisatiepotentieelkanhetomverschillendedoelengaanzoalshetwinnenvanmoreleenideëlesteunvoordebeweging.Ooksteunindevormvanactiebereidoffinanciëleinbrengkunnendrijfverenzijn.Ofwel,hetpotentieelaanmensenineensamenlevingdatintheoriegemobiliseerdkanworden. Actiegroepenmoetenooktoteensgezindheidkomenovereenvisieeneendenkkaderrondeenbepaaldprobleemindesamenleving.Hetispasdoorhetbereikenvaneenconsensusdateenactiegroepanderemensenkanmotiverendeeltenemenaanprotest(Klandermans,1996).Vervol-genskaneenrekruteringsnetwerkwordengevormdengeactiveerddooractievelingendieookweeranderenbetrekken.Gedachtwordthieraandevertakkingenvaneenbeweging.Hoemeerdezeverstrengeldzijnmetweerandereorganisaties,hoegroterookdereikwijdtevandebewegingenhaarrekruteringsnetwerk. Bijhetopwekkenvandemotivatieomteparticiperengaatheteromdemensentebewegentotdeelname.Inditonderzoekkijkiknaardewijzewaaropsocialebewegingendiscursiefinspelenopdeomgevingenzoanderenkunnenmobiliserenenuitnodigentotparticipatie.

Bijeensocialebewegingspelendezelfdesoortproblemenalsbijdeklok-kenluiders.Ooksocialebewegingenwordtwelverwetendatzijzichlatenleidendoordisloyalemotieven,willenquerulerenofzakenveeltepessi-mistischwillenvoorstellen.Deuitingenkunnen,evenalsbijklokkenluiders,buitenproportioneelzijnenretorischniettactvol.Voorsocialebewegingeniserechterookeeninteractioneelprobleemteoverwinnenendatishetcreërenvaneenachterbandieactiebereidis.Devraagisindezestudiehoedezeinteractioneleproblemenzichmanifesteren:welkeproblemenkomennaarvorenininteractiestussencrisismakelaarsendebuitenwereldbijhetnaarbuitenbrengenvanhunobservaties?Collectiefensociaalactivismevragendanookomeencollectiefensociaalbewustzijn,ofwelomeenbepaaldegroepsidentiteit.Groepsidentificatieheeftbetrekkingophetzichwillencommitterenaandegroep.Decollectieveidentiteitvaneengroepkomttotuitdrukkingindesymbolen,rituelen,normenenwaardendiedeledendelen.Groepsidentificatiegaatoverhoedeindividueleledenzelfbetekenisgevenaanhunpositieindegroep,bijvoorbeelddoorhetgebruikvanbepaaldesymbolenenhetdelenvanbepaaldewaardenenbelangen(Klandermans&DeWeerd,2001,Kelly&Breinlinger,1996:Mummendeye.a,1999inVanStekelenburg,2006,p.27). Wanneergroepsledenzichzelfdefiniërenintermenvaneencollectieveidentiteitfocussenzeopdeovereenkomstentussenzichzelfendebehoef-ten,interessesendoelenvandemedegroepsgenoten.Hetresultaatdaar-vanisdat‘mijn’en‘jouw’ervaringenenbehoeftenvertaaldwordeninde

55

‘onze’.Dewaarnemingvangroepsledendatproblemenengrievenwordengedeeldis,zosteltKlandermans,eenbelangrijkestapnaarcollectieveenpolitiekeactie(Simon&Klandermans,2001;Stürmer&Kampmeier,2003).Maarkunnensocialebewegingeninhunuitingenopditmobiliserenvaneenachterbaninspelenenhetaangekaarteprobleemformulerenalseengezamenlijkprobleem?Dezestudiemoetdaaroplichtwerpen.Opwelkediscursievewijzetrachtenvoortrekkersvaneensocialebeweginghunmogelijkeachterbantebewegentotdeelname?

3.6Samenvattingenconclusie

Indithoofdstukzijnalsbelangrijkaspectenvancrisis‘dreiging’,‘urgentie‘dynamiek’,‘man-made’besproken.Ookishetonderscheidtussenslui-pendeenslependecrisisaanbodgekomen.Grootsteverschiltussenbeideblijkthetelementdynamiektezijn.Zokandedynamiekvaneensluime-rendecrisisgrilligzijnenzichmetzowelpiekenalsdalenmanifesteren.Inhetgevalvanslependecrisisontbreektgedurendelangetijddedynamiekeninhetgevalvansluipendecrisisisdaarineengeleidelijketoenametezien.Geconcludeerdkandatdesluimerendecrisis,inclusiefdesluipendevariant,kansrijklijktvoorhetherkennenervan,wanteristijddiebenutkanwordenomtebestuderenofmensenietsalseenprobleemconstrueren. Zoalswehebbengezieniscrisismakelaardijeeningangombegriptekrijgenvanhoeindemaatschappijdoormensenrisico’swordeningeschatengedefinieerd.Crisismakelaarskunnenietsverwoordenwatwerkelijkbijveleneenbronvanongenoegenis.Zijzijndaaromvooreenoverheidinte-ressantbijhetontdekkenvansluimerendecrisis.Daarbijtrachtenzedecrisisaandemantebrengenwaarbijcrisismakelaarsgedragisingebedinbepaaldediscursieveacties.Kennisvandezeactieshelptbijhetbegrijpenvanwateraandehandis.Zoontstaatermeervoelingmetdemaatschap-pelijkedynamiekrondbepaaldethema’s. Decommunicatiedisciplinekanvervolgensophaareigengebiedverdermethetinzichtinwatzewaarommoetdoen.Beleidmakersencommuni-catiekundigenkunnenhetgeleerdedusalsinspiratieopvatteneneveneensophuneigenterreinverderuitwerken.

Hetbestuderenvandagelijkstaalgebruikvanuitdediscursievepsychologiebiedtgoedemogelijkhedentothetleggenvancontactmetdeomgeving,ookomdatditperspectiefrekeninghoudtmetdeagenda’svandeomge-ving.Inhetvolgendehoofdstukzalikditdiscursieveperspectiefbespreken.

56

Hoofdstuk 4

Discourstheorieenanalyse

4.1 InleidingSindsdetweedehelftvandevorigeeeuwzijnfilosofenensociologengeïnteresseerdinalledaagsgebruik.Zijbenaderentaalnietlouteralseenabstractievanwoordenenbetekenissen,maaralseenvormvansociaalhandelen.Indediscursievepsychologie(Edwards,1997,Potter,1992)gaathierbijdeaandachtuitnaarpsychologischecategorieënenconstructiesdiemensengebruikeninalledaagsesituaties.Taalisnietneutraal,maaraltijdeenvormvanselectieofconstructiedoordetaalgebruiker.Waardemeestebenaderingentaalconceptualiserenalseenneutraalmediumdatdewereldomonsheenreflecteert,‘discoursetheoristshavearguedthatlanguageconstructsreality’(Abell&Stokoe,1999,p.297). Deindezeinleidinggeschetsteontwikkelingenzijnmedeonderwerpvandithoofdstukdatvierparagrafenkent.In4.2beschrijvenikdegrond-slagvoordiscoursanalyse:dediscursievepsychologie.In4.3behandelikdevolgendediscursieveuitgangspunten:‘natuurlijkeconversatie’,‘handeling’,‘constructie’en‘retoriek’.Inparagraaf4.4.vatikhethoofdstuksamenentrekikdeconclusie.

4.2Hetdiscoursanalytischeperspectief

Discoursanalyseiseentermdieverschillendebenaderingensamen-brengt,zowelintheoriealsinmethode.Sommigebenaderingenvindenhunherkomstinlinguïstiekenletterenstudies,andereinsociologie,psy-chologieofantropologie.Hoeweldezeperspectieveneeninteresseindeanalysevantekstenspraakdelen,verschillenzeveelalinopvattingenentoepassingen.Zowordtdeterm‘discourse’bijvoorbeeldgebruiktenver-bondenaanallevormenvangesprokenofgeschreventekstenwaarbijdeaandachtuitgaatnaarminofmeersamenhangendebetekeniskadersdiegedurendeeenlangereperiodehettaalgebruikdomineren.VolgensVanderArend(2007)wordtookvaakeenlidwoordgebruiktvoorhetwoorddiscourse.‘Eendiscourseisdaneenbetekeniskader:eenminofmeersamenhangendemaniervandenken,sprekenenschrijvenovereenbepaaldonderwerp,bijvoorbeeldhetdiscourse‘ecologischemodernise-ring’alsmaniervansprekenovermilieuproblemen’(Hajer,1995geciteerddoorVanderArend,2007,p.29).

57

Dezebenaderingenechter,kunnennietgoedbeschrijvenenverklarenwaarommenseninverschillendeinteractieszelfbetekenissencreërenenhoebetekeniskadersontstaan(Potter,1996,zieookteMolder,2009).Dis-coursanalysezoalsgebruiktinditonderzoekwijktafvandezeopvattingen.Inhetperspectiefdatikindezestudiehanteerwordtdebetekenisvantekstennietopgevatalseenvanzelfsprekendheid,maarwordtdezegepro-blematiseerd.Daarbijgaatdeaandachtuitnaardemanierwaaropmensenbetekenismakenterwijlzecommuniceren,waaropzebepaaldeinterac-tioneledoelenwillenbewerkstelligenmettaal.Discoursebetekentook‘taalgebruikineensituatie’enheeftbetrekkingophoemensenmetelkaarpraten,discussiërenofschrijven.Bijdezebenaderingvandiscoursanalysewordtonderzoekverrichtnaartaalalsmiddelomsocialeactiviteitenterealiserenininteractiemetanderen(zievooreenuitgebreidebeschrijvingvanditperspectiefWetherell&Potter,1992;Edwards&Potter,1992;Potter,1996;Edwards,1997;teMolder&Potter,2005;teMolder,2009). Indehiernavolgendeparagrafenbespreekikdeprincipesenachter-grondenvandiscoursanalyse.

DiscursievepsychologieJonathanPotter&DerekEdwardszijndegrondleggersvandezogehetendiscursieve psychologie.Dediscursievepsychologieisontwikkeldvanuithetdiscoursanalytisch-repertoireonderzoekvanGilbertenMulkay(1984)entoegepastopdesocialepsychologiedoorPotter&Wetherell.Netalsconversatieanalyticizijndiscursievepsychologengeïnteresseerdinempi-rischonderzoekvanzogenaamdnatuurlijkinteractiemateriaaldatnietvooronderzoeksdoeleindentotstandisgekomen(teMolder,2009).Zijwer-kenvanuitgedetailleerdetranscriptenvanaudio-ofvideo-opnamesvannatuurlijkesettingenalsgesprekkentussenvrienden,therapiesessiesofmaaltijdgesprekken.Vanbelangisdatergeenbewerkingofsamenvattingvanhetmateriaalwordtgemaaktenuitingeninhunoorspronkelijkevormwordenbestudeerd. OverhetanalyserenvanconversatieineennatuurlijkesettingschreefHarveySacks:

‘Ifwearetounderstandandanalyseparticipantsownconceptsandaccounts,thenwehavetofindandanalysethemnotinresponsetoourresearchquestions,butintheplacestheyordinarilyandfunctionallyoccur–intheactivitiesinwhichthey’reemployed’(Sacks,1992,p.27).

HetgedachtegoedvanSacksoverobservatiesinhetdagelijkslevenisindediscursievepsychologieeenbelangrijkuitgangspunt.Hetimpliceertdatdataverkregenuithetlevenvanalledagwordengeanalyseerd.Ervindt

58

geensturingvoorafplaatsdoorbepaaldeonderzoeksvragen,maarerwordtgebruikgemaaktvanuitingendielosvanenigonderzoeksdoelgeformu-leerdzijn.Hetcriteriumisdathetgaatom‘natuurlijke’tekstenendathetonderzoekfragmentenpresenteertuitinteractiesdieonbewerktzijndoordeanalist.

Mindergebruikelijkvoordiscursievepsychologieisdeanalysevanschrifte-lijketeksten,zoalsikindezestudiedoe,maarhetiszekermogelijk,ofzoalsPsathas(1995)zegt:

Datamaybeobtainedfromanyavailablesource,theonlyrequirementbeingthattheseshouldbenaturallyoccurring,ratherthanproducedofstudyasinthecaseoflaboratoryexperimentsorcontrolledobserva-tions.Inpractice,thishasmeantinteractionalphenomenathatwouldhaveoccurredregardlessofwhethertheresearcherhadcomeuponthescene;therefore,conversations,newsinterviews,therapysessions,telephonecalls,dinnertabletalk,policecalls,aswellasallmannerofinteractionalphenomenathattheresearchermaybeabletocomeuponandrecordarepotentialdatasources(Psathas,1995,p.45).

Inhetgevalvanschriftelijkmateriaalmoetduswelhetinteractioneleperspectiefwordengezocht.Ikdoeditdoorzoweldewijzewaaropdeschrijverzichrichtopdegeimpliceerdelezeralsdoorderesponsdaaropteonderzoeken.Indezestudiekijkikzowelnaarcrisismakelaarsdiezichuitsprekenineenintervieweneenmanifestalsnaardereactiesvankran-tenopdezebijdragen(zieookhoofdstuk5en6).Hierinanalyseerikdeinteractioneleoriëntatievandeparticipanten.Daarmeebedoelikhetprincipedattaalgebruikersveelalanticipereninhunuitsprakenopdeontvangstvanhunbijdrage. EenstudiewaarineveneensgebruikisgemaaktvankrantenberichtenishetonderzoekvanWallworkenDixon(2004)waarbijdeonderzoekersookwijzenophetinteractioneleaspectbijdittypedata.Datwilzeggen:journalisten,commentatorenenredactiesoriënterenzichophunlezers-publiek.Omdathunbereikveelalgrootis,zijndittypedataookgeschiktvooronderzoeknaarinteractiesinhetpubliekedomein.OokDerekEdwardssteltvastdatkrantenberichtenzichnetalsiederanderevormvandiscourselenenvoorhetbestuderenvandiscursieveactiviteiten.ZoonderzochthijdewijzewaaropineenkrantcommentaarwordtgegevenopeenincidentmetdevoetballerEricCantona(Edwards,1997,p.190-191).EenbelangrijkinzichtdatuitdestudievanEdwardsnaarvorenkomtisdatuitsprakeninhetkrantenberichtvaakopindirectewijzewordengedaan.Metanderewoorden:nietdejournaliststeltzichverantwoordelijkvoordeevaluatiesvandegebeurtenis,maardeauteurbaseertzichopreactiesvan

59

anderepersonen.Ditprincipestaatbekendals‘embeddedfooting’(Goff-man,1979).Inmijnanalysevandekrantendatabekijkikofditfenomeeneveneensnaarvorenkomt.

HetattitudeconceptDediscursievepsychologieisontstaanalsreactieopdecognitievebena-deringvanhetattitudeconceptenvathetbegripattitudeopalseeninstru-mentomuitteleggenhoemensentaalgebruikenininteracties.Volgensdiscourse-analytici,dieanalyserenvanuithetdiscursieveperspectief,wordthetattitudeconcepttenonrechteopgevatalseenabstractecogni-tievetoestand(Billig,1987;Potter&Wetherell,1988;Wetherell&Potter,1988,a).Vanuiteencognitiefperspectiefbekeken,zoudenmensenbinneneengesprekssituatieeenbepaaldehoudinginnementenopzichtenvaneenbepaaldekwestie.Tochlaatdepraktijkveelalziendatmensengevari-eerdeofzelfstegenstrijdigeuitsprakendoenoverhetzelfdeonderwerp(teMolder&Martijn,1994).Zokunnenmensenopveelverschillendewijzenpratenovereenbepaaldthema.Visieswordenalpratendevoortdurendvannieuwekanttekeningenenvraagtekensvoorzien.Dediscursievepsy-chologievattaaldaaromopalseenvormvansociaalhandeleninplaatsvanhetresultaatvandieperliggendecognitieveprocessen(Sneijder&teMolder2006,HortonSalway,2001).Eendiscursievestudierichtzichookopattitudesmaarzietdezemetnamealseenmiddelombepaaldeinteractioneledoelentebereiken.Hetislastigomdeuitkomstenvaneenexperimenttevertalenineenvragenlijstofandereonderzoekssettingsomdatdecognitievepsychologiegeeninteresseheeftindegevarieerdeendynamischeaspectenvaninteracties(teMolder1995,p.22).Maarvariatieendynamiekzijnwelbelangrijkekenmerkenvandehandelingsgerichtheidvandiscourse.Eenattitudeisbijdiscoursanalysedaaromnieteenstatischeentiteitdiejebijdedoelgroepkanachterhalen(Ashmore&Potter,1995).Eenattitudeishiereendynamischbegripdatsteedsweerverandertenafgestemdwordtophetdiscourse.Zokanikalstaalgebruikerverschillendestandpunteninnemenovereenzelfdeonderwerp,afhankelijkmetwie,wanneerenhoeikeroverpraat.

Dediscursievepsychologieonderzoekthoepsychologischeissueswordengebruiktinalledaagseinteracties.Daarbijwerktditperspectiefvanuitanderevragendanveelalgebruikelijkindesocialewetenschappen(Potter,2004,p.611).Discoursanalyserichtzichoppsychologischekernactiviteitenalscategoriseren,attributiesmaken,identiteitenopbouwen,betekenisgeven,rechtvaardigen,beschuldigenenrationaliseren(Potter&Wetherell,1992,p.2).Daarbijkijktdiscoursanalysenietnaarhetmenselijkgedragincausaletermen,maarnaargedragzoalsdatgeconstrueerdwordtininteracties.

60

Feiten,waarheidenrealiteitFeiten,waarheidenrealiteitzijnindediscursievepsychologiebelangrijkethema’s(Potter,1996,p.42-66).Dediscursievepsychologieisinhetbij-zondergeïnteresseerdinbeschrijvendetaal,ofwelindestrategieëndiemensengebruikenomdewerkelijkheidtebeschrijvenzodatdezeookalsgeloofwaardigofgeldigwordtopgevat.Dewereldwordtgecreëerddoorwatmenseneroverbeweren:doordewijzewaaropmenseneroverpratenenschrijven.Potterzegthierover:‘Dewerkelijkheidkomtinhetmenselijkhandelendoordebeschrijvingendieervanwordengegeven’(Potter,1996,p.98).Daarbijisdewerkelijkheidonuitputtelijkdiekanmennooitvolledigomschrijven.Wezulleneraltijdselectiesvanmaken,afhankelijkvanhetdoeldatwemetonzeuitsprakenwillenbereiken.Vanuitdediscursieveinvalshoekkandevraagwordengesteldnaarhoedezebeschrijvingenzijnsamengesteld.Welkeeffectenbewerkstelligendebeschrijvingen?Daarbijgaatheterdusnietomofeenuitingwaarisofniet,maaromwatmensendoenmettaal.Eenbelangrijkuitgangspuntvandiscursievepsychologieisdanookdattaalnietalleenbeschrijftwatwezien,denkenenvoelen,maardatzijgebruiktwordtomhandelingenmeeteverrichten(Sneijder&teMolder,2005).Indevolgendeparagraafgaikhierverderopin.

4.3 Discursieveuitgangspunten

Deanalytischevuistregelsvoordiscoursanalysebehandelikindetweevolgendeempirischehoofdstukken.Indithoofdstukbespreekikeerstdeuitgangspuntendiecentraalstaanbijdiscursieveanalyses: 1 Handeling 2 Constructie 3 Retorischeaspecten

1 HandelingOnderzoekvanuitdediscursievepsychologieenconversatieanalyseheeftdetekortkomingenaangetoondvanhetbeeldvandepassieveontvangeralseenindividueleinformatieverwerkendeprocessor.Hetdiscoursana-lytischperspectiefvervangtdepassieveindividuelewaarnemerdooreenactievereontvanger(Billige.a1988,p.143).Hetperspectiefgaatdanooknietuitvandeverondersteldeintentiesvansprekers,maaranalyseertdeeffectendiebepaaldeuitingenbijdeparticipantenhebben.Ditleidttotvragenals‘watgebeurterindeinteractietussensprekerenluisteraarofschrijverenlezer?’ Discoursanalytischonderzoekvattaalnietopalseenabstractestruc-tuurvantekensenregels.Hetuitgangspuntvandiscursievepsychologieis

61

dattaalaltijdhandelingsgerichtis(Edwards&Potter,1992;Edwards,1997;teMolder&Potter,2005).Aldannietbewustwillenmensenietsbereikenmetwatzezeggen,hoezehetzeggen,wanneerzehetzeggenentegenwiezehetzeggen(Aarts&teMolder,1998).Daarbijgaathetomdehandelin-gendiezijininteractieverrichten.Wanneeriemandduszijnmeninggeeftovereenbepaaldonderwerpdanuithijofzijnietzozeereenmentalestaatvanzijn,maarverrichthijeenvormvansociaalhandelen(Coulter,1990).Opdezewijzekunnenuitsprakenwordengedaanomeenbeloftetedoen,eenverzoekintedienenofeenstandjetegeven.Zokandeopmerking‘hettocht’eenobservatiezijn,maarookeenverzoekomhetraamdichttedoen.Ookdeuitspraak‘hierstaatnogeenhelebergafwas’ismogenlijkeenvast-stelling,maarkanookeenbeschuldiginginhouden.Eentaalhandelingiseenhandelingdieplaatsvindtomdatmenietszegtmeteenzekerdoelvoorogen.Zokaniemanddieteveeleetmaarzichtegelijkertijdpresenteertalsiemanddie‘altijdpreciesweetwathijdoet’zichverwerentegeneenmoge-lijkebeschuldigingdathijofzij‘maarraakleeft’engeenenkeleverantwoor-delijkheidneemtvooreigengedrag.Hetneerzettenvaneenbepaaldeiden-titeitishiereensocialehandelingdiemettaalwordtverricht.

BeurtenindeinteractieNauwkeurigeobservatiesvaninteractiestonenaandatdeovergangvandeenenaardeanderesprekervaakverlooptzonderpauzes(Sacks,Schegloff&Jefferson,1974).Kennelijkhanterengespreksdeelnemerseenbepaaldsysteemomervoortezorgendatzeomdebeurtpraten. Datsysteemstaatbekendalshet‘beurtwisselingssysteem’.Ininterac-tieswordenbeurtenwordenafgestemdopvoorgaandebeurten.Dedis-coursanalistbestudeerthoedeelnemersaaneeninteractieopelkaarreage-ren,waarmeezeinterpretatieslatenzienvanvoorgaandebeurten.Daartoebekijktdediscoursanalistdoorgaanseenreeksvanuitsprakenininteractie.Uitsprakenwordenindeeersteplaatscontextueelgeïnterpreteerd,afhan-kelijkvandeplekendeelnameindeinteractie. Veelhandelingenintaalwordenverrichtinzogenaamde‘bijeenbeho-rendeparen’(Schegloff&Sacks,1973,Sacks,1987),zoalsdevraag/antwoordenklacht/excuusparen.Dezetaalhandelingenzijnnormatief.Ofwel,eenvraaghoeftnietautomatischtewordenopgevolgddooreenantwoord,maarhetstellenvaneenvraagverondersteltweldatereenantwoordkomt.Doorhetnormatievekaraktervandezeparenkunnenmensenafwijkingenindeinteractieopmerken.Juistomdatzijverwachtendatnaeenvraageenant-woordvolgt,kunnenzebetekenisgevenaandebedoelingvandeafwijking. Bijhetanalysereneninterpreterenvaninteractiesgeldtookvoordeanalistdathijhouvastkanvindenindewijzewaaropdeparticipantenopelkaarreageren.Wantparticipantenineeninteractielatendoorhun

62

uitsprakenzienhoezijdevoorgaandebeurthebbenopgevatenwatheteffectdaarvanis.Discoursanalysebeschrijftde‘nextturnproofprocedure’:doortekijkennaardevolgendebeurtzienwewelksociaaleffectdesprekerbereikt(teMolder,2009).

2 ConstructieTaalinalledaagsesituatieslijktvaakongestructureerd,maarhettegenge-steldeishetgeval.Alledaagstaalgebruikiszeergestructureerdtotinhetkleinstedetail.Zozijnerconventiesoverhoewemetelkaarpraten,bijvoor-beeldoverwiewanneeraandebeurtisineengesprek.Dezeconventieshanterenwebewustofonbewust.Dergelijkeimplicieteregelsenafsprakenoverhoeweingesprekzijn,vallenvaakpasopwanneerweonsernietaanhouden,zoalshetvooronzebeurtpraten.Discoursanalysewerktmettweeniveausvandiscourseconstructie: – Heteersteniveauheeftbetrekkingopdemanierwaarop discoursegeconstrueerdwordtzoalsuitwoorden,idioomen retorischeontwerpen. – Hettweedeniveaugaatoverdewijzewaaropindiscourseversies vandewereldwordengeconstrueerd.

Dediscursievepsychologiebenadertconstructieandersdandoordecognitievepsychologiediedemanierwaaropmensendewerkelijkheidconstruerenvooralalseeninformatieverwerkendprocesopvat.‘Whereascognitiveconstructioniststendtofocusonsocialrelationshipsandsocialperception,discourseconstructionistsfocusonpeoplepractices’(Potter,2004,p.610).Cognitiefpsychologenbekijkendereactiesvanrespondenteninbepaaldesettingsviabepaaldecognitievepsychologischecategorieën,terwijldiscursiefpsychologenpsychologischeentiteitenalsveronderstel-lingen,gevoelensenintentiesbehandelenalsproductenvandiscourse.Psychologischefenomenenzoalsherinneringen,attitudes,attributiesenidentiteitenwordeneveneensalsdiscursievepraktijkenbeschouwd(Hor-tonSalway,2001,p.248).Zokunnenmensenininteractieshunonschuldtonendoortezeggendathungeheugenzeindesteeklaat,hunexpertisetonendooreenbepaaldeidentiteitoptebouwenofauthenticiteitsuggere-rendooremotioneeltaalgebruik.

3 RetorischeaspectenEenvandemeestbelangrijkekenmerkenvanbeschrijvingenvandewer-kelijkheidisdatdezeookopeenanderemanierkanvoorgesteld(Edwards,1997,p.8).Dit‘retorischeprincipe’houdtindatmenbijhetbestuderenvaneentekstofgesprekvraagt:‘Welkeversie(vaneenbeschrijvingofeen

63

uitspraak)wordthiertegengesproken?’Zoisdebetekenisvaneentekstvaakafhankelijkvanwatnietwordtgezegd.Hetgaaterdanomvasttestellenwelkemogelijkealternatieveversiedesprekerweerlegtmetdehui-digeversie:‘Peopleconstructtheirownversionofrealitybysimultaneouslycounteringalternativeversions’(Potter,1996.p.107). Eenvoorbeelddatdiscoursanalyticivaakaanhalenomderetorischewerkingvanbeschrijvingenteillustreren,isafkomstiguiteengesprektusseneenadvocaateneengetuigeineenverkrachtingszaak.

(aanklagerverwijstnaardeclubwaardeverdachteenhetslachtofferelkaarontmoetten): 1:a het is waar eh eh jongens en meisjes elkaar ontmoeten, is het niet? 2:g mensen komen daar (bron:Drew,1990,inWooffitt,1990:13-15)

Deadvocaatgebruiktinhetbovenstaandefragmentdeformuleringen‘jongensenmeisjes’(regel1)omdebezoekersaandiebepaaldeclubtebeschrijveninplaatsvanbijvoorbeeld‘mensen’.Hijbeschrijftdeclubdaar-meenietalseenplekwaarjeuitkangaanofkandansen,maaralseengelegenheidwaarjeheengaatomhetanderegeslachtteontmoeten.Degetuigevanhetslachtofferontkrachtinregel2deimplicatiesvanjongensenmeisjesenmaaktinplaatsdaarvangebruikvaneenneutralebeschrij-ving:‘mensenkomendaar’(regel2).Hetfragmenttoontdatdegetuigezichverzettegendeimplicatiedateenclubeenplekiswaarjongensenmeisjesnaartoegaanomelkaarteversieren.Eenmogelijkebeschuldi-gingkandanzijndathetslachtoffereenseksueelmotiefhadendaardoormedeverantwoordelijkisvoordeverkrachting.Degetuigeondermijntdezeverdenkingenlostditretorischopdooreenalternatievebeschrijvingtegeven:mensen(regel2).Degetuigeverzetzichdaarmeetegenpotentiëleverdenkingenenondermijntdusopvoorhanddebeschuldiging. Ditiswatdiscoursanalysealshet‘retorischeprincipe’omschrijft,ofwel‘watwordtnaarvorengebrachtenwatwordtdaardoorweerlegd?’

4.4 Discursievethema’s

Indezeparagraafbeschrijfikvierthema’suitdediscursievepsychologieendieookbeschrevenwordenindeDiscursieveActieMethode(DAM),eenanalysemethodevoorprofessionalsdiedetaalvanhundoelgroepbeterwillenlerenkennenenbegrijpen(Sneijder&teMolder,2007).Dezethema’szijn:

64

1 Verantwoordelijkheidenaanspreekbaarheid 2 Belangendilemma 3 Feitelijkheid

1 VerantwoordelijkheidenaanspreekbaarheidMensenmakeninhunuitsprakenovergebeurtenissen,mensen,gedachtenofgevoelenseveneensduidelijkinhoeverrezeaanspreekbaar(willen)zijnoverwatzezeggen.Zoishetaanhalenvandewoordenvaneenander(‘entoenzeihij…’)eenmanieromdeverantwoordelijkheidvooreenuitspraakbijderdenteleggen.Dediscursievepsychologieheeftlatenziendatsprekersmetgrotevanzelfsprekendheidverantwoordelijkwordengehoudenvoorhetwaarheidsgehaltevanhunbeschrijvingenendeinteractioneleconsequen-tiesdiedezebeschrijvingenkunnenhebben. Dediscursievepsychologieheeftdiverseretorischestrategieënbeschre-vendiemensen(bewustofonbewust)ingesprekkenhanterenombepaaldesocialeactiviteitenteondernemen.Inzichtindiestrategieënisvanbelangomdekennisvanalledaagseinteractietussenparticipantentevergroten.Verschillendestudiesophetgebiedvandiscoursanalysehebbenlatenzienhoemenseninalledaagseinteractiesspecifiekestrategieënaandragenomdoelentebewerkstelligen.Wezienditinhetvolgendefragment: Iamsostupid(Sneijder&teMolder,2006) 25/02/2005,10.00 Jocelyn

Jocelynhanteertinhetvoorbeeldhierbovenbepaaldestrategieënwaarmeezehaardieetafwijkingals‘logisch’presenteert;zewerduitgenodigdMy Boyfriend asks me to go to dinner(regel2)enThere was nothing low fat or health consience(regel4)ophetmenu:zekonerdusnietsaandoen.HetinteractieprobleemvanJocelynis:Hoevertelikoverhetafwijkenvanmijndieetzonderdatikbeschuldigdkanwordenvaneengebrekaanzelf-discipline’(Sneijder&teMolder,2006).Sprekerstrachtenopdergelijkewijzeeenmogelijkinteractieprobleemoptelossen.Andersgezegd:erstaatdaninteractioneelietsophetspel.Hiermeewordtbedoelddatdesprekererbewustofonbewustoplethoezijnverhaalwordtontvangen:hijofzijhoudtalrekeningmetpotentiëlebeschuldigingenenanticipeertdaaropinzijnuitspraken.

1 I have been doing very well on my program, except for tonight. 2 My boyfriend asks me to go to dinner with him and his 3 son, and I went. We went to a Mexican 4 restaurant. Bad choice! There was nothing 5 low fat or health consience on the menu. So I ordered a chicken fajita tacosalad, and 6 I ate it.

65

Bijhetthemaverantwoordelijkheidenaanspreekbaarheidbetrekikhetconcept‘footing’uitdetheorievanGoffman(1981).Ditconceptisvanbelangomdathetaandachtheeftvoordeafstanddieparticipanteninne-mentenopzichtevaneendescriptie.Goffmanheefthetthemaaangepaktdoortekijkennaarderollenindeinteractie.Hijkarakteriseertdewijzewaaropparticipantenineengesprekzichopstellenofverbondenzijnmetwatergezegdwordtalsfooting.Hijonderscheidtdaarbijdrierollen:deanimator,degenediedewoordenzegt;deauthor,debedenkervandeformuleringenendeprincipal,debedenkervandeinhoudvanwatergezegdwordt. Dezerollenkunnenwordengeïdentificeerddoordevolgendevragentestellen: 1 wiedoetfeitelijkdeuiting?(animator) 2 wieisverantwoordelijkvoordeformulering?(author) 3 wiensbedoeling,standpunt,visiewordttotuitdrukkinggebracht? (principal).

Goffmanonderscheidtdezerollenomhetzogenaamde‘participationframework’vancommunicatietekunnenbeschrijven:inwelkerol(‘footing’)nemenparticipantendeelenwelke‘autoriteit’staatachterhungedrag? OnderstaandfragmentiseenvoorbeeldvanPotter.Eenpaarstudentendiscussiërenovereenverdachtgeluidbuitenhunflat:

OpheteindevandittekstfragmentadresseertDianehaaruitingaanNeilmet:‘Neilyou’vegotshoeson’.ZijgebruikthiergeenexplicieteformuleringvoorhaarverzoekaanNeilomnaarbuitentegaanenzoteachterhalenwaarhetgeluidvandaankomt.InplaatsdaarvanwordteendescriptiegebruiktwaarbijNeilwordtgeïdentificeerdalsiemanddieopdatmomenthetmeestinstaatisnaarbuitentegaan.Deredenhierachterisdatblijk-baareendergelijkdirectverzoekgevoeligligt.Hetgeentoevalisdatdezeuitspraakzoindirectwordtgedaanomdatdehandelingdiehierwordtver-richtnogaldelicaatis.Dianeloopthierhetrisicoalseenlafaardofegoïstovertekomen(Potter,1996). Footingheeftdusbetrekkingopderelationeleafstanddietaalgebrui-kershebbenbijdedescriptiesdiezedoen.Inhoeverrezijnzebetrokkenbijdeclaimsdiezemaken?Of,zoalsPotter(1996)zegt:‘Peoplemaketheir

Becky: oi (.) sh shh (.) it could have been that Neil: NO that’s not making a noise Alan: no (.) something outside (o.4) it was definitely outside Diane: Neil you’ve got shoes on

66

ownclaims,ortheymakereportclaimsofothers;andwhentheyreportclaimstheycandisplayvariousdegreesofdistancefromwhattheyarereporting’(Potter,1996p.122).

2 BelangendilemmaAlleswatiemandzegt,kangeïnterpreteerdwordenalseengevolgvanhetnastrevenvaneigenbelang.Veelvanonzeinteractioneleproblemenzijntekarakteriserenalsbelangendilemma’s(Edwards&Potter,1992;Pot-ter,1996).‘Belang’wordtindediscursievepsychologieopgevatalseenfenomeenwaarbijmensener(bewustofonbewust)rekeningmeehoudendatanderenhunuitsprakeninterpreterenenbeoordeleninhetlichtvanbelangendiezemenenteherkennen(Edwards&Potter,1992;Aarts&teMolder,1997).Inreactiehieropkandegeldigheidvandeuitsprakenvandesprekerbestredenworden.Hetdilemmadatsprekershierbijervarenis:‘Hoekanikervoorzorgendatmijnuitsprakenzominmogelijkdoormijnbelangenwordenaangetast?’Dediscursievepsychologienoemtditeenzogenaamd‘belangendilemma’(Edwards&Potter,1992).Sprekershanterenookbepaaldestrategieënommetditbelangendilemmaomtegaanendegeloofwaardigheidvanhunuitsprakentevergroten.Eenvoorbeeldhiervanishetopvoorhandbekennenvaneenbelangwaarmeedesprekeraangeeftdathijbovenhetbelangstaat(‘ikwilnietdiscriminerenmaar…’),ofdoorhettoevoegenvannuancerendefrasen(‘…ofzoiets’)(teMoldere.a.,2006).Desprekerkaarthetbelangendilemmabijvoorbeeldaandoortezeggendathetnietzijnbedoelingisdeanderteovertuigenvaniets,watdaninzijneigenbelangzoukunnenzijn.Opdezemanierprobeerthijtevoorkomendatzijnwoordeninhetperspectiefvaneigenbelanggeëvalueerdwordendoordeander.Potterschetsthierhetvoorbeeldvaneenrechtszaak:

Doordegetuigealseenfamilielidtebenoementoontdeauteurhetbelangvandezeaanmetdeuitspraak:‘Theonlydefensewitnesswasa cousinofoneofthedefendants’(regel1). Daartegenoverwordtdebelangenloosheidvandeanderenalsgeloof-waardigegetuigenbenadruktomdatzijlouterpassantenzoudenzijnmetdeformulering‘mayofthempassers-bywithnoconceivableaxetogrind’(regel3).

1 It wasn’t, in truth, much of a case. The only defense witness was a cousin of one of the 2 defendants and she got her story muddled up anyway; and the prosecution witness, 3 may of them passers-by with no conceivable axe to grind, were articulate and 4 plausible. (IndependentonSunday,15May1996,Potter,1996,110)

67

3 FeitelijkheidFeitelijkheidkaningezetingesprekkenalsdegeloofwaardigheidvandesprekerinhetgedingis,ofalsietsnietzovanzelfsprekendisbijvoorbeeldomdatheteen‘gekke’ervaringofeenbepaald‘delicaat’themabetreft.Bij-voorbeeldalsinteractantenhunstandpunt,onvrede,ofschaamteovereenbepaaldthemazoobjectiefmogelijkpresenterenofverhullen.Dooreengedegenfeitenconstructievandewerkelijkheidtemaken,kaneenzekereneutraliteitwordengeveinsdoverietswatonderhuidsmeerspeelt.(Pot-ter(1996)heeftonderzoekverrichtnaardevraagwaaromtaalgebruikersdewerkelijkheidpresenterenalsfeitelijk,indevormvangedetailleerdebeschrijvingen.Eenbelangrijkeredendiehijnoemtisdattaalgebruikersalssprekerofschrijvergeloofwaardigwillenlijkenalsgetuigevandesituatiediezijbeschrijven.Eenberoepop‘feiten’versterktdaarbijdegeloofwaar-digheidvandespreker.Feitenwordendustenonrechtevaakloutergeas-socieerdmeteenneutrale,afstandelijkeenobjectieveattitudevandepro-ducent.Want,zoblijktuitstudiesnaarditthema,juistinhetgevalvancon-flicterendeengevoeligekwestieswordenfeitelijkebeschrijvingeningezetinhetdiscours.PotterhaalthieronderzoekenvananderewetenschappersalsLatourenPommerantzaan:‘Whendisputebetweendifferentgroupsofscientistsgetsvigorous,descriptionsgetsmoreandmoretechnical;ineverydaysettingsitispreciselywhenthereissomedisputethatpeoplestarttoprovidedetailedwarrantsfortheirclaims’(LatourenPom-merantz,1987).

4.5Samenvattingenconclusie

Inhetvoorgaandezijnnudebegrippenenuitgangspuntenbesprokendievanbelangzijnbijhetdiscoursanalytischeperspectief.Uitgangspuntvoordiscoursanalyseisdediscursieveaardvantaal:inplaatsvanlouterhetbeschrijvenvanderealiteitwordttaalgebruiktdoormensenombepaaldeeffectentebewerkstelligen.Discoursanalistenfocussenopderetorischedimensievantaal.Daarbijneemtdiscoursanalysehetperspectiefvandeontvangeralsuitgangspuntennietdatvandeonderzoeker.

68

Hoofdstuk 5

Sluimerendecrisis inhetonderwijs

5.1 Inleiding

Indithoofdstukmoitiveerikmijnkeuzevantweecasesinhetonderwijsengaikinopdepraktischekantvandezaak:hetverzamelenenselecterenvandata.Ikbeschrijfachtereenvolgens: – Decontextvandetweegeselecteerdecases:hetdomeinonderwijs. – Dewijzewaaropikdatahebverzameldengeselecteerd.

5.2Casedomeinonderwijs

AlscasedomeinisgekozenvoorhetonderwijsinNederland.Hierondermotiveerikdezekeuzenader.Onderwijsorganisaties,zoalsalgeschetstinhoofdstuk1vanditproefschrift,uitenzichontevredenoverdeontbrekendevisievanhetministerievanOnderwijs,CultuurenWetenschappen(OCW)opdegroteproblemen.ZoookdeAlgemeneOnderwijsbonddiehieroverinhetOnderwijsbladmetregelmaatbericht. HetOnderwijsbladiseenuitgavevandeAlgemeneOnderwijsbond(aangeslotenbijdeFNV)diemetruim82.000ledendegrootsteonder-wijsbondisinallesectorenvanhetonderwijs,vanbasisschooltotenmethogeronderwijs.6AOb-ledenontvangenelkeveertiendagenhetOnder-wijsbladmetonderandereinterviews,reportagesenapartepagina’smetnieuwsuitdeverschillendeonderwijssectoren.Ikhebgekozenvoorhetverzamelenvangegevensuitdezebronomdathetbladeengrootbereikheeftinhetonderwijsveld. Zobekeekik25jaargangenvanhetOnderwijsbladoverdeperiode1982totenmet2007.Hierbijmaakteikonderscheidtussenredactionelerubriekenenerzijdsenderubriek‘Post’anderzijds.Indezelaatstgenoemderubriekzijnbrievenopgenomenvanledenendoordezetelezenkonikdekwestiesdieledenaankaartten,inventariseren.TekstenuithetOnder-wijsbladwerdengelezenenherlezen,fragmentenwerdengeselecteerdenvervolgensalspotentieelinteressantgecodeerd.Onderwerpendiemijnaandachttrokkenwaren:‘schooluitval’,‘onveiligheid’,‘segregatie’en

6 peildatum: februari 2012.

69

‘onderwijsvernieuwingen’.Voordetweelaatstethema’shebik(zoalsookaangegeveninhoofdstuk1)gekozenomdathieropmerkelijkebijdragenvanzijnverschenenindevormvaneenintervieweneenmanifest.Dezebijdragenmaaktenveelreactieslosindesamenlevingendaaromhebikzegenomentotbrontekstenvooreendiscoursanalyse.Voordatikhieropinga,bespreekikeersthoedezethema’ssegregatieenonderwijsvernieuwingen behandeldwerdeninhetOnderwijsbladvoordatdezebijdragenverschenen.

SegregatieEenthemadatoverdebekekenperiode1982-2007naarvorenkwaminhetOnderwijsbladwas‘segregatie’.Overeenperiodevan25jaarzijner146brievenvanlezersoverhetonderwerpsegregatieverschenenen731keerwerderinredactionelerubriekenaandachtgegevenaanditonderwerp.GemiddeldiserduszesendertigkeerperjaaraandachtvoorhetthemainhetOnderwijsbladgeweest. Alin1971,toendeinstroomvanallochtoneleerlingeninhetbasison-derwijsnogmaarnetopgangwasgekomen,verscheeneenartikelinhetParool(25maart,1971)over‘apartheid’opscholeninAmsterdamZuid-oost.Hetartikelgingoverdetoenamevanhetaantalallochtoneleerlin-gen(vooralvanSurinaamseafkomst)opscholeninditgebiedenoverdegevolgendaarvanvoorhetlesgeven.UitdeanalyseblijktdatuitgavenvanhetOnderwijsblad(toennogSchoolbladgenoemd)dekwestiealindejarenzeventigentachtigvandevorigeeeuwmetregelmaatbehandelen.Zowerdbijvoorbeeldin1985veelredactioneleaandachtgeschonkenaanhetproef-schriftvanWesselingh(1985)metdetitel‘Onderwijsenreproductievanmaatschappelijkeongelijkheid’. Ookverscheneneralindejarentachtigopdeomslagenenhoofdartike-lenvandeuitgavekoppenals:‘Degrenstussenzwartenwit’(hetSchool-blad,1985,nr.11),‘Witteenzwartescholen’(Schoolblad,1987,nr.3),‘Multi-culturelesamenlevingvraagtomanderonderwijs’(Schoolblad,1987,nr.4),‘Rotterdamsewethouderlaconiekoverzwarteenwittescholen’(Schoolblad1987nr.5)en‘Deblankekinderenfietsen’sochtendsdewijkuit’(School-blad1987,nr.9).Inderubriekmetingezondenbrievenwaseraandachtvoorhetprobleemmetbrieftitelsals:‘Nietalleszwartzien,straksescaleerthet’,(Schoolblad,1987,nr.20)en‘Eigentaalonderwijsiseenvoorwaardevoorzelfvertrouwen’(Schoolblad,1988,nr.15).Gesprokenwerdindezebrievenintermenvan‘etnischesegregatieinhetonderwijs’en‘concentratiescholen’.

OnderwijsvernieuwingenEenanderthemadatindeperiode1982-2007naarvorenkwaminhetOnderwijsbladis‘onderwijsvernieuwingen’.Overeenperiode1982totenmet2006(25jaar)is1724keeraandachtbesteedaanhetthema.Ditkomt

70

uitopeengemiddeldeaandachtvanzeventigkeerperjaar.Ditaantalligtdusruimtweekeerzohoogdandeaandachtdieerwasvoorhetthemasegregatie(ziehierboven). Zoverschijntin2005inhetbladeenopiniërendebijdrageonderdeexplicietetitel‘Hetnieuwelerendoetleerlingentekort’(Onderwijsblad,2005,nr.5).InhetberichtbetoogdVanderWerf–hoogleraaronderwijzenenleren–dateraanwijzingenzijndathetnieuwelerenslechteresultatenoplevert.7VanderWerfschrijfthierover:‘Eigenlijkvalthetdeleerkrachtennauwelijkskwalijktenemendatzehetnieuwelerenomarmen.Onderwijs-wetenschapperszoudenechterbetermoetenweten’.EenlezerreageertopditartikelinderubriekPostmetdeopmerkingenals‘hetwordtonsvanbovenafopgelegd’en‘eenenkelingdenktdathettochnietmeertegentehoudenisenprobeerterdanmaarhetbestevantemaken’(Onderwijsblad,rubriekPost,2005,nr.6). Deaandachtvooronderwijsvernieuwingeninhetvakbladkomtvooralteruginderedactionelebijdragen,ofwel,hetismetnamederedactievanhetbladdathierzorgenoverinbrengt.Inderubriek‘Post’iserminderaan-dachtvooronderwijsvernieuwingenenligthetaccentdoordejarenheenopdewerkdrukendesalariëring.Deafnemendestatusendeverslechte-rendepositievandedocentstaatsteedsweercentraalindelezersinzen-dingenvanveelaldocenten.Overigenswordtdezelagestatusenslechtepositioneringwelvaakinverbandgebrachtmetdevernieuwingen.

Ikbennutoegekomenaandecasesdieindezestudieviaeendiscours-analysewordenonderzocht.Hieronderschetsikinhetkortdeachter-grondenvandetweecasesenbespreekikreactiesopdebijdrageninhetonderwijsblad,indelandelijkeenregionaledagbladeneninNederlandseopinietijdschriften. Vanbelangishetoptemerkendatikdecasesbenaderalscontext-gebondengebeurtenissen.Beidecasesbevattenuniciteitendiversiteitenomdieredenishetonmogelijkdecasestedefinierenopeenpreciezeensluitendmanierzodatzeookonderlingtevergelijkenzijn.Absolutepreci-sieisdaaromooknietaandeorde.‘Wanneerwededagelijksewerkelijk-heidwillenbegrijpen,danzullenwemoetenaccepterendatdieslechtsbijbenaderingtekennenis’(Aarts,2009,p.21).Dewerkelijkheidkanalleenonderzochtmetbehulpvanbegrippenwaarvandeconcreteuitingsvormen

7 De verzamelterm ‘nieuw leren’ wordt gerelateerd aan de oorsprong van de verschillende vormen van nieuwe leren, namelijk de cognitieve theorie van het sociaal constructi-visme, waarin de leerling wordt gezien als iemand die in interactie met zijn of haar omgeving kennis en inzicht construeert. Met andere woorden, de kennis die gecon-strueerd wordt is subjectief, ofwel gebonden aan een individu en context. Kenmerkend hierbij is het ‘leren’ te beschouwen als ‘betekenis geven aan een ervaring’, evenals de constatering dat kennis niet objectief is (eindrapport commissie Dijsselbloem ‘Tijd voor onderwijs’, 2008 zie ook bijlagen 1 en 2).

71

‘slechts’familiegelijkenissenvertonen’(ibid).AartsbaseertzichbijdetermfamiliegelijkenissenophetwerkvanWittgensteindievoorhetpro-bleemvanhetdefinierenvaneenverschijnselofgebeurteniseenoplossingbedachtdieuitgaatvandegedachte: ‘datwetemakenhebbenmeteengecompliceerdnetwerkvanelkaar

overlappendeendoorkruisendegelijkenissen,somstotalegelijkenissen,somsgelijkenissenindetails’(Wittgenstein,1958,p.66-67).

Netzoalseriniederefamiliebepaaldeovereenkomstenenverschillenteonderkennenzijn,geldtditookvoorbeidecases.Hetbegripfamiliegelijke-nissenlaatuniciteitendiversiteittoe,maarmaaktookgeneralisatiemoge-lijk.Zoiserookmetbetrekkingtothetaanzwengelenvaneencrisissprakevaneenfamiliegelijkenis.

5.3 Case1–‘TeveelMarokkanen’

MatthéSjamaarwasdertigjaarwerkzaamindeleidingvanhetNielsStensenCollegeinUtrechtentrokinhetvoorjaarvan1998landelijkeaandachtmetzijnstellingdatzijnschoolbeterkonsluiten.AlduseeninterviewinhetOnderwijsbladmaaktehijbekenddathijhetvoorzijnleerlingenbetervondwanneerdeschooldichtging.Eenhogeconcen-tratieallochtone,vooralMarokkaanse,leerlingen(zeventigprocentindebrugklassen),zorgdeervoordatdeschoolleegliependezegeenvolwaar-digeVWO/Havo-afdelingkonhandhaven.HetlandelijkdagbladTrouwnamhetinterviewoverwaarnaookinanderekrantenentijdschriftenreactiesvolgden. Naeeneerstelezingvanhetinterviewbenikgaankijkennaardewijzewaaropkrantenreageerdenophetinterview.Omdathetinterviewverscheenineenonderwijsbladvooreenspecifiekegroeplezers,maartweedagenlateralbreedwerdaangehaaldopdeopiniepaginavanhetlandelijkedagbladTrouw,wildeikonderzoekenhoedezeenanderekran-tenenopiniebladenreageerdenophetinterview.VoorhetvindenvanreactiesgebruikteikdedatabankLexisNexis.Gekozenisvooreenover-zichtuitdiedigitalekrantenbankomdatdezeNederlandsekrantenenmeningsgeoriënteerdebladenbevat.Intotaalverschenenervanafmei1998totenmetdecember2003,118reactiesinkrantenentijdschriftenophetinterviewmetderector.8

8 Dit is een digitale krantenbank waarin men op trefwoord(en) en/of auteur kan zoeken naar artikelen in een groot aantal Nederlandse dagbladen (zowel landelijk als regionaal), in een aantal buitenlandse kranten en in enkele Nederlandse opinietijdschriften zoals Vrij Nederland, De Groene Amsterdammer en Elsevier.

72

Ikstarttemetderesponsanalysedoorhetintensieflezenvankrantentek-stenoverSjamaar.Defragmentenzijnafkomstiguitcolumns,rubriekenoveronderwijsenwetenschapmaarookuitpersberichteneninterviews.Ikkeeknaarwelkegroterefenomenenindereactiesnaarvorenkwamen.Zijnerbijvoorbeeldbepaaldeterugkerendeuitsprakenofthema’sdoorallereactiesheentezien?Ontstaatereenbepaaldpatroondoordefragmentenheen?Alsikzo’npatroonzagselecteerdeikfragmentendierepresentatiefzijnvoorbepaaldeuitsprakenofthema’s.Ikkoosvoorfragmentendiesymp-tomatischblekenvooreenbepaaldpatroondatikwaarnamindeeerdereleesrondes.Elementendieondermeeropvielenzijndeaandachtvoorderectoralspersoon.Zowordthijwisselendafgeschilderdalseenzwartkijkerofeenslachtoffer. Devolgendestapindeanalysewashetherlezenvanhetinterview.Ikkeeknaardezebrontekstinhetgeheel,watdaaringebeurt.Zokoosikvoorpassagesdietekenendzijnvooreenrepertoiredatikkonwaarnemen.Devoorbeeldenzijndusgebaseerdopanalysevanhetgeheel.Dezefragmen-tenontrafeldeikvervolgensverderindeanalyse.Zokonikviaeencyclischewerkwijzevanlezenenherlezen,strategieëneninteractioneleproblemenidentificeren.Inhoofdstuk6beschrijfikverderhoeikhetinterviewhebgeanalyseerdenwelkeanalytischevuistregelsikhebtoegepast.

5.4Case2–‘Helphetonderwijs

verzuipt’

DeverenigingBeterOnderwijsNederland(BON)publiceerdeinjuni2006inNRC-Handelsbladeenmanifestdatdeonderwijsvernieuwingenalscrisisaandekaakstelt.DezeverklaringvandeauteursAdenMarijkeVerbruggedraagtdetitel‘Helphetonderwijsverzuipt’.9BONisbegin2006inhetlevengeroepenmetdedoelstelling‘hetzogoedmogelijktotbloeilatenkomenvandepotentiesvanleerlingenenstudentendoorgedegenvakinhoudelijkeenalgemenevorming’(BON,2006).InhetmanifestrichttendeschrijverszichtegendeonderwijsvernieuwingendiesindsdeMammoetwetzijningevoerd.Opvallendisdatdeauteursvanhetmanifestveelruimtekregen–anderhalvepagina–inNRC-Handelsbladvoorhetintegraalafdrukkenvanhunartikel.

Nahetverschijnenvanhetmanifest,injuni2006,zijnerintotaal241reac-tiesverschenenoverdeonderwijsvernieuwingenenBONindevoorditonderzoekbestudeerdemedia.

9 Het volledige artikel is opgenomen in de bijlagen.

73

IkhebdaarvooropnieuwgebruikgemaaktvandedatabankLexisNexis10voorreactiesinkrantenentijdschriftenvanaf3juni2006tot1januari2010.Omdathetmanifestverscheenopdeopiniepaginaineenkranteneenmeninguitdraagt,wildeikjuistindezeinformatiebronnenkijkennaarhoemediareageerdenopdepublicatie.Ookbijdezecasezijndegeselec-teerdefragmentenafkomstiguitcolumns,rubriekenoveronderwijsenwetenschapmaarookuitpersberichteneninterviews. Ookhebikhierweertekstenintensiefdoorgelezenenkeekiknaarwelkegroterefenomenenindereactiesnaarvorenkwamen.Zijnerbijvoorbeeldbepaaldeterugkerendeuitsprakenofthema’sdoorallereactiesheentezien?Alsdathetgevalwas,selecteerdeikdezefragmenten.Elementendiedaarbijopvielenwarendeaandachtvoordevoorzittervandevereniging,AdVerbrugge,endevergelijkingvanBONmetdievaneenberoepsvereni-ging.Deanalysebestondookhier,netalsbijhetinterview,uithetintensiefherlezenvanhetmanifestzelf.Daartoeselecteerdeikeveneensopvallendepassagesencodeerdeikdezeweeralspotentieelinteressant.Dekeuzevoorfragmentenuithetmanifestkwamdustotstandopbasisvandewijzewaaropderesponsreageerde.Ikselecteerdefragmenteninhetmanifestdiedoordenieuwsbronnenwerdenaangehaald,ondersteundofbekriti-seerd.Zokonikviaderesponspassagesuithetmanifestkiezen,fragmen-tendieeenpatroonuitdetekstalsgeheelillustreren. Ookkijkiknaardevianteuitspraken(teMolder1995,p.58,Potter,2005,p.339).Zijnergevallendievanhetgevondenpatroonafwijkendatiktotdantoeindeformuleringervanhebwaargenomen?Alsditzoiskanditbetekenendatika)hetpatroonmoetaanpassenofb)datdeafwijking(en)mijnclaimsbevestig(en)t.Inhetlaatstegevalkanhetmijhelpenhetpatroonaantescherpen.ZomeendeikbijdeanalysevancaseSjamaaraanvankelijkdatdezerectorindereactiesnietwerdgetypeerdalseenkla-ger.Bijnaderelezingkwamindeberichtgevingditbeeldtochnaarvorenenhebikhetgevondenpatroonmoetenbijstellen. Almetalkwamiktoteenanalysevanfragmentenwaaruitikinteractio-neleproblemenenstrategieënkonafleiden.

Vooreenverderebesprekingvandeopzetvanhetonderzoek,deanalyseenderesultatenverwijsiknaarhoofdstuk6en7.

10 Zoekstring: ‘BON’ of ‘Beter Onderwijs Nederland’ of ‘Ad Verbrugge’ en ‘nieuwe leren’

74

5.5Samenvattingenconclusie

Indithoofdstukbesprakikdewijzewaaropikdatahebverzameldengeselecteerd.Daarbijbesprakikdethema’s‘segregatie’en‘onderwijsver-nieuwingen’ineenvakbladvoorhetonderwijs.Zoalsikbeschreefindithoofdstukbekijkikeenintervieweneenmanifestwaarinoverdezethema’sopmerkelijkeuitsprakenzijngemaaktdooreenrespectievelijkeenklokken-luidereneensocialebeweging.Ikzaldewijzewaaropdethema’salscrisisaandekaakwordengesteldonderzoekenviaeendiscoursanalyse.Hetistijdditconcreettemaken.

75

Hoofdstuk 6

Eenklokkenluider aanhetwerk

6.1 Inleiding

Dithoofdstukbeschrijftdeanalysevaneenspecifiekecasusenissamenmethetvolgendehoofdstukhetempirischegedeeltevanhetonderzoek.Hierinbespreekikeencasewaarineenrectorvaneenmiddelbareschooleencrisisaandekaakstelt.Eendiscoursanalysevandezecasemoetant-woordgevenopdeonderzoeksvraag: Welke interactionele problemen hebben crisismakelaars die een crisis aan de orde willen stellen en op welke manier lossen zij deze op?

Onderzochtwordtwelkeinteractionelezorgeneenrectorvaneenmiddel-bareschool,MatthéSjamaar,toontomdesegregatieopzijnschoolaandeordetestellen.Ditdeedhijineenspraakmakendinterviewdathijin1998gafineenvakbladvoorhetonderwijs.Ikwilmetbehulpvandiscoursana-lyseonderzoekenwatdeinteractioneleproblemenzijnwaarhijmeewor-steltindatinterview,enikwilbekijkenwelkeoplossingenhijhanteertommetdezeinteractioneleproblemenomtegaan.Zokanikdestrategieënidentificerendiederector–bewustofonbewust–inzetenanalyserenhoeenwaartoehijdezestrategieëngebruikt.Hetdiscoursanalytischeper-spectiefgaatnietuitvandeverondersteldeintenties(ziehoofdstuk4)vanderector,maaranalyseertdeeffectendiebepaaldeuitingeninhetinter-viewbijde–voorditonderzoekbestudeerde–mediahebbenopgewekt.Analysevandezemedialaatzienhoefunctioneeldezestrategieënzijn.Ikonderzoekhoekrantenzichoriënterenopdeinteractioneleproblemenenoplossingenvandezecrisismakelaar.Opdezewijzewilikdediscursievepraktijkenvaneenindividuelecrisismakelaar,eenklokkenluider,inhetpubliekedebatoveronderwijsophetspoorkomenenlerenbegrijpen.

Begripvanhoemensenoverrisico’spratendieheninhetlevenvanalledagomringeniscruciaalvoorhetontwikkelenvaneengoedecrisiscommuni-catie.Deoverheidkandoordergelijkeinzichtenbeterinzichtverwerveninwaterindemaatschappijaandehandis. Hiertoezalzijnietalleenmoetenkijkennaardeinhoudvanargu-mentendiedoorcrisismakelaarsnaarvorenwordengebracht,maarooknaardewijzewaaropdezewordenverwoordendeeffectendiedeze

76

teweegbrengen.Zokanbegrepenwordenwaartoebepaaldeargumen-tenopdatmomentindeinteractiewordeningezet.Zievooreenverderebesprekingvancrisismakelaarsenhunbetekenisvoorcrisiscommunicatiehoofdstuk1,2en3vanditproefschrift. Voorafgaandaandeanalyseschetsikeerstdeachtergrondenvandecase,deselectiecriteria,endemethodologischeaspecten.Daarnabespreekikderesultatenenconclusies.Tenslotteevalueerikdevraagofdeklok-kenluidersuccesvolisgeweest,blijkensdereactiesvandemediaopzijndiscursieveoptreden.

AchtergrondenvandecaseSjamaarZoalsbeschreveninhoofdstuk5wasrectorMatthéSjamaardertigjaarwerkzaambijhetNielsStensenCollegeinUtrechtentrokinhetvoorjaarvan1998landelijkeaandachtdoorzijninterviewmetdestellingdatzijnschoolbeterkonsluiten.InhetvervolgvandezeanalyseduidikderectoraanmetzijnachternaamSjamaaromdatookzonaarhemwerdverwezeninhetmerendeelvandemedia.CentraalindezecasestaatditinterviewmetSjamaarmetjournalistPaulKleis-JagerinhetOnderwijsbladvan2mei1998metalstitel‘TeveelMarokkanen’.HetartikelwerdontdektdoorTrouwdatalseersteop4mei1998debijdragealsnieuwsbracht.ZokwamhetberichtbijhetANPterechtenvervolgensindeanderegrotelandelijkedagbladenenregionalekranten.HetinterviewhadverstrekkendegevolgenvoorSjamaar.AlleenalindeweeknahetverschijnenvanhetartikelinhetOnderwijsbladgafhijmeerdanvijftiginterviews.Detoenmaligestaats-secretarisvanOnderwijsNetelenbos,verklaardehemtotpersonanongratametdewoorden‘Zohoorjeniettepraten’(bron:ANP,7mei,1998).Uitein-delijkwerdhijeenjaarnazijnbijdrageontslagen.11

SelectiecriteriavoordecaseGekozenisvoorhetinterviewmetSjamaaropbasisvanselectiecriteriadieophunbeurtonttrokkenzijnaandebeschreveninzichtenindevoorgaandehoofdstukken.Zomoetdecaseaandevolgendetweerandvoorwaardenvoldoen: – Ermoeteenklokkenluiderzijn – Deklokkenluiderroepteenpubliekereactieop

ErmoeteenklokkenluiderzijnEenklokkenluideriseenpersoon,zoalsbesprokeninhoofdstuk1en3,diereageertophetdisfunctionerenvaneensociaalsysteemwaarvanhijzelfdeeluitmaaktendiedaaroverdeopenbaarheidzoekt.Ikbekijkofhet

11 Onder meer: NRC Handelsblad, 19-04-2002; Het Onderwijsblad, 31-05-03

77

aandeordestellenvaneencrisisookspecifiekeinteractioneleproblemengeeft.DaarbijbetrekikindeanalysehetgegevendatSjamaaralseenlingopereerde.Zohandeldehijopeigeninitiatief,wellichthadditookeffectopzijndiscursieveoptreden.Deverkregeninzichtenmoetenleidentoteenbeterbegripvandeinteractioneleprestatiesdieeencrisismakelaarmoetleverenomstandtehouden.

EenuitingdieveelreactiesoproeptHettweedecriteriumvoorkeuzevandecaseisdatheteenuitingisdieveelreactiesoproept.DaartoeiseerstgekekeninhetOnderwijsblad(zievooreenbesprekingdaarvanhoofdstuk5)datindezestudiewordtopgevatalseenbronvaninformatieomkwestiesuithetonderwijsveldteinventarise-renendezebetertelerenkennen,vooralomdathetbladeengrootbereikheeft(zieookhoofdstuk5).HetinterviewmetSjamaar,deedindelande-lijkemediaveelstofopwaaien.Nietalleendestaatssecretarisreageerdekritischophetinterview,ookanderepolitici,onderwijsdeskundigenlietenvanzichhoreninredactionelecommentarenencolumnsopderadioeninkranten.Zoverschildenpartijenvanmeningoverdekwestieendealdannietlegitiemewijzewaaropdezeklokkenluidereencrisisaandeordehadgesteld.Voorditonderzoekisnaarreactiesgezochtopdedigitalekranten-bankLexisNexis12vanaf1mei1998tot1januari2010.Intotaalverschenener(vanaf1998totenmet2003)118reactiesinkrantenentijdschriftenopdeuitingvanderector.

Voordatikmetdeanalysestart,bespreekikdeachtergrondenvandecaseendemethodologischeaspectenvanditonderzoek.

AnalytischeprocedureHetonderzoekwordtuitgevoerdmetbehulpvandiscoursanalysezoalsdezeontwikkeldisdoordeBritsediscursievepsychologenPotter,EdwardsenWetherell(Potter,1996,Edwards,1997,Potter&Wetherell;1987,1994,1995)endiebesprokenisinhoofdstuk5.IndezecasekijkiknaarhetthemasegregatiedatopopmerkelijkewijzeonderdeaandachtwerdgebrachtdoorSjamaarinzijninterview.HetdoelvandeanalyseishetontdekkenvanspecifiekeinteractieproblemenenoplossingenzoalsSjamaardiemetzijnuitingenconstrueert.

Inditonderzoeknaarsluimerendecrisesendeinteractioneleprestatiesvancrisismakelaarsgaatheteromdeproblementeachterhalenwaarzijin

12 zoektermen ‘rector Sjamaar’ en ‘Niels Stensen college’

78

interactiesmeevandoenhebben.Watstaaterindeinteractiemetdebui-tenwereldophetspelbijcrisismakelaars?Zoalsbeschreveninhoofdstuk4,lettensprekerser(bewustofonbewust)opdeontvangstvanhunuitspra-ken.ZoisditookhetgevalinhetinterviewmetrectorSjamaar.Derectorzegtnietalleenvanallesoverdesituatieopzijnschool,maarmaaktonver-mijdelijkookselectiesuitdemogelijkebeschrijvingenvanhetprobleem.Welkeselectiederectormaakt,hangtafvanhetdoeldatzijnuitspraakdient(Edwards&Potter,1992,teMolder,1999).Bewustofonbewustwilderectorietsbereikenmetwathijzegt.Zokunnenbedoeldemaarevengoedonbedoeldeeffectenontstaan.Dezeeffectenwordenonderzochtdoorhetgespreksmateriaalretorischensequentieelteanalyseren(Edwards,1997): – De‘retorische’analyse:welketegenovergesteldeofalternatieve versiewordtmetdezebeschrijvingondermijndoftegengesproken? – De‘sequentiële’analyse:hoewordtdeuitspraakbehandelddoorde recipiënten,inditgevaldekranten?

RetorischeanalyseBijderetorischeanalysegaathettelkensomdevraag‘welkeandereplau-sibeleversievandewereldstaatophetspel’?OfzoalsEdwardsformuleert:‘Oneofthemostimportantfeaturesofdescriptionsistheircould-have-been-otherwisequality’(Edwards1997,p.8).Geenuitspraakoverwatdanookisdeenigemogelijkeofenigeredelijkeoptie.Taalisgebaseerdopkeuzesvandesprekerenallebeschrijvingenhebbenbepaaldeimplicatiesdankzijhetfeitdateralternatievenzijn(Potter,1996,p.97-98).Doortekijkennaardealternatieveversiekandeanalistbeterbeoordelenwatdefunctieisvandegepresenteerdeversie.

SequentiëleanalyseBijdesequentiëleanalysetoetsikdebronfragmentenaanhetrespons-materiaal.Dezeresponsanalyseheeftalsdoeltebekijkenofde‘strate-gieën’vanderectoraldannietwordenopgepaktenhoefunctioneeldezestrategieënzijn.Dezegetoondeinterpretatiewordtindediscursievepsychologiede‘nextturnproofprocedure’genoemd(Hutchby&Wooffitt,1998);doortekijkennaardereactieskanikzienwelksociaal effect derectorbereikt. Ofditookheteffectwasdatderectorvoorogenhadstaatnietcentraalindeanalyse.Daarentegengaathetomhoeeffectenbereiktwordenmetbepaaldeformuleringenenduswelkefunctiesdezeformuleringenkun-nenvervullen.Zokijkiknietnaardeafzonderlijkeuitsprakenvanderec-tor,maarikbekijkdereactiesvandekrantenalseenserievanbeurten.Ikanalyseerdetekstalseeninteractionelesequentiewaarmee–aldannietbewust–bepaaldeinteractionelehandelingenwordenverricht(Schegloff,

79

1997,a).Deuitsprakenvanderectorkrijgenhuninteractionelebetekenispasinhunconcretegebruiksomgeving.Ditbetekentdatdecontextvanbelangis.

CyclischanalyserenTijdensdeanalysegaathetomeencombinatievaneenretorischperspec-tiefendebetekenisdiedekranteneraangeven.Eersteindicatiesvanhetinteractioneleprobleemvanderectorkunnenmijophetspoorzettenvandestrategieën,endestrategieëndieikbijhemkanaanwijzenendieikaldannietindereactieszieterugkomen,gevenmijweerscherperinzichtindeinteractioneleproblemenvanderector.Onderstaandfiguurmaaktdezemaniervancyclischwerkennogeensduidelijk:

figuur6.1:cyclischanalyseren

(bron:Sneijder&teMolder,2008)

Mensen,dusookcrisismakelaars,lossentijdensinteractiesvoortdurendinteractieproblemenop.Dezenotiespeeltindediscursievebenaderingeenbelangrijkerol.Uitsprakenkunnenwordenbegrepenalseenoplossingvooreenbepaaldprobleemindeinteractie.Sneijder(2007,p.26)haaltopditpuntdevolgendeuitsprakenvanwetenschappersopditterreinaan: – ‘Elke beschrijving van iets is altijd ook een verklaring voor iets’ (EmanuelSchegloff). – ‘Iedere uitspraak is een oplossing voor een probleem’ (PaulDrew).

Steedsgaatheteromteontdekkenwatervoorderectortewinnenofverliezenisindeinteractieendeinteractieproblemenvanderectoroptesporen.Zohebiknaeeneersteordeningvanhetmateriaaldatbestaatuithetinterviewenkrantenberichtenoverhetinterview,eersthetinterviewintensiefherlezen(zievooreenverderebesprekingvandezedataselectiehoofdstuk5enbijlage3).Daartoehebikineeneersteleesrondevandeinterviewtekstbepaaldediscursievethema’sopgemerkt(ziehoofdstuk4

interactioneelprobleem strategie

80

paragraaf4.4).Indaaropvolgendeleesrondeshebikpassagesgeselec-teerddiedezediscursievethema’sillustrerenenvervolgensalspotentieelinteressantgecodeerd.Hetcoderenvanhetmateriaalintermenvandezediscursievethema’swasgebaseerdopdeonderzoeksvraag: Welkeinteractioneleproblemenhebbencrisismakelaarsdieeencrisis aandeordewillenstellenenopwelkemanierlossenzijdezeop?

Bijhetanalyserenvandiscursievethema’s,maakteikgebruikvanhetzoge-noemdeDiscursieve Actie Model(Edwards&Potter,1992),(Potter,Edwards&Wetherell,1993).Deafzonderlijkeelementenuitditmodelwerdenbeschreveninhoofdstuk4.

Hetdiscursieveactiemodel Figuur6.2

(gebaseerdopEdwards&Potter,1992;Potter,Edwards&Wetherell,1993,

teMolder,1995)

----------------------------------------------------------------------

Handeling (zievooreenbeschrijving4.3) 1 Hetonderzoekfocustophandelinginplaatsvancognitieofgedrag. 2 Omdatdezehandelingviadiscoursewordtuitgevoerdworden cognitievefenomenenzoalsattitudesookgeanalyseerdin discursievetermen.

Verantwoordelijkheid en aanspreekbaarheid (zievooreenbeschrijving4.4) 3 Hoeneemtdecrisismakelaar–aldanniet–verantwoordelijkheid voorzijnuitspraken? 4 Onderzochtwordtofenhoedecrisismakelaaranticipeertophoe

uitsprakenwordenontvangen.Datwilzeggen:houdthijrekeningmetpotentiëlebeschuldigingenenzoja,hoe?

Belangendilemma(zievooreenbeschrijving4.4) 5 Zorgtdecrisismakelaarervoordatzijnuitsprakenzominmogelijk

dooranderenverondersteldebelangenwordenaangetast?Enzoja,hoedoethijditdan?

Feitelijkheid(zievooreenbeschrijving4.4) 6 Opwelkewijze–viawelkediscursievestrategieën–worden bijdragenalsfeitelijkgepresenteerd? 7 Bekekenwordtofenhoeinreactiesdegeldigheidvandeuitspraken vandecrisismakelaarwordtbestreden.

81

Dezevenpuntenuithetmodelhierbovenmoetennietwordenopgevatalshypothesesmaarals‘sensitizingconcepts’(Blumer1954).Dezerichting-gevendeconceptenwordengebruiktalsattenderendevragen.Dooraandehandvandezezevenpuntencyclischtewerkenkanikbekijkenofkeuzesookgegrondzijn.Isdatwatikgevondenhebteonderbouwenmethetmateriaal?Zowordendiscursievethema’sgetoetstengespecificeerdmetbehulpvanfragmentendiedebetreffendethema’sbevestigenofjuisttegenspreken.Degeselecteerdefragmentenuithetinterviewdieinditonderzoekwordenaan-gehaaldstaandusnietopzichzelf,maarzijnvoorbeeldenvanpatronenzoalsdiegevondenzijninhetcompleteinterview.Daartoekijkikooknaardevi-anteuitspraken(teMolder1995,p.58,Potter,2005,p.339).Zijnergevallendietegenhetpatrooningaandatiktotdantoeindeformuleringervanhebwaargenomen?Alsditzoiskanditbetekenendatika)hetgevondenpatroonmoetaanpassenofb)datdeafwijking(en)mijnclaimsbevestig(en)t.Inhetlaatstegevalkanhetmijhelpenhetpatroonaantescherpen. Vervolgenswordendekrantentekstenmeerderekerengelezen.Bijdezeresponsanalyseanalyseerdeikpatronendiezijngeselecteerduiteencorpusvan109reactiesinkranten.DezeresponsisviadatabankLexisNexisgevon-denenbeslaateenperiodevanvijfjaarnadebijdragevanrectorSjamaarinhetOnderwijsblad.Gekozenisvoordezeperiodeomdatderesponsoverdieperiodehethoogstewas.Gekekenwordtnaarwelkegroterefenomenenindereactiesnaarvorenkomen.Zijnerbijvoorbeeldbepaaldeterugkerendeuitsprakenofthema’sdoorallereactiesheentezien?Alsdathetgevalis,danwordendezekrantenfragmentengeselecteerd.Dezeselectieronderesulteertintwaalfresponsfragmenten.Metbehulpvandezefragmentenwordenpatronenblootgelegd,getoetstengespecificeerddiediscursievethema’sondersteunenofjuistweerleggen.Ookhierkijkiknetalsbijdebrontekstnaardeviantegevallendieingaantegenhetpatroonindatikdantoehebwaargenomen.

6.2Resultaten

Uitdeanalysezijndiscursievestrategieënnaarvorengekomendiedeoplossingvormenvoordrieverschillendeinteractioneleproblemenvandeklokkenluider.Dezeinteractioneleproblemenkondenpasbeschrevenwor-den,nadateerstde‘oplossingen’warengeïdentificeerd.Mensenformulerendezeinteractioneleproblemennietalszodanigmaartonendezeimplicietdoorzeafdoendeoptelossen.Daaromstartikindezeparagraafmeteenbeschrijvingvandeingezettestrategieën,waarnahetbijbehorendepro-bleembesprokenwordtenvervolgenseenanalysevanderesponsvandekrantenvolgt.

82

Deanalyseverlooptviadevolgendestappen: 1 Strategieënbehorendebijhetinteractioneelprobleem. 2 Hetinteractioneelprobleem. 3 Reactiesdoordekrantenopingezettestrategieën.

Deregelnummeringindefragmentenwijktafvanderegelnummeringdieikgafaandebrontekst(ziebijlage5)omdatdeoriginelekolombreedtetesmalisvooreenadequateweergavevandeanalyse.Uitdebrontekstzijn,metuitzonderingvanfragment8,alleendeuitsprakenvanderectorover-genomenomdatdemediagereageerdheeftopdeuitsprakenvanderectorennietophetredactionelecommentaar.

6.2.1 Strategieënbehorendebij

interactioneelprobleem1

Ikstartmetdeanalysevandriefragmentenuithetinterview.Dezepas-sageszijnillustratiefvooreenbepaaldpatroon,ditbetekentdatregelsdieditpatroonnietillustrerenzijnweggelaten.Welwordtsteedshetaantalregelsaangegevendatnietuitdebrontekstisovergenomen.Indezedriefragmententrachtderectoraandachttekrijgenvoorhetprobleemdathijobserveert.Tegelijkertijdlaathijziendathetnietlouterzijnemotieszijndiehemtotdezenoodkreetbrengen.Hijhanteertdaartoetweestra-tegieëndiebeidenonderdeelzijnvanhetomgaanmetverantwoordelijk-heidenaanspreekbaarheid(ziepunt3en4uithetDiscursieveActieModelparagraaf6.2): 1 Hetaantonenvandeernstvandecrisisdoorextremiserend taalgebruik. 2 Hetaantonenvandeurgentievanhetprobleemdoor contraststructuren.

Infragment1schetstderectorderedenwaaromwitteoudersnietvoordeschoolkiezen:

Interviewfragment1 73 Zelfs als we tienen scoren in het Trouwonderzoek, dan nog komen de 74 witte ouders niet. De ouders die de school mijden doen dat om volkomen 75 normale redenen. Met vooroordelen en racisme heeft het meestal niets te 76 maken. De groep Nederlandse ouders die heel bewust voor het Niels 77 Stensen kiest, zal altijd een minderheid blijven. Dat zijn hoopopgeleide, 78 heel principiële mensen die vinden dat je kinderen moet voorbereiden op

83

Inbovenstaandfragmentkomtveel‘extremiserendtaalgebruik’(extremecaseformulations;Pomerantz,1986)voor.Wezienderectorextremise-rendeuitsprakengebruikeninzelfs als we tienen scoren in het Trouwonder-zoek dan nog komen de witte ouders niet (regel73-74),om volkomen nor-male redenen(regel74-75),heeft het meestal niets te maken(regel75-76),zal altijd een minderheid blijven (regel77)en:tegendeklippenop… alles-behalve multicultureel ingesteld,(regel79-81).Omditfenomeenteverdui-delijkenbespreekikindevolgendealineaauteursdieoverextremiserendtaalgebruikheteenanderhebbenonderzocht.

Zowordenextremetermenals‘zelfs’,‘alles’,‘niets’,‘absoluut’,‘compleet’,etc...gebruiktdoorsprekersomeenbepaaldebeweringterechtvaardigenofteverdedigenenmarkerenookdaterietsophetspelstaat.Eenjurkdiedoordestomerijzouzijngekrompenkannietalsnieuwwordenbeschrevenmaarals‘gloednieuw’ompreciesditpunttebenadrukken.Extremetermenversterkendewaardetothetuiterste.HieronderzienweeenvoorbeelduitonderzoekvandediscursievepsycholoogJonathanPotter.DestudiebetrefteenrelatietherapiesessiewaarbijdevrouwvanechtgenootJimmyhemopeenbepaaldemanierneerzet: Jimmyisextremelyjealous.Extremelyjealousperson. Hasalwaysbeen,fromthedaywemet. (bron:Potter,1996,p.187)

InhetfragmenthierbovenwordtJimmynietlouteralseenjaloerspersoonbeschreven,maaralseenextreem jaloers persoon(regel1).Ookdetweederegelisopgebouwduitformuleringenmeteensterkovertreffendetrap:hij is het altijd geweest envanaf de dag dat we elkaar ontmoetten. DediscursievepsycholoogDerekEdwardsheeftdefunctievanextre-miserendtaalgebruikinnavolgingvanPomerantz(1986)onderzochtendemonstreerdeineenstudiehoeextremiserendtaalgebruikdematevanbetrokkenheidvandesprekeroverdatwathijzegttoont(Edwards,1999,p.282-283).Extremiserendtaalgebruikbiedtmensendegelegenheidomtelatenziendathetnietgaatomdefeitelijkeaccuraatheidvanwatzezeggenwaardoorzeooknietverantwoordelijkkunnenwordengehou-denvoorwatzepreciesbewerenwant‘hetisnietletterlijkzobedoeld’(Edwards,2000,p.348).Doorhetextreemteformulerenvoorkomtderectordathijverantwoordelijkwordtgehoudenvoordevolleomvangvan

79 de multiculturele toekomst van Nederland. Idealisme tegen de klippen 80 op want ook de minderheden zelf zijn allesbehalve multicultureel 81 ingesteld. …45 regels weggelaten tot het slot…

84

zijnuitspraken.Extremeuitsprakenzijnookmanierenombijvoorbeeldietsalsurgenttepresenteren(Edwards,ibid).Desprekerkanopdezewijzelatenziendathijzichopwindt,maarvoorkomttegelijkertijddathijvoordeletterlijkeinhoudvanzijnwoordenverantwoordelijkwordtgehouden. Hetextremiserendetaalgebruikbrengtderectorookindegelegenheiddesituatiemetironieteschetsten.Ditsuggereertdistantietenaanzienvanhetprobleem.Zijnuitsprakenzijnhetgevolgvandeabsurditeitvandesituatiezelfennietzijnemoties.Blijkbaarishierietshelemaalmis,isdesuggestie.

Infragment2beschrijftderectorhoeheterbijeenleerlingthuisaantoegaat:

Derectorgebruikthierveelcontrasteninzijnuitspraken.Zoroependebeschrijvingenze schenkt thee en serveert zoet gebak(regel110)enVader zit op de bank, bij de televisie werkloos te wezen (regel110-111)eentegen-stellingopwaarbijenerzijdshetzoetegebakeneenvaderdiedaarwerk-looszittewezenincontraststaatmeteenonverantwoordelijkeendeelsopportunistischethuissituatie.Smith(1990)noemtdittypetegenstellin-geneen‘contraststructuur’.Eencontraststructuurzetdespanningtussentweeuiterstenneer.Wezienhiertweebotsendewerkelijkhedendieheteffectoproependaterietswringtendaarommoethetheelsnelwordenopgelost.Tevenscreërendezeformuleringen,netalshetextremiserendetaalgebruikhetbeeldvaneenurgentesituatie.Moederenvaderdoenbei-denniets.Zostaaterindetekst:ze krijgen van thuis niets mee (regel109).Daarbijiswatvaderdoetnogerger:a)hijdoetniets:zit op de bank bij de televisie werkloos te wezen (regel110-111),b)hijexploiteertzijndochter:Zolang dat meisje geld binnenbracht (regel114)enc)hijkijktbewustweg:deed hij alsof zijn neus bloedde (regel114-115).Bovendienschaamthijzichomdeverkeerdereden:deze man schaamde zich alleen maar omdat er over werd gepraat (regel113-114).

Interviewfragment2 108 Als je op huisbezoek gaat besef je pas goed hoe ontzettend belangrijk de 109 rol van de ouders is. Ze krijgen van thuis niets mee. Moeder spreekt geen 110 ‘Nederlands, ze schenkt thee en serveert zoet gebak. Vader zit op de bank 111 bij de televisie werkloos te wezen. Ik heb weleens een leerling uit een 112 bordeel weggehaald. Dan zou je denken dat zo’n vader zich afvraagt wat 113 hij heeft fout gedaan. Maar deze man schaamde zich alleen maar omdat er 114 over werd gepraat. Zolang dat meisje geld binnenbracht deed hij alsof zijn 115 neus bloedde. …11 regels weggelaten tot het slot…

85

Deobservatievanderectorwerktookreflexief.Beschrijvingenvanper-soneninrelatiesofinteractieszijnreflexiefomdatdewijzewaaropdezewordtgegevenookterugslaatopdesprekerzelf.Reflexiviteitiseendis-cursieffenomeenwaarbijsprekersopimplicietewijzeookietsoverhuneigenhandelenlatenzien(LockeenEdwards,2003).OokinditfragmentlaatSjamaarziendatdesituatiealarmerendis,maardoordewijzewaarophijdezeschetst,toonthijtegelijkertijdzichnietdoorzijnemotiestelatenmeeslepen.Derectorlepeltdefeitenopsoepelewijzeop:geen Nederlands, schenkt thee, serveert zoet gebak, bij de televisie enwerkloos te wezen(regel109-110).Dezelossestijlsuggereertdathijernietlangoverhoeftnatedenken,maarbekendismetdesituatie.Doorhetzotepresenteren,toonthijdathijeropeenoverwogenenrelaxtemaniermeeomgaat;hijlaatziendathijzijnemotiesondercontroleheeft.Hijverliestzichnietinbijvoorbeeldwanhoopoverdezeomstandigheden,maarinplaatsdaarvanblijfthijkalm,bewaarthijafstand.Dedistantiewordtookopgewektdoor-dathetcontrastopsubtielewijze,netalsinhetgevalvanhetextremise-rendtaalgebuik,eenironischeffectcreëert,‘hetisbizarwathiergebeurt,maarwelwaar’.

OokinhetvolgendefragmentbouwtSjamaareencontrastop.

Deuitspraak1993 was het laatste gezonde jaar (regel9)staatincontrastmetdathetdaarnabergafwaartsisgegaan(regel11):‘debodemisbereiktzoergishet’.Heteffectvanditcontrastnetalsbijhetvorigecontrastisdathieroverduidelijkeennoodzaaktothandelenbestaat,maarerhelemaalnietsgebeurt.Zoroeptookditcontrastnetalsdatbijinterviewfragment2hetbeeldvanurgentieop.Derectorsteltdeboelopscherp,deconstruc-tiesmoetenalarmbellendoenrinkelenbijlezers.

SamenvattingSjamaartrachtdeomgevingwakkerteschudden.Dezerectorlaatindefragmentenhierbovenziendatditernstigeprobleemdirecteaandachtbehoeft,maardathijhetprobleemnietzelfondercontrolekrijgtomdathettegrootis.Daarbijvoorkomthijdathijervankanwordenbeschuldigddathetzijnemotieszijndiehemtotdezeuitsprakenbrengen.Destra-tegie‘urgentieaantonen’wordtdoorderectoringezetvooreenbepaald

Interviewfragment3 9 1993 was het laatste gezonde jaar. Tweehonderd aanmeldingen kregen 10 we toen, twintig procent was allochtoon. Dat is een kritische grens. Ben je 11 daar eenmaal overheen, dan gaat het bergafwaarts. …115 regels weggelaten tot het slot…

86

interactioneelprobleemdatmoetwordenopgelostendatikinparagraaf6.2.2.zalbespreken.Getuigedeanalysebewerkstelligthijditdoor:

a Hetextremiserendetaalgebruik:derectorbrengtinhardewoordendeernstenauthenticiteitvanzijngevoelensnaarvoren.Hijschetstdesituatiedaartoealsenerzijdsproblematisch,maarhijoverdrijftniet.Hetextremiserendetaalgebruikbrengtderectorindegelegenheiddesituatiemetdistantieteschetstenenditgeefteenironischeffect.Zijnwaarnemingwordtnietdoorzijnemotiesvertroebeld,isdaarbijdesuggestiediehijoproept.Hijmoetzichnoueenmaalopstellenalsiemanddiehardmoetroepenomdezaakopscherptezetten.

b Hetgebruikvancontraststructurenwaarbijdezeformuleringenhetbeeldvanurgentieoproepen.Daarbijgeefthetdistantiërenookhiereenironischeffect.Hijmaaktveeltamtam,maarhijweetondertussenwaaroverhijpraat.Dittoonthijdoordegemakkelijkewijzewaarophijeroverpraat.Dedistantielaatziendatdedoorhemgeschetsteproblemenbijvoorbeeldgeenfantasieënofirreëleangs-tenvanhemzelfzijn.Sjamaarkanzichzopositionerenalseen‘nor-maaldenkendmens’(Sacks,1984).

ViadehierbovenbeschrevenstrategieënlaatSjamaarziendatdekwestienietvoldoendeonderkendwordt.Omdathijspecifiekestrategieëninzet,speelthierkennelijkeeninteractioneelprobleemvoorhem.Ditprobleembespreekikhierna.

6.2.2 Interactioneelprobleem1:

Erwoedteenbrand,maarikhoud

mijnhoofderbij

Bovenstaandeanalysemaakthetvolgendeinteractioneleprobleemzicht-baar:er woedt een brand, maar ik houd mijn hoofd erbij.Derectortrachthetprobleemteomzeilenervanbeschuldigdtewordenerbelangbijtehebbenomdezecrisiszoaandekaaktestellen.Zoloopthijhetrisicoeroptewordenaangesprokendatwathijhieraandekaakstelteigenlijkalleenvoorhembelangrijkis.‘Overaliswelietsgaande’,‘iedereenheeftweleensiets’,zoudenreactiesopzijnalarmkunnenzijn. RectorSjamaarzetopverschillendemanierenhetprobleemalsurgentneer.Daarbijkanhijeropwordenaangesprokenemotioneeltezijnenuitfrustratietehandelen.Dathijrekeninghoudtmetdezeaansprekingen,blijktuitdegetoondestrategieën.Zoalsalbeschrevenlaatextremiserend

87

taalgebruikemotieszienvaneenspreker.Ditkanderectorindewegzittenomserieustewordengenomen.Datzijnopheferopwijstdatermeeraandehandisblijkenshetfeitdathijerzichtegenteweerstelt.Mogelijkkanhijdoorzijnconstructieshetprobleemnietaankaartenomdathij,zoalsSackshetstelde,‘makesmuchmoreofitthanwhatanybodywouldmakeofit’(Sacks1984,p.427).

Ikkijkinhetvervolgvandeanalysenaardereactiesvankrantenopdeuitingvanderector.Slaagtderectorerindeurgentievanhetprobleemneertezettenzonderdathemwordttoegedichtzichteverliezeninzijnemoties?

6.2.3Reactiesopstrategieën1

Watopvaltindeanalysevandekrantenisdatnieuwsbronnendebijdragevanderectorvaaktyperenalseen‘hartenkreet’.Devolgendedriefragmen-tenzijnhiervoorbeeldenvan.HeteersteresponsfragmentisafkomstiguiteenredactioneelartikelinNRC HandelsbladenbevatcitatenvanrectorSjamaar,dieechternietuitzijninterviewmethetOnderwijsbladkomen,maarmogelijkuiteeninterviewmetSjamaardoordekrant.Inhetartikelisditechternietduidelijkvermeld.

Deformuleringmet zijn hartenkreet(regel1)wordthierdoordekrantalsredenopgevoerdvoorhetdoorbrekenvanhettaboe rond zwarte scho-len (regel2)enimpliceertdatSjamaarinzijnrolvanklokkenluiderwordtgeaccepteerd.Hijiseringeslaagdeenimpasseaandeordetestellen.Dehartenkreetwaskennelijkzoindringenddathijhettaboein één klap doorbroken(regel2)heeft.Daarbijverondersteltzijn hartenkreet(regel1)

Responsfragment1 Auteur: Frederiek Weeda Rubriek: Binnenland Lengte: 1239 woorden 1 Met zijn hartenkreet over de ‘verzwarting’ van zijn school Mavo/Havo/VWO), deze week in 2 de media, heeft Sjamaar (59) het taboe rond zwarte scholen in een klap doorbroken. Er 3 komen zoveel Marokkaanse leerlingen op zijn school, dat geen wit kind er meer heen wil. 4 Volgens hem zal het Niels Stensen-College op den duur sluiten, omdat zo weinig 5 Marokkanen de Havo of het VWO afmaken dat die afdelingen verliesgevend worden. 6 ‘Misschien’, zo opperde hij, zouden zijn leerlingen zich kunnen optrekken aan witte 7 leerlingen als ze over witte scholen werden verspreid. ...36 regels weggelaten tot het slot... (BronNRC Handelsblad8Mei,1998)

88

oprechtheid,ditverdientdaaromaandacht.Maartegelijkertijdimpliceert‘hartenkreet’datheteenprivateemotiebetreft.Ofwel,dekrantconstru-eerthetalseenemotioneelprobleemvanderector,ondanksdediscursieveinspanningendiederectorverrichtomdezeevaluatietevoorkomen. Opmerkelijkisdatdekrant‘verzwarting’(regel1)tussenhaakjesplaatst.Ditsuggereertdatdekrantdezetyperingnietvooreigenrekeningneemt.Doorhetzotepresenterenlegtdekrantverantwoordelijkheidvoordatwathierbeweerdwordtbijderectorwanthetgaatoverdeverzwartingvanzijn school(regel1).Ditschuivenmetverantwoordelijkheidiseenverschijn-seldatzichvakervoordoetbijrapportagesvanmedia(Clayman1992inPot-ter,1996,p.146)enwordtveelalgebruiktomneutraliteittecreëren.Studiesnaargesprekkenhebbenaangetoonddatdeelnemerselkaarkunnenaan-sprekenopdegeloofwaardigheidvanwatzerapporterenendeconsequen-tiesvandierapportages(Potter,1996:156).Inhetbeschrijvenvangebeur-tenissentonendeelnemers,enzoookjournalisten,veelaleenzorgvoorditaspectvanhunuitingen.Deboodschapwordtbijvoorbeeldzogeconstru-eerddateenanderverantwoordelijkkanwordengehoudenvoordeinhoudvaneenbepaaldeuitspraakofjuistniet.Dezetheorieoverhet‘variërenmetverantwoordelijkheid’(footing;Goffman1979)refereertaanderelationeleafstanddietaalgebruikershebbenbijdeuitsprakendiezedoen(zieookhoofdstuk4).Daarbijgaathetominhoeverredevertellerdepositierepre-senteertdiegeuitwordt.Zozienweditdekrantinditfragmentookdoen:metdeformuleringzijn school (regel1)legtdekrantdusdeverantwoorde-lijkheidvoordatwaterbeweerdwordtbijderector.Hetdoorbrekenvanhettaboewordtwelondersteunddoordekrant,maardetermverzwartingniet.Kennelijkwildekrantoverditthemageenpositieinnemen.

Hettweederesponsfragmentiseenartikelgeplaatstinderubriek‘Media’,eveneensafkomstiguithetNRC Handelsblad,enverscheeneenjaarnahetinterview.Hetartikelgaatinophetbesluitvanhetbestuuromderectorteontslaannadathijdenoodklokhadgeluid.Hetfragmenthieronderevalu-eertdebijdragevanderectoralseen‘cridecoeur’.

Responsfragment2 Auteur: redactie Rubriek: Media Lengte: 588 woorden 38 Opheffen van zulke scholen is wellicht niet de oplossing. Het kan organisatorische chaos 39 veroorzaken en schuift het probleem zodoende op de lange baan. Maar dat neemt niet weg 40 dat Sjamaar met zijn cri de coeur een diagnose heeft gesteld die gehoord moet worden. …3 regels weggelaten tot het slot… (Bron:NRC Handelsblad,8April,1999)

89

DeresponsophetinterviewvanSjamaarwordtookinditfragmentgetypeerdalseenemotioneleoproep,namelijkin:met zijn cri de coeur (regel40).Opvallendishetvervolgvandezelfderegelmetdeformuleringeen diagnose heeft gesteld die gehoord moet worden (regel40).Ofwel,derectorverdienthetgehoordteworden,omdathijzooprechtspreekt.Maardekrantsteltzichnietonomwondenachterhem,zohaddejournalisthierookkunnenzeggen:‘eenjuistediagnose’.Deredactiehierneemtduswélvolledigeverantwoordelijkheidvoorhetfeitdatderectorsobservatieaan-dachtverdient,maarlaatinhetmiddenofzeookachterdeinhoudvanzijnwoordenstaat.Zoevaluerenzezijnuitsprakennietalsbijvoorbeeldonzin,maarzijnuitingwordtalseenprivateemotiebehandeld. Wekijkennaareenvolgendresponsfragment.DitisgeplaatstdoorhetAlgemeenNederlandsPersbureau(ANP)datdenieuwsvoorzieningvoorprogramma’senkrantenverzorgt.Aanleidingvoorditberichtisdepresen-tatievanhetonderzoek‘Eenschoolzwartopwit’(E-Quality,1998)dateenmedia-analysebevatvandeberichtgevingoverdesluitingvanhetNielsStensencollege.

Responsfragment3 Auteur: redactie Rubriek: Binnenland Lengte: 301 woorden 1 Matthé Sjamaar heeft nergens spijt van. ‘Ik heb er geen moeite mee dat heel journalistiek 2 Nederland over me heen viel’, stelt de rector van het Niels Stensen College in Utrecht. 3 Met een hartenkreet kreeg Sjamaar in mei aandacht voor wat hij noemt het zwaarste 4 onderwijsprobleem van Nederland. In een interview verklaarde hij zijn school te willen 5 sluiten wegens de ‘verzwarting’ door de komst van Marokkaanse jongeren. ...8 regels weggelaten... 14 Sjamaar doorbrak de stilte over ‘zwarte’ scholen, waarvan de leerlingen mindere prestaties 15 leveren en daardoor in onvoldoende mate doorstromen naar het hoger onderwijs. ‘Ik heb veel 16 mensen een uitlaatklep kunnen bieden’, zei hij. ‘Het was goed dat ik wat rauwe taal had 17 gekozen. Als je je in toedekkende termen uitdrukt, gebeurt er absoluut niets.’ Een interview 18 met Sjamaar in het Onderwijsblad leidde tot mediabrede publiciteit. Sjamaar liet weten zijn 19 school te willen sluiten. De aanwezigheid van een hoog percentage allochtonen met weinig 20 toekomstperspectief zou de school minder aantrekkelijk maken voor autochtonen. 21 Vooral Marokkanen moesten het ontgelden. ...2 regels weggelaten tot het slot... (Bron:ANP,16December,1998)

90

Dekrantlegtdeverantwoordelijkheidvooruitsprakenbijderectordoorhemzelfaanhetwoordtelateninvoor wat hij noemt(regel3),verklaarde hij(regel4)enliet weten(regel18).Denieuwsbrongaatnietexplicietstaanach-terdebijdragevanderector,zoalswealzagenbijdevorigefragmenten. Inditfragmentwordenookcitatenvanderectoraangehaald,namelijkveel mensen een uitlaatklep kunnen bieden(regel15-16)enHet was goed dat ik wat rauwe taal had gekozen. Als je je in toedekkende termen uitdrukt, gebeurt er absoluut niets (regel16-17).Ditciterenwijstophetzoekenvandezenieuwsbronnaareenoordeeloverdebijdragevanderector.Ishetnulouterhardetaaldiederectoruitofishetookeengegrondehartenkreet?Netalsbijdetweevorigefragmentenneemtookhierdekrantgeenpositiein.

Responsfragment4iseenpersberichtvanhetANPovergenomendoorhetlandelijkdagbladTrouw.

Inresponsfragment4citeertdekrantdereactievandestaatssecretarisin‘Ik denk dat deze rector hulp en ondersteuning nodig heeft’ (regel16en17)Doorditcitaatvandestaatsecretarisneemtookdezekrantgeenverant-woordelijkheidvoordeinhoudvandezeuitspraak.Ookdezenieuwsbroncreëertdusdistantietenopzichtevandegepresenteerdebeschrijvingen.Dekrantkandanzelfneutraalblijven;wezagenditfenomeenookbijvorigedriefragmenten.Dewisselingeninhetnemenvanverantwoordelijk-heiddienendaarbijomdewaarschuwingvanrectorvoorde‘verzwarting’vanzijnschooldoordeopkomst van Marokkaanse jongeren (regels20en21)alscontroversiëeltepresenteren.Hetwerkwoordzouden indaardoor

Responsfragment4 Auteur: redactie Rubriek: Binnenland Lengte: 178 woorden 15 Staatssecretaris Netelenbos (Onderwijs) is het oneens met de rector van het Niels Stensen 16 College in Utrecht die zijn school wil sluiten omdat er te veel zwarte leerlingen op zitten. ‘Ik 17 denk dat deze rector hulp en ondersteuning nodig heeft’, zei de bewindsvrouw donderdag in 18 het NPS-radio programma Weldenkende Mensen. ‘Er zijn andere scholen met 100 procent 19 zwarte leerlingen waar het wel goed gaat. Die hebben de slag wel gehaald.’ M. Sjamaar 20 waarschuwde deze week in het Onderwijsblad voor de ‘verzwarting’ van zijn school door de 21 opkomst van Marokkaanse jongeren. Daardoor zouden andere jongeren wegblijven. 22 Het bestuur van de school heeft zich uitgesproken tegen het plan van Sjamaar. Volgens 23 Netelenbos moet de rector bij andere scholen om raad vragen. Zij vindt dat Sjamaar zijn 24 boekje te buiten gaat als hij stelt dat er onder zijn leerlingen geen cultuur is. ‘Zo hoor je niet 25 te praten’, aldus de staatssecretaris. (Bron:ANP,Trouw8mei,1998).

91

zouden andere jongeren wegblijven (regel21)suggereerthierdatdezeinschattingslechtseenspeculatieisvanderectorendaaromnietpersewaar.Dekranthadhierookkunnenschrijven:daardoorblijvenanderejon-gerenweg.Bovendienpresenteertdekrantinditberichtviauitsprakenvandestaatssecretarisderectorzelfalsiemanddiehulpnodigheeftwant‘er zijn andere scholen met 100 procent zwarte leerlingen waar het wel goed gaat. Die hebben de slag wel gehaald.’Deimplicatieisdatderectorhetprobleemnietaankan,ofwel‘hijheeftzelfeenprobleem’.

SamenvattingDeanalyseduidteropdatookdekrantenproblemenhebbenmethoezijdeuitsprakenvanderectormoetenplaatsen.Wordthierlouteremotioneletaalgeuit,isditstemmingmakerijofbetreftzijnbijdrageeensignaaldatonmiddellijkeaandachtbehoeft?Jekuntalslezerernietdevingeropleggenwelkstandpuntdemediainnementenopzichtevanderector.Devoorditonderzoekgeanalyseerdebladencreërendaarbijneutraliteitensuggererenzoonpartijdigheid.Hetlijkteropdatzehunhandennietwillenbrandenaandevraagofdezekwestiealdannietcollectiefisendringendisvoorieder-een.De‘hartenkreet’suggereertoprechtheid.Dekrantenerkennenduswelhetprobleem,maarbrengenhetalsgedrevendoorpersoonlijkeurgentie.

6.3.1 Strategieënbehorendebij

interactioneelprobleem2

Ikbespreek,netalsbijdestrategieënbehorendebijinteractioneelprobleem1,achtereenvolgens: 1 Dediscursievestrategieëndiederectorinzet. 2 Hetinteractioneleprobleemdatopgrondvandezestrategieën uithetgeanalyseerdemateriaalnaarvorenkomt. 3 Dereactiesvandemedia.

Devolgendestrategieënkomennaarvoren: a Hetlatenziendathijnietalleenstaatinzijnwaarnemingenvan eenurgentprobleemdoorgroepscitateneneendriedelige-lijst. b Hetsuggererendathetprobleemlosvanhembestaatdoor scriptsenspecifiekeeigenschapsformuleringen. c Hetaantonenvandefeitendoorkwantificeringen.

Ikbekijkweerhoederectordezestrategieënhanteertomeenbepaaldinteractioneelprobleemoptelossen.Zoworsteltderectorhiermethet

92

dilemmadathijopbasisvanpersoonlijkeervaringenbewijslevertdathetprobleemlosvanhembestaat.Ookalshijernietzouzijn,ishetertoch.

Derectorlegtdeuitspraakomdat wij te Marokkaans zijn geworden (regel3)indemondvandeoudersvandeHindoestaanseleerlingen:zeggen hun ouders (regel4).DerectorverwijsthiernaarHindoestaanseleerlingendievanschoolzijngegaan,waarhijbijvoorbeeldhadkunnenverwijzennaarNederlandseleerlingen.Deformuleringeninregel3en4staandelezertoedeconclusietetrekkendaterkennelijkeenhomogeneHindoestaanseoudergroepisdieheterovereensisdathet‘teMarokkaans’isgeworden.Derectorzelfdoeterverdergeenexclusieveclaimsoverenkanopdezemanierooknietverantwoordelijkwordengehoudenvoordeconclusiesenevaluatiesdieanderenmaken.Daarbijzijnhetnietzomaaruitsprakenvananderendiehijhieraanhaalt,maarhetzijnbeweringenafkomstigvaneengroepwaarvanwekunnenveronderstellendatdieooktotdeallochtonenbehoortendaaromwellichtmindergauwverdachtzoukunnenwordenvanracisme.Zezoudenereerderzelfhetonderwerpvankunnenzijn.Omdatzijdelaatstezijndiejezoukunnenverdenkenvaneenvooroordeel,moetditwelhetbewijszijndatzijdewaarheidspreken.

Wooffittobserveerdedatwanneermensenuitsprakendoenoveropmer-kelijkesituatieszeveelaleengroepscitaatgebruikenenzotonendat‘ookanderen’en‘heelveelmensen’dithebbenervaren,ditookvinden,ookzienetcetera(activevoicing;Wooffitt,1992).Omdathetonmogelijkisomaldeverschillendestemmendiezichhierovergeuithebbenteciteren,wordteensamenvattendgroepscitaatgebruikt.Zosuggereerjealssprekereenbewijsdatlastigteweerleggenisvoordeontvanger,debronnenervanzijnimmerslastigtetraceren.Welduidelijkisdathetnietdesprekerzelfisdieditzegt.Eenbelangrijkprincipebijgroepscitatenisdatdittypecon-structiesveelalgeaccepteerdwordtterwijlwealstaalgebruikerswetendatmensennooitvolledighetzelfdezeggen.Eengroepscitaatwordtvaakdoorontvangersopgevatalsa)hetsoortvandingendiemensenzeiden,ofb)watzezoudenkunnenzeggen,ofc)eenbeknopteversiediedeessentieweergeeft.Bovendienimpliceerteengroepscitaateenonafhan-kelijkegroepvangetuigenenomdathuneigenwoordenwordengebruikt,werkthetalseenbewijsmiddeldat‘hetechtzois’.Derectorsuggereertdatandereallochtonen‘ditookvinden’,maartegelijkertijdvoorkomthij

Interviewfragment4 3 Dit jaar zijn zes Hindoestaanse leerlingen vertrokken. Omdat wij te Marokkaans zijn 4 geworden zeggen hun ouders. …122 regels weggelaten tot het slot…

93

demogelijkheiddathetcitaatbijvoorbeeldgeverifieerdkanworden.Hetgroepscitaatmarkeertzodefeitelijkheidvandesituatieopzijnschool‘andereallochtoneouderszeggenditook’.Zelfsoudersdiezelfpotentieelonderwerpvandiscriminatiezoudenkunnenzijnvindendesituatie‘teMarokkaans’.Sjamaarvoorkomtzodathijeenvoudigkanwordenaangesprokenopdiscriminerendeuitsprakenenmaakthetextrageloof-waardigdathetderealiteitisdiehijbeschrijft.

Derectorbeschrijftnietéénelementvanhetbekendeprofielvaneenpro-bleembuurt,maarbeschrijftdezeineenlijstmetdriefacetten:een hoge werkloosheid, veel criminaliteit en verloedering (regel45-46).Hijsugge-reertzohetcompleteprobleemteomschrijven.Hetmakenvaneenlijstuitdriedelen(three-partlist;Jefferson,1990)geefteennormatieve,con-ventionelestatusaaneenbeweringenwordtveelgebruiktombepaaldezakenalseenalgemeenvoorkomendecategorievoortestellen.Driefacet-tenzijndekkendvoorhetheleprobleemendaaromisditdehelewaarheid,hetzijndefeiten. Feitenwordenveelalopgevoerdineeninteractiewanneerdegeloof-waardigheidvandesprekerinhetgedingis,ofalsietsnietzovanzelfspre-kendis,bijvoorbeeldomdatheteen‘gekke’ervaringofeen‘delicaat’themabetreft(Potter,1996,p.109).Gespreksdeelnemerstrachtenbijvoorbeeldhuntwijfelsovereencontroversieelthemateverhullen,ofzepresenterenhunobservatiesovereenomstredenthemaalsheelfeitelijk.Zokandegeldigheidvaneenbeweringofdegeloofwaardigheidvandesprekerzelfwordenverhoogd.Wekijkennogeenkeerterugnaarinterviewfragment2waarbijderectoreenthuissituatieomschrijftdiejeveelaantreftin(Marok-kaanse)gezinnen,eensituatiediedaarkennelijkheelgewoonis:

Interviewfragment5 43 Inmiddels staat volgens de gemeente 61,4 procent van de inwoners van de 44 wijk te boek als niet-etnische Nederlander. De wijk beantwoordt aan het 45 bekende profiel van een probleembuurt: een hoge werkloosheid, veel 46 criminaliteit, verloedering. Maar als je dat zegt, merk je hoe groot het 47 allochtonentaboe is. Mijn bestuur wilde er nooit iets van horen, terwijl dit 48 nuchtere feit toch de hoofdoorzaak van onze neergang is. Er is maar een 49 oplossing en dat is de school sluiten. …77 regels weggelaten tot het slot…

84 Als je op huisbezoek gaat besef je pas goed hoe ontzettend belangrijk de rol van de ouders is. 85 Ze krijgen van thuis niets mee. Moeder spreekt geen Nederlands, ze schenkt thee en serveert 86 zoet gebak. Vader zit op de bank werkloos te wezen. …40 regels weggelaten tot het slot…

94

Derectorschetsteenveelvoorkomendeschrijnendetoestand.Daarbijbrengthijhethuisbezoeknietalséénspecifiekeepisodewaarinhijzelfdegeneisdieopvisitegaatendusookverantwoordelijkkangehoudenwordenvoorzijnuitsprakenoverderolvandeouders.InplaatshiervanwordtdescèneopzodanigewijzegeconstrueerddataldezethuissituatiesbijMarokkaanseleerlingenzozijneniedereendielangsgaat,zalditzien.Hijnormaliseerthierdatditindezegezinnenvaakhetgevalis.Blijkbaarishetgewoonindezekringenomwerkloostezijn,opdebanktezitten,geenNederlandstespreken.Dezeconstructieszijnduseenkrachtigmid-delvoorderectoromzijneigenervaringgeldigheidtegeven.Opgrondvanzijnervaringsuggereerthijhierdatditechtzogaat.Derectorgebruiktinditfragmentnaastdealgeïdentificeerdecontrasten(ziep.82)ookscript-formuleringen(scriptformulations: Edwards, 1994, 1995, 1997).Scriptfor-muleringenwordendoormensengebruiktombepaaldegebeurtenissenofhandelingenalseenveelvoorkomendpatroon(ofjuistalseenafwijkingvaneenpatroon)teschetsen.Hetideevaneenscriptisoorspronkelijkafkom-stiguitdesocialepsychologieenwordthiergedefinieerdalseenmentaalschemadatmensenineenbepaaldesituatiehanteren.Eenscript(Zim-bardo,2005)bestaatuitinformatieoverspecifiekehandelingenwaarvanjeverwachtdatzeopeenbepaaldemanierineenspecifiekesettingzullenplaatsvinden.Zohebbenwescriptsvooruitetengaan,hetmakenvaneentelefonischeafspraakofhetbezoekenvaneenhuisarts. Discursievepsychologiezietscriptsnietalseenmentaalfenomeen,maaranalyseerthoemensenscriptsgebruikenininteracties.Doorietsteformulerenalseenpatroon,ofjuistalsafwijkendvanhetnormalepatroon,kunnenwedeverantwoordelijkheidvoordatwatwezeggenondermijnen(Edwards,1995).

Wezienderectorinhetvolgendefragmenteveneenszo’nscriptformuleren:

Zolaatderectorzienwatoverhetalgemeengebeurtalslerarenles-gevenmetdeuitspraken:Een leraar wiskunde moet hier de stof op vier, vijf taalniveaus uitleggen ener wordt hier zo ontzettend veel naar elkaar geschreeuwd de hele tijd (regels92-94).Sjamaarlaatzienhoeerghetisomaandezegroeptemoetenlesgeven,hetzijndeleerlingendiehetonderwijs

Interviewfragment6 92 Een leraar wiskunde moet hier de stof op vier, vijf taalniveaus uitleggen. 93 En er wordt hier zo ontzettend veel naar elkaar geschreeuwd de hele tijd. 94 Kankerhoer roepen is voor veel leerlingen een gewone manier van praten ...32 regels weggelaten tot het slot…

95

onmogelijkmaken,deleraarwiskundedoetalhetmogelijkeomdezegroepdestofuitteleggen. Scriptformuleringenwordenveelalgebruiktincombinatiemetspeci-fieke eigenschapformuleringen (dispositions;Edwards,2003,Abell&Stokoe,1998)waarbijbepaaldeeigenschappenwordentoegeschrevenaanbepaaldemensen.Omdatheteenregelmatigpatroonis,zoisdesuggestie,moethetwelmetvaststaandeeigenschappenvandoenhebben. Ookinhetgevalvanderectorwordenkenmerkendievoorveelalloch-tonenopgaanzodaniggeconstrueerddatdesuggestieontstaatdathetnietderectorisdiedezeeigenschappenhierennubedenkt,maardatzeindezemensenzelfzitten.Zowordeninzijnbijdrageherkenbarekarak-teristiekentoegeschrevenaandeallochtonekinderen.Deuitingkanker-hoer roepen is voor veel leerlingen een gewone manier van praten (regel94)iszo’neigenschapformulering.HetsprekenvanderectorintermenvaneigenschappenisduseenmanierombijMarokkanenbepaaldeeigen-schappenaantetonen.Ookhierisdesuggestie:‘Ditzijndefeiten,ditligtnietaanmijneventuelevooroordeel’.RectorSjamaarkanzodepotentiëlebeschuldigingondermijnendathiervandiscriminatiesprakeis.

Hetformulerenvanscriptsenspecifiekeeigenschappenformuleringenzijneenoplossingomdeomgevingteovertuigenvanhetprobleem.Heteffectvandergelijkeformuleringenisdatjealsactorsuggereertgeeninvloedtehebbenopdergelijkegebeurtenissen.Derectorpresenteerteenrealiteitdiebuitenhemomplaatsvindt,hetiseengrootprobleem.Hijformuleertdegebeurtenissenindezealineaalseentoeschouwer,eenobservant.

Eenandereconstructiediederectorveelgebruiktishetopvoerenvangetallen.Dezegetallenversterkeneveneenshetbeeldvanfeitelijkheidbui-tenderectorom.Wezienditinhetvolgendeinterviewfragment:

Zosuggereerthetgetal61,4 (regel43)datSjamaardefeitenletterlijktotopdekommakent,decijfersondersteunenhem.Derectorlaatzozienzelfdeschoolniettewillensluiten,hetzijndefeitendiehemdwingen.Enhetzijngeenacademischeanalysesmaarcijfersdiehijkanaanhalenvanuitzijnspecifiekekenniseninzichtindekwestie.Dezepresentatievancijfers,diehijzouitzijnmouwlijktteschudden,onderstrepenzijnervaring.Ditkwan-tificerenisookzichtbaarinhetvolgendeinterviewfragment:

Interviewfragment7 43 Inmiddels staat volgens de gemeente 61,4 procent van de inwoners van de 44 wijk te boek als niet-etnische Nederlander. …82 regels weggelaten tot het slot…

96

Deuitspraakin de leeftijd van nul tot veertien,veertig procent (regel118-119)iseenkwantificering(quantificationrhetoric;Potter,1991)diedesug-gestiewektdatderectorhierzijnhuiswerkgedaanheeft.Hijgaatnietovereennachtijs,hijweetprecieswaaroverhijpraat.Degetallensuggererenexactheid.Bovendienwordtdebetekenisvandegetallennietdoorderectorgecreëerdmaardiebetekeniskomtuitdegetallenzelfnaarvoren.Ofwel,‘ditiseenfeitelijkbestaandprobleem’.Eenanderzouhetookzozienomdathetderealiteitis.

SamenvattingBovenstaandeanalyseheeftlatenziendatderectorzijnrapportagefeitelijkbestaandmaaktviadevolgendewegen: a Hetgebruikvaneengroepscitaatwaarbijdittypeformuleringlaat

ziendathijnietalleenstaatinzijnwaarnemingenvaneenurgentprobleem,anderen–zelfsallochtoneouders–zienditookzo.Denietgespecificeerdequotediederectorgebruikt,toontdateenhomogeneHindoestaanseoudergroepdezelfdeconclusiestrektalshij.Doorhunwoordentegebruikenvoorkomthijopracismetewor-denaangesproken.Hetgebruikvaneendriedeligelijstsuggereertdathijhetcompleteprobleembeschrijft.

b Hetgebruikvanscriptsenspecifiekeeigenschapformuleringenomaantegevendatdedoorhemgeschetsterealiteitechtbestaat.Hetgaatnietomincidentelesituatiesmaaromeenpatroon.Hetisdepraktischelogicadieuitgaatvanscriptsdieeenpatroonsuggererenenomdatheteenregelmatigheidis,moethetweleeneigenschapzijndievoordezegroepmensenopgaat.Opdezewijzesuggereerthijdathetnietaanhemligtdathijditzoziet,maarhetprobleembestaatlosvanhem,iedereenkanditzien.Daarbijondermijntderectordathijbeschuldigdwordtvanvooroordelendoorhetalseenfeitelijkbestaandprobleemneertezetten.

c Hetaanbrengenvankwantificeringen.Zolardeerthijzijnbetoogmetcijferswaardoorhijsuggereertdathetgefundeerdis.Hijpre-senteertdecijfersalsfeiteneneenanderzaldaartochhetzelfdeuitkunnenconcluderenalshijzelf.Dusookdoorhetkwantificerensug-gereerthijdathetnietaanhemzelfligtdathijditzoziet,maardathijslechtsconstateertwatdefeitenlatenzien.

Interviewfragment8 117 Verspreiding over de hele stad en omgeving zal niet meevallen omdat van 118 de kinderen in de Randstad in de leeftijd van nul tot veertien, veertig 119 procent allochtoon is. …7 regels weggelaten tot het slot…

97

Doorstrategieënintezetten,laatderectorhetvolgendetweedeinter-actioneleprobleemzien:

6.3.2 Interactioneelprobleem2:

Toevalligzieikhetzo,maarditis

eenfeitelijkbestaandprobleem

Derectormoetmetpersoonlijkeervaringenkomenomaantetonendathijhetprobleemkent,maarhijmoettegelijkertijdlatenziendathijpartnochdeelheeftaanhetprobleem.Hijzelfheeftdezesituatienietgescha-pen,zonderhembestaathetprobleemook.Sjamaarzorgterinzijnpre-sentatievandesituatievoordathetgaatomeenfeitelijkbestaand,maaronderschatprobleem.Zijnstrategieënduidendaarbijophetinteractioneleprobleemdathoemeerhijtrachtdecrisisaantetonen,hoemeerhettochoverhemgaat.Daardoorkandeindrukontstaandatzijnobservatievooralsubjectiefisenbevooroordeeld.Hijmoetdusmetbewijzenkomen,deomgevingzienteovertuigen.Tegelijkertijdkanhijalsklokkenluidernieteencrisisaankaartenopbasisvanlouterhardeenobjectieveacademischeonderzoeksgegevens:hijheeftdaarbijzijneigenervaringalsinbrengnodig(zieookhoofdstuk3).Hijmoetaantonenwaarhetprobleemovergaat,maarhetmoetnietalleenaanhemliggen.Derectortrachtditinteractio-neleprobleemoptelossendoortelatenziendathetprobleemnietoverzijnspecifiekesituatiegaat.Hetbestondaleerderenhetisgroterdanzijnsituatie,‘ooklosvanmijisheter’,ofwel,‘ditiseenfeitelijkbestaandpro-bleem.Defeitendiehijaandraagtzijnzosterk–staanopzichzelf–datookiederandertotdezeconclusiemoetkomeninzijnofhaarsituatie. Derectortoontdegeldigheidvanhetprobleemaanenconstrueertzijnbijdragezodathijhetnutoevalligisdieditzietenzegt,maariederanderhadditookkunnenzien.Hijziethieralservaringskundigewateraandehandis.Vanuitdezeervaringishijookbetrokkenbijdesituatie.Tegelijker-tijdziethijdatdezesituatiealsietswatlosvanhembestaat.

Ikbekijkhieronderofdekrantenzichrichtenopdegeïdentificeerdestra-tegieënvanderector.Behandeltdedoormijgeanalyseerderesponszijnbijdragealseenfeitelijkbestaandprobleemenhoudenzederectordaarbijbuitenschot?

98

6.3.3Reactiesopstrategieën2

Indebekekenreactiesvandekrantenkomteenpatroonnaarvorenwaarindekrantendebijdragevanderectorvoorstellenalsfeitendie ze al kenden.Zoevaluerenjournalistendesituatiealseenneerwaartsespiraal,eenkloofenontwikkelingdiewedekomendejarenvakerzullenzien. Detweevolgendevoorbeeldenlatenditzien.HeteerstefragmentiseenredactioneelcommentaarvanLeoPrick,destijdsvastecolumnistbijNRC HandelsbladindesectieWetenschapenOnderwijs.

Infragment6evalueertdekrantderedenvoorhetopheffenvaneenschoolalsietsdatniet prettig (regel15)klinktentoontzobegripvoordenega-tieveresponsvanbuitenstaanders (regel13)ophethandelenvanderector.Ofwel,opheteerstegezicht,alsjeweinigvandezesituatieweet,ishethardetaaldiehierwordtgeuit.Decolumnistvervolgtzijnbetoogmetdeuitspraak:maar als je er eventjes over nadenkt, snap je al vlug (regel15-16)ensuggereert‘wijsnappenallang’dathetgaatomeen onontkoombare ontwikkeling (regel15-16).Deimplicatieis‘alskrantkendenwedezenega-tieveontwikkelingal,wezagenhetzelfookaankomen’.Dekrantschetstdesituatiebovendienalseenontwikkeling die we de komende jaren nog veel vaker zullen zien (regel29-30)en een logische fase is in het proces van emancipatie (regel16-17).Dekrantbeschrijftdezeobservatievanuiteen

Responsfragment6 Auteur: Leo Prick Rubriek: Wetenschap en Onderwijs Lengte: 618 woorden 13 Het verbaast mij niet dat buitenstaanders moeite hebben met Sjamaars oplossing. 14 Een school opheffen omdat hij te zwart en daarmee te onaantrekkelijk is geworden, dat 15 klinkt niet prettig. Maar als je er eventjes over nadenkt, snap je al vlug dat het gaat om een 16 onontkoombare ontwikkeling. Sterker nog: dat het een logische fase is in het proces van 17 emancipatie dat steeds meer allochtonen hun kind niet langer als vanzelfsprekend sturen 18 naar de dichtstbijzijnde school, maar bewust een keuze maken. Net zoals wij in 19 Nederland al jaar en dag gewend zijn te doen dus. ...8 regels weggelaten... 28 ‘Utrecht is niet de enige plaats waar een zwarte school in een zwarte wijk zijn havo/vwo 29 top ziet wegkwijnen. Het is bovendien een ontwikkeling die we de komende jaren nog 30 veel vaker zullen zien. Daardoor zal het onderwijsaanbod in zwarte wijken zich steeds 31 meer beperken tot zwarte vbo’s en zwarte mavo’s. Als je vindt dat dit hoog genoeg 32 gegrepen is voor onze allochtonen en als je er de voorkeur aan geeft dat ze hun wijken 33 niet uitkomen, moeten we de gettoscholen in stand houden.’ (bron:NRC Handelsblad,9mei,1998)

99

‘vogelperspectief’entoonteenbredereblikopdezaak(birdseyeperspec-tive,Bal,1985).Dekrantsuggereerthetprobleemteoverzien,zijkunnendefeitenopafstandbeoordelen. Denieuwsbronbreidtbovendiendedefinitievandecrisisuitwanthetgaatomeentoestanddiebreedspeelt,opeenprocesmatigniveauont-wikkeling (regel29)enopeengeografischniveau:Utrecht is niet de enige plaats (regel28).Ofwel,‘wijhaddenditzelfalgesignaleerd’. Dekrantoriënteertzichdusopdestrategieënvanderectorenbeves-tigthetprobleemvanzwartescholenalseenfeitelijkbestaandprobleem.Tegelijkertijdgeeftdekrantaandatditprobleemsymboolstaatvooreenprocesdatzichopgroteschaalvoordoetenimpliceertzohetprobleemopdejuistewaardetekunnenschatten.Metanderewoorden:overdebreed-heidvanhetprobleemneemtdekrantwelverantwoordelijkheid.Heteerderbesprokenresponsfragment2bijsectie1(ziep.88)wordtopnieuwbekekenwaarbijweggelatenregelsnuwelzijnopgenomen:

Eenopvallendepresentatieinfragment7isdepassagewaardekrantderolvandeoudersevalueert:Ouders hebben nu eenmaal de neiging...(regel21)enOuders plegen hun kinderen dus...(regel22)enOuders laten hun oren dus niet...(regel24).Dekrantconstrueerthiereenlijstindriedelen.Zoalsalbeschrevenbijinterviewfragment5geefthetmakenvaneenlijst(three-partlist;Jefferson,1990)eennormatieve,conventionelestatusaaneenbewering.Dezewordtveelgebruiktombepaaldezakenalseenalgemeenvoorkomendecategorievoortestellen.Dezedrieaspectenzijndekkendvoorhetheleprobleemendaaromisditdehelewaarheid,hetzijndefei-ten.Doorhetzotepresenterenwordtdesuggestiegecreëerddatditvooroudersinhetalgemeenopgaat,eencompleetbeeldvandewerkelijkheid

Responsfragment7 Auteur: redactie Rubriek: Media Lengte: 588 woorden 21 Ouders hebben nu eenmaal de neiging hun kinderen het beste onderwijs te gunnen, ongeacht 22 hun eigen wereldbeeld. Ouders plegen hun kinderen dus naar scholen te sturen waar ze zich 23 kunnen ontwikkelen en tegelijkertijd kansen krijgen voor het leven na de opleiding. 24 Ouders laten hun oren dus niet hangen naar bestuurders en bewindslieden die, al dan niet in 25 het kader van de eindeloze experimenten die over hun hoofden worden uitgestort, aandringen 26 op enig geduld. En omdat de onderwijsvrijheid constitutioneel vastligt, kunnen ze dus kiezen 27 tussen allerlei soorten scholen voor hun kinderen. ...15 regels weggelaten tot het slot... (Bron:NRC Handelsblad,8april,1999)

100

meteendwingendelogica.Dezelogicawordteveneensopgeroependoorhetgebruikvanhebben nu eenmaal (regel21)enhetherhaaldedus (regel22en24).Metanderewoorden:‘wehaddenditkunnenverwachten’.Dekrantbrengthetprobleemalsietsdatvoorspelbaaris,datnietnieuwis.

Onderstaandfragmentisdealineadievoorafgaataanhethierbovenbesprokenfragment7:

Inditfragmentwordteencontraststructuuraangebracht,namelijkindeformuleringsommigen noemden Sjamaar cynisch en gevaarlijk, anderen verweten hem een ‘nederlagenstrategie’ (regel14-15).Wezagenderectorditookdoenbijinterviewfragment2en3(p.84-85).Zoalsbeschrevenbijdiefragmentenwekkencontrastenindeeersteplaatsspanningoptussentweetegengesteldedelenenmakendeoplossingvanhetschoolbestuuromzichvandevermoeide rector (regel17)teontdoenwerd weggezet (regel17)opmerkelijk.‘Ditprobleemspreektvoorzichenkanonmogelijkontkendwordenentochgaanbeleidmakershiertegenin’,ishierdeimpli-catie.DeformuleringBestuurders en politici reageerden dan ook onmid-dellijk als Pavlov-honden (p.13-14)toontdatdereactiesuitdezehoekteverwachtenwaren.Ofwel,beleidmakersenpoliticigebruikenoneigenlijkeargumentenomgezwindvanderectoraftekomenenzohetechtepro-bleemteontwijken.Dekrantbeschuldigtdusdeelsbeleidmakersenpoliticienkiestvoorderector.Zowordendewaarnemingenvanderectoralsnog niet onjuist (regel18)beschreven.

Responsfragment8 Auteur: redactie Rubriek: Media Lengte: 588 woorden 8 Een nieuwe lente, een nieuw geluid in Utrecht? Allerminst. De wijze waarop Sjamaar op 9 de valreep is weggewerkt, getuigt juist van een winterse benadering. De vermaledijde 10 rector zei vorig jaar dat zogeheten ‘zwarte scholen’, die niet meer in staat zijn een serieuze 11 Havo/VWO-opleiding te verzorgen, beter kunnen worden opgeheven omdat ze de 12 neerwaartse spiraal alleen maar versnellen. Dat was een onaangename conclusie, die 13 bovendien in een onaangename vorm was gegoten. Bestuurders en politici reageerden dan 14 ook onmiddellijk als Pavlov-honden. Sommigen noemden Sjamaar ‘cynisch’ en 15 ‘gevaarlijk’, anderen verweten hem een ‘nederlagenstrategie’. En het ministerie van 16 Onderwijs vroeg om geduld en vertrouwen, omdat integratie nu eenmaal per definitie tijd 17 kost. Het tempo waarmee Sjamaar werd weggezet als een vermoeide rector, maakt zijn 18 waarnemingen echter nog niet onjuist. ...22 regels weggelaten tot het slot... (Bron:NRC Handelsblad,8April,1999)

101

SamenvattingSommigenieuwsbronnenbrengenhetinterviewalseencridecoeurdieauthentiekisengehoordmagworden,zoalswezagenbijresponsanalyse1(p.87-91).Maaruitresponsanalyse2blijktdatanderenieuwsbronnenderectordenieuwswaardevanzijnhartenkreetontzeggenenzedezecrisispresenterenalseenontwikkelingdiezealzagen.Zijclaimenzijnobserva-tie,ofwel‘wijkendenditprobleemvanzwartescholenvoordatjijermeekwam’.Dekrantenbevestigenduswelhetbestaanvanhetprobleem,maarhalentegelijkertijddenieuwswaardeervanweg. Dehierbovengeanalyseerdebronnenwekkenbovendiendesuggestiezelfdeconsequentiesteoverzien.Zijzijndegenendiekunnenbepalendatdesegregatieeenonontkoombareontwikkelingis.Enzijzijntevensdege-nendiedepoliticienbeleidmakersalsgroepaansprekenophunverant-woordelijkheidvoorhetfeitelijkeprobleem.Zopositionerendekrantenzichalsbeoordelaarvanhetprobleem.Indiezinnemenzedepositievanderectorover.Zeontnemenhemhetwoordvoerderschap.

6.4.1 Strategieënbehorendbij

interactioneelprobleem3

Ikbespreekalslaatstedestrategieëndiehorenbijeenderdeinteractioneelprobleem.Zotrachtderectorooktevoorkomendathemverwetenkanwordendathijzichzouniethebbeningezetomdesituatieopzijnschoolteverbeteren.Hierbijgebruiktderectordevolgendetweestrategieën: a Hetcreërenvaneenonbepaaldewij-enzijgroep. b Hettotlevenbrengenvanreacties.Ikkijkhiernaartweeinterviewfragmenten.Daarbijhebikininterviewfrag-ment8ookeenpassage(regel54-57)opgenomenwaarinhetredactionelecommentaarwordtweergeven.

Interviewfragment8 54 Sjamaar zou niet weten welke alternatieven er nog zijn. In 2002 heeft het 55 Niels Stensen misschien nog 500 leerlingen over, te weinig om leerlingen 56 alle vakkenpakketten van de nieuwe bovenbouw havo/vwo aan te 57 bieden. Collega’s van andere Stivko-scholen hebben hem aangeraden ‘het 58 taalprobleem aan te pakken’. Een ander opperde dat een verlengde 59 schooldag het tij misschien nog kan keren. Alsof dat nog niet geprobeerd 60 is. We hebben jarenlang het scholingsbudget uitgegeven aan cursussen 61 Nederlands als tweede taal, men weet niet eens wat we allemaal 62 geprobeerd hebben. We krijgen problemen met de afvloeiingslijst als we

102

Onduidelijkiswieaanhetwoordisin:In 2002 heeft het Niels Stensen mis-schien nog 500 leerlingen over, te weinig om alle leerlingen alle vakken-paketten van de nieuwe bovenbouw havo/vwo aan te bieden (regel54-57).Ooklijkthetdateraanhalingstekensmissenin:alsof dat nog niet gepro-beerd is (regel59-60).Afgaandeopdeinhoudvandeformuleringmoetditweleencitaatzijnvanderector.Maarhetinleidenderedactionelecommentaarmaaktdebijdragevanderectoronduidelijkophetpuntvanverantwoordelijkheidvooruitspraken.TochishetzeerwaarschijnlijkdathetSjamaarisdieformuleert:we hebben jarenlang het scholingsbudget uitgegeven. (regel60)enmen weet niet eens wat we allemaal geprobeerd hebben (regel61-62).Hetgebruikvandepersoonsvormmeervoudwe moetwelverwijzennaareenformuleringdoorderector.Daarbijiswe (regels60-62)hiereenconstructievanderector(aldannietbewust)omdeverantwoordelijkheidvoorhetprobleemookbijzijnschoolteleggen.Doorhetzotezeggentoontderectortegelijkertijdinzetaan,debereid-willigheidomerzelfwelietsaantedoen.‘Ikhebmijnbestgedaan,nietshelpt,numoetenzijookietsgaandoen’,isdandesuggestie.Dezesugges-tieontstaatookdoordeformuleringeen ander opperde dat een verlengde schooldag het tij misschien nog kan keren… (regel58-59),ofwelzewetennietwaarhetomgaat,maarzoudenwelbetermoetenwetenendaaromzijnzeookmedeverantwoordelijk. Daarbijisopmerkelijkdatdewij-vormvoorblijkbaarnogeenanderegroepwordtgebruiktindeuitspraakwe krijgen problemen met de af vloei-ingslijst als we die vijftig docenten van jullie moeten overnemen (regel62-63).Hetperspectiefveranderthier,‘we’isnudegroepcollega’svanandereStivko-scholenenderectorcreëertnueen‘wij-zij’tegenstellingtussenzijnaanpakvanhetprobleemendievanzijncollega’s. Derectorhaaltindezelaatstepassagevaninterviewfragment8ookeengroepscitaat(activevoicing;Wooffitt,1992)aan:

63 die vijftig docenten van jullie moeten overnemen, is ook een argument om 64 een onvermijdelijke beslissing uit te stellen. Of ze zeggen: Jullie zijn toch 65 gespecialiseerd in deze leerlingen? Ja hou ze maar bij je, zullen ze 66 bedoelen. …60 regels weggelaten tot het slot…

64 Of ze zeggen: Jullie zijn toch 65 gespecialiseerd in deze leerlingen? Ja hou ze maar bij je. zullen ze 66 bedoelen. …60 regels weggelaten tot het slot…

103

HetgroepscitaatdatSjamaarformuleert Jullie zijn toch gespecialiseerd in deze leerlingen? (regel64-66)laatziendatzijncollega’svananderescho-lendeverantwoordelijkheidvoorhetprobleemleggenbijzijnschool.Derectorgebruiktdewoordenvandegroepomtebewijzendathetechtzoisdatcollega’snaarzijnschoolalseengespecialiseerdeschoolverwijzen.Maarhetisonwaarschijnlijkdatdezewoordenprecieszoentegelijkertijdgezegdzijn.Ookinditgevalwetenlezersnietdeaantallencollega’sdieditzozeidenenofzebijelkaarwarentoenzedituitspraken.Werdenzebijvoorbeeldgevraagdoverspecialisatiesinleerlingen?Wewetenzelfsnietoferüberhauptwelcollega’sgeweestzijndieditnaarvorenbrachten.Hetpuntisdatdezeuitspraakdezevrageneffectiefkanomzeilenomdathetgroepscitaatconsensussuggereert:meerderen,ze zeggen (regel64),zeidenditblijkbaarzo.Of,zoalsPotterstelt:‘Itallowstheinferencesthattherearewideconsensusandindependence’(Potter,1996,p.162).Zowordtinhetmiddengelatenofdezelerarenonafhankelijkvanelkaardezeevaluatiemaken.Deformuleringstaatdelezertoedeconclusietetrekkendaterkennelijkeenhomogenegroepvanlerarenisdieheterovereensisdatzijdezeleerlingennietopvangenomdatzijernietingespecialiseerdzijnendeschoolvanderectorwel.BovendienkanSjamaardoorhetzotepresenterennietverantwoordelijkwordengehoudenvoordeconclusiesdiedelezertrektwanthetisimmersaandelezerwathijalseenfeitopvatenwatniet.

Derectorgebruiktnogeencitaatinditfragmentenhaalteenreactieaanvancollega’s van andere Stivko-scholen diehemhetadviezenhebbengege-ven‘het taalprobleem aan te pakken’ (regel57-58).Sjamaarportretteertdeadviezenvancollega’salsbelanghebbend.Ditaspectlaatzichzienindeuitspraak:ja hou ze maar bij je zullen ze bedoelen (regel65-66)(Edwards,2006,p.6)Ofwel,hetzijntipsdievanuiteigenbelang(Edwards&Potter1992)wordengegevenomervanaftezijn.Zohoevenzenietsaanhetpro-bleemtedoen.Bovendienzijndezecollegialeadviezenvoorspelbaar.VantoepassingishierdebekendeEngelseuitdrukking‘theywould,wouldn’tthey’.DezeuitspraakrefereertaaneenberoemdEngelsschandaalwaarbijeenbekendpoliticuseenseksuelerelatiezouhebbenmeteenprostituee.Deformuleringwerddoordeprostitueegebruiktineenrechtszaakinhaarreactieopzijnontkenningvandezeseksuelerelatie.Dezeconstructiebehandeltdatwatgeantwoordisdoordepoliticusalsteverwachten.Hetishettypeantwoordendatiemandmetzo’nachtergrond,zijnmaniervandoenzou zeggen.Ofwel,‘logischdathijdatzegt,‘hijheeftdaarbelangbij’. Doortewijzenopdebelangenvanzijncollega’sondergraaftookSja-maardekrachtvandedoorhunaangedragenargumenten.Ditkomttotuitdrukkingindeuitspraak:of ze zeggen (regel64),metanderewoorden:

104

‘veelanderealternatieveninhunreactieszijnerniet,dithebbenwealeer-dergehoord,zijzijnvoorspelbaarinhunkritiekenoplossingen’.Derectorsuggereertzobekendtezijnmetdezefakeoplossingen,dieeigenlijkvalsevoorwendselenzijnomhetprobleemteomzeilen.Almetalwektderectoreen lijst van verschillende reacties totlevendieiedervoorzichgeenoplos-singenlijkentezijn.

Ininterviewfragment9construeertderectorweereenandere‘wij-groep’:

Deuitspraakindelaatsteregeldaar zijn we het toch allemaal over eens? (regel121-122)moethiereenbepaaldegemeenschappelijkheidmetde‘anderen’creëren(Aarts&teMolder,1998,p.55)viadeformulering‘we’.Doortesprekenindewij-vormkandeverantwoordelijkheidgedeeldwor-denmetdelezer.Delezerisanoniemenlaatzichdusmakkelijklenenvooreengedeeldeverantwoordelijkheid.Hetvariërenmetverantwoordelijkheidsteltnietalleenderectorinstaattothetverminderenvandeaanspreek-baarheid,maarscheptdusookdegelegenheidvoorhemomzichteiden-tificerenmeteenonbepaaldeachterban.Hetwe enallemaal (regel122)lijktzoeenappèlopzijnretorischegesprekspartners.Devraagisechterofhijhierinookslaagt.Zolaatderectorookziendatwatnubijhemeenprobleemis,straksookanderengaattreffen.Hijcreëertopdezewijzeeengevoelvanonbehagen,mogelijkookbijdelezers.‘Hetkomtookbijjou’lijkthierdeboodschaptezijn.Zijnbijdragekandaaromwerkenalseenwaar-schuwingvooreenontwikkelingdieookanderenkantreffen.‘Hedenik,morgenjullie’,isdeimplicatievandezeconstructie.Zomaaktderectorinfragment9verwijtennaarzijnomgevingmaargeefthijnietspecifiekaanwatdiedanmoetdoenomhetprobleemtebestrijden,enwiewaarvoorverantwoordelijkis.

SamenvattingDeinterviewfragmenten8en9lateneenpatroonzienwaarbijderectordeomgevingaanspreektophaarverantwoordelijkheidomietsaanhetprobleemtedoen.Derectortoontderelevantievandesituatievooronbe-paaldeanderen.DaarbijverrichtSjamaarweerverschillendediscursieveactiviteiten.Dezezijn:

Interviewfragment9 119 Maar zo is het ook niks, niet voor de school, niet 120 voor de leerlingen. Als ze de wijk uitgaan voor een andere school komen 121 ze eerder in contact met milieus waar het heel anders aan toe gaat. 122 Onderwijs moet kansen bieden, daar zijn we het toch allemaal over eens? …4 regels weggelaten tot het slot…

105

a Hetcreërenvaneenonbepaaldewij-enzijgroepdoorhetgevarieerdgebruikvanonbepaaldepersoonlijkevoornaamwoor-den.Daarbijverschuiftdewij-groepinhetverloopvanhetinterviewnaareenzij-groep.‘Wijhebbenalwatgedaan,nuzijnzijaanzet’,isdeimplicatie,maarwiedandezezij-groepis,isnietaltijdduidelijk.Delezerzouhieruitopmoetenmakendatookhijtotdiecategoriebehoortenaangesprokenwordtopzijnverantwoordelijkheidomietstedoenaandezecrisis,wantcollega’svanderectorontkennenhetprobleem.Maarhetvelewisselendegebruikvan‘je’en‘we’heeftalseffectdatonduidelijkiswanneerhijwelkegroepwaartoeaanspreektomdathijdezij-enwijgroepalgemeenhoudt.

b Hettotlevenwekkenvanreacties:doorhetopsommenvandeargumentenenhetaanhalenvangroepscitatenvanzijncollega’slaathijziendatzijhetprobleemvanonderwijsbiedenaandezegroepvanleerlingentrachtteontlopen.Derectortoontdathijallemoge-lijkereactiesuitzijnomgevinggehoordheeft,maardatgeenvandesuggestieszinvolzijn.Daarbijheefthijzelfallesalgedaanwathijkon,hijheeftookallesoverwogen.Hijkentdeoplossingenéénvooréén.Hemrestnunietsmeerdandebalbijdezezij-groepteleggen.

Omdatderectorerstrategieënvoorinzet,speelthierblijkbaareenderdeinteractioneelprobleemvoorhem.

6.4.2 Interactioneelprobleem3:

Hoekanikdebalbijjullieleggen,

zonderdatmijgebrekaaninzet

wordtverweten?

UitdegetoondestrategieënblijktdatdebijdragevanderectorkanwordenafgedaanalsrefererendaaneenlokaalprobleemdatalleenSjamaartreft.Wanthoemeerhijzijnsituatiealsernstigafschildert,metveelspecifiekeinformatiediehetdramaduidelijkmaakt,destemeerhijhetprobleemookparticulariseert.Dushoetreffenderzijnverhaalenhoemeerhijzijngelijktrachttebewijzen,hoebeperkterookdegeldingskrachtervankanzijn.Hijmoetervoorzorgendatdeomgevinggaaterkennendatditverschijnselillustratiefisvoorietswatiedereenkanraken.

106

Deboodschapvanderectoris‘pasmaarop,hetkomtookbijjou’.Enerzijdsjaagthijdaarmeemogelijkbijdelezerangstaan,anderzijdsverwijthijdeomgevinghetechteprobleemteontkennen,zichervooraftesluiten.Hetgaateromdatdeomgevingbegrijptdathijnudeklokluidt,omdatmor-geneenanderaandebeurtis.Hijstuiterhiernuop,maarstraksishetookdaar,bijjullie.Derectorstaatdusvoordeopgavederelevantievanhetpro-bleemaantetonen,voorhemzelf,maarookvoordeander.Bijlezersmoethetideegaanlevendathijenzijnschoolervanallesaanhebbengedaanomhetprobleemtebestrijden.Daarbijisdeomgevingvoorspelbaarinhaarreacties,maardiezalernogtochechtzelfmeeaandeslagmoeten

6.4.3 Reactiesopstrategieën3

WatdoendevoorditonderzoekbestudeerdekrantenmetSjamaarsuitspra-ken?Drievoorbeeldenvanreactiesopzijnbetoogzijnindezeanalyseopge-nomen.Alseerstekijkenwenaarresponsfragment10datgevondenisineendagelijkseactualiteitenrubriekvanhetlandelijkdagbladde Volkskrant:

Derectorwordtdoorde directeur van het Multiculturele Instituut Utrecht (regel5)neergezetalsiemanddiemoeilijkdoetenzeurt:Waarom praat rector Sjamaar ons een depressie aan? (titelenregel2-3).Sjamaarpraatonseenprobleemaandatweniethebben.Zosuggererendebeschrijvingen

Responsfragment10 ‘WaarompraatrectorSjamaaronseendepressieaan?’ Auteur: Esther Bakker Rubriek: Dag in dag uit Lengte: 721 woorden 1 ‘Wat maakt mij het uit of een school zwart, wit, groen of geel is. Als het maar een goede 2 school is.’ A. Najib kan er met zijn pet niet bij. ‘Waarom praat rector Sjamaar ons een 3 depressie aan? Vroeger had je in Nederland asociale arbeidersbuurten. Zulke buurten 4 worden nu als een grote bedreiging gezien. Waarom? Omdat de concentratie een kleur 5 heeft gekregen.’ De directeur van het Multiculturele Instituut Utrecht (MCIU) heeft met 6 verbazing de uitlatingen van rector M. Sjamaar over het Niels Stensen-college gelezen. 7 Sjamaar voorspelt dat zijn school ten onder gaat aan de grote concentratie Marokkaanse 8 leerlingen. Hij betwijfelt of de school in de toekomst nog bestaansrecht heeft. 9 De Marokkaanse Najib heeft zelf een dochter op het Niels Stensen-college. Volgende 10 week doet ze eindexamen havo. ‘Ik heb haar naar die school gestuurd omdat het een 11 uitstekende school is. Ze doen er veel aan culturele educatie’. ...60 regels weggelaten tot het slot... (Bron:de Volkskrant,8mei,2003)

107

‘Ik heb haar naar die school gestuurd omdat het een uitstekende school is. Ze doen er veel aan culturele educatie’ (regel10-11)datdeschoolzelfwelinordeis,maarhetderectorisdiemoeilijkdoet. Ookvaltdeuitspraakop:heeft met verbazing de uitlatingen van rector M. Sjamaar over het Niels Stensen-college gelezen (regel5-6).Deuitdrukkingverbazing laatziendatdedirecteurafstandneemt,hijheefthetbijvoorbeeldnietmetgroteergernisofboosheidgelezen.‘Waarheefthijhetover,hetisgeenprobleem’wordtviadereactievandedirecteurgesuggereerd.

HetvolgendefragmentkomtuithetBrabants Dagbladeniseenopiniebij-dragevanonderwijsredacteurEmmanuelNaaijkensoverhetinterviewvanderector.Inditfragmentgaatdejournalistvooralinopdewijzewaaropderectorhetprobleemverwoordt.

Responsfragment11 Auteur:EmmanuelNaaijkens Rubriek:Onderwijs Lengte:852woorden 1 De rector van een Utrechtse scholengemeenschap klaagde deze week over een teveel aan 2 allochtone leerlingen op zijn school. Zijn verhaal typeert volgens onderwijsredacteur 3 Emmanuel Naaijkens hoe verkeerd er in Nederland over dit onderwerp wordt gepraat. 4 Het allochtonenvraagstuk laat zich niet simpel vangen in sjablonen en dito 5 oplossingen. Want zo veelkeurig als de moderne Nederlandse samenleving is, zo 6 uiteenlopend zijn ook de problemen die zich op terreinen als het onderwijs voordoen als 7 gevolg van die smeltkroes. Een voorbeeld van een dergelijke clichématige benadering kwam 8 deze week uit Utrecht. In een openhartig interview met het Onderwijsblad vertelde de 9 gedesillusioneerde rector M. Sjamaar van Het Niels Stensen college in Utrecht dat hij geen 10 toekomst meer zag voor zijn school ...2 regels weggelaten... 13 Een teruglopend leerlingenaantal is bovendien geen exclusief 14 probleem voor ‘zwarte’ scholen. Er zijn bijvoorbeeld diverse brede ‘witte’ 15 scholengemeenschappen (vbo tot en met vwo) in Brabant die zwaar te lijden hebben onder 16 de concurrentie van smalle ‘witte’ scholengemeenschappen (havo/vwo). Zelfs zodanig dat 17 her en der soms noodgedwongen gesprekken over fusies plaatsvinden. En maatschappelijke 18 veranderingen (zoals het sterk toegenomen aantal echtscheidingen) laten ook op menig 19 ‘witte’ school zijn sporen na. De ‘verzwarting’ slaat toe heet het dan en ‘witte’ ouders sturen 20 hun kinderen naar ‘witte’ scholen, met in hun kielzog een kleine groep ‘zwarte’ kinderen van 21 hoogopgeleide ‘zwarte’ ouders. De betrokken school wordt daardoor nog ‘zwarter’, vooral 22 een bepaald soort ‘zwart’, in het geval van het Niels Stensen college Marokkaans. Dit 23 ongenuanceerde zwart-witdenken beheerst in toenemende mate de discussie in het 24 onderwijs aan allochtonen. ...31 regels weggelaten tot het slot... (Bron:Brabants Dagblad9mei,1998)

108

IndeeersteregelDe rector van een Utrechtse scholengemeenschap klaagde deze week over een teveel aan allochtone leerlingen op zijn school (regel1-2)zetderedacteurderectorneeralsiemanddieklaagt.EenstudievanEdwardsnaardewijzewaaropsprekersklachtenformulerenlaatziendatklagennietalleenvandoenheeftmetdatgenewaarovermenzichbeklaagd–hetobject–maarookmetdeklagerzelf.Bijhetuitenvaneenklachtslaathetprobleemalsnelterugopdeklagerzelf.Edwardsnoemtditdesubjectievekantvanklagen(complaining;Edwards,2006,p.1-12).Wezienhierdatdekrantdebijdragevanderectorconstrueertalseenparticulierprobleem.Hetisderectordieklaagtovereenteveelaanallochtoneleerlin-genopzijnschool.DaarbijwordtSjamaarookgepresenteerdalseenvoor-beeld,zijn verhaal typeert (regel2),vanhoeerinhetalgemeenverkeerd (regel3)overgepraatwordt.Ofwel,dewijzewaarophiergesprokenwordtoverhetprobleemisnietgoed.Metdeuitspraakde gedesillusioneerde rec-tor (regel9)suggereertdekrantdatderectorhetprobleemoverschat,hijdraaftdoorenisdaaromookgefrustreerd. DeformuleringHet allochtonenvraagstuk laat zich niet simpel vangen in sjablonen en dito oplossingen (regel4-5)indiceertwaterinhetvervolgvanhetfragmentwordtbetoogd.Zowordtinhetberichteencontrast-structuurgecreëerdtussenenerzijdsdeveelkleurig (regel5)enduscom-plexewerkelijkheid,enanderzijdsdeongenuanceerde discussie (regel23)dieoverhetonderwijsaanallochtonenwordtgevoerd.Ofwel,dediscussiezoalsdieindesamenlevinggevoerdwordtoverhetprobleemisteeen-zijdig.Dejournalistplaatstdaarbijconsequentdebegrippenwitenzwarttussenhaakjesenneemtzoafstandvanditonderscheid.Ookindeformu-leringde’ verzwarting’ slaat toe heet het dan (regel19)zienwedekrantzichdistantiërenvandewijzewaarophetprobleemwordtgedefinieerd.Daarbijisderectoreenvoorbeeld (regel7)vanhoeerclichématig (regel7)overditthemawordtgesproken.

IneenANPberichtwordteenreactiegeschetstuitdeMarokkaansegemeenschapophetinterviewmetSjamaar:

Responsfragment12 Auteur: redactie Rubriek: Binnenland Lengte: 229 woorden 1 De Marokkaanse gemeenschap in Utrecht eist dat het bestuur van het Niels Stensen 2 College maatregelen neemt om de situatie op de school te verbeteren. ‘Het bestuur moet 3 ervoor zorgen dat de rust op school en het vertrouwen in de leiding worden hersteld en dat 4 de kwaliteit en de continuïteit van het onderwijs zijn gegarandeerd.’ 5 Dat zegt A.Tahrioui namens zeven Marokkaanse organisaties in Utrecht vrijdag in een

109

Inresponsfragment12wordtSjamaaropimplicietewijzede leiding (regel3)neergezetalsiemanddiederust (regel3)opschoolheeftverstoordenhetvertrouwen (regel3)heeftbeschadigd,waarbijookdekwaliteit en de con-tinuïteit van het onderwijs (regel4)inhetgedrangzijngekomen.HetANPvoertdaarbijveelcitatenopvanTahriouidiespreektnamens zeven Marok-kaanse organisaties in Utrecht (regel5).Inhetcitaat‘Voor ons was dit een complete verrassing, zelfs voor twee mensen die in de ondernemingsraad van die school zitten.’ (regel17)wordtookinditfragment,netalsbijfrag-ment11,gesuggereerddatSjamaaroverdrijft,onseenprobleemaanpraatdatwezelfnietzienenwaarvoorhijonseerderooknietheeftgewaar-schuwd.Ditblijktookuithetcitaat;‘Alleen op deze school niet zo, omdat iedereen dacht dat het daar juist goed ging’ (regel23). Eenanderopvallendcitaatis‘Die waren zeer stigmatiserend voor ons. Hij zei dat er weinig te beginnen is met de kinderen, dat ze geen manieren hebben. Zo wordt de ellende op de Marokkaanse kinderen en hun ouders afgeschoven.’ (regel19-21).DezeuitsprakenimplicerendatderectordeMarokkaanseleerlingennegatievekenmerkentoedichtenhetvoorhenalsbevolkingsgroepzeermoeilijkisomvanditbrandmerkaftekomen.

SamenvattingDekrantenscheidendelastigesituatievandewijzewaaropdieverwoordis.Zeonderkennenhetprobleem,maarondersteunendemanierwaaropderectorhetnaarvorenbrengtniet.Sterkernogzijdistantiërenzichhiervan.Zowordtindereactiesgefocustop‘hetaanpratenvaneendepressie’,hetklagenenstigmatiseren.Daarbijgaatdeaandachtuitnaarderectorennietnaardatgenewaaroverhijzichuitspreektinhetinterview. Krantengevenruimteaanmeningenvananderenendewijzewaaropzijhetinterviewhebbenopgevat.Zevoerenouders,eenbestuurdereneenonderwijsredacteuropenplaatsenzichzelfbuitendediscussie.Hetzijnanderendiezijnbijdragealseenonterechtverwijtevalueren.Ofwel,opdestrategieëndiederectorinzetomhetinteractioneleprobleemvan‘Hoekan

6 reactie op uitlatingen onlangs van rector Sjamaar van de middelbare school. …10 regels weggelaten… 17 ‘Voor ons was dit een complete verrassing, zelfs voor twee mensen in onze 18 organisaties die in de ondernemingsraad van die school zitten.’ Bovendien hekelen de 19 organisaties de uitlatingen van Sjamaar. ‘Die waren zeer stigmatiserend voor ons. Hij 20 zei dat er weinig te beginnen is met de kinderen, dat ze geen manieren hebben. Zo 21 wordt de ellende op de Marokkaanse kinderen en hun ouders afgeschoven.’ Volgens 22 Tahrioui zijn Marokkaanse ouders wel degelijk betrokken bij de opleiding van hun 23 kinderen. ‘Alleen op deze school niet zo, omdat iedereen dacht dat het daar juist goed ging.’ (Bron:ANP15mei,1998)

110

ikdebalbijjullieleggen,zonderdatmijgebrekaaninzetwordtverweten?’telijftegaanwordtdoordeomgevinggereageerdmet‘wehebbengeenprobleem,waarommaakjeonseenverwijt?jehebtzelfhetprobleemnietaangepakt’.Hijkrijgtdebaldusteruggespeeld,derectorheeftzelfeenpro-bleem.Marokkaanseouderszijnweldegelijkbetrokkenbijdeschoolvanhunkindendachtendatallesgoedging,zezijnverbaasd.

Ineenoverzichtzienwedandevolgendediscursieveactiviteitenvanderectorgeschematiseerd:

Bovenstaandeanalyseaandehandvannegeninterviewfragmentenentwaalfresponsfragmentenlaatdrieinteractioneleproblemenvoorderectorzien.

Figuur6.3

Interview-fragmenten

StrategieënSjamaar InteractioneleproblemenSjamaar

Reacties

1,2,3 a Hetaantonenvandeernstvandecrisisdoorextremiserendtaalgebruik.

b Hetaantonenvandeurgentievanhetpro-bleemdoorcontrast-structuren.

1 Erwoedteenbrand,maarikhoudmijnhoofderbij.

1 Hetiseenpersoonlijkehartenkreet.

4,5,6,7 a Hetlatenziendathijnietalleenstaatinzijnwaarnemingenvaneenurgentprobleemdoorgroepscitateneneendriedeligelijst.

b Hetsuggererendathetprobleemlosvanhembestaatdoorscriptsenspecifiekeeigen-schapsformuleringen.

c Hetaantonenvandefeitendoorkwantifi-ceringen.

2 Toevalligzieikhetzo,maarditiseenfeitelijkbestaandprobleem.

2 Hetiseenfeitelijk,maarreedsbekendprobleem.

8,9 a Hetcreërenvaneenonbepaaldewij-enzijgroep.

b Hettotlevenbrengenvanreacties.

3 Hoekanikdebalbijjullieleggen,zonderdatmijgebrekaaninzetwordtverweten?

3 Hijmaaktonseenverwijt.

111

Bijheteersteinteractioneleprobleemkanderectorwordenaangesprokenophetfeitdathijwelveelophefmaaktoverweinig.Hijoverdrijftdezaak.Terdiscussiestaatzijnpersoonlijkeinschattingvandeurgentievandecri-sisomdathetemotieszijndiehemdrijven.Hijtrachtditoptelossendoortelatenziendathijhetprobleemnietondercontrolekanhebbenomdathettegrootis. Bijhettweedeinteractioneleprobleemstaatophetspeldathijeenpersoonlijkeervaringinbrengtdienaarhemterugkanverwijzen,waardoorhijalsbevooroordeeldwordtopgevat.Alsoplossingcreëerthijdecrisisals‘eenopzichzelfstaandeentiteit’.Hetzijnlouterdefeitendiehijlaatzien,diestaanlosvanhem. TenslottelooptSjamaarbijhetderdeinteractioneleprobleemhetrisicodathemverwetenwordtdathetzijneigenschuldisdathetzogelopenisbijzijnschool.Dathijzelfhetprobleemnietgoedheeftaangepaktenomditrisicoteomzeilenbetrekthijdeomgevingerbij.Hijmaaktzijnomgevingmedeverantwoordelijkvoordegesignaleerdeproblemen.Dereactiesvanzijncollega’suithetveldtypeerthijals‘voorspelbaar’.Decrisisisdusnietalleenurgentenbestaand,zoalshijbijinteractioneelprobleem1en2toont,maarooknogrelevantvooriedereen.

Kortom,deinteractioneleproblemenvoorderectorzijn: a Dathijzichbetrokkentoont,maarnietteveel. b Dathijvanuitdefeitenspreekt,hetpatroonlaatzien,maar nietbevooroordeeldis. c Dathetprobleemhemtreft,maariedereenschuldigis. Bijalledriedeinteractioneleproblemenkomteenbelangrijkthemanaarvorenendatisdatderectorinzijnbijdragenalspersoontrachtafstandtenemen.Hijdeprivatiseert decrisis.Hijtoontinhetinterviewdathetpro-bleemlosvanhemstaat.Edwardszegthieroverdatwatmensenzeggen,altijdookbetrekkingophenzelfheeftenzezoekendaartoeoplossingenomdezesubjectievekantingesprekkenteregelen(Edwards,2006,p.1-12,zieookhoofdstuk4,p.66).Bijvoorbeeldwanneereenmoederzegt‘mijnzoonisgoedinsport’,kanzijwordenaangesprokenophaarsubjectiviteit.Eenreactiezoukunnenzijn:‘Logischdatjedatzegt’. Dekrachtvandezereactieisdathetdebelangenvandemoederbloot-legt.Zoligthetvoordehanddatzijbevooroordeeldis,geenobjectieveevaluatiekanmakenomdatzijoverhaareigenkindspreekt.VanbelangishierdathetnietgaatomdeinterpretatievandeanalistofeenuitspraaksubjectiefofobjectiefismaarzoalsEdwardszegt…‘thesearemattersattendedtointhetalkitself’(Edwards,2006,p.1).Mensentrachtendezesubject-objectkwestiesininteractiesoptelossendoora)zichvoortedoen

112

alsiemanddienietgeneigdiszakengroterofmooiervoortestellendandatzezijnenb)zichtepresenterenalsiemanddienietgauwietsnegatiefszegt(bijvoorbeelddoorteklagen,tebekritiseren)(Edwards,2006,p.2).Bijeenklokkenluiderisdenoodzaakomdekwestieteobjectiverengrootomdathijindividueleverantwoordelijkheidheeftvoorhetaandeordestel-lenvaneenprobleem.Zokanhemverwetenwordenzelfhetprobleemmedeveroorzaakttehebbendoorbijvoorbeeldonachtzaamheid,incompe-tentieofluiheid.Dezeaantijgingenkaneenklokkenluidertegengaandoortetonen‘zichernietvanaftewillenmaken’.Dezeklokkenluider,Sjamaar,trachtdergelijkebeschuldigingenvoortezijn.Hijtoontzichverantwoor-delijkvoordeomgeving,omdathijsuggereertdatwathijhiernusignaleertopzijnschool,straksoveralhetgevalkanzijn.

6.5 Conclusies

OpgrondvandeanalyseconcludeerikdatrectorSjamaareringeslaagdisomdeproblemenmetzijnschoolaantekaarten.Maarhoewelderectordeaandachtvoorhetprobleemmetzijnbijdrageveroverdheeft,raakthijdezeookweerkwijt.Zohalendekrantendeurgentievanhetsignaalaf,doordatzijdeuitingvanrectorSjamaaralseenparticulierprobleembehandelen.Zijsuggererenviadeterm‘hartenkreet’datheteenprivateemotiebetreft.Derectorslaagternietinomdecollectieveurgentievandecrisisaandekaaktestellen. Ookkanikdeconclusietrekkendatdemediaworstelen,enerzijdsmetderectoralspersoonenanderzijdsmetdefeitendiehijaandeordestelt.Zijsprekenbijvoorbeeldvan‘eenwaarnemingdienietonjuistis’.Daarbijclaimendebladendefeitendiehijbrengtalsreedsbekend.Mediaont-nemenhemduszijnwoordvoerderschap.Bovendienisereerderooknietsaangedaan,terwijliedereenhetkonzien.Ofwel,hetprobleemisoudenbekend.Metanderewoorden:omdathetgeennieuwsiswatderectornaarvorenbrengtenereerderooknietsaangedaanis,verlamtzijnsignaal. Tenslotteconcludeerikdatdeklokkenluidererwelinslaagthetbelangvanhetprobleemaandeordetestellen.Krantendistantiërenzichechtervandewijzewaarophijhetprobleemverwoordt.Zoslaagthijernietindelastvanhetprobleemtedelen.Derectorsuggereertdathijzijnbestheeftgedaanendatnuanderenietsmoetengaandoen.Ditimpliceertdathijzelfzijnhandenervanaftrekt.Maardooranderendebaltoetespelenkrijgthijhemterug. Kortom,denieuwsbronnenontnemenderectorzijnstatusalsklok-kenluider.DoordezereactievandekrantenverliestSjamaarhetdeultiemebeoordelaarvandesituatietezijn.

113

Hoofdstuk 7

Eensocialebeweging aanhetwerk

7.1 Inleiding

Inhetvorigehoofdstukbesprakikdeinteractioneleproblemenenoplos-singenvaneenindividuelecrisismakelaar:rectorSjamaar.Indithoofd-stukgaikkijkennaardeuitingvaneengroepcrisismakelaars,eensocialebeweging.DaartoeanalyseerikeenopenbareverklaringvandeverenigingBeterOnderwijsNederland(hiernagenoemdBON)waarindeonderwijs-vernieuwingenalscrisisaandekaakwordengesteld.Dezeverklaringishetmanifest‘Helphetonderwijsverzuipt’datauteursAdenMarijkeVerbruggepubliceerdeninNRC-Handelsblad. Metbehulpvandiscoursanalysebekijkikwelkeinteractioneleprestatiesdeoprichtersvandezesocialebeweginginhetmanifestleverenomeensluimerendecrisiszichtbaartemaken.Opdezewijzewilikdediscursievepraktijkendieactiefzijnbijhetafgevenvancrisissignalendoorcrisismake-laarsinhetpubliekedebatoveronderwijsvernieuwingophetspoorkomenenlerenbegrijpen.Inzichtinhoemensenoverrisico’spratendieheninhetlevenvanalledagomringeniscruciaalvoorhetontwikkelenvaneengoederisico-encrisiscommunicatieeneenbeterebeleidsontwikkeling.Deover-heidkandoordergelijkeinzichtenbeterinzichtverwerveninwaterindemaatschappijaandehandis.Hetgaathierbijnietomproblemendieaandeordewordengesteldalsthema,maarominzichtindeproblemenophetniveauvandeinteractiedieveelvandemaatschappelijkedynamiekrondomhetthemakunnenverklaren.Vooreenverderebesprekingvancrisismakelaarsenhunbetekenisvoorcrisiscommunicatieverwijsiknaardeeerstedriehoofdstukkenvanditproefschrift.

Eendiscoursanalysemoetantwoordgevenopdeonderzoeksvraag: Welke interactionele problemen hebben crisismakelaars die een crisis aankaarten en op welke manier lossen zij deze op?

IndithoofdstukbespreekikwelkeinteractionelezorgendeverenigingBONtoontinhaarmanifest.Welkeinteractioneleproblemenkomennaarvorenenwelkeoplossingenhanteertdezebewegingommetbepaaldeinterac-tioneleproblemenomtegaan?Daarbijbetrekik,netalsinhoofdstuk6,dereactiesvandemedia.Ikonderzoekofdezealdannietdeinteractionele

114

problemenenoplossingenvandecrisismakelaarsbevestigen.Voorafgaandaandeanalyseschetsikeerstdeachtergronden,deselectiecriteriaendemethodologischeaspectenbijcaseBON. 1 AchtergrondenvandecaseBONZoalsikookbeschreefinhoofdstuk5,isBONbegin2006inhetlevengeroepenmetalsdoel:‘Hetzogoedmogelijktotbloeilatenkomenvandepotentiesvanleerlingenenstudentendoorgedegenvakinhoudelijkeenalgemenevorming’(BON,2006).Inhetmanifestrichtendeschrijvers,AdenMarijkeVerbrugge,zichtegendeonderwijsvernieuwingendiesindsdeMammoetwetzijningevoerd. HetmanifestvanAdenMarijkeVerbruggespeelteenbelangrijkerolinhetinmiddelsopgekomendebatoverdeonderwijsvernieuwingenenhet‘nieuweleren’alsdidactischconcept.Daarombeschouwikindezestudiehetmanifestalseenbronvaninformatieomopvattingenuithetonderwijs-veldteinventariserenendezebetertelerenkennen.

2 SelectiecriteriavandecaseBONOpbasisvandebeschreveninzichteninvoorgaandehoofdstukken,onder-scheidikselectiecriteriavoordecasedieikwilgaananalyseren.Dezezijn: – De aanwezigheid van een sociale beweging. – Een uiting die veel reacties oproept. – Duurzaam resultaat.

DezecriteriakomenovereenmetdievandecaseSjamaar,maardeinvul-lingervanisnuanders.Ookkomtereenselectiecriteriumbij:hetaspectduurzaamheiddatvantoepassingisophetinstandhoudenvaneensocialebeweging.

Sociale bewegingNaasthetbestuderenvandesignalenvaneenindividueelinitiatiefwilikdeuitingenbestuderenvaneenbewegingdieeencrisisaandekaakstelt.Waaromslaagtofmislukteensocialebewegingbijhetbeïnvloedenvandepubliekeopinieenhetmobiliserenvaneenachterban?Hoeroepenzehetbeeldopvaneenactiegroep?Hoesuggererendezecrisismakelaarseenbewegingtezijn? HetmanifestvanBONishetstartpuntvanzo’nbeweging.Ikwildedynamiekindeeerstefasevandiebeweginganalyserendieisopgewektviadatmanifest.

115

Een uiting die veel reacties oproeptVoorditonderzoekhebikgezochtopdedigitalekrantenbankLexisNexismetdezoektermen‘onderwijsvernieuwingen’en‘nieuweleren’en‘BON’vanaf1januari1993tot1januari2010.Gekekenisnaardezeperiodeomdatvanaf1993vieronderwijsvernieuwingenzijningevoerd: – basisvorming – tweedefase – vmbo – het‘nieuweleren’.

BONheeft,zoblijktuitdebestudeerdejaargangen,deonderwijsver-nieuwingenalsthemauitdesectoropgepaktenopeenbrederplatformgebracht.Opvallendisdatdeauteursvanhetmanifestveelruimtekregen–anderhalvepagina–inNRC-Handelsbladvoorhetintegraalafdrukkenvanhunmanifest:deoriginelelengtebestaatuit4565woorden.Ookopdepolitiekeagendalijkthetmanifesteenmobiliserendefactortezijn.ZovormdehetverschijnenervaneenbelangrijkeaanleidingvoorhetinstellenvaneenparlementaironderzoekdoordeCommissie-Dijsselbloem.Aanhetmanifestwordtinheteindrapportvandatparlementaireonderzoekveelgerefereerd.Hetmanifestkandaaromalseenscharnierpuntinhetgedach-tegoedoverhetonderwijsinhetpubliekedebatwordenopgevat.

Duurzaam resultaatEenbelangrijkkenmerkvaneensocialebewegingisdatdezeduurzaammoetzijn(Klandermans,1996).BONwordtopgerichtop22maart2006enop31december2006teltdeverenigingal3154leden.Devereniginggroeitvervolgensdoorin2007naareentotaalaantalvan4483ledenop31december2007.Eenjaarlater,in2008,neemtdezegroeiweerafmetslechtseennettotoenamevan207ledenop31december2008.Hetleden-aantalin2010isvervolgensweeropgelopennaar5747omin2011terugtelopennaar4975leden.

Klandermanssteltdatelkesocialebewegingexpansieencontractiekent(Klandermans,1996).Periodesvanrusthoevendanookniettebetekenendatdebewegingisopgehoudentebestaan,hetkanookdeschijnbarerusttussentweeactiegolveninzijn(Klandermans,1996,p.97).Zotrektdeweb-site,vijfjaarnadeoprichtingvandevereniging,in2011gemiddeld10.000bezoekersperdag.Debewegingvoldoetdusaanhetselectiecriteriumduurzaamheid.

OpgrondvandehierbovenbesprokencriteriakiesikvoordecaseoverBON.Voordatikstartmetdeanalysebespreekikdemethodologischeaspecten.

116

3 AnalytischeprocedureInhetvorigehoofdstukanalyseerdeikdecaseSjamaaroversegregatieinhetonderwijs.IndithoofdstukkijkiknaardecaseBONoveronderwijs-vernieuwing.Ookdezecasewordt,netalscaseSjamaar,geanalyseerdmetbehulpvandiscoursanalyse,eenperspectiefdatwerdontwikkelddoordeBritsepsychologenPotterenWetherell(Potter&Wetherell,1987,1994,1995,Potter,2004)(ziehoofdstuk4).Inhoofdstuk5besprakikhoeenwaaromikhebgekozenvoordittebestuderenmateriaal. Inditonderzoeknaarsluimerendecrisesendeinteractioneleprestatiesvancrisismakelaarswilikdeproblemenachterhalenwaarzijininteractiesmeevandoenhebben.Steedsgaatheterom,netalsbijdevorigecase,specifiekeinteractieproblemenenoplossingenvoordeschrijversoptesporen.Ikkijkdaarbijnetzoalsindevorigecase,naardevolgendetweemanierenvooranalyse: 1 ‘Retorische’analyse:welketegenovergesteldeofalternatieveversie wordtmetdezebeschrijvingondermijndoftegengesproken? 2 ‘Sequentiele’analyse:hoewordtdeuitspraakbehandelddoorde recipiënten,inditgevaldekranten?

Bijderetorischeanalysegaathet,netalsbijhetvorigehoofdstuk,omdevraag‘welkeandereplausibelewereld,ofversievandewereldstaatophetspel’(ziehoofdstuk6,p.78).Doortekijkennaardealternatieveversiekanikbeterbeoordelenwatdefunctieisvandegepresenteerdeversie.Zokunnendeschrijversbewustofonbewustinachtnemenhoehunverhaalwordtontvangeneninhunmanifestanticiperenopreactiesdoorbepaaldeconstructiestoetepassen.Bewustofonbewustwillendeschrijversietsbereikenmethunbetoogenkunnenbedoeldeenonbe-doeldeeffectenontstaan.Hetprobleemvandeschrijversendestrate-gieëndiewordeningezetomdatprobleemoptelossen,hangennauwmetelkaarsamen. Bijdesequentieleanalysetoetsik,netalsbijdevorigecase,debron-fragmentenaanreactiesinkrantenentijdschriften.Dezemedia-analysewordtingezetomtezienhoedevoorditonderzoekbekekennieuwsbron-nende‘strategieën’vandeschrijversbehandelen.Ikkijkdaarbijnaarwelkeuitspraken,ofdelenhiervan,demediarelevantmakenenwaartoe.Ookbijdezecasekijkiknietnaardeafzonderlijkeuitsprakenvandeschrijvers,maarbestudeerikdereactiesvandekrantenalsonderdeelvaneenseriegespreksbeurten.Ikanalyseerdetekstalseeninteractionelesequentiewaarmeebepaaldehandelingenwordenverricht(Potter,2005,p.339). Tijdensdeanalysecombineerikduseenretorischperspectiefmeteensequentieelperspectief:debetekenisdiedeontvangerseraangeven.Destrategieëndieikbijdeschrijverskanaanwijzenendieikaldannietinde

117

reactieszieterugkomen,gevenmijinzichtindeinteractioneleproblemenvandeschrijvers.Uitsprakenkunnenwordenbegrepenalseenoplossingvooreenbepaaldprobleemindeinteractie.

Deanalyseisuitgevoerdopdevolgendewijze: Naeeneersteordeningvanhetmateriaaldatbestaatuithetmani-festenkrantenberichtenoverhetmanifestwordteersthetmanifestintensiefherlezen(zievooreenverderebesprekingvandezedataselectiehoofdstuk5).Daartoeworden,netalsbijdecaseSjamaar,ineeneersteleesrondevanhetmanifestbepaaldediscursievethema’sopgemerkt(ziehoofdstuk6enhoofdstuk4paragraaf4.4)envervolgensalspoten-tieelinteressantgecodeerd.Indaaropvolgendeleesrondeswordendezethema’ssteedsbijgesteld. Voorderesponsanalysezijn162reactiesinkrantenentijdschriftenbekekendiegevondenzijnmetdedatabankLexisNexisvanaf3juni2006tot1januari2010(zieookhoofdstuk5,paragraaf5.4).Naeenherhalingvanleesrondesiseruiteindelijkeencorpusvandertienkrantfragmentengeselecteerd.

Hetcoderenvanhetmateriaalintermenvandiscursievethema’swasgebaseerdopdeonderzoeksvraag: – Welke interactionele problemen hebben crisismakelaars die een crisis aan de orde willen stellen en op welke manier lossen zij deze op?

Omopdezevraagantwoordtekunnengevenmaakik,netalsinhoofdstuk6,gebruikvanhetDiscursieve Actie Model(Edwards&Potter,1992),(Potter,Edwards&Wetherell,1993). Deafzonderlijkeelementenuitditmodelwerdenbeschreveninhoofd-stuk4enzijnopgenomenindevormvaneenchecklistinhoofdstuk6. DoorcyclischtewerkenkanikookbijcaseBONbekijkenofkeuzesookgerechtvaardigdzijn.Isdatwatikgevondenhebooktestavenmethetmateriaalofmoetikmijnbevindingenbijstellen?Zowordendeindemani-festtekstgevondenthema’sgetoetstengespecificeerdmetbehulpvanfragmentendiedebetreffendethema’sbevestigenofjuisttegenspreken.Degeselecteerdefragmentenuithetmanifestdieikinditproefschriftaan-haalstaandusnietopzichzelf,maarzijnvoorbeeldenvanpatronenzoalsikdiehebopgespoordinhetcompletemanifest. Inhetonderzoekwordtookgekekennaarwelkegroterefenomenenindereactiesnaarvorenkomen.Zijnerbijvoorbeeldbepaaldeterugkerendeuitsprakenofthema’sdoorallereactiesheentezien?Alsdathetgevalis,danselecteerikdezefragmenten,dieikeveneenstoetsenspecificeermetfragmentendiethema’sondersteunenofjuistweerleggen.Gaandeweg

118

ontstaatzoeenpatroon.Ookindezecase,netalsbijcaseSjamaar,kijkiknaardeviantegevallen(teMolder1995,p.58;Potter,2005,p.339)inhetmanifestenindereactieserop.Ditzijngevallendietegenhettotdantoegevondenpatrooningaan.Alsditzoiskanditbetekenendatika)hetpatroonmoetaanpassenofb)datdeafwijking(en)mijnclaimsbevestig(en)t.

7.2 Resultaten

Opbasisvandeanalysekanikdiscursievestrategieënonderscheidendiedeoplossingvormenvoordrieverschillendeinteractioneleproblemenvandeschrijvers.Ookdezeproblemenkanik,netalsinhoofdstuk6,pasbeschrij-vennadatikeerstdeoplossingenhebgeïdentificeerd.Daaromzalikookindezeparagraafstartenmeteenbeschrijvingvandeingezettestrategieën,waarnaikhetbijbehorendeprobleembespreekenvervolgmeteenanalysevanderesponsvankranten.Zoverlooptdeanalyseviadebekendestappenuithetvorigehoofdstuk: 1 Strategieënbehorendebijeeninteractioneelprobleem. 2 Hetinteractioneelprobleem. 3 Reactiesdoordekrantenopingezettestrategieën.

Debesprekingvanderesultatenisnetalsinhetvorigehoofdstukgeordendindriesectiesdieelkeeninteractioneelprobleembeschrijven.Persectiebeschrijfikdaartoewelkediscursievestrategieëndeauteurs(bewustofonbewust)ineenbepaaldfragmenthanteren.Vervolgensbespreekikofderesponszich(inhunuitsprakenoverhetmanifest)aldannietoriënteertopdeoplossingenvandeschrijvers. BijcaseSjamaarbestaathetbronfragmentuit1400woordenenbijBONuit4565woorden.

7.2.1 Strategieënbehorende

bijinteractioneelprobleem1

Alseersteanalyseerikdriefragmentenuithetmanifest.Defragmentenillustrereneenpatroonwaarbijtelkens,metbehulpvanverschillendestra-tegieën,eenbepaaldinteractioneelprobleemwordtopgelost.Zolatendeschrijverszienzichterichtenopeencollectiefprobleeminplaatsvaneenpersoonlijkekwestie.Deschrijversstarteneenbewegingvooreenpro-bleemdatvooriedereenzichtbaarenrelevantis.

119

Deregelnummeringindefragmentenkomtovereenmetderegelnum-meringdieikgafaandebrontekst(ziebijlage6).Devolgendediscursievestrategieënkwamennaarvoren: a Hetsuggererenvaneenalgehelewantoestanddiecollectieve actierechtvaardigtdooreendriedeligelijst. b Hetcreërenvaneenelitairezij-groeptegenovereen bredewij-groep. c Hetuitdrukkinggevenaaneencollectieveverontwaardiging dooremotiewoorden.

Ikbespreekhoedeschrijversbovenstaandestrategieënhebbeningezet.

Nadehulpkreetvervolgendeschrijvershunmanifestmethetopsom-menvaneenlijstvandiskwalificaties:Het onderwijs motiveert niet, het rendement is er te laag en er wordt veel geld verkeerd besteed (regel3-4).Dezeformuleringisopgebouwduitdriefacettendietezamenhetbeeldvaneenalgehelewantoestandinhetonderwijsoproepen.Dergelijkeconstructieswordendriedeligelijstengenoemd(Three-partlists;GailJefferson1990).Zewordenvaakgebruiktomcompleetheidteprojecte-ren,waarbijinprincipewillekeurigeaspectensameneendrie-eenheidvormen.Aangeenvandedrieelementairevoorwaardenvoorgoedonder-wijswordtvoldaan.Namelijk:onderwijsmoet:1)motiveren;2)rendementsorteren;3)hetgeldgoedbesteden.Maargeenvandezebasaleeisenwordeningewilligdendaarommoeterwelsprakezijnvaneendramati-schesituatieinhetonderwijs.Deschrijversvrageninhunbetoogomhelegewonedingen:leerlingen moeten weer leren, leraren moeten weer lesgeven (regel5-6).Andersgezegd:wijhoevenditnietuitteleggen,

Manifestfragment1 NRC Handelsblad 3 juni, 2006 Rubriek: Opinie & Debat Originele lengte: 4565 woorden 1 Help! Het onderwijs verzuipt! Leraren, leerlingen en ouders moeten samen de strijd 2 aangaan voor beter onderwijs. Help, het onderwijs verzuipt! – 3 Het onderwijs motiveert niet, het rendement is er te laag en er 4 wordt veel geld verkeerd besteed. Daarom moeten de onderwijs- 5 vernieuwingen van de laatste jaren worden teruggedraaid: leerling- 6 gen moeten weer leren, leraren moeten weer lesgeven. Een manifest 7 van de voorzitter van de vereniging Beter Onderwijs Nederland. 8 Want zonder onderwijs geen goed functionerende maatschappij. …444 regels weggelaten tot het slot…

120

ditspreektvoorzich.DaaromishunergernisookteverklarenentebegrijpenendoenzijhierhunoproepHelp het onderwijs verzuipt! (titel).Dooreenalgehelewantoestandteschetsenwordtdeurgentievanhetprobleemduidelijk.

Deopgevoerdevoorzitter van de vereniging Beter Onderwijs Nederland (regel7)suggereertdatdeverenigingineenformeelkaderoverdeonder-wijsproblemenheeftnagedachtenerintensiefoverheeftgepraat.Hetformaliserenlaatziendatditprobleemserieuswordtgenomen.Hierspreekteenvoorzitterdieweergeeftwaaroverindeverenigingconsensusbereiktis.Hijzetzichinvoorbeteronderwijsnamensiedereen,inclusiefdelezer.Devoorzitterwordtdaarbijnietbijnaamentoenaamgenoemd.Erisbijvoorbeeldnietgekozenvooreenformuleringals‘ik,AdVerbrugge’.Devoorzitterveronderstelteenaanspreekpunttezijnvooreenbeweging.DeverenigingsteltzichverplichtNederland (regel7)tehelpenmetonsonderwijs.Hiergaatheteffectvanuitdatditserieustenemensignalenzijn:hetbetreftnietzomaareen(loos)alarmvaneenlingen.‘Wijzijnmetmeer,wehebbeneenachterban’,zowordtgesuggereerd.Daarbijwordtookdelezeraangesproken.Ditaansprekenopverantwoordelijkheidcre-eertookeenbepaaldegemeenschappelijkheidmetdeanderen(Aarts&teMolder,1998,p.55).Hetscheptdegelegenheidomzichmetdeauteursteidentificeren.Ofwel,detoestandinhetonderwijsgaatonsallenaan.Hetprobleemisvooriedereenrelevantendaaromisergeentwijfelmoge-lijkdatdezebewegingnodigis.

Ikbekijkeentweedefragmentuithetmanifest.

Infragment2beschrijvendeschrijversdesituatieinhetonderwijsalsonopgemerktin:helaas is de maatschappelijk interesse voor deze ingrij-pende hervormingen lange tijd zeer gering gebleven (regel13-14).Deschrij-versreïficeren(reifieddiscourse;Potter,1996,p.112)hierdoortesprekenover:de maatschappelijke interesse.Reïficerenishettoekennenvanzelf-standigheidaaneenabstractie.Zokunnenmensenhundepressie(eenabstractie)beschrijvenalsietsdatopzichzelfstaatmetbijvoorbeelddeuitleg‘ikzitaleenheletijdmeteendepressie’.Doortereïficerenkunnen

Manifestfragment2 13 Helaas is de maatschappelijke interesse voor deze ingrijpende 14 hervormingen lange tijd zeer gering gebleven, zodat de initiatieven 15 daartoe vooral zijn uitgegaan van een relatief kleine bestuurlijke 16 kaste in onderwijsland. ...434 regels weggelaten tot het slot...

121

abstractiestotlevengewektalsofereenagensis.De maatschappelijke interesse (regel13)verwijstimplicietnaaractorenmaarwiemaarwieofwatdanpreciesverantwoordelijkisvoorofschuldheeftaandezedesin-teresse,wordtinhetmiddengelaten.Welduidelijkisdateenrelatief kleine bestuurlijke kaste (regel15-16)ondertusseninitiatieven (regel14)heeftkunnenontplooien.Daterweinigaandachtvoordeze ingrijpende hervor-mingen (regel13-14)isgeweestbetreurendeauteursookmetdeevaluatiehelaas (regel13).Determhelaas isgeenrechtstreeksverwijtmaareenindirectespijtbetuigingoverdemaatschappijdiegeeninteressetoonde.Daardoorheeftdezebestuurlijkeelitekansgezienom,toenwijevenniethebbenopgelet,dezeingrijpende hervormingen (regel13-14)teinitiëren.Deschrijverssuggererenzodateenzij-groeponverantwoordhaargangisgegaanmet ingrijpende hervormingen.Doordezezij-groepneertezettenalseen relatief kleine bestuurlijke kaste wordtgesuggereerddathetomeenexclusievegroepvanmensengaatdiehaarvoorrechtenopeenoneigenlijkebasisverkregenheeft.

Deschrijversconstruerentegenoverdekleineelitairezij-groepeenbredewij-groepinfragment3:

Infragment3springendeschrijversvandezij-groep,debestuurlijkekaste,naareenonbepaaldewij-groep(Aarts&teMolder,1998,p.55)dieverant-woordelijkisvoordeoplossingwanthetisons onderwijs, onze welvaart enonze kinderen (regel128-129).Viadeze‘wij-groep’verbindendeschrijverszichookmetdegroepvanonderwijsbetrokkenendieindetitelwordtaan-gesproken.Zotonenzeeeninnerlijkemoreleverplichting(vanStekelen-burg,2006,p.21)aandesamenleving.Ofwel,deoproepvandeschrijverstotcollectiefactivismemoethierwordenbegrepenalseenmotiefdatvoorkomtuithunmoreleintegriteit. Deauteursbrengenhungrievennadrukkelijknaarvorenmetdetermsollen (regel128)engevenhierdooruitdrukkingaaneencollectievever-ontwaardiging.Dooremotiestesuggererengevenzeeenwaarschuwingaf.Immers:het wordt tijd om te beseffen dat we door te sollen met ons onderwijs onze welvaart en die van onze kinderen ernstig in gevaar brengen

Manifestfragment3 128 Het wordt tijd om te beseffen dat we door te sollen met ons onderwijs 129 onze welvaart en die van onze kinderen ernstig in 130 gevaar brengen. Ons onderwijs is aan een mate van inflatie onder- 131 hevig die op termijn ook economisch niet zonder gevolgen zal 132 blijven. ...318 regels weggelaten tot het slot...

122

(regel128-130).Deschrijversclaimenzotoegangtehebbentotdewaar-heid.Zeformulerenbijvoorbeeldniet‘wijvindenhettijd’maarsuggererenhiereenobjectievenoodzaak:het wordt tijd…(regel128). Deemotionelebewoordingenernstig in gevaar brengen (regel129-130)enaan een mate van inflatie onderhevig (regel130-131)ondersteunenhetexpliciettonenvanemotionaliteitoverdegangvanzaken(emotiondis-course;Edwards,1999).OnderzoekvandeBritsediscursiefpsycholoogDerekEdwardslaatziendatemotiewoordenbepaaldethema’sbenadruk-kenofwegduwen(Edwards,1999,p.282-283).Edwardszegtover‘emoti-oneeltaalgebruik’datemotiesintaalretorischvoordeelkunnenbewerk-stelligen.Emotiewoordensuggererennietalleenspontaniteitenechtheid,maarzekunnenookbegripwekkenvooreenbepaaldereactieopeenbepaaldesituatie.Ditishierookhetgeval:deschrijverssuggererenzodathunbetrokkenheidvoortkomtuiteenoprechteemotie. Deergernisvandeschrijverslijktgerechtvaardigdwantmetredenenomkleed:hetisdebestuurlijkekastediehentotdezeagitatiebrengt.Bovendienlaatsollen (regel128)dewillekeurziendieuitgingvandebestuurlijke kaste enhaarinitiatieven (ziemanifestfragment2,regel14-15).Hetiseenvoorbeeldvandeonverantwoordelijkewijzewaaropdezebestuurlijkekastemetonsonderwijsisomgesprongenendaaromeenrechtvaardigingvooractie.

Deschrijvershebbenhetnietalleenoverdeteloorgangvanhetonderwijs,maarindeuitspraakook economisch (regel131)wijzenzeookopdeeco-nomischeimplicatiesdaarvan.Zerichtenzichhiermeeopeengroepvanpolitici:hetvelddatverantwoordelijkisvoornietalleeneenmoreelverval,maarookvoordenegatievemateriëleeffecten.Deschrijverskomenzoopvooreenbrederbelang,wantdecrisisreiktverderdanlouterhetonderwijs.

SamenvattingUitbovenstaandeanalyseblijktdatdeschrijversidentificatiemetdebewe-gingwillenoproependoordevolgendehandelingen: a Hetmakenvaneendriedeligelijstwaardoordeobservatiesvande

schrijversoverdecrisisinhetonderwijshetbeeldvaneenalgehelewantoestandsuggereren.Deauteursschetsendusnietéénpro-bleem,maarzebeschrijvendedramatischesituatieinhetonderwijsdiebovendienvooriedereenoverduidelijkis.Daaromkandebewe-gingooknamensanderenoptreden.

b Hetcreërenvaneenelitairezij-groeptegenovereenbredewij-groep.Deschrijversreïficerendegeringemaatschappelijkeinte-ressediedooreenzij-groepbenutisomhaarideeënzonderdraag-vlakdoortevoeren.‘Dezeverenigingkomtinverzettegendeelite’,is

123

heteffectvanhunuitspraken.Zeschuivenzodeoorzaakafvanhetprobleemopdebestuurlijkekasteennemenzelfdeverantwoorde-lijkheidvoordeoplossing.

Zemakenzichernstigezorgenoveronsmateriëleénmorelefailliet.Zeverheffenhunstemendoenditnamenseenmeerderheiddieapathischisgemaaktdooreenniettestuitenhervormingsdriftvaneenkleinegevestigdegroep.Doordezij-groepalskleinenelitairneertezetten,suggererenzederechtmatigheidvandebeweging.Daarbijbevestigtdevoorzittersrolhetformelekaraktervandebeweging:devoorzitterspreektnamenseengeorganiseerdegroepmensen.

c Hetgebruikvanemotiewoordengeeftuitdrukkingaaneencollectieveverontwaardiging.Deschrijverscreëreneenbredewij-groepdieookgedrevenwordtdooroprechteemoties.Daarbijslaandeschrijversnieteenklagendeofbeschuldigendetoonaan.Ookslaathunergernisnietdoornaarlouterrazernijenfrustratie.Deschrijverstonendaarentegeneengerichtecollectievegegriefd-heid.Dewij-groepdeelthunverontwaardigingisdeimplicatievandezestrategie.Wijgevenstemaaneenmurwgemaaktemeerder-heid,ishetbeelddathierwordtopgeroepen.Doordatdeschrijverszichzulkegrotewoordentoe-eigenensuggererenzedatzehetrechthebbenditzotezeggen.Daarbijgevendeemotiewoordenookdeurgentievanhetprobleemaandatheelsnelmoetwordenopgelost.

7.2.2 Interactioneelprobleem1:

Wijdragenditweliswaaraan,

maarhetiseencollectiefen

alomgevoeldprobleem

Destrategieënvandeschrijversduideneropdatzijworstelenmethetprobleemzichtewillenprofilerenalseengroepmeteenboodschap,dietegelijkertijdeenbreedgevoeldprobleemvertegenwoordigt.Omalsont-vangergemotiveerdtekunnenzijnvoorparticipatieishetooknodigjetekunnenidentificerenmetdebeweging(Stekelenburg,2006).Cruciaalisdaaromdatdeschrijverszichnietbovendesituatieplaatsen,maarzichverantwoordelijkmakenvoor‘onsonderwijs’enstemgevenaaneenmurwgeraaktemeerderheid.Deschrijversconstruereneenmarginaalzij-groepjedatzonderbreedmaatschappelijkdraagvlaktochkansheeftgezienomdeonderwijsvernieuwingenuittevoeren.

124

DezeconstructiesverschillenvanwatweinhetvorigehoofdstukzagenbijrectorSjamaar.Daarwerdiedereenmedeplichtiggemaaktaandesegre-gatieinhetonderwijs. Hierzettendeschrijverszichaftegeneenkleinebestuurlijkekasteenmakendezetoteen‘zij-groep’,dekastebehoortniettotdemeerderheid.Nietwij,alsstartendebeweging,vormeneenkleingroepje,maarzij:depoli-tiekverantwoordelijken.Daarbijmakendeschrijversdebestuurlijkekastetoteenkleinebovenlaag,eengeïsoleerdegroepdiemoetwordenbestreden.‘Zij’vertegenwoordigenonsnieten‘wij’alsverenigingdoendatwel. DeVerbruggescreërenookeen‘wij-groep’:hetiseenprobleemwaarwijallenlastvanhebben.Zoontstaatheteffectvanengagement:hetzijnwijdiehandelenvanuitwoedetegendebestuurlijkekaste.

Omdatdeschrijvershetprobleemalsoverduidelijkenrelevantvooriedereenpositionerencreërenzebestaansrecht.Iedereenkanziendatmotivatie,ren-dementengeldnodigzijnvoorhetonderwijs.Hetmanifest,deverenigingendevoorzittervertegenwoordigendaartegenoverhetcollectiefdatnuinactiekomtomditoverduidelijkeprobleemaandekaaktestellen.Daaromstartenzenueenbewegingengevenzestemaanietsdatallanggaandeis:BONisdeoplossingomhettijtekeren.Wekunnenonsgezamenlijkloteenanderewendinggeven.

Inhetvolgendebekijkikopwelkewijzedevoorditonderzoekbestudeerdemediazichaldannietoriënterenophetbeelddatdoordeauteursopgeroe-penis.Omdathetmanifestverscheenopdeopiniepaginaineenkranteneenmeninguitdraagt,wilikkijkenhoedezeinformatiebronnenreageerdenopdepublicatie.Ookbijdezecasezijndegeselecteerdefragmentenafkom-stiguitcolumns,rubriekenoveronderwijsenwetenschap,persberichteneninterviewsindebekekenbladen.

7.2.3 Reactiesopstrategieën1

Lukthetdeauteursomeenbreedgedragenbewegingtesuggereren?Behan-delendebladendeobservatiesvandeschrijversalseenserieustenemensignaal?Inheteersteresponsfragmentdatikbespreekomantwoordtegevenopdezevragen,schetstderedactievanhetlandelijkdagbladDe Telegraaf‘HetNieuweLeren’(inhetfragmentHNLgenoemd)alsietsdatzichsindsenkelejarenmanifesteertinhetonderwijsenwaartegendeverenigingBeterOnderwijsNederlandisopgericht.Deredactieplaatsteditartikelinderubriek‘Overmorgen’,eenrubriekoveronderwijsenwetenschap.Hetartikelver-scheenvierdagennadathetmanifestinNRC Handelsbladwerdgepubliceerd.

125

DejournalisthierbeschrijftdeVerenigingvoorBeterOnderwijsalsdeorganisatie (regel8)diebestaatuitouders en docenten (regel7)endieisopgericht (regel8).Hetinmiddels (regel7)geeftweerdatdeclubkennelijkerintussenaltoedoet.Ditisopmerkelijkomdatdezereactievierdagennahetverschijnenvanhetmanifestzelfkomt.Ofwel,dezereactiesuggereertdatdevereniging,nogmaarnetopgericht,nualactiefis.DaarbijwordtdeafkortingHNL (regel7)gebruiktvoorhetnieuweleren.Ditstandaardiseerthetnieuwelerenalsreedsbestaand,eenbekendteveronderstellenfeno-meenenlegitimeertzoookhetdoelvandevereniging. Inhetfragmentwordtde cultuurfilosoof Ad Verbrugge genoemdnaastArnold Heertje, Ayaan Hirsi Ali en Ursie Lambrechts (regel17-18);weten-schappersenpoliticidieookbekendzijnomhunbijdrageaanhetpubliekedebat.DesuggestiediehiervanuitgaatisdatVerbruggezichomringtmetmensendieertoedoen. DeuitspraakDe VBON is niet zomaar een groep actievoerders (regel19)suggereertdatditeengroep mensen (regel20)isdiemetserieuzepubliekethema’saandeslaggaatzoalsblijktuitdeformulering:die zich ernstig zorgen maken over de kwaliteit van ons onderwijs en die zich zo betrokken voelen bij de toekomst van het kind (regel20-22).De Telegraaf evalueerthetverzetvandeschrijversalsengagement.Dekrantbrengtdebetrok-kenheidvanBONalseenbeweegredenomhettijtewillenkeren.Hetisnietzomaaractiediezijnastreven:dezegedrevenheidkomtookvoortuitverbondenheidmetde toekomst van het kind (regel21-22).Metandere

Responsfragment1 Auteur: Redactie Rubriek: Sectie Lengte: 323 woorden 7 Inmiddels is er door ouders en docenten in antwoord op HNL de Vereniging voor Beter 8 Onderwijs Nederland (VBON) opgericht. De organisatie verzet zich tegen HNL en maakt 9 zich zorgen over het feit dat kennisverwerving volgens een leerplan als minpunt wordt 10 beschouwd. Het onderwijs verarmt daardoor en leerlingen wordt schade berokkend. ...6 regels weggelaten... 17 Naast de cultuurfilosoof Ad Verbrugge, die voorzitter is, zitten Arnold 18 Heertje, Ayaan Hirsi Ali en Ursie Lambrechts in het comité van 19 aanbeveling. De VBON is niet zo maar een club actievoerders. 20 Het is een groep mensen die zich ernstig zorgen maken over de kwaliteit 21 van ons onderwijs en die zich zo betrokken voelen bij de toekomst van het 22 kind, dat zij het tij willen keren. De verloedering van het onderwijs 23 verdient tegenspel. ...2 regels weggelaten tot het slot... (Bron:De Telegraaf,10Juni,2006)

126

woorden:zestrijdennietvooreigenbelang.Denieuwsbronbevestigtzodesprekersinhuncollectiefgedragengrievenoveronsonderwijs. DenieuwsbronondersteuntdeoproepvanBONviadeuitspraakde verloedering van het onderwijs verdient tegenspel(regel22-23).Dezesteunwordtookgetoondindeuitspraakhet onderwijs verarmt daardoor en leer-lingen wordt schade berokkend (regel10).DaarbijwordtdeemotionaliteitvanBONdie zich ernstig zorgen maken (regel20)gevalideerd.Kortom,dekrantlegitimeerthetbestaansrechtvandevereniging.

Dekrantisnognietbekendmetdewijzewaaropdeverenigingwordtafge-kortenmaakterVBON (regel8en19)van.IndeverderbekekenreactieswerddezeafkortingnietmeeraangetroffenenwordtdeafkortingBONveelalalseenzelfstandigenaamgebruikt. Zoookinhetvolgendefragmentwaaringesprokenwordtover‘deBON’(fragment2,regel27).DitfragmentisafkomstiguitNRC Handelsblad,tweejaarnadathetmanifestuitkwamindiezelfdekrant.HetartikeliseenwekelijksecolumnoveronderwijsindezaterdageditieengeschrevendoorLeoPrick,commentatorophetgebiedvanonderwijsenonderwijspolitiekinNederland.

Devereniginglijkteringeslaagdzichtevestigenalsorganisatieeninmid-dels (regel26)bestaatdeBONtweejaar,geletookopdedatumvandebron:20juni2008.Ditsuggereertduurzaamheidvandebeweging.Deuit-spraakOverigens kennen we inmiddels een club (regel26)iseenterloopseidentificatievanhetactivistischekaraktervandebeweging.BONwordthier–zijhetopvoorzichtigewijze–alsdealternatieveonderwijsbondgeportretteerd. Debewegingheeft,aldusdekrant,een beetje het karakter van een beroepsvereniging voor leraren (regel26-27).Daarbijimpliceerthetbegrip

Responsfragment2 Auteur: Leo Prick Rubriek: Onderwijs Lengte: 604 woorden 26 Overigens kennen we inmiddels een club die een beetje het karakter heeft 27 van een beroepsvereniging: de BON, de door Ad Verbrugge aangevoerde 28 club Beter Onderwijs Nederland. Dat politici en bestuurders zich daar zo 29 fel tegen keren en de leden van die club in een kwaad daglicht stellen, komt 30 doordat het hier gaat om een apolitieke vereniging die geen boodschap 31 heeft aan de politieke ruilhandel zoals het onderwijs die al jaar en dag kent. 32 Inderdaad: niet zeuren, ga je organiseren. (Bron:NRC Handelsblad,20juni,2008)

127

club (regel26,28)dathetgaatomeenbepaaldegroepvanaangeslotenleden,eengroepwaarinietsgedeeldwordt,hetimpliceertonderlingehechtheid.Tegelijkertijdsuggereertberoepsverenigingopenheid.Deimpli-catieisdatditeenbewegingiswaarjejebijkuntaansluiten,lidvankuntwordenendielaagdrempeligis.Dekrantbevestigtdusdegemeenschap-pelijkheiddiewedeschrijversmetanderenzagencreëreninhetmanifest.

HetberichtsuggereertdatBONgeenpolitiekebewegingis.Zoisheteenapolitieke vereniging (regel30):aanBONwordttoegeschrevendatzijgeen boodschap heeft aan de politieke ruilhandel zoals het onderwijs die al jaar en dag kent (regel30-31).Dezebeschrijvingwordtgebrachtalseenverkla-ringvoordeweerstandtegendeverenigingvanpoliticienbestuurdersdiezich daar zo fel tegen keren (regel28-29).Wezienhiereencontrast(con-traststructures;Smith,1990,zieookhoofdstuk6,p.84)tussenhetvoor-spelbareengestandaardiseerdevandepolitiekversushetvernieuwendeenactivistischekaraktervandevereniging. DeaansporingvandecolumnisttotdelezerindeslotregelInderdaad: niet zeuren, ga je organiseren impliceertdatBONditlaatstealdoet.Zijzeu-renniet,mopperenniet,maarzeorganiserenzich.HetInderdaad (regel32)wijstookopinstemmingvandecolumnistmetBON.Ofwel,ganietbijdepakkenneerzitten,maarkomookinactie.DekrantneemtindezecolumndemobilisatiedoelstellingvanBONover.

Infragment3afkomstiguitde Volkskrant,haaltHansWansink,diebijderubriek‘Forum’devastepolitiekecommentatoris,eenandereredacteurvandezekrantaan:MartinSommer.Sommerschreefindeperiode2004-2006eenseriecolumnsvoordatdagbladoverdeonderwijsvernieuwingen.InditfragmentbetoogtWansinkdatzijnkritischereeksartikelenoverhetmoderneonderwijs,‘hetnieuweleren’,welveelreactiesendiscussieuit-lokteonderlezers,maarnietonderpolitiekepartijen.

Responsfragment3 Auteur: Hans Wansink Rubriek: Forum; Lengte: 884 woorden 9 Toen Martin Sommer in zijn rubriek Gemengde Berichten vorig jaar in 10 deze krant begon met het in kaart brengen van de ravage die in het 11 onderwijs is aangericht, reageerden de beleidsmakers met een 12 schouderophalend ontkennen. Sindsdien is het thema van onderop bezig 13 aan een bescheiden opmars op de politieke agenda’s, zonder dat het echt 14 adequaat door enige partij wordt opgepakt. Vandaar dat de beloften van 15 de partijen om er wat meer geld tegenaan te gooien op de kiezers weinig

128

Ookinditfragmentwordencontrastengemaakttusseneen schouder-ophalend ontkennen (regel11-12)versusrijst de ster van de filosoof Ad Ver-bruggesnel(regel16-17).WezienzoeentegenstellinggecreëerdtussendatwatdepolitieknietdoetendatwatBONwelkan.BeschrevenwordtdatdeberichtgevingvanSommerweinigteweegheeftgebrachtbijdepoli-tiekzelf.Hetthemastaatniethoogopdepolitiekeagenda,zoblijktuitdeuitspraak:zonder dat het echt adequaatdoor enige partij wordt opgepakt (regel13-14).Ofwel,depolitiekwilmisschienwel,maarzewetenernietgoedwegmee,endaaromblijktBONnodig. Deevaluatieinregel13-14datgeenpartijhetecht adequaatoppakt,staateveneensincontrastmetdeuitspraakAd Verbrugge ontpopte zich zondag als de Max Havelaar van het onderwijs(regel26–27).MaxHavelaar,dehoofdpersoonuiteenboekvanEduardDouwesDekkeraliasMultatuli(1860),werdeersttenonrechteweggezet,maarachterafbleekzijnaan-klachtnietongegrond.DeimplicatieisdatVerbruggenetalsMaxHavelaar,waarschijnlijkhetgelijkaanzijnzijdeheeftendatzijnaanklachtjuistis.Hetbeelddatviadezecontraststructurenontstaat,isdatVerbruggeineenkortetijdeenstevigepositieinneemt.Eerdereinitiatievenzijngesneuveldenheb-benweinigindrukgemaakt,maarAdVerbruggekrijgtmogelijkhetthemawelaangekaart.Hetkrantfragmentleuntdusoptweecontrasten: a Hetsuffevandepolitiekversushetfrisseenverrassendevan devoorzitter. b BONversuseerderegesneuveldeninitiatieven.Kortom,dezekrantreactieonderschrijfthetbeelddatdeschrijversoproe-pen‘wijgevenstemaaneenmurwgemaaktemeerderheid’.Verbruggedurftteverwoorden,waarpoliticiingebrekeblijven.

DespecialeaandachtvoordevoorzitterkomtookterugindecolumnForumvande Volkskrant.AanhetwoordishierweerHansWansink,devastepolitiekecommentatorbijdezerubriek.

16 indruk maken. Daarentegen rijst de ster van de filosoof Ad Verbrugge, de 17 oprichter van de vereniging Beter Onderwijs Nederland, snel. ...8 regels weggelaten... 26 Ad Verbrugge ontpopte zich zondag als de Max Havelaar van het 27 onderwijs. ...6 regels weggelaten tot het slot... (bron:de Volkskrant,7November,2006)

129

Verbruggewordtinfragment4getypeerdalsiemandwaaropjejestemwiluitbrengen:jammer dat ik morgen niet op Ad Verbrugge kan stemmen(regel1)enalsiemanddie problemen aan de orde wil stellen(regel2)envervolgensgeplaatstineenrijtjeprominenteNederlanders:Types als Frits Bolkestein, Henk Westbroek of Ayaan Hirsi Ali (regel3-4).Publiekefigurendieuitsprakendedendieveelteweegbrachten.Ookhierwordteendriede-ligelijstgeconstrueerd.Zoalsbeschrevenbijdeanalysevanmanifestfrag-ment1,wordtdittypeconstructies(three-partlists;Jefferson,1990)veelgebruiktominprincipewillekeurigeaspectensamentoteendrie-eenheidomtevormenenzocompleetheidteprojecteren.Ookinditgevalbetrefthetnieteeneenling:Verbruggestaatineenrijvanmensendieterechte,maarcontroversiële,uitsprakenindeopenbaarheiddoen.

Dekrantneemtopimplicietewijzedeuitspraakvoor veel mensen in en buiten het onderwijs is hij een held(regel17-18)vooreigenrekening.Ditblijktuitdewoordenimmers(regel18)ennamelijk(regel19),waarmeedekrantindirectdebijvalvoorVerbruggeondersteunt.Hijwordtgeëvalueerdalsheld,alsiemanddiedurfde(regel18).Verbruggedurftuitsprakentedoenwaaraan de gevestigde politieke orde geen boodschap heeft(regel2-3)enoogstte zowel bijval als verguizing (regel16-17).Ofwel,hijneemtrisico’s.Verbruggeisbovendien mediageniek, welsprekend en strijdbaar(regel21-22).Ookditiseendriedeligelijstdiecompleetheidprojecteert.Hijisnietzomaariemand,maareenpersoonlijkheiddieoverdejuiste

Responsfragment4 Auteur: Hans Wansink Rubriek: Forum Lengte: 880 woorden 1 Jammer dat ik morgen niet op Ad Verbrugge kan stemmen. Ik stem 2 altijd graag op mensen die problemen aan de orde stellen waaraan de 3 gevestigde politieke orde geen boodschap heeft. Types als Frits 4 Bolkestein, Henk Westbroek of Ayaan Hirsi Ali dus ...11 regels weggelaten... 16 Net als bovengenoemde Bolkestein, Westbroek en Hirsi Ali, oogstte 17 Verbrugge zowel bijval als verguizing. Voor veel mensen in en buiten 18 het onderwijs is hij een held. Hij durfde immers aan de orde te stellen 19 wat een taboe is: namelijk dat de hervormingspolitiek in het onderwijs 20 grote schade heeft aangericht die demoraliserend werkt op degenen die 21 er moeten én willen werken. Verbrugge is bovendien mediageniek, 22 welsprekend en strijdbaar... …12 regels weggelaten tot het slot... (Bron:de Volkskrant,21November,2006)

130

eigenschappenbeschiktomzakenaandeordetestellen.Metanderewoorden:AdVerbruggekandingendiedepolitieknietkan.Welkebalanskunnenwenuopmakenopbasisvandeanalysevanheteer-steinteractioneleprobleemendeanalysevandereactiesopdestrategieënvandeschrijvers?

SamenvattingDeperszetdeopzijnbeloopgelatensituatieeneendramatischeravageinhetonderwijs,tegenoverdeactiesvandevereniging,diealseenvoorbeeldgesteldgeldtvanhetinbewegingkomentegenonverschilligeenvoorspel-bareautoriteiten. Demediaverbreedtdekleineelitairekaste(ziestrategieënbehorendebijinteractioneelprobleem1,p.122)naareenbredepolitiekeordetegen-overeenmeerderheiddieallangzietdathiergroteschadewordtaan-gericht.BONwordtdusbeschrevenalseenbewegingdiewéldebelangenbehartigtvanleraarenleerlingenenzichechtbekommertomhetonder-wijs.Zoondersteunenveelfragmentendegetoondegrieveninhetmani-festenwordendezenietopgevatalsklagenofdoemdenken. Naastdeaandachtvoordeverenigingiservooralveelaandachtvoordevoorzitter.Dekrantencreërenhetbeeldvaneenprominentevoorzitterdiedoorhemtussenanderebekendhedenteplaatsen,alseensuccesvolpleitbezorgervoorleerlingenleraarhetdebatkaninitiëren.Ookhierwordtweereentegenstellinggecreëerdtussendegestandaardiseerdeenvoor-spelbare politiekeneenverrassendeenfrissevoorzitter.Dekrantenbeves-tigendestandpuntenvanBON,maarvoegenzelfookietstoe,namelijkeenbijzonderevoorzitter.Metnamehetcontrastincombinatiemetdriedeligelijstenroepenhetbeeldopvaneenactiegroepmeteenbijzonderevoor-zitter,dieinhetgeweerkomtvanuitintegeremotieventegenhetfalendeestablishment.Dezediscursieveconstructiesbekrachtigendezeverschil-len:AdVerbruggebeziteigenschappendiedepolitieknietheeft.Hijisstrijdbaarendaadkrachtigenpresenteertzichalsaanspreekpuntvooreenbreedgedragenbeweging.ZowordtbijBONalindebeginfasehetgedach-tegoederkend,ookdoorautoriteiten.Demediamakendeverenigingtoteencollectiefdatopkomtvooreenlamgeslagenmeerderheid.ZijzettenBONneeralseenbredebewegingennietalseenelitairegroep.Hetiseencollectiefprobleemengeenparticulierprobleem.Almetalontstaatzohetbeelddathetweleenszoukunnengaanlukkenmetdezebeweging.

Deschrijversconstruerennogeentweedeinteractioneelprobleemdatikindeanalysehiernazalbespreken.

131

7.3.1 Strategieënbehorendebij

interactioneelprobleem2

Ikvervolgdeanalysevanhetmanifestmettweeanderefragmentenuithetmanifest.DezepassagesillustrerenhetbredepatroonindetekstwaarbijBONverdereenbepaaldeidentiteitopbouwt.Daarbijcreërendeschrijvershetinteractioneleprobleemdatzeeenmissiehebben,maarookwetenwaarzehetoverhebben.Metanderewoorden:erwordtdooronsnietalleengeroepen,maaronzeuitsprakenzijnergensopgebaseerd.Dewijzewaaropdeschrijversditprobleemtrachtentehanterenzaldeanalysehiernalatenzien. Deregelnummeringindefragmentenvolgtweerderegelnummeringvandebrontekst(ziebijlage6).Ookbijhettweedeinteractioneleprobleemhanterendeschrijversverschillendestrategieën: a Hetsuggererenvanoverzichtoverhetprobleemdooreen historischenruimtelijkperspectiefteschetsen. b Hetsuggererenvanopevidentiesgebaseerdeinzichteninhet probleemdoortekwantificeren. c Hetoproepenvandegrootsheidvanhetprobleemdoor contraststructurenincombinatiemetkwantificeringen.

Deauteurstoneninfragment4overzichttehebbenoverdeproblemeninhetonderwijs.Ditconstruerenzedooreenhistorischperspectiefaantebrengen:Al bijna veertig jaar wordt er nu gesleuteld aan ons onderwijs(regel7).Ookindevolgenderegeltonenzehistorischoverzicht:naar we inmiddels kunnen vaststellen heeft de invoering van de Mammoetwet (1968) de deur opengezet voor een niet aflatende stroom van hervormingen en vernieuwingen... (regel8-11).Hetonbepaalde‘we’in:naar we inmid-dels (regel8)valthieropenverwijstimplicietnaardelezer.Alslezerkunjeopdezewijzewordenmeegenomenindevanzelfsprekendheidvandebeweringen.Deschrijversschetsennaastdithistorischperspectiefookeenruimtelijkperspectiefdoormiddelvandeformulering:op vrijwel alle

Manifestfragment4 7 Al bijna veertig jaar wordt er nu gesleuteld aan ons onderwijs. 8 Naar we inmiddels kunnen vaststellen heeft de invoering van de 9 Mammoetwet (1968) de deur opengezet voor een niet aflatende 10 stroom van hervormingen en vernieuwingen op vrijwel alle onder 11 wijsniveaus. Ons onderwijs is daardoor eerder in een permanente 12 bouwput veranderd dan dat er degelijke nieuwbouw is gepleegd. ...438 regels weggelaten tot het slot...

132

onderwijs niveaus(regel10-11).Zobeschrijvenzehetprobleemzowelinderuimtealsdoordetijdheen.Hetdoetzichopverschillendeplaatsenenniveausvoor,dwarsdoordegeschiedenisheen. DeVerbruggesdragengeenargumentenaan,maarponeren‘feitendievoorzichspreken’.Zeleggengeenverantwoordingafvoordezeuitspraken,maarstellenhetpatrooneenvoudigwegvast(regel8).Zemakendaarbijgebruikvankwantificeerders(quantificationrhetoric,Potter,1991).Dekwantificatieveertig jaar(regel7)wordtingezetomenerzijdsdelezertetonendathieralheellangietsgaandeis.Anderzijdssuggererendegetal-lendatdeauteurswetenwaarzehetoverhebben:zekennendefeiten.Deschrijverszijnpreciesinhetpresenterenvandefeiten,zoblijktuithetgetal(1968)(regel9)datervolledigheidshalve–wanttussenhaakjes–eraanistoegevoegd.Ookinmanifestfragment5zienwedittypekwantificerenterug,namelijkinregels81-82ruim 60.000 leerlingen verlaten jaarlijks het onderwijs zonder een startkwalificatie,regels86-87Volgens prognoses...meer dan 10.000 jongeren na 2010,enregels92-94die in de minimaal 12 jaar dat ze naar school gegaan zijn, geen vak hebben geleerd...

Deauteursgebruikenincombinatiemetdekwantificeerdersookdrie‘contraststructuren’(contraststructures;Potter,1996,p.194,Smith,1990)infragment6.Eencontraststructuur(zoalsookbeschreveninhoofdstuk6)zetdespanningtussenuiterstenneer,eensituatiedievraagtomeenoplossing. Heteerstecontrastwordtgebruiktmetdezinsnedeterwijl tienduizen-den Polen ons land binnenkomen (regel89-90)versusdeuitspraak lopen er

Manifestfragment5 79 Bovendien is het aantal mensen dat zonder 80 diploma of slecht gekwalificeerd op de arbeidsmarkt terechtkomt 81 schrikbarend (ruim 60.000 leerlingen verlaten jaarlijks het onder 82 wijs zonder een startkwalificatie)... ...3 regels weggelaten… 86 Volgens prognoses kan dit aantal in het voortgezet onderwijs 87 oplopen tot meer dan 10.000 jongeren na 2010. 88 De dramatische sociale gevolgen van deze ontwikkelingen 89 kunnen zo langzamerhand niet meer ontkend worden: terwijl 90 tienduizenden Polen ons land binnenkomen om hier niet alleen 91 seizoenswerk, maar ook traditionele ambachten te verrichten, 92 lopen er tegelijkertijd tienduizenden jongeren rond die in de 93 minimaal 12 jaar dat ze naar school gegaan zijn, geen vak hebben 94 geleerd waarmee ze een volwaardig beroep kunnen uitoefenen. ...356 regels weggelaten tot het slot...

133

tegelijkertijd tienduizenden jongeren rond... (regel92).Tienduizendensug-gereerteenonbepaaldemaarookenormehoeveelheid:hetiszoalsPotternoemt‘thousandtalk’(Potter1991,p.341).Hetzetdemassa’sPolendiewelwerkenaftegendemassa’sjongerendienietsdoen.Datishetretorischeeffectdatmet‘tienduizenden’wordtverricht:hetpreciezeaantaldoethiernietterzake-,maarweldeimpactvandezegrootheden.Viaditcontrast wordtdesituatiealsoverweldigendgeschetst:hoeishetmogelijkdatditderealiteitis? Hettweedecontrastisinfeiteeencontrastbinnenheteerstecontrast,enligtindeuitspraakde minimaal 12 jaar dat ze naar school gaan versus deformuleringgeen vak hebben geleerd (regel93-94).Deboodschapdiedeschrijverszogevenzetdeonwaarschijnlijkheidvandesituatiekrachtbij.Eenderdecontrastiswerkzaaminheteerderbekekenfragment4:

Nabijnaveertigjaarsleutelenaanhetonderwijsiser,inplaatsvandege-lijke nieuwbouw(regel12),een permanente bouwput(regel11-12)ontstaan.Opnieuwzienwehetcontrasttussendebouwputendenieuwbouwonder-streeptdoorhetgebruikvangetallenal bijna veertig jaar (regel7),diehetduurzame,diepgeworteldekaraktervanhetprobleemonderstrepen.DeVerbruggessuggererendathetaanhoudendegesleutelaanhetonderwijseenfataleuitwerkingheeftmetgevolgendievooriedereenzichtbaarzijn,maarwaarvoordeverantwoordelijkenzelfnogaltijdblindzijn.

SamenvattingHoewekkendeschrijversdesuggestiehetprobleemtekunnenoverzien?Uitbovenstaandeanalysevanhetbronfragmentenvandemediablijktdatzeditdoendoor: a Eenhistorischperspectiefteschetsen.Deschrijversbesprekenniet

demitsenenmaren,maarbrengenmetveelaplombhunobservatiesnaarvoren.Zemanifesterenzichalspersonendiegoedingelichtzijnoverdegeschiedenisvandeonderwijsvernieuwingen:zeoverziendezaak.Daarnaastschetsenzeookeenruimtelijkperspectief:zebiedenoverzichtenkunnende‘algemenewantoestand’schetsen.

Manifestfragment4 7 Al bijna veertig jaar wordt er nu gesleuteld aan ons onderwijs. 8 Naar we inmiddels kunnen vaststellen heeft de invoering van de 9 Mammoetwet (1968) de deur opengezet voor een niet aflatende 10 stroom van hervormingen en vernieuwingen op vrijwel alle onder 11 wijsniveaus. Ons onderwijs is daardoor eerder in een permanente 12 bouwput veranderd dan dat er degelijke nieuwbouw is gepleegd. ...438 regels weggelaten tot het slot...

134

Zopresenterenzijzichalsdejuistewoordvoerdersvanhethervor-mingsprobleem.Zijhebbenoverzichtenlatenziendatdegrondsla-genvandevernieuwingenverkeerdzijn.

b Kwantificeerderstegebruikendielatenziendatdeauteurswetenwaaroverzijspreken.Deschrijverslateninhetmiddenofhunobservatiesberustenopervaringenuitdepraktijkofgebaseerdzijnoptheoretischeinzichten.Doorhetopwerpenvanstelligebewe-ringen,onderbouwdmetcijfers,suggererendeschrijverseengrotevanzelfsprekendheid.Moeiteloos,zolijkthet,kunnenzestrooienmetdegegevenswaaruitblijktdathetmisis.Zijwetenwaarzehetoverhebben.

c Contrastentecreërendiedegrootsheidvanhetgeschetsteprobleemtonenenzoomeenoplossingvragen.Deauteursschet-sen,medemetbehulpvankwantificeerders,eenoverweldigendbeeldvandesituatie.Hetisonbegrijpelijkmaardegenendiehiervoorverantwoordelijkzijnhebbenniethetvermogenomdeechtefeitenonderogentezien.Hierdoortonenzehoegroothetprobleemis.

7.3.2 Interactioneelprobleem2:

Wijhebbeneenmissie,maarweten

ookwaarwehetoverhebben

Hetinteractioneleprobleemdatdoordehierbovengeanalyseerdestrate-gieënnaarvorenkomtis:wij hebben een missie maarweten ook waar we het over hebben.Ditinteractioneleprobleemspeelt‘kennelijk’omdatdeschrijverseroplossingenvoorinzetten.Doordatdeschrijversoverzichtophetprobleembenadrukken,laatditziendatditblijkbaareenkwetsbaarpuntis:hebbendeschrijversrechtvansprekenofzijnzijnietdejuistewoordvoerders?Zokunnenzeeropwordenaangesprokendathetloutereenmissieisdiehendrijft.Deschrijverstrachtenduidelijktemakendathunobservatiesnietgekleurdwordendoorideologischemotievenofper-soonlijkeambitiesmaardathetprobleemlosvanhenbestaat.Hetiszoalshetisenwijkunnenhiervanverslagdoen. Destrategieënvanhettonenvaninzichtenoverzicht,incombinatiemetcontrasterendtaalgebruik,maaktdeverenigingBONtoteengroepdiebestaatuit‘uitgesprokendenkers’dienietwordengehinderddoortwijfels.Deschrijversstellenzichopdezewijzesuperieuroptegenoverdeonder-wijshervormers.Zokunnenzewelwordenaangesprokenopdejuistheidvanhunbeweringen,maarmakenzijzichooktotdirectewoordvoerders

135

van‘derealiteit’.Deschrijverssprekenopdezewijzevanuiteengezagspo-sitie.Zecreëreneenbasisopgrondwaarvanzekunnensprekenenwaaraanzijhungeloofwaardigheidontlenen.Zoontstaatdesuggestie‘wijkunnenditzeggenendaaromkunjeoponsvertrouwen’.

7.3.3 Reactiesopstrategieën2

Wordendeschrijversookgehoudenvoordejuistewoordvoerdersvanderealiteit?Omantwoordtekunnengevenopdezevraagbespreekik,netalsbijdereactiesbijinteractioneelprobleem1,verschillendevoorbeeldfrag-mentenuitdebekekenmedia.Deeerstetekstdieikbekijkiseenredactio-nelebijdrageinderegionalekranthetLeidschDagblad.

DekrantbeschrijftdekijkvandeverenigingophetgebruikvanWikipediaalsbronbijhetmakenvanwerkstukken(regel1-14).Zehaaltdaarbijveel-vuldigVerbruggeaan:dat stelt voorzitter Ad Verbrugge(regel4),volgens

Responsfragment5 Auteur: redactie Sectie: Bibu Eco Lengte: 213 woorden 1 HIGHLIGHT: den haag – Middelbare scholieren moeten hun werkstukken 2 voortaan met de hand uitschrijven. Daarnaast mogen internetsites als de 3 omstreden online encyclopedie Wikipedia niet meer als enige bron worden 4 gebruikt. Dat stelt voorzitter Ad Verbrugge van Vereniging Beter Onderwijs 5 Nederland (BON) na verhalen over manipulaties in de inhoud 6 van Wikipedia. Volgens Verbrugge, die het ministerie van onderwijs 7 adviseert, toont de negatieve berichtgeving over Wikipedia aan dat deze 8 internetencyclopedie als zelfstandige bron onbetrouwbaar is. 9 De Vereniging Beter Onderwijs vindt dat leraren werkstukken niet meer 10 mogen goedkeuren als informatie uit Wikipedia als feit wordt opgevoerd. 11 De BON erkent dat leerlingen informatie van het internet ook met de hand 12 kunnen overschrijven. Maar de regel die de vereniging voorstelt voorkomt 13 wel het gemakzuchtig ‘knippen en plakken’ en heeft als bijkomend voordeel 14 dat de schrijfvaardigheid van leerlingen verbetert, meent Verbrugge. 15 De landelijke onderwijskoepel VO-raad noemt de voorstellen van de BON 16 interessant, maar moet er nog een standpunt over bepalen. Het ministerie van onderwijs 17 wil niet op de suggestie ingaan. ‘Wij zijn niet de aangewezen instantie om een website 18 of zoiets te verbieden’, laat een woordvoerder weten. ...1 regel weggelaten tot het slot... (bron:Leidsch Dagblad,31Augustus,2007)

136

Verbrugge(regel6)en meent Verbrugge(regel14).MaarnietalleenVer-brugge,ookdeverenigingwordtgeciteerd:de Vereniging Beter Onder-wijs vindt (regel9)en de BON erkent (regel11).VerbruggeenBONwordenbeschrevenalseenpersooneneenorganisatiedieietsstelt,vindtenmeent,opvattingenheeft.HetzijnVerbruggeenBONdiestellendatmid-delbarescholierenhunwerkstukkenvoortaanmetdehandmoetenschrij-ven,internetsitesnietalsbronmogengebruikenmaarwelmetdehandkunnenoverschrijven,nietdekrant.Dekrantlegthierdeverantwoordelijk-heidvooruitsprakenbijdevereniging.Hetneutraalopstelleniseengang-barestrategieinrapportagesvanmedia(Clayman1992inPotter,1996)zoalsikalbesprakindehoofdstukken4en6(p.64,p.88).Ookhiergeeftdekrantlouterdeopvattingenvandevoorzitterweer:zezijnvoorzichtiginhunevaluaties.Tochwordtnaastdezeneutraliteit–viaeenbijzin–Verbruggebeschrevenalsiemanddie het ministerie adviseert(regel6-7).DekrantlaatzoziendatVerbruggeinvloedheeftbijhetministerie. IndeslotalineawordendereactiesvandeVO-raadenhetministerievanOnderwijsweergegevenmetdeuitsprakennoemt de voorstellen van de BON interessant, maar moet er nog een standpunt over bepalen(regel15-16)enHet ministerie van onderwijs wil niet op de suggestie ingaan(regel17-18).DezeformuleringenimplicerendatdekrantdeopvattingenvanBONhoudttegenreactiesvanorganisatiesbinnenhetonderwijsveld. Almetalwordtzohetbeeldopgeroependatdeverenigingeenbijzon-derekijkoponderwijstentoonspreidt.OfzegelijkhebbenofnietoverdeWikipediakwestiedoetdankennelijkverdernietterzake.Maarhunmeningdaaroverenhunpositieinhetbeleidsveldbrengtdezekrantwelalsnieuws.ZerichtenzichopdesprekendepositievanBON,alseenverenigingdieinderdaadeenvisieuitdraagt.Dezereactiezienweookinhetvolgendefragmentdatalsartikelverscheenindeachtergrondrubriek‘Deverdieping’inhetlandelijkdagbladTrouw:

Responsfragment6 Auteur: Renske Huysing Rubriek: De verdieping Lengte: 592 woorden 1 Nog maar een half jaar bestaat de vereniging Beter Onderwijs Nederland 2 (BON) en nu al heeft ze meer dan 2000 leden. Voorzitter Ad Verbrugge 3 wordt niet alleen op het ministerie van onderwijs gevraagd om zijn ideeën 4 te komen verkondigen. Ook de landelijke media laten de cultuurfilosoof 5 regelmatig aan het woord. ...18 regels weggelaten tot het slot... (bron:Trouw,14oktober,2006)

137

AdVerbruggewordtgevraagdom zijn ideeën te komen verkondigen(regel3-4).Dezereactiebeschrijftdevoorzitteralsiemanddieietsverkondigtengehoordwordtdoorautoriteitenenzelfsdoorlandelijke media (regel4).Bijzonderishierdatdekranthetheeftoverde cultuurfilosoof (regel4)waarzeinplaatshiervanbijvoorbeeldook‘hem’haddenkunnenschrijven.Ken-nelijkishetvanbelanghieroptemerkenomwatvooriemandhetgaat.Determ‘cultuurfilosoof’roeptassociatiesopvaneenpersoondieideeënheeftendiezichbezighoudtmetdegrondslagen,hetfundament.AdVerbruggeisblijkbaariemanddiekijkheeftoponderliggendeprincipes.Zobouwtdekranteenbepaaldeidentiteit(Potter,1996)vandevoorzitteropenver-sterktdaarmeedegeloofwaardigheidvandezevoorzitter. Opvallendisookdenadrukdiegelegdwordtopdesnelheidwaarmeedezecultuurfilosoofwordtbinnengehaald:nog maar een half jaarennu al gevraagd.Ditroepthetbeeldopdathierietsopmerkelijksgaandeis.Ditbeeldkomtooknaarvoreninhethiernavolgendefragment.

Responsfragment7iseenredactionelebijdragevoorderubriek‘Onderwijs’indeweekendbijlagevaneveneenshetlandelijkedagbladTrouw.InhetfragmentwordtberichtoverdeopeningvaneensymposiumopdeVrijeUniversiteitdoordetoenmaligeonderwijsministerPlasterk:

Responsfragment7 Auteur: redactie onderwijs Sectie: Nederland Lengte: 381 woorden 3 Minister Plasterk pleit voor meer klassiek onderwijs in de geest van Theo Thijssen. 4 Dat bleek afgelopen zaterdag op een symposium van de vereniging Beter Onderwijs 5 Nederland (BON). 6 De onderwijsminister opende het symposium in de Vrije Universiteit van Amsterdam 7 met een steunbetuiging aan de BON. Die maakt zich onder meer sterk voor 8 ‘ouderwets’ klassikaal onderwijs en een machtiger positie van de docent. 9 Volgens Plasterk is het gedachtegoed van de vereniging 10 ‘bijna één op één’ in het regeringsbeleid terug te vinden. Plasterk somde een 11 aantal BON-standpunten op, die in zijn actieplan ‘Leerkracht van 12 Nederland’ een prominente plaats hebben gekregen. Zoals: de docent moet 13 meer zeggenschap krijgen, hij moet ‘zijn vak terugkrijgen’. En ook: 14 managers moeten dienstbaar zijn aan de professionals. 15 De bewindsman toonde zich ook bezorgd over het taal- en rekenniveau van onder 16 andere eerstejaars pabo-studenten, voor wie toetsen op basisschoolniveau vaak te 17 hoog gegrepen zijn. ‘Er moet weer meer nadruk komen op basisvaardigheden,’ zo 18 onderstreepte hij een ander BON-standpunt. ...4 regels weggelaten tot het slot... (bron:TrouwJanuari,2008)

138

Ditkrantenberichtisanderhalfjaarnahetmanifestverschenen(januari,2008)entoontdatBONvangroteinvloedisophetbeleidzoalsdatwordtuitgedragendoordeopdatmomentnetaangetredenonderwijsministerPlasterk.Deformuleringeneen steunbetuiging aan de BON(regel7),Vol-gens Plasterk is het gedachtegoed van de vereniging, bijna één op één in het regeringsbeleid terug te vinden(regel9-10)enzo onderstreepte hij een ander BON-standpunt(regel17-18)getuigenvandestevigepositiedieBONverworvenheeft. NaastallelofzangopBONiserookkritiekindereactiestezien.Onder-staandresponsfragmentgeeftdeuitsprakenweervanSjoerdSlagterdievoorzitterisvandeRaadvoorhetVoortgezetOnderwijs.HetfragmentkomtuitForum,hettweewekelijkseopiniebladvanVNO-NCWondernemings-organisatie.

Opvallendzijnhierdeaanduidingende heer Verbrugge(regel3)enVer-brugge(regel6)inplaatsvanAdVerbrugge.ZowordtafstandgenomenvandepersoonVerbrugge.DaarbijhaalthettijdschriftSjoerdSlagteraanineenevaluatieopdeuitsprakenvanVerbrugge. DevanzelfsprekendheidvanvoorzitterVerbruggewordtdoordezeonderwijsvoorzitter(VO-raad regel2)betwistophetpuntvandathijdepraktijknietzoukennen.‘Hijziethelemaalnietwaterindie600scholenwerkelijkgebeurt’,ishierdeimplicatie.Slagtertrektdushetwoordvoerder-schapvanVerbruggeintwijfel,waarmeehijoverigenswelbevestigtdathetwoordvoerderschapvanVerbruggedekwestieiswaarhetomdraait,endatalofnietgeloofwaardigis.

Responsfragment8 Auteur: Redactie Reacties: Blz. 53 Lengte: 619 woorden 2 Verbrugge debiteert veel onjuistheden, zegt Sjoerd Slagter (VO-raad) in 3 een reactie. Wij delen de mening van de heer Verbrugge dat er wel het een 4 en ander verbeterd kan worden aan het onderwijs. Over de richting waarin 5 die verbetering gevonden moet worden, zijn we het echter fundamenteel 6 oneens. Verbrugge suggereert dat in het onderwijs de rollen totaal zijn 7 omgedraaid. De leerling zou zelf verantwoordelijk zijn voor het eigen 8 lesprogramma en de docent zou alleen een beetje als coach functioneren. 9 Dit is een geheel ander beeld dan wat wij zien in de 600 scholen in het 10 voortgezet onderwijs. ...13 regels weggelaten tot het slot... (Bron:Forum,11April,2007)

139

Hetvolgendefragmenttoonteveneenseennegatievereactieopdeiniti-atievenvanBON.HetkomtuiteenboekrecensieinhetBrabants DagbladovereenboekgeschrevendoorCoenFree:rectorvaneenmiddelbareschoolinDenBosch.Indezerecensiewordtverslaggedaanvanhetstand-puntvanCoenFreedievoorstanderisvaneengrondigevernieuwingvanhetonderwijs.Freerichtteeentegenbewegingoponderdetitel‘NogbeteronderwijsNederland’.

Infragment9wordthetstandpuntvanFreeweergegevenin:Volgens Free vertegenwoordigen de mensen achter BON een intellectuele bovenlaag (regels15-17).Opvallendishierhetcontrasttussendeintellectuele boven-laagen‘die vanuit de onderbuik ageert’(regel16).BlijkbaarbehoortBONtoteenelitediezichlaatleidendoorhaaremoties.Ditzijngeenoprechteemotiesmaaremotiesmeteenbijbedoeling.Dezereactieondermijntdusnetalsinhetvorigefragmenthetgevalwas,hetspreekrechtvanBON.

SamenvattingOpvallendisdatdemediainhunreactieseenhomogeenbeeldschetsen.Zowordterweiniggenuanceerd.Hetishetenehomogenebeeldtegenoverhetandere:hetnieuwelerenisgoedoffout.Blijkbaarisereenbehoeftebijdemediadeverenigingteplaatsen.Krantenzijnaldannietpartijdig. Daarbijwordendeschrijversaangesprokenophunideeënenbijvoor-beeldnietophunacties.ZokunnenzeopallefrontenvanhetonderwijstotenmethetgebruikvanWikipediaaantoe,uitsprakendoenenadvie-zengeven.Hoewelkranten,zoalsgebruikelijkis,neutraliteitcreërentenopzichtevandedoorhengerapporteerdereactiesopBON,klinktertochoverwegendeenopiniedoordielaatziendathiereenverenigingactiefismeteenstevigepositieinhetbeleidsveld.Eenverenigingdiezowelwordtbinnengehaaldalsbetwistdoordegevestigdeorde,maarhoedanookbij-zondereideeënverkondigt,waarzelfsophethoogsteniveaunaarwordt

Responsfragment9 Auteur: Emmanuel Naaijkens Rubriek: B04 Lengte: 876 woorden 13 Zijn kritiek op BON is stevig. Hij schildert hen af als een exponent 14 van cultuurpessimisme, de idee dat onze beschaving ten onder gaat. 15 Volgens Free vertegenwoordigen de mensen achter BON een 16 intellectuele bovenlaag ‘die vanuit de onderbuik ageert’ tegen 17 vernieuwing en zich daarbij bedient van halve waarheden. ...13 regels weggelaten tot het slot... (Bron: Brabants Dagblad11April,2007)

140

geluisterd.Devoorzitterwordtdaarbijalslegitimatieopgevoerd.Nietiedereenhadditkunnenzeggen,maarweleencultuurfilosoofdiezijnvisieopdezaakgeeft.Deresponsoriënteertzichookopditpuntenpresen-teertdevoorzitteralshoogopgeleidenvergezeldvanwetenschappersenpolitici.Kennelijkzijnhiermensenaanhetwoorddieietsinteressantstemeldenhebbenenuitzonderlijkeuitsprakendoen.Devoorzitterisiemanddiedeachtergrondheeftomoverditthemaietstezeggen.Endezeweten-schapperisnietambivalentofvaaginzijnuitspraken,maarhijisstelligenzegtafwijkendedingen.Hijheefteenintellectuelebasisendaaromishetlegitiemdathijhierdwarsligt.Hetmanifestisdusnieuwswaardig,integenstellingtotdebijdragevanrectorSjamaarindevorigecase.Zosla-gendeschrijverserinhetbeeldopteroependatzijinstaatzijndecrisisteoverzien,enopbelangteschatten.Andersgezegd:zijwetenwaarzehetoverhebben.

7.4.1 Strategieënbehorendebij

interactioneelprobleem3

Tenslottebespreekiknogtweefragmentenuithetmanifest.Ikkiesvoortweespecifiekealinea’suitdebrontekstomdatdeschrijvershierinhethoofdtrachtentebiedenaaneenderdeinteractioneleprobleem.Zowillenzedekwaliteitinhetonderwijsbeschermenmaardaarbijnietwordenaan-gesprokenopbehoudzucht.Fragment6en7illustrerendrieterugkerendestrategieën,teweten: a Hetcreërenvandistantietenaanzienvandeideeënvan dehervormersdoordezetereïficeren. b Hetbetwistenvandefeitelijkheidvandebeweringenvan dehervormersdoorteironiseren. c Hetprobleem(schendingvantijdlozeprincipes)als overduidelijkpresenteren.

Manifestfragment6 158 Binnen de hedendaagse onderwijskunde is de stroming van het 159 Nieuwe leren zo dominant geworden dat men bijna zou spreken 160 van tunnelvisie. Men lijkt het er allerwegen over eens te zijn dat de 161 nadruk in het onderwijs moet liggen op het individuele leerproces 162 van jongeren, waar zij zelf de eigenaar van zijn. Dat zou ook het 163 best aansluiten op de mentaliteit van de moderne leerling. ...176 regels weggelaten tot het slot...

141

Deschrijverssuggerereneenbeelddathiertijdlozeprincipeswordengeschonden.Deonderwijsvernieuwershebbenzichvolkomenlosgezongenvandewerkelijkheid.Deschrijversdoenhiertoereïficerendeuitspraken(externalizingdevices;Potter,1996).Zosprekenzevande hedendaagse onderwijskunde (regel158),de stroming van het Nieuwe leren(regel158-159)entunnelvisie(regel160).Dittypeuitingenbevattengeenverwijzin-gennaardehandelendeofverantwoordelijkeactormaarblijftmeerophetniveauvandebeschrijving.Gesuggereerdwordtdathet‘Nieuweleren’‘ergensdaarbuitenaanwezigis’(out-there-ness Potter1996)engeheellosstaatvanhenalssprekersofschrijvers.Heteffectvandezeconstructiesisdatdezeconceptenenprocesseneeneigen‘levenleiden’enlosvanhetoogvandetoeschouwerbestaan.Deauteursvanditmanifestzijner,metanderewoorden,ooknietverantwoordelijkvoor,ofanderszinsinbetrok-ken.Zotonendeauteurszichnietteverbindenmetzakendietoebehorenaanverantwoordelijkendiebeschikkenovertunnelvisie(regel160)engeenoogmeerhebbenvoorderealiteit.

Indeuitspraakdatzou ook het best aansluiten op de mentaliteit van de moderne leerling (regel162-163)ironiseren(ironizeddiscourse;Potter,1996:112)deschrijversdevisievandehedendaagseonderwijskunde.Ironiserendeuitsprakenbetwistendefeitelijkheidvanbeweringen.Weziendeschrijvershierdeargumentenvandehervormersintwijfeltrekkenenerdespotmeedrijven.Zowordendevernieuwersalskritiekloosgeschetst.Zewordengedrevendoorgeenenkelkritischbesefwantmen lijkt het er allerwegen over eens te zijn (regel160),zodanigdat men bijna zou spreken van tunnelvisie(regel159-160).Ookhetgeneraliserendsprekenoverhet individuele leerproces(regel161),ende mentaliteit van de moderne leerling(regel163)draagtaanditironiserendeeffectbij.

Ikbekijkeenlaatstefragmentuithetmanifest.

Manifestfragment7 274 Laten we daarom de eenvoudige vraag stellen: wat is er eigen- 275 lijk pertinent nodig als iemand zich wat dan ook eigen wil maken. 276 Met gezond verstand komt men in antwoord op die vraag uit bij 277 een oeroud lijstje van ten minste vier elementen: aanleg, liefde of 278 motivatie, concentratie en discipline. 279 Een nadere beschouwing van de manier waarop in onze huidige 280 onderwijspraktijk met deze vier basisvoorwaarden voor het ver- 281 werven van welke kennis of vaardigheid dan ook wordt omgegaan, 282 brengt een aantal knelpunten aan het licht die zeer dringend vragen 283 om een betere oplossing ...167 regels tot het slot weggelaten...

142

Tenslotte,makendeschrijvershetprobleemvoordelezersoverduidelijk.Hetisdeeenvoudige vraag(regel274)naarwaterpertinent(regel275)nodigis.Ofwel,‘zomoeilijkishetniet,wijzeggennietsnieuws’.‘Iedereenweetwateigenlijk(regel274-275)nodigis’:met gezond verstand komt men in antwoord bij die vraag uit bij een oeroud lijstje(regel276-277). Hetisdusonmiskenbaarzo,wantiederesimpelezielkanbedenkendathierdegrondbeginselenzijngekraakt.Hierwordentijdlozeprincipesgeschonden.Hetzijndebasisvoorwaardenzelf:aanleg, liefde of motivatie, concentratie en discipline(regel277-278)enditbrengteen aantal knel punten aan het licht (regel282).Andersgezegd:ditspreektvoorzich,daarkunjenietsaanhervormen.Toevalligwerpenwijditnuop,brengenditzonaarvoren,maariedereenhaddezeobservatiekunnenmaken,ishierdeimplicatie.

SamenvattingFragmentenzesenzevenillustrerendevolgendedriediscursieveprocedures: a Hetreïficerenvandeideeënvandehervormers:deschrijverslaten

ziendathetnieuwelerenopgroteafstandvanhenzelfstaat.Deschrijversdoeneenaanklachttegenhetvooruitgangsdenkenvandeonderwijsvernieuwers,dehervormerszijnafgedrevenvanderealiteit.Doordeideeënvandehervormerstereïficerenenzoeeneigenleveninteblazen,kunnendeauteurszowelderealiteitvandezebedreigingplausibelmaken,alserafstandvannemen.

b Hetironiseren:deauteurslatenziendathetnieuweleren eenvoudigwegnietserieuskanwordengenomen. c Hetalsoverduidelijktepresenteren:deschrijversbrengenhun

constateringenalsklipenklaar.Hierwordentijdlozeprincipesgeschonden,daaroverisgeendiscussienodig.

Opbasisvanbovenstaandeanalysekomiktoteenderdeinteractioneelprobleemdatdeauteurstrachtenoptelosseninhunmanifest.

7.4.2 Interactioneelprobleem3:

Wewillenkwaliteitmaarwe

zijnnietbehoudzuchtig

Omdatdeschrijverserstrategieënvoorinzetten,speelterkennelijknogeenderdeinteractioneelprobleem.Zokunnenzebeschuldigdwordenvanbehoudzucht.Wantwietegenonderwijsvernieuwingenis,wilmogelijkachterhaaldeverhoudingeninstandhouden.

143

Deauteurskanverwetenwordendatzenietinspelenopdeeisenvandemodernetijd,datzereactionairestandpuntenaandragenenzezichnietopenstellenvoorveranderingeninnovatie. Hetterugdraaiennaarhetgoede,daarinzoekendeauteursdebalans.Zowordtdeworstelingzichtbaaromnietalsconservatieftewordenbestempeld.Deargumentendiedeschrijversaandragenmoetennietopge-vatwordenalsweerstandvoorvernieuwing.BONwilterugnaarhetoudeengoedeaandehandvaneenoeroudlijstje.Hetisnietklassiekofoubolligwatzijhiervoorstellen,wantkwaliteitistijdloos.Hetisdekwaliteitzélfdiezewillenbeschermen,hetzijndeprincipesvanonzebeschavingdiehierophetspelstaan.Doortereïficeren,endenotiesvandehervormerseeneigenstandigerealiteittoetekennen,wordtdedominantievanhetnieuwelerenaannemelijkgemaakt,alsookopafstandvandeauteursgeplaatst.Hetironiseren–doorhetnieuwelerenalskritiekloosengeneraliserendafteschilderen–draagtbijaanheteffectvaneenreëledreiging.Dehervormershebbenzichvolkomenlosgezongenvandewerkelijkheid.

7.4.3 Reactiesopstrategieën3

Oriënterendekrantenzichophetbeelddatdehervormerszichhebbenlosgezongenvandewerkelijkheid?Dederdeenlaatsteresponsanalysekanhierlichtopwerpen. OnderstaandfragmentwerdgevondenindeProvinciale Zeeuwse Cou-rant.HetberichtiseenreactievanPeterWesselvandestichting‘KennisnetICTopschool’.WesselgaatinzijningezondenbriefinopdestellingvanBONdatscholierenhunwerkstukkenmetdehandmoetenuitschrijveneninternetsitesalsWikipedianietmeeralsenigebronmogengebruiken.

Responsfragment10 Auteur: Peter Wessel Rubriek: A10 (11) Lengte: 737 woorden 1 Ad Verbrugge als voorzitter van de vereniging van Beter Onderwijs 2 Nederland heeft een missie en die draagt hij met verve uit. Wel houdt hij er nogal 3 reactionaire standpunten op na. ...1 regel weggelaten... 5 Verbrugge gaat nog net niet zover dat hij wil dat de scholieren met een 6 kroontjespen moeten schrijven. (Bron: Provinciale Zeeuwse Courant,6September,2007)

144

Wesselbrengtinbovenstaandfragmenteenfeitnaarvoren,Ad Verbrugge(regel1) heeft eenmissie en die draagt hij met verve uit (regel2)omvervol-gensverdertegaanopdeideeënvandevoorzitter.Dezeideeënbeschrijfthijmetdeuitspraaknogal reactionaire standpunten (regel2-3).Vooralhetnogalincombinatiemetwelennog net niet zover(regel5)latenziendatWesselhierAdVerbruggenegatiefevalueert.ZomaakthijdemissievanAdVerbruggeabsurd,zoalsblijktindeformuleringVerbrugge gaat nog net niet zover dat hij wil dat de scholieren met een kroontjespen moeten schrijven (regel5-6). Ofwel,dekroontjespenstaatsymboolvoorhetbehoudendegedachte-goedvanVerbrugge.Ditconservatievebeeldwordtookopgeroepeninhetbijinteractioneelprobleem2besprokenkrantfragment9(p.140)afkomstigvanredacteurEmmanuelNaaijkensineenartikelinhetBrabants Dagblad.Iklaatnueenanderealineadaaruitzien:

Hetpatroonvaneenconservatievebeweging,dienietalleenveranderin-genwiltegenhouden,maarookzakenterugwildraaien,komtvakerterugindebestudeerdemedia.Zoookinbovenstaandfragmentindeuitspraak:het is een beweging die terugverlangt naar een neoklassiek onderwijsstel-sel (regel14-15).Debewegingwordtgeportretteerdzichscharendeonderdegroepvanconservatieven.Deoplossingvandeschrijversomzichtedistantiërenvandehervormersdooreen‘zij-groep’teschetsenwordtdusdoormediabeantwoord,maarnietoverwegendpositief.Hetresponsfrag-mentcategoriseertdeschrijvers,netalsbijhetvorigefragment,toteenbehoudendegroep.

HetvolgenderesponsfragmentiseeningezondenbriefinderubriekOpinievanhetNRC Handelsblad.Debriefwerdgeplaatstkortnadathetmanifestindezelfdekrantverscheen.

Responsfragment11 Auteur: Emmanuel Naaijkens Rubriek: B04 Lengte: 876 woorden 14 Het is een beweging die terugverlangt naar een neoklassiek onderwijsstelsel zoals 15 dat in de jaren vijftig nog bestond. Free voorspelt dat als de ideeën van BON worden 16 doorgevoerd, dat leidt tot sociale uitsluiting van grote groepen (allochtone) jongeren. In het 17 onderwijssysteem dat Free voor ogen staat moeten alle leerlingen excellent onderwijs 18 krijgen, zodat zij hun plaats kunnen vinden in de samenleving van de 21e eeuw. Alleen op 19 die manier is de broodnodige sociale cohesie in de samenleving te waarborgen. ...15 regels tot het slot weggelaten... (Bron:Brabants DagbladApril,2007)

145

Debriefschrijverhierbeantwoordthetdoordeschrijversopgeroepenbeelddattijdlozeprincipeswordengeschonden.DaarbijkiestdezeinzenderookpartijvoorBON.Dusdereïficatievanhetnieuwelerenwordtover-genomen:hetzijnzij de missionarissen van het Nieuwe Leren(regel4-5)diehetopenbaredebatontwijkenenkritiekopdeonderwijsvernieuwingentyperenalsconservatieve, slecht geïnformeerde stemmingmakerij(regel6).VanbelangishierbijtevensdedatumvandereactieophetbetoogvanBON:juni2006.Ofwel,eenweeknahetverschijnenvanhetmanifestinNRCwerdindezelfdekrantalopenlijkpartijgekozenvoordestandpuntendiedoordeverenigingwordenverkondigt.Hetmanifestsluitdusaanbijopvattingendiealleven.

DelaatstereactiedieikhierbespreekverbindthetconservatismevanBONaaneengroteretrenddiegaandeisinNederland.Hetrespons-fragmentwerdgevondenineenactualiteitenrubriekvanhetregionaleDagblad Tubantia.

Responsfragment12 Auteur: Jan Drentje. Rubriek: Opinie Lengte: 962 woorden 2 Als het aan de vereniging Beter Onderwijs Nederland (BON) ligt, moeten de 3 onderwijsvernieuwingen grotendeels worden teruggedraaid (Ad en Marijke 4 Verbrugge, Opinie & Debat, 3 juni). De missionarissen van het Nieuwe 5 Leren ontwijken helaas het openbare debat hierover en typeren dit soort kritiek in 6 de media als conservatieve, slecht geïnformeerde stemmingmakerij. 7 De onvrede met het Nieuwe Leren vindt zijn grond in het feit dat vrijwel alle 8 nieuwe leervormen in de praktijk neerkomen op een stelselmatige reductie van de 9 onderwijsinhoud en in het verlengde daarvan: minder tijd voor direct contact met 10 bevoegde docenten. ...7regelsweggelatentothetslot... (NRC Handelsblad,19Juni,2006)

Responsfragment13 Auteur: Redactie Rubriek: Raakvlak Lengte: 624 woorden 7 Het cultureel conservatisme wint aan waarde. We zien dat vooral terug bij alle 8 kritiek op het onderwijs. Op dit moment is de vereniging Beter Onderwijs 9 Nederland (BON) razend populair. De filosoof Ad Verbrugge is het boegbeeld, 10 geeft lezingen, zit bij Knevel op tv en laat geen mogelijkheid onbenut om de 11 klok vijftig jaar terug te draaien. Dat valt goed in een land dat doet of het

146

Dekrantformuleertgeeft lezingen,zit bij Knevel op tv en laat geen moge-lijkheid onbenut om de klok vijftig jaar terug te draaien (regel10).Ditsugge-reertdatAdVerbruggeopallerleifrontenzeeractiefis.Dezelijstbestaandeuitdriedelenversterktdeironie.Ditironiserenkomtvooralnaarvoreninlaat geen mogelijkheid onbenut om de klok vijftig jaar terug te draaien(regel10-11).MaardewerkelijkepopulariteitvanBONisnietzozeeraandevoorzittertedanken,maaraaneenlanddatzichzelfvoordegekhoudt:dat valt goed in een land dat doet of het onderwijs van het niveau van Burkina Faso is(regel11-12).InhethuidigecultureelconservatieveklimaatspinteenbewegingalsBONhiergarenbij.

SamenvattingDemediazijnverdeeld:sommigenieuwsbronnenomschrijvenBONalselitairenbehoudzuchtigterwijlanderenmenendathetelitairejuistmoetwordentoegeschrevenaandeinitiatorsvanhetnieuweleren.Dezewis-selendereactieslatenzienhoeprecairBONsoperatieis.Maarhetpolari-serendebetoogvandeVerbrugges,waarmeezeafstandnemenvanhetnieuweleren,wordtontegenzeggelijkopgepaktindereactieswaarbijvoor-entegenstanderszichmengeninhetdoordeauteursaangezwengeldedebat.Ineendeelvanderesponswordtde‘hangnaarvroeger’nietuitslui-tendalseenkenmerkvanBONgeconstrueerd,maaralsonderdeelvaneenbredercultureelconservatiefklimaat

7.5 Conclusies

Opbasisvanhetgeanalyseerdekaniknudestrategieëneninteractioneleproblemenvandeschrijversvanhetmanifestineenoverzichtzetten.Hetschemahiernaastvisualiseertdit:

12 onderwijs van het niveau Burkina Faso is. De leden stromen binnen en het 13 wetenschappelijk instituut van het CDA is zeer geïnteresseerd in BON. (Bron:Dagblad Tubantia/Twentsche Courant,28Januari,2007)

Dediscoursanalyseaandehandvanzevenmanifestfragmentenender-tienresponsfragmentenheeftlatenzienhoeschrijversvaneenopiniërendbetoogineenlandelijkdagbladzichzelfalseenbewegingpresenterendiezichinzetvoorbeteronderwijsinNederland. Deanalysemoestantwoordgevenopdevraagwelkeinteractioneleproblemencrisismakelaarshebbendieeencrisisaankaartenenopwelkemanierzijdezeoplossen.BesprokenwerdendeinteractionelezorgendiedeverenigingBONtoontinhaarmanifest.

147

Figuur7.3

Manifestfragment StrategieënBON InteractioneleproblemenBON

Reacties

1,2,3 a Hetsuggererenvaneenalgehelewantoestanddiecollectieveactierechtvaardigtdooreendriedeligelijst.

b Hetcreërenvaneenelitairezij-groeptegenovereenbredewij-groep.

c Hetuitdrukkinggevenaaneencollectieveverontwaardigingdooremotiewoorden.

1 Wijdragenditweliswaaraan,maarhetiseencollectiefenalombreedgevoeldprobleem.

1 Ditiseenbewegingmeteenbijzonderevoorzitterdieinhetgeweerkomttegenhetfalendeestablish-ment.

4,5 a Hetsuggererenvanoverzichtoverhetprobleemdooreenhistorischenruimtelijkperspectiefteschet-sen.

b Hetsuggererenvanopevidentiesgebaseerdeinzichteninhetprobleemdoortekwantificeren.

c Hetoproepenvandegrootsheidvanhetprobleemdoorcon-traststructurenincombinatiemetkwantificeringen.

2 Wijhebbeneenmissie,maarwetenookwaarwehetoverhebben.

2 Dezebewegingis(ook)opfeitengestoeld/weetwaarzehetoverheeft.

6,7 a Hetcreërenvandis-tantietenaanzienvandeideeënvandehervormersdoorzetereïficeren.

b Hetbetwistenvandefeitelijkheidvandebeweringenvandehervormersdoorteironiseren.

c Hetprobleem(schen-dingvantijdlozeprin-cipes)alsoverduidelijkpresenteren.

3 Wewillenkwaliteit,maarwezijnnietbehoudzuchtig.

3 Verdeeldereacties:isBONwelofnietconservatief?

148

Gesteldkanwordendatmediahetbeeldvaneenbewegingbekrachtigen.Dereacties,zoblijktuitdeanalyse,oriënterenzich–aldannietpositief–opdeoplossingenvandeschrijvers.Nieuwsbronnenpikkenhetelementeruitwaarindeschrijversaandachtvragenvoordetoekomstvanhetkinddatophetspelstaat.Dekrantenrichtenzichspecifiekopdeverloede-ringvanhetonderwijs,maargaannietinopdedoordeschrijversgesug-gereerdemateriëleconsequentiesvandezecrisis.Demediacreërennietzomaareenverenigingmaareenclubmetpersoonlijkheden,waarbijAdVerbruggeinhetspotlichtwordtgezet.Hijiseenluisindepelseniemandmetaanzienendaaromookeenboegbeeld.Dekrantenworstelenhiermetdevraagofhetgaatomlouterbelangrijkemensenofomeencollectiefbelangdatdezegroepzoudienen.DaarbijbenadrukkenzeindemeestegevallendatBONeenbewegingisdievanuitintegeremotieventegenhetfalendeestablishmentinhetgeweerkomt.Depolitiekeverantwoordelijkenkrijgenditthemanietgeagendeerdomdatzeerzelfdeoorzaakvanzijn.Maardevoorzittervanditcollectiefslaagterblijkbaarwelindezecrisisaantekaarten.Hijkanhetprobleemoplossenomdathijeenbijzondereachter-grondheeft.

Dekrantentonendaterietsgaandeisinhetonderwijs.HetministerievanOnderwijsvraagtdevoorzitterzijnideeëntekomenverkondigenenooklandelijkemedialatenmetregelmaatdecultuurfilosoofaanhetwoord.NieuwsbronnenkopiërenzelfsdeverontwaardigingvanhetdoorBONver-ondersteldefeitdateenkleingroepjejarenlangzoveelschadeheeftwetenaanterichten.DeVerbruggeskrijgenvanbeginafaanindemediaalleruimte;erwordtvoorhungedachtegoedeenbreedpodiumgeschapen.Dushierzijndereacties,integenstellingtotwatikanalyseerdebijdecasevanderector,nietzoekendeinofzijwelofnietexplicietvoordebewegingzullenkiezen.Inplaatsdaarvanzijnerindezecasevoor-entegenstandersvandebeweging.Dekrantenformulerenereenstandpuntover,kiezenpositieenzoerkennenze–zowelimplicietalsexpliciet–ookdeimpactvandebeweging.KennelijkbrengendestrategieënvandeVerbruggesdemedianietinverlegenheidzoalsbijderectorhetgevalwas,maarroepenzedekrantenoptotpartijdigheid.Deconsequentiehiervanisdatdebewe-gingserieuswordtgenomen.

Inhetvolgendeentevensslothoofdstukvanditonderzoekvergelijkikdeinteractioneleproblemenvandecrisismakelaarsenbediscussieerikofzealdannietsuccesvolzijninhundiscursieveoptreden.

149

Hoofdstuk 8

Conclusiesen slotbeschouwing

8.1 Inleiding

Inditproefschrifthebikonderzochthoeoverheidscommunicatieeenbijdragekanleverenaanhetidentificereneninterpreterenvaneenslui-merendecrisis.Ikwilafstandnemenvandestandaardbenaderingvancrisiscommunicatiewaarbijstrategischecrisiscommunicatievooraleenzendergerichteactiviteitis.Indezestudiegaikuitvanhetideedathetdeomgevingzelfisdiestrategischecrisiscommunicatieinzetombepaaldedoelentebereiken.Centraalstaathierbijdegedachtedatcommunicatie-professionalsinhetpubliekedomeinactiefopzoekzoudenmoetengaannaarwatbepalendisvoordedynamiekininteractiesindeomgevingterwillevaneenbetereinteractiemetdieomgeving.Zokunnenbepaaldeindividuenengroepenindesamenlevingvoorverzetkiezeneneencrisisaandeordestellen.Overheidsorganisatiesmoetenopeenofanderewijze–responsiefen/ofinteractief–metdezegeluidenomgaan,maardanmoetendiewelgehoordenbegrepenworden. Voorcrisiscommunicatieishetdaartoevanbelangomnaardeinteracti-onelekantvaneencrisistekijken.Hetgaatdanomeendoordeoverheids-organisatieingezettepermanenteafstemmingvandecommunicatievandeeigenorganisatieopwaterexterngebeurt.Hetvroegherkennenvandedynamiekvandecrisisenhetbegrijpenvanhetverloopervanisonderdeelvandeanalyse.Ditideeoveroverheidsorganisatiesenhetinschattenvandreigingendieophenafkomenisnietnieuw,maarwatmankeertisinzichtindeinteractioneledynamiektussenstakeholderszelf.

Zokanditonderzoekenerzijdsgeplaatstwordeninhetgroeiendeonder-zoeknaarinteracties(ziebijvoorbeeldLamerichs&teMolder,2010enVeen,Gremmen,teMolder&vanWoerkum2010)inhetpubliekedomeinenanderzijdsvormtheteenfundamenteelanderekijkoprisico-encrisis-communicatie.Watzichafspeeltinhettussengebiedvanburgersteltindezebenaderingveelzwaarderdanwatgebeurttussendeorganisatiealszenderendeomgevingalspassieveontvanger.Hettussengebiedbeschreefikinhoofdstuk2(p.32)alshetdomeinwaarinburgerszichonderlinguitenoverhunzakendievanpubliekbelangzijn.Deoverheidisinsterkemateafhankelijkvanwaterindiewereldgebeurteneencrisisisbijuitstekeen

150

terreinmetveelinteractieseninteractioneleproblemendiezichbovendienopstapelen.Inditonderzoekvatikditgebiedopalsdediscursieveruimtewaarbinneninteractiesookgestredenwordtoverdevraagofproblemenvanalgemeenbelangzijn(zieookhoofdstuk2p.32).Dewijzewaaropdezediscursievewereld–bewustenonbewust–invloedheeftopdeprofile-ringvaneencrisisisdaarmeeeenessentieelthemavoordeprofessionelecrisiscommunicatorgeworden.Kennisvandiepublieksinteractiesisvangrootbelangvoororganisatiesomtoteenbetercontacttekomenmethunpubliek.Ditbetercontactisweervangrootbelangvoororganisatiesomdatdierelatiessteedsbelangrijkerworden.Wanteenbepalendefactorvoordeontwikkelingvaneencrisisiswatdeomgevingvandeorganisatiedoetmethetalarm.Dedynamiekdiedaarbijontstaatisbelangrijk.EenvoorbeeldisdechemiebrandbijMoerdijkin2010,waarbijexpertswaarschuwdenvoorernstigegezondheidsrisico’s.Deberichtenoveromvangrijkeloodveront-reinigingdievolgenssommigemilieuchemicitothetafgravenvandehalveMariapoldermoestenleiden,blekenachterafonwaar,maarleiddeaan-vankelijktotveelzorgenbijbewonersvanhetomringendegebied.Dezedeskundigengavenongevraagdanalysesenadviezeninallerlei(e)media.Bewonersreageerdenhierweeropenzoontstondeengeheeleigendyna-miekronddecrisiswaarbijdeoverheidbuitenspelstond.Eenbelangrijkelesdievandechemiebrandgeleerdkanwordenisdatcommunicatieprofes-sionalsdeontwikkelingvandezecrisisbeterhaddenbegrepenwanneerzijookgekekenhaddennaardeinteractiesindewerelddiedaarontstond.

Indithoofdstukbespreekikdeconclusiesenimplicatiesvanditonderzoek.Ikbehandelinparagraaf8.2thema’svoorhetinteractioneleperspectiefopcrisiscommunicatie,vervolgensvatikin8.3debelangrijkebevindingenvan-uitdeempirischehoofdstukkenenhettheoretischekadersamenomdaarnain8.4deverschillenenimplicatiestussendecasestebediscussiëren.

8.2 Thema’svoorcrisiscommunicatie

Opbasisvanderesultatenuitditonderzoekkaniktweethema’sonderschei-dendievanbelangzijnvooreeninteractioneelperspectiefopcrisiscommu-nicatie.Vanuitditperspectiefzoucrisiscommunicatiea)een dynamisch en interactioneel proces moetenzijnwaarbijdecommunicatieprofessionalb)signalenvancrisismakelaars opmerktenc)dezeadequaatinterpreteert.

a eendynamischeninteractioneelprocesIkwildeinditonderzoekdestapmakenvancrisiscommunicatiedoordeorganisatienaarcrisiscommunicatieinhetpubliekedomeinzelf.Eencrisis

151

isnieteenvaststaandeentiteitdiezichvolgensbepaaldemechanismenmanifesteertmaaris,zoalsikbeschreefinhoofdstuk3,eendynamischproces.Indatdynamischeproceszijninteractiesrelevantomdathetgaatomwatmensenbereikendoorbepaaldedingenopeenbepaaldmaniertezeggen.Vanuiteeninteractioneelperspectiefwordtgekekennaarwatheteffectisvandeuitsprakendiemensendoen.NeemdediscussierondomdeQ-koorts.DezewerdinBrabantdoormensenverbondenmetdediscus-sieoverdemega-stallen.Zowerdhetdebatverbreedenontstondereenonverwachtedynamiek.Belangrijkisdaaromookoogtehebbenvoordewijzewaaropeencrisisinteractioneel vormgegevenkanworden.Mogelijkwordeninhetgevalvancrisis,problemenenoplossingenininteractiesverbreed,aangediktofjuistgenegeerdomdaterookinteractioneelveelophetspelstaat.

Inhoofdstuk1beschreefikdathetzinvolisomrisico’sencrisistebekijkenvanuiteenalledaagse context.Meeraandachtkangegevenwordenaandevraaghoewijalsmaatschappijininteractiesomgaanmetderisico’sdiewijinonsdagelijkslevenervaren.Deaandachtzoudaartoeuitkun-nengaannaardewijzewaaropcrisismakelaarscommunicerenoverdebetekenissenvanrisico’sinhetlevenvanalledag.Ditonderzoeklaatziendatcrisismakelaarseffectenoproepenininteractiesmetanderen.Voordeoverheidzijncrisismakelaarsdieietsaandeordestelleninverbandmetdepubliekezaakinteressantomdatdezecrisismakelaarskunnenwordengezienalservaringsexperts.Zoobserverenzijdreigingendirectenwegenzerisico’sandersafdanbijvoorbeeldrisicowetenschappersomdatzedegevarenvanuitdepraktijkinschatten.Allereerstkandeoverheidlerenvandeeffectendiedezeervaringsexpertsoproepeninhetpubliekedomein.Vervolgensvormenzijeeningangvoordeoverheidomincontacttekomenmetpublieksgroepen.Metanderewoorden:zijscheppengelegenhedenvoorinteractie.

Ookwerdbeschreveninhoofdstuk1datklokkenluidersvaakworstelenmetverantwoordelijkheid jegensdeorganisatieéndepubliekezaak.Dezestudielaatziendatophetinteractionelevlakhetnodigediscursievewerkmoetwordenverrichtomverantwoordelijkheidvoordeoorzaakendeoplossingvanhetprobleemtetonen.Mijnonderzoeklaatziendatverant-woordelijkheidnietalleeneenstatischbegripis,daterwelofnietis,maarvooralookeendynamischaspectisinhetprocesvancrisismakelaardij. Inhoofdstuk2beschreefikhetcontingentieperspectief alsrelevantvoorditonderzoekomdathetderelatietussenomgevingenorganisatieindecontextvancrisisalsuitgangspunthanteert.Decontingentietheorieerkentdatsturingeenachterhaaldbegripisendathetgaatomdeinteractievan

152

deorganisatiemetdeomgeving.Daarbijonderkentdezetheoriedeafhan-kelijkheidvandeomgeving,metnamehoediezichineenbepaaldecontextmanifesteert.Dieomgevingmoetdusbeterbegrepenworden,vooralookdedynamiekindiezelfdeomgeving.Zokandebijdragevaneencrisisma-kelaardoormediawordenopgevatalseenemotioneelsignaal.Opzichzelfzouditnogeengoedresultaatkunnenzijn,deuitlatingwordtimmersbeschouwdals‘rechtuithethartkomende’.Maareeninteractionelebena-deringbesteedtaandachtaandevraagwatheteffectisvaneenuitingopdatmoment.Waaromwordtditwatnugezegdwordtzogebracht?Door-datmediaeensignaalbijvoorbeeldalseenemotionelekreetneerzetten,kanhetnietwordenopgepiktinhetpubliekedomein.

Inhoofdstuk3(p.50-51)hebikeenonderscheidgemaakttusseneenslui-pendeeneenslependecrisis.Bijeenslependecrisisiseencrisispermanentenchronischvanaard.Eenslependecrisiskomtniettoteenuitbarsting–kentgeeneinde–maarverstoorteenoptimaalfunctionerenvaneensysteemenvertoonttekenendieweldegelijkwordenopgemerktmaarwaarverantwoordelijken,zoalsbeleidmakers,geenaandachtaangeven.Eensluipendecrisisvertoontookzekertekenenvaneencrisis,maardezeworden(nog)nietofnauwelijksopgemerkt.Dezecrisisheeftdepotentieomtotescalatietekomen. Inhoofdstuk3(p.40)besprakikookdeopvattingdatveelcrises‘man made’zijnennietaltijdkunnenwordenbeschouwdals‘theactofgod’,eenzuivererampofspelingvanhetnoodlot.Deaannamedatrampennoueenmaalgebeurenisachterhaald(Vertzberger,1990).Deverantwoordelijk-heidvoorrampenberustindeogenvanhetpubliekmeerenmeerbijdeoverheid,diehetprobleemmedekanveroorzakenofalstoezichthoederfaalt.Bijveelcriseszijnoverhedeninhetgeding.Hetiszaakdatover-hedenbegrijpenhoemensencrises–endepositievandeoverheiddaarin–definiëren.Mijnonderzoeklaatziendatmensenookviainteractiescrisesdefiniërenenhoeditinvloedheeftophetcrisisproces.Hetisdusnaasthetbeleidookdecommunicatiediebepaalthoeeencrisisverloopt. Inditzelfdehoofdstuk3(p.43)beschreefikde‘kwetsbaarheids para dox’alseenbelangrijkthemainliteratuuroverhetfenomeencrisis(Wildavsky,1988).Dekwetsbaarheidparadoxstaatvoorhetideedathoemeervoor-zieningenenmaatregelenindesamenlevingwordengetroffen,destegroterdeimpactisalshettocheenkeertjefoutgaat.Omdatonzeinfra-structuurzobetrouwbaarlijkt,ontwikkelen,bouwenenstapelenwijnieuwedienstenopanderediensten,dieophunbeurtweergestapeldwor-denopeensolidelijkendeinfrastructuur.Daarbijbesprakikinparagraaf3.4de‘sociale explosiviteit’ alsgevolgvanhetverliesaanvertrouweningevestigdesocialeenpolitiekeinstituties.Beck(1990)zegthieroverdat

153

nietzozeerhetfysiekeexplosiegevaareendreigingvormt,maardeesca-latievanspanningenenconflicten–diesluimerentussenmensenonder-ling–nieuwerisico’screëren(Beck1990).Dehieraangehaaldethema’salskwetsbaarheidensocialeexplosiviteitversterkendusdenoodzaakomdreigingenmetbehulpvananderemethodenalineenpro-actievefaseintekunnenschatten.Dezemethodiekenmakenwelgebruikvanbijdragenvanmensendiealheelverzijninhuninzichtineencrisis.Juistomdatzijdichtbijhetprobleemstaan,zijnzeinstaathetwaartenemen.Zokandoorinzichtinhuninteractioneleproblemendiespelenbijhetaandeordestellenvaneensluimerendecrisis,ookdesocialedynamiekinhetverloopvandecrisisbeterwordenvoorspeld.

Inhoofdstuk4beschreefikdateeninteractioneelprobleemaltijdtweekantenheeft,doorietstewinnenkantegelijkertijdietswordenverloren.Daaromiseraltijdstrijdteleverendiedynamiekgeeftaandeinteractie.Iemanddieeenprobleemaankaartkanbijvoorbeeldwordenweggezetalseenklager.Alshijdaarbijveeltamtammaakt,kanhijwordengehoudenvooriemanddieloutergedrevenwordtdoorzijnemoties.Doorietsopeenbepaaldemaniertepresenterenkunjealsschrijverofsprekerwordenaan-gesprokenopdatwatjebenadruktofjuistimplicietlaat.Zozijneraltijdinteractionelevalkuilen.Omdezeteontlopenwordenstrategieëningezet,aldannietbewust.Hetisdusnietpersedeomvangofimpactvaneencrisisdiebepaaltofietsalseenprobleemwordtopgevat.Veelalwordtindeinteractiebeslistofeenprobleemofoplossingdaarvooraldannietserieusmoetwordengenomen.

b crisismakelaardijvoorcontactEentweedethemadatgestaltegeeftaaneeninteractionelebenaderingvancrisiscommunicatieishetfenomeencrisismakelaardij.Bijcrisismake-laardijgaathetomzakendiecrisispotentiehebbenenkunnenuitgroeientoteenernstigenontwrichtendprobleem.Inhoofdstuk1beschreefikdatcrisismakelaardijkanwordenonderverdeeldinklokkenluidersensocialebewegingen. Inhetgevalvanklokkenluidenzoektéénpersoondeopenbaarheidenluidtdenoodklok.‘Dezeonthullinggebeurtnietperongelukofuitsluitendtenbehoevevanheteigenbelang,hetisgeenverspreiding,spionageoflek,maarmenheeftnadrukkelijkdebedoelingomdegemeenschaptewaarschuwenvoorspecifieke,acuteofdreigendemisstanden’(Bovens1990,p.264).Daarbijgeeftinhetgevalvaneenloyaliteitsconflict,deloyaliteitaanheteigengewetenenaandeeigenidentiteituiteindelijkdedoorslag(Bovens1990).

154

Bijsocialebewegingenencrisismakelaardijligtdenadrukop‘waardegeori-enteerdeacties’diehetprotestbepalen.Participantenhechtendaarbijveelbelangaandegesteldedoelenendeideologievanhetprotest.Bedoeldwordenhierdiebewegingendienetalsklokkenluidersvooralvanuitmoreleoverwegingenhandelenendemogelijkheidbiedenaandeelnemersomhunongenoegenteuitenoverbepaaldemisstandeninhetpubliekedomein.Daartoebehorenookgespreksgemeenschappen,zoalsdechatcommuni-tiesvanjongemeidenoverhetHPVvaccin.

Ominzichttekrijgeninhoemenseneencrisisaandekaakstellenkeekiknaardediscursieve activiteitenvancrisismakelaars.Deidentiteitvaneenklokkenluiderofsocialebewegingisernietvanzelfsprekend,maardiemoetjezienoptebouwendoordiscursiefwerkteverrichten.Pasindeinteractieblijktofindeorenvanbetrokkenendeklokgeluidis,ofhetprotestwordtondersteund.Ikhebgekekennaardewijzewaaropdecommunicatiepro-fessionalbijhetanalyserenvanuitingenvancrisismakelaarsbehulpzaamkanzijndooreersttebegrijpenhoeerduidingaaneenprobleemwordtgegeven.Hetideeisdatdecommunicatieprofessionalhetwerkvaneencrisismakelaarkanopmerkenenzo‘decrisispraktijk’beterleertbegrijpentendienstevanzijnorganisatie.Decommunicatieprofessionalkanlerenvandeinteractioneleproblemenvancrisismakelaarsenzoookbetermethen–enhuneventueleachterbannen–incontactkomen.

DiscoursanalyseZowelinperspectiefalsinmethode,anlyseertditonderzoekinteractioneleactiviteitenvanindividuenengroepenvanindividuendierisico’saandeordestellen.Ikgebruiktedaartoediscoursanalyse,eenperspectiefdattaalinhaaralledaagsecontextbestudeert(Wetherell&Potter,1992;Edwards&Potter,1992;Potter,1996;Edwards,1997;teMolder&Potter,2005).Dis-coursanalyseiseenbenaderingdiebijuitstekgeschiktisvoorhetanalyse-renvanalledaagsecommunicatieprocessenendesocialefunctiesvantaal(Lamerichs,Koelen&teMolder,2009).Discoursanalysegaatnietuitvandeverondersteldeintentiesvanmensen,maarkijktnaarwaterininteractiesgebeurt,hoeintentiesdaarzichtbaarworden.Vervolgensbekijktdedis-coursanalyticuswatinteractioneleeffectenzijnvanuitingen(zoalsbespro-kenisinhoofdstuk4).

Ikkoosvooreenbepaaldevormvandiscoursanalyseendatishetperspec-tiefvandediscursievepsychologie.Eenbelangrijkuitgangspuntbijdezebenaderingisdattaalnietloutereenabstractieisvanwoordenenbeteke-nissen,maareenvormvansociaalhandelendieafhankelijkisvandeset-tingwaarinhetdoormensengebruiktwordt.Indediscursievepsychologie

155

(Edwards,1997,Potter,1992)gaathierbijdeaandachtuitnaarpsycho-logischecategorieënenconstructiesdiemenseninalledaagsesituatiesgebruiken.Taalisnietneutraal,maaraltijdeenvormvanselectieofcon-structiedoordetaalgebruiker.Discursievepsychologiewijktafvanmetho-dendiegebruikelijkzijnindesocialepsychologie,zoalsdedeenquête,hetstandaardiseerdeinterviewenhetexperiment,waarintaalbuitenhaaralle-daagsegebruikscontextwordtbekekenenbehandeldalsdirecteweergavevandewereldomonsheen.TeMolderzegtoverhetobjectvandediscur-sievepsychologie‘thefocusisonhowpsychologicalcharacteristicsaremadeavailable,ascribedandresistedbypeoplethemselves,aspartofthesocialactionsperformedinandthroughtalk’(teMolder,2008,p.1). Discoursanalysebiedtinzichtindeopgavenwaarcrisismakelaarszichvoorgesteldzienenindestrategieëndiezedaarbijkunnenhanteren.Hethelpteerdertebegrijpenwelkefunctiesbepaaldestrategieënvancrisisma-kelaarsindepraktijk(kunnen)hebben.Hierzijngeenwetteninhetgeding,maarwelplausibelemogelijkhedendieinelkecontextopnieuwbekekenengeanalyseerdmoetenworden.Resultatenuitdezestudiekunnendusnietautomatischwordendoorvertaaldnaarnieuwesituaties.Welkunnenles-senwordengetrokkenuitdeanalysevandeinteractioneleinspanningenvancrisismakelaars.Opditleeraspectkomikteruginparagraaf8.4.Discoursanalyseiszogeschiktomdathetdecommunicatieprofessionalhelptbijhetkijkennaarsignalenbekekendoordeogenvananderen.Ditcommunicatieperspectiefsteltdecontactentussenmensencentraal,waardoordecommunicatieprofessionalkenniskannemenvandeinterac-tioneleproblemendiedaadwerkelijkspelen. TweesituatiesIkonderzochttweesituatieswaarincrisismakelaarseencrisisaankaart-ten.ZokeekiknaarrectorMatthéSjamaarvanhetNielsStensenCollegeinUtrechtdieinhetvoorjaarvan1998landelijkeaandachttrokmetzijnstel-lingdatzijnschoolbeterkonsluiten(zieookhoofdstuk6).Dooreeninter-viewinhetOnderwijsblad,eenvakbladvoorhetonderwijs,liethijwetendathijhetvoorzijnleerlingenbetervondwanneerdeschooldichtging.13Ditinterviewiseenvoorbeeldvaneeninteractiewaarineencrisismakelaareenappeldoetopzijnomgevingendezetrachtwakkerteschudden. Alstweedecaseanalyseerdeikeenopenbareverklaringvandevereni-gingBeterOnderwijsNederland(BON)waarindeonderwijsvernieuwingenalscrisisaandekaakwordengesteld(zieookhoofdstuk7).DezeverklaringishetmanifestvandeauteursAdenMarijkeVerbruggedatdetiteldraagt

13 Het volledige artikel is opgenomen in de bijlagen

156

‘Helphetonderwijsverzuipt’eninjuni2006werdgepubliceerdinNRC-Handelsblad.14Inhetmanifestrichttendeschrijverszichtegendeonder-wijsvernieuwingendiesindsdeMammoetwetzijningevoerd. HetmanifestvandeVerbruggesspeelteenbelangrijkerolinhetinmid-delsopgekomendebatoverdeonderwijsvernieuwingenenhetnieuwelerenalshetdidactischconceptdaarin.Beidebijdragenzijnindezestudieopgevatalsbronnenvaninformatieomopvattingenuithetonderwijsveldteexploreren.

Inditproefschrifthebikbestudeerdwelkeinteractioneleprestatiescrisis-makelaarsleverenomeensluimerendecrisiszichtbaartemaken.Deinter-actioneleactiviteitendiedaartoeondernomenworden,hebikonderzochtaandehandvandevolgendeonderzoeksvraag:

Welke interactionele problemen heeft een crisismakelaar die een crisis aan de orde wil stellen en op welke manier lost hij deze op?

Hetaandeordestellenvaneencrisiszagikalssuccesvolwanneerhetbereikvandeuitinggrootis,waarbijooklandelijkemediahetsignaalvandecrisismakelaarsopvingenenhetovernamen.Metanderewoorden:alsdebijdrageerkendwerdenmediaengroepenindeomgevinghetluidenalseennoodsituatiebehandelden.

8.3 Belangrijkstebevindingen

Dezestudiewerptlichtopdeinteractioneleproblemenwaarmeecrisis-makelaarsworstelen.Crisismakelaarskunnenverschilleninstrategieëneninteractioneleproblemenzoblijktuitdezestudie.BONissuccesvollerinhaardiscursieveactiviteitendanSjamaar.Interessantisdevraaghoeditkan.EvengoedhadookBONalseengroepklagerskunnenzijnweggezetindereacties.KennelijkzijndeoplossingendieBONinzeteffectieverdandievanSjamaar.Hoebewerkstelligenzedit?Omopdezevrageneenantwoordtekunnengeven,toonikinonderstaandschemadebelangrijkstebevindin-genuitbeidecases.

14 Het volledige artikel is opgenomen in de bijlagen.

157

Figuur8.1Interactioneleactiviteitenvancrisismakelaars

StrategieënSjamaar InteractioneleproblemenSjamaar

Reacties

a Hetaantonenvandeernstvandecrisisdoor extremiserendtaalgebruik. b Hetaantonenvandeurgentievanhetprobleem doorcontraststructuren.

1 Erwoedteenbrand,maarikhoudmijnhoofderbij.

1 Hetiseenpersoonlijkehartenkreet.

a Hetlatenziendathijnietalleenstaatinzijnwaarnemingenvaneenurgentprobleemdoorgroepscitateneneendriedeligelijst.

b Hetsuggererendathetprobleemlosvanhembestaatdoorscriptsenspecifiekeeigenschaps-formuleringen.

c Hetaantonenvandefeitendoorkwantificeringen.

2 Toevalligzieikhetzo,maarditiseenfeitelijkbestaandprobleem.

2 Hetiseenfeitelijk,maarreedsbekendprobleem.

a Hetcreërenvaneenonbepaaldewij-enzijgroep. b Hetlijstenvanvoorspelbarereactiesuitzijnomgeving.

3 Hoekanikdebalbijjullieleggen,zonderdatmijgebrekaaninzetwordtverweten?

3 Hijmaaktonseenverwijt.

StrategieënBON InteractioneleproblemenBON

Reacties

a Hetsuggererenvaneenalgehelewantoestanddiecollectieveactierechtvaardigtdooreendriedeligelijst.

b Hetcreërenvaneenelitairezij-groeptegenovereenbredewij-groep.

c Hetuitdrukkinggevenaaneencollectieveverontwaardigingdooremotiewoorden.

1 Wij dragenditwelis-waaraan,maarhetiseencollectiefenalombreedgevoeldprobleem.

1 Ditiseenbewegingmeteenbijzonderevoorzitterdieinhetgeweerkomttegenhetfalendeestablish-ment.

a Hetsuggererenvanoverzichtoverhetprobleemdooreenhistorischenruimtelijkperspectiefteschetsen.

b Hetsuggererenvanopevidentiesgebaseerdeinzichteninhetprobleemdoortekwantificeren.

c Hetoproepenvandegrootsheidvanhetprobleemdoorcontraststructurenincombinatiemetkwantificeringen.

2 Wijhebbeneenmissie,maarwetenookwaarwehetoverhebben.

2 Dezebewegingis(ook)opfeitengestoeld/weetwaarzehetoverheeft.

a Hetcreërenvandistantietenaanzienvandeideeënvandehervormersdoordezetereïficeren.

b Hetbetwistenvandefeitelijkheidvandebeweringenvandehervormersdoorteironiseren.

c Hetprobleem(schendingvantijdlozeprincipes)alsoverduidelijkpresenteren.

3 Wewillenkwaliteit,maarwezijnnietbehoudzuchtig.

3 Verdeeldereacties:isBONwelofnietconservatief?

158

AlseerstevaltopinhetschemahierbovendatdeschrijversvanBONoverhetgeheelmeerstrategieëninzettenendatdezeookanderszijndandievanSjamaar.DestrategieënvanBONbrengendemedianietinverlegen-heidmaarroepenoptotpartijdigheid.15DekrantenzijnzoekendenaardeoplossingofBONaldannietconservatiefis. DestrategieënvanSjamaarzijndefensiever.Zodraagthijveelbewijzenaanwaaruitmoetblijkendathetprobleemechtspeelt:Hijschetstgeenincidentmaareenpatroon.Doorzijnbetoogteonderbouwenmetveelfei-tensuggereerthijdatzijnbetooggefundeerdis.Maar,doordevelebewij-zendiehijopvoertlaadthijjuistdeverdenkingopzichbevooroordeeldtezijn.Interessantishierdeobservatiedateencrisismakelaarkennelijkookzelfeeninteractioneelprobleemcreëert.

Tentweedevaltopdatdetypeninteractioneleproblemenverschillenbijdecrisismakelaars: BijSjamaarzijndeinteractioneleproblemen,getuigedeanalyse,per-soonlijkervanaarddanbijBON.Derectorriskeertdatzijnbetoogdoorzijneigenemotieswordtaangetast.Dathijnietzuivernaardewerkelijkheidkankijkeneneigenlijkpraatoverzijneigenprobleem. Ookdeschrijverstonenzorgenophetpersoonlijkevlak.Zijkunnenwor-denaangesprokenopdathetzougaanompersoonlijkeambitie.Zeeigen-lijkzelfeenideologiewillenuitdragen.Evengoedkunnenzeervanwordenbeschuldigddathunideeëntetheoretischoftebehoudendzijn.Dezetweelaatsteinteractioneleproblemenbetreftvooraldeinhoudvanhunbijdrage.

Tenderdezienwevanuitdeinteractioneleproblemenbepaaldeinterac-tioneleaspectennaarvorenkomendievaninvloedzijnophetaankaartenvaneencrisis.Inbeidesituatiesverrichtendecrisismakelaarsdriebelang-rijkediscursieveactiviteitenomaaninteractioneleproblemenhethoofdtebieden: 1 Hetaantonenvande geldigheid van het probleem.Ophetspelstaat

bijvoorbeelddathetprobleemteparticulieroftetheoretischwordtgepresenteerd.

2 Hetopbouwenvande geloofwaardigheid van de boodschapper. Decrisismakelaarloopthierbijvoorbeeldhetrisicoteemotioneelofelitairtezijn.

3 Hetgeloof scheppen in een oplossing.Doordatdecrisismakelaarbijvoorbeelddeschuldvraagoproeptkandezeaangesprokenwordenopdeeigenbijdrageaanhetprobleem.

15 Met ‘de media’ bedoel ik de media die ik voor dit onderzoek heb bestudeerd.

159

Dezeinteractioneleaspectenspeleninbeidebestudeerdeprocessenmaardecrisismakelaarsgaanerzeerverschillendmeeom.Zesorterendanookverschillendeeffecten: Sjamaar BON emotioneel ideologisch subjectief theoretisch particulier behoudzuchtig

Ikgahiernaverderinophetverschilineffectendatdecrisismakelaarbewerkstelligen.

1 DegeldigheidenurgentievanhetprobleemEenbelangrijkaspectbijhetaandeordestellenvaneencrisisisdegel-digheidenurgentievanhetprobleem,zoblijktuitdeanalysevanbeidesituaties.Brengtdecrisismakelaarweleenechtprobleemnaarvorendatookonmiddellijkeaandachtbehoeft?Ditiseenbelangrijkeopgavedieindeinteractiewordtbeslecht.Zomoetdecrisismakelaaraantonendathijnietzomaareenvervelendesituatieaankaartmaardatdedreigingookeenvitaalbelangvangrotegroepenmensenzalaantasten.Andersgezegd:demakelaarmoetlatenziendathijgeenparticulierprobleembespreekt,maareenpubliekprobleem.

MijnanalyselaatziendatSjamaarveelbewijzenaandraagtomdegroottevandecrisisaantetonen.Zogebruikthijlijsten,scripts-enspecifiekeeigenschapformuleringenenkwantificeringenomzijnbetoogrobuusttemaken.Hijlaatziendathijervarenisendefeitenkentomdecrisistekun-nenduidenentoontdealgemenegeldigheidvandekwestieaan.Maarheteffectvanalditovertuigenisdatdemediahemnietalseigenaarvandezeprobleemdefinitieerkennen.JuistomdatSjamaareenprobleemwilbewijzeninhetinterview,moeterblijkbaarietsbewezenworden:Kenne-lijkstaatdecrisisnietonomstotelijkvast.‘Hijvindtietsennumoetenwijdatookvinden’,isheteffectvanzijnaanpak.Demediadoenzijnbijdrageafalseen‘hartenkreet’ensuggererendatzijnsignaaleenparticulierpro-bleembetreft.Hetispersoonlijkeurgentiediederectordrijftisdereactie,ondanksdediscursieveinspanningendiederectorverrichtomdezeevalu-atietevoorkomen.

BONstartvanuiteenheelandervertrekpunt.Devraagnaardeurgentievandecrisisisbijhennietaandeorde.Zijpresenterendezecrisisalsover-duidelijkaanwezig,waardoorzijniemandmeervandenoodzaakhoeventeovertuigen.Dezesuggestievanvanzelfsprekendheidwerktinhunvoor-deelenbiedteenvoorsprongopdeinteractie:zezijnalbegonnen.BijBON

160

wordtdecrisisnietintwijfelgetrokken:hijbestaat.Ditiseendramatischetoestandwaarbijwijnietlangermoetenlatensollenmetonsonderwijs,wanthetisonterechtwateraandegangis.Ofhetaldannieteenpro-bleemis,isbijhenirrelevant:hetiseengegevenendaarmoetenkanietsaangedaanworden.BONweetdusheturgentieprobleemteomzeilen.Inhetgevalvanderector,zobleekuitdeanalysevandemedia,wordtweldegeldigheidvandeuitingonderkend,maarnietdebredereurgentievanzijnbeweringen.Heteffectdatvanzijnsignaaluitgaatisdat,hoewelzijnobservatiesjuistzijn,erweinigaantedoenisaandecrisisdiehijbenoemt.

2 DegeloofwaardigheidvandeboodschapperUitmijnanalyseblijktdathetvanbelangiswiehetwoordvoertomeencrisisaandekaaktestellen.Presenteertdegeneookdejuisteofrelevanteachtergrondomdecrisistekunnenduiden?UitdeBONcaseblijktdatzijzichopwerpentotdejuistewoordvoerdersvanhetprobleem.Doorhetschetsenvanoverzichtenhetpresenterenvaneenvisie,creërendeVer-bruggeseenbasisopgrondwaarvanzekunnenspreken. InhetgevalvandecaseSjamaarzagenwedathijhetprobleemdepri-vatiseert.Zotoonthijniettewillenoverdrijvenencreëerthijdistantievanzijneigensituatiedoorzijnbeschrijvingenoverhetonderwijsteironiseren,maarroepthierdoorhetbeeldvaneencynicusop.Slechtséénkeerineencorpusvan109reactieswerdhierexplicietdooreennieuwsbronhettegen-gesteldeoverbeweerdwaardoorhetbeeldvaneencynischerectorbeves-tigdwordt. 16

Hetextremiserendetaalgebruikdatderectorhanteertomdeurgentievandecrisisaantetonenevaluerendemediaals‘emotioneel’.BijSjamaarspeelthetinteractioneleprobleem‘hoekanikdeernstvanhetprobleemaanduidenzonderdatikalsemotioneelwordweggezet’?Doorhetgebruikvanscriptstrachthijdefeitentelatenlevenenomtezettenvanincidentennaarpatronen.Maarverwetenwordthemdathijzelfeenprobleemheeftdathijnietondercontrolekrijgt. DaarbijbrengenkrantendeobservatievanSjamaaralseenobservatiediezezelfalhaddengemaakt.Zijzijnhierdeeigenlijkebeoordelaarsvandesituatie,zijkunnenhetopjuistewaardeschatten.Deconsequentiehier-vanisdatdemediaderectornietalseencrisisentrepreneurneerzetten.Zeerkenneninhunberichtgevingwelhetprobleem,maarbrengenhetalsoudnieuws.

16 De rector is niet cynisch, De Groene Amsterdammer, May 13, 1998

161

IntegenstellingtotbijSjamaar,worstelendeVerbruggesmethetinter-actioneleprobleemdathenverwetenkanwordendatzeeenpersoonlijkeambitiehebben.Maarhetnadrukkelijkpresenterenvaneenvoorzitterinhetmanifestheefteenspecifiekeffect.Devoorzitterwordtindereactiesneergezetalsiemanddieallesheeftwatdepolitieknietheeftennietkan.Hijheefteenbijzondereachtergrond,isiemandmetideeënendaaromkanhijuitsprakenoverdekwaliteitvanhetonderwijsdoen.DeVerbruggesroepen(aldannietbewust)viadeconstructievaneenvoorzittertevenshetbeeldopvaneenpersoonlijkgezichtversuseenonpersoonlijkinstituut.DeauteurspresentereninhunbetoogeenvoorzitterdiehetgedachtegoedrepresenteertvandeverenigingBON.Hiergaatheteffectvanuitdatditserieustenemensignalenzijnafkomstiguiteigenkring:hetbetrefthiernietzomaareen(loos)alarmvaneeneenling.‘Wijhebbeneenachterban’,zowordtgesuggereerd.Bovendienwordthetbeeldopgeroependaterineenformeelkaderoverisnagedachtenintensiefoverisgepraat.Menisvoorbereidengaatoverwogentewerk:‘Hierzitratioachter’.Maarditeffectwordtnietbereiktdoorbijvoorbeeldveelbewijzenoptevoeren.Deschrijversveronderstelleneenvanzelfsprekendewaarheid,Indetrantvan‘wehebbendegeschiedenisachteronsstaan’. Tegelijkertijdtonendeschrijversemotionaliteit,zetonenhungrievenoverhetsollenmetonsonderwijs.TochwordtdebijdragevandeVer-bruggesnietalseenwanhoopsdaadafgedaan.Demediabrengenhetalsbetrokkenheid:engagementdrijfthen.Ditsuggereert,dezebewegingisnietloutergerichtopmacht,ofopzoveelmogelijkaanhangvoorheteigen-belang,maarstreefthogeredoelenna.Zekomenopvoordepubliekezaakentekenenprotestaantegenhetnieuweleren.

WaardemediaSjamaartotslachtoffervanhetprobleemmaken,dikkenzijderolvanvoorzitterAdVerbruggeaan.Tochsprekendeschrijverssteedsvanuitcollectievetermeninhetmanifest.Devoorzitterschrijftzichzelfweginhetmanifestenslaagterdaardoorjuistindatdefocuszichophemricht.Indebestudeerderesponsfragmentenkomtdevoorzitternaarvorenalseenprominent.Demediazettenhemneeralseeninteressantpersoon,waarbijhetintellectueleaspectvandeverenigingwordtgedektdoorzijnachtergrond. Uitderesponsanalyseblijktdatdereactieszichjuistnietrichtenophetelitaireaspectvandebeweging.Hoewelkrantenzichnadrukkelijkoriën-terenophetbeeldvaneencultuurfilosoofdiezijnvisieopdezaakgeeft,wordtdevoorzitternietweggezetalseenpersoondielouteropkomtvoorhetbelangvaneenkleineelitairegroep.Hijwordtdaarentegengeportret-teerdalsiemanddiezichinzetnamensdebewegingvooreencollectiefbelang:onsonderwijs.Hetaangetroffenpatroonisdatnietiedereendit

162

hadkunnenzeggen.Juistdoorzijnachtergrondkanhijzulkeuitsprakenvooronsallendoen.Slechtsenkelereactiesvanhetresponsmateriaalwij-kenafvanditbeeld,namelijkwanneermentwijfeltaandeclaimsvanVer-bruggeoverhetMBO.ZogeeftéénreactieweerdathetMBOnietswijzerzouwordenvandekritiekvanBON.17Eenanderereactiesteltdatdemen-senachterBONeenintellectuelebovenlaagvormenenzichdaarbijbedie-nenvanhalvewaarheden.18Dezereactiesvormenechtereenuitzonderingophetgevondenpatroonenondersteuntditdaaromook.HeteffectvandestrategieëndieSjamaarinzetomzijninteractionelepro-blemenoptelossenisdatdelezerszichnietidentificeren,nietmethemennietmethetprobleemdathijschetst.Sjamaarpresenteertzichalseeneenling,erisgeenachterbanofcollectiefdathemondersteunt.Hetcollec-tieveaspectwerktdaarentegenvoordeligdoorinderetorischestrategieëndieBONhanteert.Hetisdecombinatievandecultuurfilosooféndebewe-gingdieheteffectgevendatBONdejuistewoordvoerderisomdezecrisisaantekaarten.Kortom:BONkrijgtweldecreditsvoorhetaandeordestel-lenvandecrisis,maarrectorSjamaarkrijgtdezeniet.

3 GeloofscheppenineenoplossingCrisismakelaarsmoetenaantonendateencrisisoplosbaaris.Eenprobleemkanvooralwordentoegelatenwanneerereenperspectiefwordtgebodendathetprobleemookkanoplossen,hetprobleemmoetdustehanterenzijn.Alsmenseneenprobleemnietkunnentackelenzullenzehetooknietwillenaccepteren.Ooginoogmetdeonmogelijkheidhetprobleemafdoendeoptelossenishetmoeilijkomhetprobleemgoedopz’nmeritestebeoordelen.Hetprobleemwordtdan‘weggezet’.Zoniet,danzouditfrustratieopleveren.Mensenmoetenerookvanovertuigdzijndathetprobleemhenpersoonlijkaangaatendatzepersoonlijkdemogelijkhedenhebbenomhetprobleemoptelossen. DitiseenbelangrijkthemauitdeProtectionMotivationTheoryvanRogers(Rogers,1983,p.157-158).Dezetheoriebeschrijftdefactorendietothetaldannietaccepterenvaneenwaarschuwingleiden.Ditzijn1)inschat-tingvanhetgevaaren2)inschattingvandeeffectiviteitvandeoplos-sing.Deeerstefactorisdeinschattingvandeeigenkwetsbaarheidendeinschattingvandeernstvanhetgevaar.Detweedefactorisdeinschattinginhoeverredegeadviseerdeoplossinguitvoerbaarisendeinschattingvandedoeltreffendheidvandegeadviseerdeoplossing.

17 ‘Mbo wordt van kritiek niets wijzer’, in: de Volkskrant, 30 januari, 2007

18 Nieuw pleidooi voor grondige vernieuwing van het onderwijs – ‘Coen Free valt Beter Onderwijs aan’, in: Brabants Dagblad, 13 april, 2007

163

BijdecrisisdiedeVerbruggesaandekaakstellenwordtaandezerand-voorwaardenindeinteractievolopvoldaan:decrisisisa)dramatischenb)treftonsallen,maarc)isookteverhelpenwantlerarenmoetenweerlesgevendankunnenleerlingenweerleren.Belangrijk,zoblijktuitdeana-lysevanbeidecases,ishetvooronderstellenvandeoplossing.BONsugge-reertvanzelfsprekendheidvandeoplossingenmededaardoorisdeoplos-singdiezijbiedenookgeloofwaardig.Opditpuntisdecombinatiemetdegeloofwaardigheidvandeboodschappervanbelang.ZosuggereertBONeenbeloftetezijn.

OmdatSjamaaronduidelijkisinhetaansprekenvanpartijen,getuigedeanalyse,ontstaatdeindrukdatnietalleenhetschoolbestuurnalatigisgeweest,maardatwijallenhetprobleemdathijaandekaakstelt,gene-geerdhebben.Wekekendeanderekantopennamenonzeverantwoor-delijkheidniet,zoisdesuggestie.DeimplicatievanzijnhandelenisdatSjamaariedereen‘medeplichtig’maaktaandecrisisinhetonderwijs.Maardaarbijisheelonduidelijkwatwijalsburgershaddenkunnendoen.BONschuiftverantwoordelijkheidafvoorhetontstaanvanhetprobleem,maarneemtvervolgensverantwoordelijkheidvoorhetoplossenvanhetprobleem.Zogevenzeeerstaandatdetoestandinhetonderwijsdrama-tischis.Vervolgensmakenzeeenswitchvaneen‘zij-groep’dieverantwoor-delijkisvoordeoorzaakvandezeellendenaareen‘wij-groep’dieverant-woordelijkisvoordeoplossing.Zoishetzij,debestuurlijkekastetegenwijdienietmoetenlatensollenmetonsonderwijs.Deschuldwordtuiteindelijknietbijdelezersneergelegd,maarbijdebestuurlijkekaste.Debestuurlijkekastewordtnietuitgenodigdomaandeslagtegaanmetdeoplossingominactietekomen,maargediskwalificeerd. Defocusindeanalysewassteedsweergerichtopdeconstructievandezeaspecten.Inplaatsvan‘debestuurlijkekaste’alseenvastgegevenoptevattenindeanalyse,werddezegeanalyseerdophoedeschrijversdezealsoorzaakvanhetprobleemconstrueren.De‘bestuurlijkekaste’blijktzoeendiscursievebrontezijnvoorhettoewijzenvanschulddoorBON.Daarbijlatendeschrijversziendatdezezij-groephetnietwaardisomverantwoor-delijktezijnvoordeoplossing.

Sjamaarheeftgeenduidelijke‘zij-groep’diehijaanwijstalsverantwoordelijkvoorhetontstaanvanhetprobleem.HetzijndemediadieinreactieopSja-maarbeleidmakersenpoliticiaansprekenophunverantwoordelijkheidvoorhetprobleem.Sjamaarsteltalleenhetschoolbestuuraansprakelijkvoorhetaanhoudendnegerenvandesignalen.Sjamaarzitdanooknogineenbewijs-faseenBONdaarentegenbrengtlezersineenveelcomfortabelerepositie.

164

BijBONwordtdeverenigingdoordereactiesgetypeerdalseengroepdieinhetgeweerkomtvanuitintegeremotieventegenhetfalendeestablish-ment.HoewelBONdecrisisinhetonderwijskapitaliseertalseenmoreelenmaterieelfaillietwaaropwealslandhardafstevenen,reagerendemediavooralophetmoreleaspect.Nieuwsbronnenpikkenhetelementeruitwaarindeschrijversaandachtvragenvoordetoekomstvanhetkinddatophetspelstaat.WatBONnietdoet,doendemediawel:zemaaktdesamen-levingverantwoordelijkvooreenfalendonderwijsbeleid.Bovendienschet-sendemediadebewegingzelfalseenoplossingomdeverloederingvanhetonderwijstegentegaan.Zewordtalseenalternatieveberoepsvereni-ginggeschetst,zegeeftstatusaandeoplossing.MensenmoetzichgaanorganiserenenlidwordenvanBONwantzijkanhunbelangenbehartigen.TevensstellendemediadatBONalbestaatenalbezigis. BONloktlezersomdatzeperspectievenschetstenzehetaantrekke-lijkmaaktmeetedoenaandebeweging.DezebenaderingheeftdaarompotentieintegenstellingtotdefrustratiebijSjamaar.HetprobleemisdustehanterenvoordeontvangerswantbijBONisereenuitweg:de‘zij-groep’heefthetveroorzaakt.Deonderwijshervormerszijnnietinstaatgeblekentotverbeteringen:zehebbendaardecapaciteitennietvoor.DeVerbruggespresenterendezeobservatiesvanhetprobleemalsvanzelf-sprekendhedendieverderniethoeventewordenbeargumenteerd.Hunstrategieënzijndanookveeldwingender,temeerdaarzijdesuggestiewekkeneralwataantedoen.Zecreërenviahunuitsprakenhetzoge-noemde‘bandwagoneffect’(Milgram,1969). 19Omdatzestemgevenaaneenmeerderheid,kunnenzeeennavolgingseffectbijanderenoproepen. BijBONwordteencollectieveemotiegedeeld,maarbijderectorgaathetomeenincidenteleprobleemsituatie.Dezelaatstestrategieisindezecontextrisicovollergebleken:particuliereemotieswordenafgedaanalsietswaarjejepersoonlijkdrukovermaakt.DeoplossingvanBON,hetdelen,werktdusbeterdanhetoverdragenvandelastvanhetprobleem.

Sjamaarbiedtgeenoplossingmaarzijnverhaalisdreigendvantoon.Zijnbetoogisslechtteaccepterenvoordelezeromdatdemedeverantwoor-delijkheiddiehijcreëertvaagis;onduidelijkiswiehijdaarbijophetoogheeft.Jeweetgewoonnietwatjezoumoetendoenomhetprobleemtelijftegaan.Metanderewoorden:hethandelingsperspectiefisvolstrektonduidelijk. Sjamaarbeschrijftdedoorhemenhetbestuurgezamenlijkonderno-menengefaaldepogingenomhetprobleemtebestrijden.Hierdooront-staatuitzichtloosheid:ervaltnietstegentedoen.Daartoehanteerthijook

19 Milgram, Bickman, L. & S., Berkowitz, L., (1969) Note on the drawing power of crowds of different size. Journal of Personality and Social Psychology, 13, 79-82.

165

veel‘je-constructies’waarbij‘je’ookkanwordenopgevatdoordelezeralsalseenwaarschuwingvooreenontwikkelingdieookhemkantreffen.Destrategiehelptderectorweliswaarbijhetaannemelijkmakenvaneenpro-bleemdatopgroteschaalspeelt,maaristevenseendreigingwaaraanjejealsontvangerlastigkuntonttrekken.Hetinteractioneleprobleemvoorderectoris:‘Hoekanikdebalbijjullieleggenzonderdatmijgebrekaaninzetwordtverweten’?Maarditlijktniettewerkenomdathetresultaatisdathijzelfdehanddoekinderinggooitenlouterverwijtenmaaktnaareenomge-vingdiehetprobleemnegeert.

AlmetallaatdeanalyseziendatbijSjamaarde combinatievana)hetmedeverantwoordelijkmakenvoordeoorzaakvanhetprobleem,b)hettonenvanfatalismeenc)hetnietbiedenvaneenoplossingsperspectiefleidentotdatdekrantenhetlatenvoorwathetis.Derectorwordtdusdoordemediabehandeldalssymboolvooreenprobleemdatvooralhemzelftreft. BONdaarentegenwordtdoordemedianeergezetalsdeoplossingvanhetprobleem.Hierspeeltmeedatmensenproblemenveelgemakkelijkeraccepterenalsdeoplossingzichtbaaris.Ikkanopgrondvanmijnana-lyseaanvullendathetertoedoetofeencrisisalssluipendofslepend(ziehoofdstuk3)wordtgeconstrueerd,wantdatheefteffectopdeaccep-tatievanhetprobleem.

DiscussieBediscussieerdkanofdestrategieënvanBONookvoorSjamaarhaddenkunnenwerkenofomgekeerd.HadBONhetzelfdekunnengebeurenindeinteractiemetdeomgevingalsSjamaar?Wellichthaddenookzijalsklagerskunnenwordenweggezet.Vanbelangishierdathetgaatomdecombi-natieindiscursievestrategieëndieBONgebruikt.Zotonenzehungrievenoverhetprobleemincombinatiemethetaanwijzenvandebestuurlijkekastealseenzondebok.Dezeinzetvanstrategieënsamenzorgtervoordatzijerinslagendecrisisindebuitenwereldmanifesttemaken. HadSjamaardanhetzelfdemoetendoenalsBONomteslageninhetaandeordestellenvandesegregatieinhetonderwijs?AlsSjamaarmetvanzelfsprekendheidhadgesproken,hadzijnboodschapdanmeereffectgehad?Washijdannietslachtoffervanhetprobleemgeworden?Omhieropantwoordtegevenzouditindezelfdecontextvantoenmoetenwordenbekeken,maarwekunnendegeschiedenisnietveranderen.WelkaniknuachterafconstaterendatdesegregatieeensluimerendecrisisinhetonderwijsvormdeendathetsignaalvanSjamaarindediscussiedaaroververlorenisgegaan.Deanalysevanzijnaanpakwijsteropdatdevelebewijzendiehijdestijdsopvoerdehemjuistalswoordvoerdervan

166

hetprobleemmindergeloofwaardigmaakten.Zewerkteneerdertegenhem‘Waaromzoveelophefmaken’en‘hebjesomszelfeenprobleem’,datwarenoverwegenddereacties.Hetconstruerenvangeloofwaardigwoord-voerderschapspeeltdussterkbijhetaandekaakstellenvaneencrisis.ZozagenwedatSjamaarhetfaillietoverzichzelfafroeptendaaromookdecrisisnietkanaankaarten.Ookkandevraaggesteldofhetwelraadzaamisomalsindividuteopereren.Isheteffectieveromincollectievetermentesprekeneneenachterbantesuggereren?Genereerjedanalscrisismake-laarmeereffect?Deanalyseduidteropdathetcreërenvangemeenschap-pelijkheidvanbelangis.Beidecrisismakelaarswarenopditaspectactief.Maarhetbetekenisgevenaaneencrisisvoordeomgevingkrijgtvooralimpactdoorhetoplossingsperspectiefdatdaarbijvoordebuitenwereldwordtgeschetst.Hetheefteffectopontvangersvanhetsignaalwanneerzewetenwelkeresponskanwordengeleverdomdecrisistebestrijden.Ditkanalindeinteractienaarvorenwordengebrachtdoorcrisismakelaars.

8.4 Implicatiesenbeperkingen

vanhetonderzoek

Voordatikwilingaanopdeimplicatiesvanditonderzoekwilikeerstdebeperkingenvandezestudiebeschrijven.Dezestudiebehandeltdeinter-actionelekantvandezaak.Zowilikopbasisvandezestudiegeenalge-meneuitsprakendoenoverhoecrisismakelaarstewerkzoudenmoetengaanbijhetaandekaakstellenvaneencrisis. Ditonderzoekisveeleereenuitsnedevanhetprobleemwaarcrisis-makelaarsvoorstaan.Hetgaatomhoecrisismakelaarszelfeencrisisdefiniërenenhoezijhunsignaaldaartoeconstrueren.Ditonderzoekwilinzichtkrijgenindeinteractioneleproblemendiecrisismakelaarshebbenbijhetaandebuitenwereldkenbaarmakenvaneenprobleem.Zokunjehetprobleembeterlerenkennen,eerderbegrijpenwaaromdezedynamiekzowerktendatinzichtbiedtdanvervolgenshouvastvooreventueleinterven-tiesvandecommunicatiediscipline.Uitdebestudeerdesituatiesblijktdatdeeffectiviteitvancrisismakelaarszeervariabelkanzijn.Juistterwillevandievariabeleeffectiviteitishetzinvolinzichtteverwerveninhuninterac-tioneleopgavenenoplossingen.

Hetonderzoeklevertgeenmodelopdatdewerkelijkheidopeenbepaaldewijzevastlegt.Resultatenuitdezeanalyselatenzichnietéénopéénver-talennaaranderesituaties.Echter,zolaatookdediscursievepsychologiezien,inzichtenkunnenwelbrederwordengedeeld.Patronendieuiteerdere

167

onderzoekennaarvorenzijngekomen,blijkenooktoepasbaarinanderecontextenwaarindezelfdeinteractioneleproblemenspelen.Ditduidterookopdathetgeenincidentenbetreft,maarinteractioneleproblemenzijndievakerspelenenuniversaliteithebben.Hetisdusmogelijktekijkennaargelijkenissendiegeneraliseerbaarzijn. Ookditonderzoeksmateriaaltoontpatronenwaarvanaannemelijkisdatdezeookinanderesituatiesvancrisismakelaardijnaarvorenkomen.Evengoedzullendansituatiesinhuneigencontextbekekenenophunrelevantiebeoordeeldmoeten.Immers,inanderecontextenkunnenvoorcrisismakelaarsandereeffectenoptreden.Maardeinzichtenuitdezestudiekunnenwelalsrichtlijnenfungerenomcrisesineenvroegtijdigstadiumteherkennen.Zobiedtdestudiemeerinzichtindebelangrijkstebeslisfacto-renbijhetaandekaakstellenvaneencrisis.

Tevenslaatdeanalyseziendathetconstruerenvaneen‘hartenkreet’indepraktijkkanleidentothet‘wegzetten’vaneensignaal.Dooremotiesopdevoorgrondtezettenloopjehetrisicodatjebijdragewordtafgedaanalseenpersoonlijkprobleem.UitdeanalyseblijktdatdereactiesopdebijdragevanSjamaarzichnietrichtenopdeauthenticiteitvanzijnsignaal,maardezeafdoetalseenprivateemotie.Opbasisvanditonderzoeklaatikziendathetinitiatiefvanderectordoorzijnpresentatievanhetprobleemnietgewerktheeft,erisgeenalgemeenbesefvancrisisalsgevolgvansegregatieontstaan.DitligtandersbijBONwaarhetprobleemwelbreedonderkendwordt.Zijzijndaarbijeenbelangrijkeactorgebleken,getuigedeanalyse.Hoewelzezichideologischprofileren,makenzehetprobleemookgemeenschappelijkensuggererenzeeenachterban.ZocreëertBONeenuitwegvoorhetprofileringprobleem. Hetonderzoeklaatbovendienziendathetnietnoodzakelijkerwijszohoefttezijndatbepaaldeinteractioneleproblemenpersespelen,maardatcrisismakelaarsookzelfinteractioneleproblemenkunnenoproepen.Deinhoudisonlosmakelijkverbondenmetwatmensenwillenbereikenmetwatzezeggen.SjamaarheeftandereinteractioneleproblemendanBON,ditinzichtistevenshoopvolomdathetlaatziendatinteractiesookposi-tieveinvloedkunnenhebben.Kortom,ditonderzoekheeftalsdoeltebeschrijvenwatcrisismakelaarszelfaldoen,dewijzewaaropzeopererenviainteractiesineencomplexkrach-tenveld.Doorconstructiesvandiealledaagsewerkelijkheidtussencrisis-makelaarsenbuitenwereldteanalyseren,hebiknieuweinzichtengegene-reerdoversignalendieeralzijnendieduidenopcrisis. IklaatziendathetintiatiefvanSjamaarnietgewerktheeft,waardoordesectorooknietheeftkunnenlerenvanzijnsignaal.BijBONiserwel

168

interactieontstaantussenhenenhetministerieOC&W.Vervolgstudiekanonderzoekenopwelkewijzedezeisverlopenenwelkelessendaaruitkun-nenwordengetrokken

RelevantievoordecommunicatieprofessionalDecommunicatieprofessionalkaneencrisismakelaarzienalsiemanddieeengroteinvloedkanhebbenopdepubliekeagenda,oppubliekezakendievoordeoverheidbelangrijkzijn.Hetherkennenvaneencrisismakelaarisonderdeelvaneen‘earlywarningsystem’:ergaatmogelijkwatgebeurenindedynamiekvandeomgevingvandeorganisatie.Daaropkandecom-municatieprofessionalanticiperenomhuninteractioneleproblemenbetertebegrijpenenoogtehebbenvoorwatheteffectisvanwatcrisismakelaarszeggen.Watwordter–aldannietbewust–meebereikt?Ditlaatsteaspectbepaaltmedehetverloopvandecrisis.Doorbijvoorbeelddeurgentievanhetprobleemaantezettenkunjealscrisismakelaarwordengeparkeerd.Hetsignaalkanzoverlorengaan.Decommunicatieprofessionalkanlerendeinteractioneleproblemenvancrisismakelaarsteherkennenenvervolgensteerkennen.Dezestudieheefthieraaneenbijdragewillenleveren.Zichtisgegevenopkenmerkendeinteractioneleproblemenvoorcrisismakelaars.Doorbewusttezijnvanhettypeinteractioneleproblemenenhettypereactiedatzichvoorkandoenbijhetaankaartenvaneencrisiskandecom-municatieprofessionalbeterbegrijpenhoeeencrisiszichindeomgevingontwikkelenkan.Bovendienkaneencommunicatieprofessionalzomogelijkookmeteenbeterresultaatincontacttredenmetcrisismakelaars. Communicatieprofessionalszoudengevoeligerkunnenzijnopdefunc-tionaliteitvandeinteractioneleproblemenvandecrisismakelaars.Devraag‘waaromjuistnuditsignaalzogebracht?’moettotdevasteuitrus-tingvandecommunicatieprofessionalgaanbehoren.Doorhuninteractio-neleproblemenbetertebegrijpen,kandereactiebeterwordenafgestemdophetsignaal.Zokandecommunicatieprofessionalookcreatiefbondge-nootzijnvandecrisismakelaarenzoudanookbeloondmoetenwordenvoorhetontdekkenvaneensluimerendecrisis.

8.5Tenslotte

Ditonderzoeklaatziendatcrisismakelaarsalsdynamischeelementenindemaatschappijkunnenwordenbeschouwd.Zijgevenafwijkendemeningen,vormennieuweinitiatieven,waarvandoordeorganisatiegeleerdkanwor-den.Daarbijhebbenookzijverschillendeachtergrondenenmotieven,maardoordezesignalenserieustenemenstaatdeorganisatieincontactmetdebronvoorvernieuwing.Dewaardevaneendiscursieveinsteekligtinhoeje

169

metbepaaldethema’sindecommunicatiekuntomgaanbijdeontwikke-lingvanbeleid.Eendiscursievebenaderingkanleidentoteenbetercontactoverdezethema’s.Wantpreciesopditpuntgaathetindepraktijkvaakmis.Dezebenaderingiseenmanieromdiealomfalendeinteractietussenoverheidenburgersvanperspectieftevoorzien.Deoverheidisvaaknietinstaatomtebegrijpenwatdeburgerzegtomdatdeinteractioneleproble-menvandeburgeronvoldoendewordengezien.

170

Literatuur

– Aarts, M.N.C., & van Woerkum, C. M.J. (2005). Frame construction in interaction. Wageningen Universiteit. – Aarts, M.N.C., & van Woerkum, C.M.J. (2008). Staying connected: a study of interrelationships and communication between organizations and their environment. Corporate Communications, vol. 13, (2) 197-212. – Aarts, M.N.C., & van Woerkum, C.M.J. (2008). Strategische communicatie, principes en toepassingen. Assen: Koninklijke Van Gorcum.– Abma, T. (ed.) (1999) Telling Tales: On Evaluation and Narrative, Series: Advances in Program Evaluation, Connecticut: Stamford. – Adler, P. (1981) Momentum a theory of social action. SAGE. – Alink, F. Boin, R.A., & ’t Hart, P. (2001). Institutional Crises and Reforms in Policy Sectors: The case of refugee policy in Europe. Journal of European Public Policy, vol. 8 (2) 286-306. – Anderson, J.E. (1982) Cases in public policymaking. Second Edition, CBS College Publishing. – Alban, B.T. (1997) Large Group Interventions. Jossey-Bass inc. – Arend, van der, S. (2007). Pleitbezorgers, procesmanagers en participanten Interactief beleid en de rolverdeling tussen overheid en burgers in de Nederlandse democratie. Eburon Uitgeverij. – Arpan, L.M., & Roskos-Ewoldsen, D.R. (2005). Stealing thunder: Analysis of the effects of proactive disclosure of crisis information Elsevier, Public relations review 425-433.– Bartels, G. e.a. (1998). De transactionele overheid, Alphen aan den Rijn: Kluwer.– Beck, U. (1992, a) From Industrial Society to Risk Society: Questions of Survival.– Social Structure and Ecological Enlightenment’, Theory, Culture and Society 9: 97-123. – Beck, U. (1992b). Risk Society – Towards a New Modernity. London: SAGE. – Beck, U. (1997). De wereld als risicomaatschappij, Gennep B.V., Uitgeverij Van.– Billig, M. e.a., (1988). Ideological Dilemmas: A Social Psychology of Everyday Thinking, SAGE. – Boin, A. & ’t Hart, P. (2003). Public Leadership in Times of Crisis: Mission Impossible?, Public Administration Review, Volume 63, Number 5, p.544-553.– Boin, A., t Hart, P., Stern, E., & Sundelius B. (2005). The Politics of Crisis Management: Public Leadership Under Pressure, Cambridge:, 180 pp., Cambridge University Press.– Boin, A. (2004). Failure of Foresight: Can we see crisis coming? Presented at the International Conference ‘Crisis Management in Europe – Problems and Perspectives’ Slovenia. March 11-14.

171

– Bouwman, L., te Molder, H., Koelen, M., & van Woerkum, C. (2009). I eat healthfully but I am not a freak. Consumers’ everyday life perspective on healthful eating. Appetite 53, p.390-398. – Bovens, M.A.P (1990). Verantwoordelijkheid en organisatie, Beschouwingen over aansprakelijkheid, institutioneel burgerschap en ambtelijke ongehoorzaamheid. Zwolle: Tjeenk Willink. – Bovens, M.A.P., ’t Hart, P. (1996). Understanding Policy Fiascoes, New Brunswick: Transaction. – Bovens, M.A.P. ’t Hart, P. & Guy Peters, B. (2001). Success and Failure in Public Governance, Cheltenham/Northampton: Edward Elgar. – Brink, G, van den, (2002). Mondiger of moediger, Een studie naar de politieke habitas van hedendaagse burgers, Den Haag: SDU uitgevers. – Clayman, S., & Heritage, J. (2002). The News Interview: Journalists.– and Public Figures on the Air. Cambridge: Cambridge University Press.– Collins, H.M. and Evans, R.J. (2002). The Third Wave of Science Studies: Studies of Expertise and Experience, Social Studies of Sciences; SAGE. – Commissie Toekomst Overheidscommunicatie, (2001). In dienst van de democratie, Den Haag.– Coombs, W. Timothy & Holladay, S. J. (eds). (2010). The Handbook of Crisis Communication. Blackwell Publishing.– Devane, T, Holman, P. (1999). The change Handbook, Group methods for shaping the future, Berrett-Koehler Publishers, Inc.– Dewulf, A. (2005). Issue Framing in Multi-Actor Contexts, How people make sense of issues through negotiating meaning, enacting discourse and doing difference, Leuven: Katholieke Universiteit. – Dewulf, A., Gray, B., Putnam, L., Lewicki, R., Aarts, N., Bouwen, R., et al. (2009). Disentangling approaches to framing in conflict and negotiation research: A meta-paradigmatic perspective. Human Relations, 62(2), 155-193.– Douglas, M., & Wildavsky, A. B. (1983). Risk and culture: an essay on the selection of technological and environmental dangers. Berkeley: University of California Press. – Eder, K. (2000). Taming risks through dialogues: the rationality and functionality of discursive institutions in risk society’ in M. Cohen, Risk in the modern age: Social Theory, Science and Environmental Decision-Making, Basingstoke: Macmillan, p.225-48. – Edwards, D. (1998) The relevant thing about her: social identity categories in use In: Charles Antaki, Sue Widdicombe, eds. Identities in talk. London: Sage: 15-33.

172

– Edwards, D. (1998) Shared Knowledge as a Performative and Rhetorical Category’, in J. Verschueren (ed.) Pragmatics in: Selected Papers From the 6th International Pragmatics Conference, Antwerp: International Pragmatics Association. (2) p.130-41. – Edwards, D. (1991). Categories are for talking, On the cognitive and discursive bases of categorization, Loughborough University, Theory & Psychology vol. 1: Sage, 515-542. – Edwards, D. (1994). Script Formulations: A Study of Event Descriptions in Conversation’ Journal of Language and Social Psychology 13: 211-47.– Edwards, D. (1995). ‘Two to Tango: Script Formulations, Dispositions, and Rhetorical Symmetry in Relationship Troubles Talk’, Research on Language and Social Interaction 28: 319-50.– Edwards, D. Discourse and Cognition. (1997). Sage Publications, London.– Edwards, D. (1999). Emotion Discourse Culture & Psychology SAGE. – Edwards, D. (2000). Extreme Case Formulations : Softeners, Investment, and doing Nonliteral, Research on Language and Social interaction, 33 (4), 347-373.– Edwards, D (2003). Analyzing Racial Discourse: The Discursive Psychology– of Mind-World Relationships, in Berg, H. van den, Wetherell, M. & Houtkoop- Steenstra, H (Eds.) Analyzing race talk: Multidisciplinary approaches to the interview, Cambridge: University Press.– Edwards, D. Stokoe E. (2004). Discursive psychology, focus group interviews, and participants’ categories. British Journal of Developmental Psychology, 22, 499-507.– Edwards, D. (2005). Moaning, Whinging and Laughing: The Subjective Side of Complaints, Discourse Studies. 6: 5-’29. – Edwards, D. (2007). Managing subjectivity in talk. In: Hepburn, A., Wiggins, S., eds. Discursive Research in Practice: New Approaches to Psychology and Interaction. Cambridge: Cambridge University Press: 31-49.– Everts, Ph.P. (1983). Public Opinion, The churches and Foreign Policy, Leiden University Press.– Eyestone, R., (1982). Why some issues are ignored. Anderson, University of Houston.– Gerard G. en Ellinor, L, (1999). Dialoque, The change Handbook. Group methods for shaping the future, Peggy Holman and Tom Devane, Berrett-Koehler Publishers, Inc. – Ginneken, J. van, (2002). Schokgolf omgaan met opiniedynamiek. Amsterdam: Boom.– Ginneken, J. (2000). Brein-Bevingen. Amsterdam: Boom. – Ginneken, J. van (2003). Het mysterie monarchie. Een interview met het Nederlandse volk. Amsterdam: Boom.

173

– Ginneken, J. (2009). De kracht van de zwerm, Zelfsturing in de organisatie, Business Contact. – Grin, J. (2006). Reflexive modernization as a governance issue – or: designing and shaping Re-structuration, p.54-81 in: Voß, Jan-Peter; Bauknecht, Kemp, René (eds.), Reflexive Governance for Sustainable Development. Cheltenham: Edward Elgar. – Grunig, J.E. (1992). Excellence in Public Relations and Communication Management. Routledge.– Guise J., Widdicombe S. & McKinlay A., (2007). What is it like to have ME? The discursive construction of ME in computer mediated communication and face to face interaction, Health, 11 (1) 87-108. – Gutteling, J. (1999). Crisiscommunicatie: een kwestie van vertrouwen (Crisis communication: a question of confidence). Alphen aan den Rijn: Samsom.– Gutteling, J.M., (1997). Berichtgeving over biotechnologie in de Volkskrant 1986-1996. 60, Vakgroep Psychologie, Universiteit Twente, Enschede, 1997– Gutteling, J.M. & Wiegman, O. (1996). Exploring Risk Communication. Dordrecht: Kluwer. – Hajema, l. (2001). De glazenwassers van het bestuur. Koninklijke van Gorkum. – Hajer, M.A. (1995). The politics of environmental discourse: ecological modernization and the policy process. Clarendon Press, Oxford.– Haft-van Rees, M.A. (1989). Taalgebruik in gesprekken. Martinus Nijhoff– Harré, R., & Parrott, W.G. (1996). The emotions: Social, cultural and biological dimensions. London: Sage Publications.– ’t Hart, P. (2001). Trends in Crisis Management Practice and Crisis Management Research Presentation Paris: CNRS seminar.– Hogg, M. en Tindale, S. (2001). Blackwell Handbook of Social Psychology Group Processes. – Hoonaard W. van den, (1996). Working with Sensitizing Concepts Analytical Field Research, SAGE.– Houtkoop, H. & Koole, T. (2000). Taal in actie, Hoe mensen communiceren met taal, Coutinho.– Huysmans, F. & Steenbekkers, A. (2004). Bezorgdheid en geinformeerdheid van Europese burgers over industriele en natuurlijke risico’s, in Tijdschrift voor Communicatiewetenschap 32.– Josephs, I.E. (1995). The problem of emotions from the perspective of psychological semantics. Culture & Psychology, 1(2), 279-288. – Kapferer, J, (1990). Rumors. Transaction Publishers. – Kasperson, R.E., Renn, O., Slovic, P., Brown, H.S., Emel, J., Goble, R., Kasperson, J.X., & Ratick. (2000). The social amplification of risk; a conceptual framework, The perception of risk Londen: Sterling.

174

– Kasperson, R.E. & Kasperson, J.X. (eds) (2005). Social Contours of Risk: Publics, risk communication and the social amplification of risk. London: Earthscan. – Kasperson1, R.E, Golding, D & S Tuler S, (1992). Social Distrust as a Factor in Siting Hazardous Facilities and Communicating Risks. Journal of social issues, 48 (4), 161-187. – Katz, E., & Lazarsfeld, P. F. (1955). Personal influence: The part played by people in the flow of mass communication. New York: The Free Press. – Kingdon, J.W. (1982). Dynamics of agenda Formation in Congress. Anderson, University of Houston.– Kiser, L., & Ostrom, E. (1982). The Three Worlds of Action. In E. Ostrom (Ed.), Strategy of politica I inquiry. Beverly Hills, CA: SAGE, p.179-222. – Klandermans B. (1986). Mobiliseren door sociale bewegingen in Overtuigen en activeren Klandermans & Seijdel E., Van Gorcum.– Lamerichs, J. & te Molder, H.F.M. (2003). Computer Mediated Communication: From a cognitive to a discursive model. New Media & Society, 5(4), 451-473.– Lamerichs, J., Koelen, M., & te Molder, H.F.M. (2009). Turning adolescents into analysts of their own discourse: Raising reflexive awareness of everyday talk to develop peer-based health activities. Qualitative Health Research, 19(8), 1162-75.– Leeuwis, C. (2000). Voorbij het onderscheid tussen experts en leken. Over de rol en betekenis van expertise in participatieve processen, Pedagogiek, 347-361. – Lidskog, R. (2000). Scientific evidence or lay people’s experiences? On risk and trust with regard to modern environmental threats’, in M. Cohen, Risk in the modern age: Social Theory, Science and Environmental Decision-Making, Basingstoke: Macmillan, pp.196-224. – Lindblom, CE. (1959). The science of ‘muddling through’. Public Administration Review. 19, 79-88.– Locke, A. Edwards, D. (2003). Bill and Monica: Memory, Emotion and Normativity in Clinton’s Grand Jury Testimony. British Journal of Social Psychology.– Lopes, L. (1991). The rhetoric of irrationality, University of Iowa, Theory & Psychology, SAGE, 1(1), 65-82. – Luhmann, N. (1991). Sociologie des Risico’s. Berlijn: de Gruyter.– Lutz, C.A. (1990b). Engendered emotion: Gender, power, and the rhetoric of emotional control in American discourse. In C.A. Lutz & L. Abu-Lughod (Eds.), Language and the politics of emotion. pp.69-91, Cambridge.– Van Maanen, J. (1988). Tales of the Field: On Writing Ethnography. Chicago: University of Chicago Press. – Merkx, F. (1998). Public Understanding of Science in new Metropolis, Science & Technology Center, Universiteit Twente, Enschede.

175

– Milgram, S., Bickman, L., & Berkowitz, L. (1969). Note on the drawing power of crowds of different size. Journal of Personality and Social Psychology, 13, 79-82. – Moreira. J. P. (2007). A framework for responsive health policy and corporate communication, Corporate Communications: An International Journal. 12 (1), 8-24. – Otway H.J. & Winterfeldt, D. (1982). Beyond acceptable Risk: on the social acceptability of technologies, Policy Sciences 14, 247-256. – Osch, D.C. (2003). Co-orientatie: truc of troef? Kluwer. – Padmos, H., Mazeland, H. & te Molder H. F.M. (2006). On doing being

personal: Citizen talk as an identity-suspending device in public debates on GMOs. In: H. Hausendorf  & A. Bora (Eds.),  Analysing Citizenship Talk: Social Positioning in Political and Legal Decision-making Procedures, p.276-295. Amsterdam: John Benjamins.

– Potter, J. & Wetherell, M. (1987). Discourse and Social Psychology. London: SAGE.– Potter, J., Wetherell, M. and Chitty, A.  (1991) Quantification rhetoric – cancer on television, Discourse and Society, 2, 333-365. – Potter, J. (1996). Representing Reality: Discourse, Rhetoric and Social Construction. London: SAGE.– Potter, J. (2002). Two kinds of natural. Discourse Studies, 4(4), 539-42.– Potter, J., & Hepburn, A. (2005, a). Qualitative interviews in psychology: Problems and possibilities. Qualitative Research in Psychology, 2(4), 38-55.– Potter, J., & Hepburn, A. (2005b). Discursive psychology as a qualitative approach for analyzing interaction in medical settings. Medical Education, 39(1), 338-44.– Renn O. (1998). The role of risk communication and public dialogue for improving risk management. Risk Decision and Policy 3, (I), 5-30. – Tway, H. & Winterfeldt, (1982). Beyond acceptable Risk: on the Social acceptability of technologies, Elsevier Scientific Publishing Company. – te Molder, H.F.M. (2008). Discursive psychology. In: W. Donsbach (Ed.) The International Encyclopedia of Communication, Volume IV (p.1370-1372). Oxford, UK and Malden, MA: Wiley-Blackwell. – te Molder, H.F.M. (1999). Discourse of dilemmas: An analysis of communication planners’ accounts, British Journal of Social Psychology 38, 245-63.– te Molder, H.F.M. en Potter, J. (2005). Conversation and cognition, Cambridge University Press. – te Molder, H.F.M. (2005). ’I just want to hear somebody right now’.

Managing identities on a telephone helpline. In: C. Baker, M. Emmison & A. Firth (Eds.) Calling for help. Language and social interaction in telephone helplines (p.153-173). Amsterdam: John Benjamins.

176

– te Molder, H.F.M. & Gutteling, J. (2003). The issue of food genomics: About reluctant citizens and united experts. In: R. van Est, L. Hanssen en O. Crapels (Eds.), Genes for your food – Food for your genes. Societal issues and dilemmas in food genomics (p.117-128). The Hague: Rathenau Institute. Working document 92.

– te Molder, H. F.M. (2009). Discourse theory and analysis. In: S.W. Littlejohn & K. Foss (Eds.) Encyclopaedia of Communication Theory, pp. 312-317. London: Sage. – Peretti-Watel, P. La societe du risqué. Paris: La Decouverte/Reperes, 2001.– Putnam, L.L., Fairhurst, G.T., & Jablin F.M. (2001). Discourse analysis in

organizations: Issues and concerns in The New Handbook of Organizational Communication: Advances in Theory, Research and Methods, (p.231-269). London: SAGE.

– Rogers, R.W. (1983). Cognitive and physiological processes in fear appeals and attitude change: A Revised theory of protection motivation. In J. Cacioppo & R. Petty (Eds.), Social Psychophysiology, (p.153-176). New York: Guildford Press.

– Reynolds B. & Seeger, M.W. (2005). Crisis and emercency risk communication as an integrative model, Journal of Health Communication, 1045-55. – Renn, O. (1992). Concepts of Risk, A classification. Londen: Westport.– Russell, J.A. (1991). Culture and the categorization of emotions. Psychological Bulletin, 110, 426-450.– Sacks, H., (1987). On the preferences for agreement and contiguity in

sequences in conversation, University of Californie, in Button, G & Lee, I.R.E.; Talk and social organisation, Clevedon: Philadelphia p.54-70.

– Sarangi S.& Candlin, C. (2003). Categorization and explanation of risk: a discourse analytical perspective, Health, Risk & Society, 5, (2), 115-124.– Slovic, P. (1993). Perceived risk, trust, and democracy. Risk Analysis, 13, 675-682. – Slovic, P. (1999). Trust Emotion, Sex, Politics, and Science: Surveying the Riskassesment Battlefield, Risk Analysis, 19 (4) 689-701.– Starr, C. (1969). Social benefit versus technological risk, Science, 165, 232-1238.– Stekelenburg Van, J. Promoting or preventing social change. Instrumentality, identity, ideology and groups-based anger as motives of protest participation, Ph.D. Faculty of Psychology and Pedagogic, VU University Amsterdam. Amsterdam: Ridderprint, 2006. – Sneijder, P.W.J.; Molder, H.F.M. te (2009) Normalizing ideological food choice and eating practices: identity work in online discussions on veganism Appetite 52. – p.621-630.– Sneijder, P.W.J. (2006). Food for Talk: Discursive identities, food choice and eating practices, (Unpublished doctoral dissertation). Wageningen Universiteit.

177

– Sneijder, P. & te Molder, H.F.M. e.a (2006). De discursieve actiemethode: jongeren ontwikkelen gezondheidsinterventies. – Sneijder, P. & te Molder, H.F.M. (2006). Disputing taste: Food pleasure as an achievement in interaction. Appetite, 46, 107-116. – Sneijder, P. & te Molder, H.F.M. (2004). ’Health should not have to be a problem’. Talking health and accountability in an Internet forum on veganism. Journal of Health Psychology, 9(4), 599-616. – Stichting weten, (2004) Risicocommunicatie, Praktijk & theorie, samenstelling H.A. Schutter & R.R. Braam. – Starr, C. (1982). Social Benefit versus technological risk, What is our society willing to pay for safety, Science, 3 1232-1238. – Sutcliffe, K.M. (2000). Organizational Environments and Organizational Information Processing, in The New Handbook of Organizational Communication: Advances in Theory, Research, and Methods, Sage Publications.– Tiemeijer, W. L. (2006). Het geheim van de burger, Over staat en opinieonderzoek. Aksant. – Tops, P.& Zouridis, S (2002). De binnenkant van politiek. Atlas.– Tulloch, J. & Lupton, D. (2003). Risk and everyday life. SAGE. – Vaughan, E. & M. Seifert (1992). Variability in the Framing of Risk Issues, Journal of Social Issues 48 (4), 119-135.– Turner, R.H. & Klillian, L.M. (1987). Collective behavior. Prentice-Hall.– Vertzberger Y. I. (1997). ‘The Antinomies of Collective Political Trauma: A Pre- Theory’, In: Political Psychology, (18), 4, 863-876.– Walzer, S. (2001). Developing sociologists through qualitive study of college life, Teaching Sociology, 29, 88-94. – Wallwork J. & Dixon, J.A. (2004). Foxes, green fields and Britishness: On the retorica constructions of place and national dentist, British Journal of Social Psychology, 43 (1), 21-39.– Wetherell, M., Stiven, H & Potter, J. (1987). Unequal egalitarianism: A preliminary study of discourses concerning gender and employment opportunities. British Journal of Social Psychology, 26, 59-71. – White, G.M. (1990). Moral discourse and the rhetoric of emotions. In C.A Lutz & L. Abu-Lughod (Eds.), Language and the politics of emotion (p.46-68). Cambridge: Cambridge University Press. – Wildavsky, A., (1988). Searching for safety, Transaction Publishers.– Woerkum, C.M.J. van & Aarts, M.N.C. (2008). (Staying connected: the communication between organizations and their environment. Corporate communications: an international journal, 13(2), 197-211. – Woerkum, C.M.J. van & Aarts, M.N.C. (2008). The Orientation of Organizations to their Environments: Functions of the Unconscious Mind. Journal of Public Relations Research, 20 (2), 180-206.

178

– Woerkum, C.M.J. van (2007). Orality and the process of writing, J. Technical writing and communication, 37 (2) 183-201. – Woerkum, C van & Aarts, M.N.C. (2007). Creativity, planning and organizational change, Journal of Organizational Change Management, 20 (6), 847-865.– Woerkum, C. van (1999). ‘Wetenschaps- en technologievoorlichting: een dynamische professie’. In: Tijdschrift voor Wetenschap, Technologie & Samenleving, 7(1), 2-4. – Woerkum, C. van (2003) inaugurele rede Organisaties in hun biotoop: over de communicatie van organisaties, Wageningen Universiteit.– Woerkum, C.M.J. van & te Molder, H.F.M. (2007). Wetenschap in alledaagse communicatie Science in everyday  talk. In J. Willems (Ed.), Basisboek wetenschapscommunicatie (p.222-234). Amsterdam: Boom.– Woerkum, C.M.J. van & Knotters, M. (2007). Ik voel nattigheid: risicoperceptie en risicocommunicatie bij waterbeheer in de agrarische sector, Stromingen: vakblad voor hydrologen, 13 (1). 33-44.

179

Bijlage1

De onderwijsvernieuwingen omvatten:– De basisvorming die werd in 1993 ingevoerd. Alle leerlingen volgen in de eerste jaren van het voortgezet onderwijs hetzelfde lesprogramma. – De tweede fase die in de bovenbouw havo en vwo werd in 1998 en 1999 ingevoerd. – Leerlingen in de bovenbouw van havo (vijfjarige opleiding) en vwo (zesjarige

opleiding) die niet meer zelf een vakkenpakket samenstellen, maar kiezen uit vier profielen (natuur en techniek, natuur en gezondheid, economie en maatschappij, en cultuur en maatschappij). Ze worden bovendien gestimuleerd om actief en zelfstandig te leren (het studiehuis).

– Het vmbo dat werd ingevoerd tussen 1999 en 2002.– De bovenbouw van mavo en vbo die zijn omgezet in vier leerwegen

(de basisberoepsgerichte, de kaderberoepsgerichte, de gemengde en de theoretische leerweg), samen vmbo (vierjarige opleiding) genoemd. Ivbo, vso-lom en vso-mlk zijn omgezet in leerwegondersteunend onderwijs en in praktijkonderwijs.

180

Bijlage2

Gesteld wordt door de commissie Dijsselbloem dat de politiek zich niet teveel moet bemoeien met het te geven dagelijkse onderwijs maar dit meer aan lera-ren en ouders moet overlaten. Ten aanzien van de ingrijpende vernieuwingen in het voortgezet onderwijs in de jaren negentig trekt de commissie de volgende conclusies:– De analyse van problemen schoot tekort.– Er zijn grote risico’s genomen met kwetsbare leerlingen.– De verantwoordelijke bewindslieden vertoonden een tunnelvisie.– Het politiek draagvlak werd belangrijker gevonden dan het draagvlak in het onderwijs.– De docenten, ouders en leerlingen zijn onvoldoende gehoord in ‘onderwijspolder’.– Veel beleidskeuzen werden bepaald door het financiële kader.– Parallelle ingrijpende veranderingen doorkruisten de vernieuwing.– De genoemde didactische vernieuwingen werden door de scholen (deels ten onrechte) als verplicht ervaren.– Er was achteraf een forse aanpassing in de regelgeving.– De effecten van de onderwijsvernieuwingen op de onderwijsresultaten lopen uiteen.– Er werd te veel waarde gehecht aan de goede positie van Nederland op de internationale ranglijsten.– De wetenschappelijke onderbouwing van het ‘nieuwe leren’ ontbreekt grotendeels.– De wijze van invoering van het ‘nieuwe leren’ was risicovol.

Het Landelijk Aktie Komitee Scholieren (LAKS) steunde de bevindingen van de commissie. BON echter reageerde met de kritiek dat commissie Dijsselbloem zo sterk gericht is op de schuld van ‘de politiek’ in het verleden dat zij onvoldoende oog heeft voor de huidige problematiek van het onderwijs. Er is, zo stelt BON, geen samenhangende visie op de rol van de overheid als het gaat om bekostiging en kwaliteitshandhaving. ‘Het rapport gaat voorbij aan het middelbaar en hoger beroepsonderwijs, terwijl daar de problemen minstens zo groot zijn. Het risico is groot dat sommigen de uitkomsten van het rapport aanwenden op een wijze die de kwaliteit van het onderwijs wederom niet ten goede zal komen.’ 20

In het onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau wordt hierover opge-merkt dat het doorbrengen van een steeds groter deel van de onderwijstijd in de beroepspraktijk, in combinatie met een toename van de zelfstandigheid in het

20 NRC, De overheid moet om de impasse te doorbreken de regie over het onderwijs hernemen, (Verbrugge en Bergen, 23 februari, 2008.

181

onderwijs, tot een afname van het aantal contacturen met docenten heeft geleid. Onderzoekscommissie Dijsselbloem zegt hierover in haar eindrapport; ‘In die zin is er weer een parallel met het nieuwe leren, met dit verschil dat de afname van het aantal contacturen zich wellicht nog sterker voordoet in het beroepson-derwijs dan in het voortgezet onderwijs’ (Commissie Dijsselbloem, 2008). De onderzoekscommissie heeft, zoals zij concludeert; ‘herhaaldelijk vernomen dat de voorbereidingen voor het actief invoeren van competentiegericht gericht leren in het mbo negatieve effecten heeft gehad op de aansluiting en doorlopende leer-lijnen tussen vmbo en mbo.’ 21

21 Onderwijsvernieuwingen, Eindrapport: Tijd voor Onderwijs, 2008.

182

Bijlage3 InterviewMatthéSjamaar

183

184

185

Bijlage4 TranscriptinterviewSjamaarzonderredactioneelcommentaar

…2 regels weggelaten van het begin… 3 Dit jaar zijn zes Hindoestaanse leerlingen vertrokken. Omdat wij te 4 Marokkaans zijn geworden zeggen hun ouders. …4 regels weggelaten…. 9 1993 was het laatste gezonde jaar. Tweehonderd aanmeldingen kregen 10 we toen, twintig procent was allochtoon. Dat is een kritische grens. Ben je 11 daar eenmaal overheen, dan gaat het bergafwaarts. …5 regels weggelaten… 17 En daarna horen we niets meer van ze. Stomweg omdat een school niet te 18 veel Marokkanen moet hebben. …24 regels weggelaten… 43 Inmiddels staat volgens de gemeente 61,4 procent van de inwoners van de 44 wijk te boek als niet-etnische Nederlander. De wijk beantwoordt aan het 45 bekende profiel van een probleembuurt: een hoge werkloosheid, veel 46 criminaliteit, verloedering. Maar als je dat zegt, merk je hoe groot het 47 allochtonentaboe is. Mijn bestuur wilde er nooit iets van horen, terwijl dit 48 nuchtere feit toch de hoofdoorzaak van onze neergang is. Er is maar een 49 oplossing en dat is de school sluiten. …4 regels weggelaten… 54 Sjamaar zou niet weten welke alternatieven er nog zijn. In 2002 heeft het 55 Niels Stensen misschien nog 500 leerlingen over, te weinig om leerlingen 56 alle vakkenpakketten van de nieuwe bovenbouw havo/vwo aan te 57 bieden. Collega’s van andere Stivko-scholen hebben hem aangeraden ‘het 58 taalprobleem aan te pakken’. Een ander opperde dat een verlengde 59 schooldag het tij misschien nog kan keren. Alsof dat nog niet geprobeerd 60 is. We hebben jarenlang het scholingsbudget uitgegeven aan cursussen 61 Nederlands als tweede taal, men weet niet eens wat we allemaal 62 geprobeerd hebben. We krijgen problemen met de afvloeiingslijst als we 63 die vijftig docenten van jullie moeten overnemen, is ook een argument om 64 een onvermijdelijke beslissing uit te stellen. Of ze zeggen: Jullie zijn toch 65 gespecialiseerd in deze leerlingen? Ja hou ze maar bij je. zullen ze 66 bedoelen. …6 regels weggelaten… 73 Zelfs als we tienen scoren in het Trouwonderzoek, dan nog komen de 74 witte ouders niet. De ouders die de school mijden doen dat om volkomen 75 normale redenen. Met vooroordelen en racisme heeft het meestal niets te 76 maken. De groep Nederlandse ouders die heel bewust voor het Niels 77 Stensen kiest, zal altijd een minderheid blijven. Dat zijn hoopopgeleide, 78 heel principiële mensen die vinden dat je kinderen moet voorbereiden op

186

79 de multiculturele toekomst van Nederland. Idealisme tegen de klippen 80 op want ook de minderheden zelf zijn allesbehalve multicultureel 81 ingesteld. …2 regels weggelaten… 84 Thuis gaat moeder ook aan de kant als zoonlief er aankomt, want hij is 85 toch een man? …6 regels weggelaten… 92 Een leraar wiskunde moet hier de stof op vier, vijf taalniveaus uitleggen. 93 En er wordt hier zo ontzettend veel naar elkaar geschreeuwd de hele tijd. 94 Kankerhoer roepen is voor veel leerlingen een gewone manier van praten …2 regels weggelaten… 97 Natuurlijk zijn er ook ‘fantastische kinderen’, maar voor een bloeiend 78 schoolleven mist het Niels Stensen de gewoonten van de blanke 79 middenklasse. …8 regels weggelaten… 108 Als je op huisbezoek gaat besef je pas goed hoe ontzettend belangrijk de 109 rol van de ouders is. Ze krijgen van thuis niets mee. Moeder spreekt geen 110 Nederlands, ze schenkt thee en serveert zoet gebak. Vader zit op de bank 111 bij de televisie werkloos te wezen. Ik heb weleens een leerling uit een 112 bordeel weggehaald. Dan zou je denken dat zo’n vader zich afvraagt wat 113 hij heeft fout gedaan. Maar deze man schaamde zich alleen maar omdat er 114 over werd gepraat. Zolang dat meisje geld binnenbracht deed hij alsof zijn 115 neus bloedde. …1 regel weggelaten… 117 Verspreiding over de hele stad en omgeving zal niet meevallen omdat van 118 de kinderen in de Randstad in de leeftijd van nul tot veertien, veertig 119 procent allochtoon is. Maar zo is het ook niks, niet voor de school, niet 120 voor de leerlingen. Als ze de wijk uitgaan voor een andere school komen 121 ze eerder in contact met milieus waar het heel anders aan toe gaat. 122 Onderwijs moet kansen bieden, daar zijn we het toch allemaal over eens? …4 regels weggelaten tot het slot…

187

Bijlage5 ManifestBeterOnderwijsNederland

188

189

190

191

192

193

194

195

196

197

198

199

Bijlage6

ZoekstringsLexisNexisAcademic: – (Sjamaar)AND(NielsStensencollege)OR(rector) andDate(01/05/1998)and(01/01/2003) – (BON)OR(BeterOnderwijsNederland)OR(AdVerbrugge) and(nieuweleren)andDate(03/06/2006)and(01/01/2010)

PublicatielijstSjamaar Publicatie118

Trouw 24DeVolkskrant 20NRCHandelsblad 19AlgemeenNederlandsPersbureau–ANP 12AlgemeenDagblad 10HetParool 7LeeuwarderCourant 6AmersfoortseCourant 2BrabantsDagblad 3UtrechtsNieuwsblad 1AD/UtrechtsNieuwsblad 2ProvincialeZeeuwseCourant 1BN/Destem 1DagbladRivierenland 1DagbladvanhetNoorden 1EindhovensDagblad 1HetFinancieeleDagblad 1DeGelderlander 1DeGroeneAmsterdammer 1HaagscheCourant 1Opzij 1SijthoffPers(VendorGroupFile) 1DeStentor/VeluwsDagblad 1

200

ResultatenlijstLexuxNexusAcademic:Sjamaar

Resultaten

1 Laatstediploma’sdeVolkskrant,June27,2003,Voorpagina;Pg.1,81words

2 Laatstediploma’sin‘zwarte’schoolDAGBLADVANHETNOORDEN,June27,2003Friday,183words,ANP

3 Doekgevallenvoor‘zwarte’schoolGoudscheCourant,June27,2003,BIN1(binnenland),302words

4 Laatstediploma-uitreikingopzwarteschoolProvincialeZeeuwseCourant,June27,2003,3,120words

5 DoekgevallenvoorNielsStensenCollegeAlgemeenNederlandsPersbureauANP,June26,2003,BINNENLAND,400words,EmbargoCorr

6 ‘EensupertijdophetNielsStensen’AmersfoortseCourant,June25,2003,US3(stadspagina),708words

7 Zwarteschoolkopjeonder;‘Detamtamheefthiergoedzijnwerkgedaan’,AlgemeenDagblad,June21,2003,Reporter;Pg.R3,1027words,DOORREINOUDDENHAAN

8 ‘Hetonvermijdelijkeistochgebeurd’;Oud-rectorSjamaarzietnietominwrok,AlgemeenDagblad,June21,2003,Reporter;Pg.R3,791words,DOORWILCOBOOM

9 SpeciaalMaandagTrouw,June7,2003,Media;Pg.37,647words

10 RAARENTRIESTIG;HetlaatstejaarvanhetNielsStensenCollegeNRCHandelsblad,December21,2002,Wetenschap&Onderwijs;Pg.41,1613words,SHEILAKAMERMAN

11 BelgieworsteltookmetsegregatieNRCHandelsblad,November23,2002,Binnenland;Pg.3,1175words,DOORMICHELEDEWAARD

12 Alshetgeenkerkis,dantochweleensekte;IkbenmijnhelelevenlidgeweestvandePvdA.NubenikdoorministerNawijnbenaderd.VandePvdAhebiknognooitwatgehoord.;Weontvingenbedreigingen,partij-kantorenwerdenbekladenerwerdenmenseninelkaargeslagen.Trouw,September28,2002,Letter&Geest;Pg.41,4178words,DOORPAUL-KLEISJAGERENYORAMSTEIN

13 PietPostTrouw,July1,2002,Mensen;Pg.2,1119words,PAUL-KLEISJAGER

14 UtrechtwiluittochtleerlingenstoppenTrouw,June12,2002,Nederland;Pg.4,373words,DOORPAUL-KLEISJAGER

15 LeerlingenzwarteschoolnaarwittedeVolkskrant,June11,2002,Binnenland;Pg.3,418words,VANONZEVERSLAGGEEFSTER

16 VluchtenvoordezwarteschoolTrouw,May1,2002,Voorpagina;Pg.1,396words

17 HettriestegelijkvanrectorSjamaarHetParool,April20,2002,Amsterdam;Pg.2,691words,ROELFIENSANT

18 HetNielsStensenwerdalleenmaarleuker;ZwartescholenTrouw,April20,2002,Nederland;Pg.4,687words,INGRIDWEEL

19 Goedeschoolopverkeerdeplek:gesloten!,AlgemeenDagblad,April20,2002,Voorpagina;Pg.1,572words,DOORMALINIWITLOX

201

Resultaten

20 Collega’s:uitlatingenrectornekslagvoorschool;EindeNielsStensenCollegewasonafwendbaar(kopposteditie)deVolkskrant,April20,2002,Binnenland;Pg.2,444words,VANONZEVERSLAGGEVER

21 ‘Desegregatiebegintalopdebasisschool’;VoormaligrectorNielsStensenCollegeM.Sjamaarhaaltgelijk,maarvoeltgeenvoldoening.deVolkskrant,April20,2002,Voorpagina;Pg.1,532words,VANONZEMEDEWERKERPHILIPVANDEPOEL

22 ZwartescholenUtrechtfuserennietHetParool,April19,2002,Binnenland;Pg.3,362words,(VANEENVERSLAGGEEFSTER)

23 Drie‘zwarte’scholensluitenhundeurenTrouw,April19,2002,Nederland;Pg.3,376words,VANONZEREDACTIEONDERWIJS

24 Spijtoversluiting‘zwart’NielsStensenCollegeNRCHandelsblad,April19,2002,Binnenland;Pg.3,801words,DOORSHEILAKAMERMANENLAURATHISSEN

25 NielsStensenCollegegaatdichtAlgemeenNederlandsPersbureauANP,April18,2002,BINNENLAND,266words,Corr

26 Fusielevert‘multicultureleschool’opAlgemeenNederlandsPersbureauANP,June18,2001,BINNENLAND,222words,Corr

27 NielsStensenCollegeinUtrechtblijftkatholiekNRCHandelsblad,December15,2000,Buitenland;Pg.4,399words,DOORONZEREDACTIEONDERWIJS

28 KatholiekNielsStensenCollege‘islamiseert’nietTrouw,December14,2000,Binnenland;Pg.3,352words,DOORPAUL-KLEISJAGER

29 NielsStensenCollegeblijftkatholiekAlgemeenNederlandsPersbureauANP,December14,2000,BINNENLAND,236words,Corr

30 ‘Hetwasdeminstslechteoptie’;ZwartescholenTrouw,September30,2000,Binnenland;Pg.3,640words,REDACTIEONDERWIJS

31 Meerleraren,meercomputersenminderurenTrouw,September14,2000,Voorpagina;Pg.1,875words,MONIQUEDEHEERENPAUL-KLEISJAGER

32 Adelmundwilstoetdeskundigenloslatenopzwarteprobleemscholen;ScholeningrotestedendienenalslaboratoriumvoorrestvanhetlanddeVolkskrant,February18,2000,Voorpagina;Pg.1,308words,VANXANDRAVANGELDER

33 VanzwarteleerlingminderverwachtTrouw,February18,2000,Binnenland;Pg.4,350words,VANONZEREDACTIEPOLITIEK

34 TWEEDEKAMERPolitiekkrijgtgeengreepopachterstandallochtonenAlgemeenNederlandsPersbureauANP,February17,2000,BINNENLAND,408words,Jager

35 FrustratiesinKameroverallochtoneleerlingNRCHandelsblad,February4,2000,Binnenland;Pg.3,792words,DOORONZEREDACTEURFREDERIEKWEEDA

36 Spreiding‘witte’en‘zwarte’leerlingenblijftlastigeklus;Veelouderskiezenvooralvoorstatusvandeschool,AlgemeenDagblad,October30,1999,Trefpunt;Pg.13,852words,DOORR.H.KRUISWIJK*

37 Amersfoortwilleerlingengaanspreiden;‘Middeltegensegregatie’NRCHandelsblad,October26,1999,Binnenland;Pg.2,508words,DOORONZEREDACTIEONDERWIJS

38 VandaagoptvdeVolkskrant,October12,1999,Sport;Pg.14,158words

202

Resultaten

39 ‘Wittescholenpassennietmeeringrotestad’LEEUWARDERCOURANT,June18,1999Friday,393words,GPD

40 Schooldirecteur:Wegmetde‘witte’schoolTrouw,June17,1999,Sport;Pg.11,193words,DOOREDWINKREULEN

41 ‘Sjamaarwasondoordacht’Trouw,June10,1999,Binnenland;Pg.9,457words,EDWINKREULEN

42 OverheidmoetterugloopVWO/Havo-leerlingenkerenNRCHandelsblad,April30,1999,Sport;Pg.9,1036words,MATTHESJAMAAR

43 ‘Zwarte’schoolhaaltbezemdoordeleidingdeVolkskrant,April27,1999,Economie;Pg.17,607words,VANONZEVERSLAGGEEFSTER

44 Deworstelingvaneen‘verzwarte’school;NielsStensenCollegeTrouw,April27,1999,Deverdieping;Pg.13,1325words,ESTHERHAGEMAN

45 ‘Verzwart’NielsStensenCollegezoektheilinAmerikaansmodelTrouw,April27,1999,Deverdieping/Religieenfilos;Pg.12,251words,VANONZEREDACTIEONDERWIJS

46 ToekomstvoorStensenCollege,AlgemeenDagblad,April27,1999,Binnenland;Pg.5,67words

47 TochtoekomstvoorNielsStensenCollegeAlgemeenNederlandsPersbureauANP,April26,1999,BINNENLAND,376words,Corr

48 Allemaalmooipraat;Hetinterview:MathheSjamaarHetParool,April17,1999,PSvandeweek;Pg.16,2634words,PAULINESINNEMA

49 Smurfen-NederlandsNRCHandelsblad,April14,1999,Achterpagina;Pg.26,1029words,BEATRIJSRITSEMA

50 KloveninhetonderwijsNRCHandelsblad,April8,1999,Media;Pg.27,588words

51 ‘Ikmoestwegalspolitiekincorrecterebel’;RectorSjamaartreedtafopverzoekvanbestuurNRCHandelsblad,April6,1999,Binnenland;Pg.7,1109words,DOORONZEREDACTEURWUBBYLUYENDIJK

52 OmstredenrectorstaptzelfopTrouw,April2,1999,Binnenland;Pg.8,182words

53 NielsStensenCollegekrijgtnieuwerectorAlgemeenNederlandsPersbureauANP,April1,1999,BINNENLAND,269words,Mater

54 Allochtoonkanopschoolsparenvoorhavo/vwodeVolkskrant,March11,1999,Binnenland;Pg.8,282words,VANONZEVERSLAGGEEFSTER

55 GeldvoorijverigescholierenNRCHandelsblad,March9,1999,Binnenland;Pg.8,287words,DOORONZEREDACTIEONDERWIJS

56 VANDIEDINGENDUS...Opzij,February1,1999,VANDIEDINGENDUS...,521words,CISCADRESSELHUYS

57 JAAROVERZICHT1998NRCHandelsblad,December31,1998,bin;Pg.2,10083words

58 ‘Hetiswaar,maarjemaghetnietzeggen’deVolkskrant,December29,1998,SPORT;Pg.15,921words,ELLENDEVISSER

203

Resultaten

59 Adviesbureaumoet‘verzwarte’schoolredden,AlgemeenDagblad,December19,1998,bin;Pg.7,619words,VANONZECORRESPONDENTE

60 RectorSjamaarheeftnergensspijtvanAlgemeenNederlandsPersbureauANP,December15,1998,BINNENLAND,301words,Mater

61 Hetgelddatzeervoorhebben,gebruikenscholenzeldenvooreenbonus/PRESTATIELOONTrouw,November18,1998,ONDERWIJS-OPVOEDING;Pg.17,1088words,DOORESTHERHAGEMAN

62 ‘Hetenigedatteltishetresultaat’;WETHOUDERVANDERAAOVERKWALITEITVANONDERWIJSNRCHandelsblad,July18,1998,wo;Pg.3,1461words,FREDERIEKWEEDA

63 BetereaanpakhulpallochtonescholierenLEEUWARDERCOURANT,June17,1998Wednesday,154words,ANP

64 BetereaanpakhulpallochtonescholierenLEEUWARDERCOURANT,June17,1998Wednesday,154words,ANP

65 NielsStensenCollegepaktminderhedenprobleemaanAlgemeenNederlandsPersbureauANP,June16,1998,BINNENLAND,329words,Rondeel

66 KwaliteitskaartlegtscholennietlangsdezelfdemeetlatNRCHandelsblad,June9,1998,bin;Pg.2,646words,DOORONZEREDACTIEONDERWIJS

67 DeMaxPam-wegNRCHandelsblad,June6,1998,wo;Pg.4,605words,LEOPRICK

68 Hogeeisen,mindervakkendeVolkskrant,May26,1998,BUITENLAND;Pg.4,1090words,URSIELAMBRECHTS

69 Spreidingwerktnietbijdezwartescholen;NoodkreetrectorSjamaarverdientaandacht,maargeennavolging,AlgemeenDagblad,May23,1998,tp;Pg.13,938words,DOORMOHAMEDRABBAE;LIDTWEEDEKAMERVOORGROENLINKS

70 Marokkanen:rustmoetterugopStensenCollegedeVolkskrant,May18,1998,ECONOMIE;Pg.2,141words,ANP

71 Besteanti-stressmiddel:ontwijknerveuzeoudersTrouw,May16,1998,ZANZIBAR;Pg.48,928words

72 MarokkaneninstadUtrechteisensnelingrijpenopschoolTrouw,May16,1998,Pg.8,194words

73 Marokkaansejeugd‘doethetnooitgoed’,AlgemeenDagblad,May16,1998,bin;Pg.7,681words,VANEENONZERVERSLAGGEVERS

74 BriefMarokkanenaanschoolUtrechtHetParool,May15,1998,Pg.1,60words

75 EilandenrijkopschooldeVolkskrant,May15,1998,VOORKANT;Pg.13,1803words,ESTHERBAKKER

76 Marokkaneneisenmaatregelen‘zwarteschool’RCHandelsblad,May15,1998,Binnenland;Pg.3,123words,ONBEKEND

77 MarokkaansegemeenschapUtrechteistmaatregelenopschoolAlgemeenNederlandsPersbureauANP,May15,1998,BINNENLAND,329words,Brethoniere

78 EXAMENS‘98Trouw,May14,1998,Pg.9,463words,ESTHERHAGEMAN

204

Resultaten

79 Geenverschiltussen‘witte’en‘zwarte’scholenEindhovensDagblad,May14,1998,884words,DoorEmmanuelNaaijkens

80 RectorSjamaarverdientbijvaldeVolkskrant,May13,1998,FORUM;Pg.9,1055words,EDWINSCHRAVESANDE

81 DerectorisnietcynischDeGroeneAmsterdammer,May13,1998,112words,EvelineBrandt

82 DEDELFTSEHUISKAMERGESPREKKENBIJJORITZENHetFinancieeleDagblad,12mei1998,nederland;Pg.2,1618words,Schiethart,D.P.Verbraeken,J.

83 RectorsignaleertwataljarenwastevoorziendeVolkskrant,May9,1998,U-PAGINA;Pg.21,923words

84 GettoscholenNRCHandelsblad,May9,1998,WetenschapenOnderwijs;Pg.4,618words,LEOPRICK

85 Erzijngeen‘zwarte’en‘witte’scholenBrabantsDagblad,May9,1998,852words,DoorEmmanuelNaaijkens

86 COMMENTAAR:‘Zwartescholen’DeGelderlander,May9,1998,338words

87 Netelenboszietnietsinsluiten‘zwarte’schoolTrouw,May8,1998,Pg.9,178words

88 ‘WaarompraatrectorSjamaaronseendepressieaan?’deVolkskrant,May8,1998,DAGINDAGUIT;Pg.17,783words,ESTHERBAKKER

89 Netelenbostegensluitingvan‘zwarte’schooldeVolkskrant,May8,1998,BINNENLAND;Pg.6,177words,ANP

90 ‘Ikweigerdelatvoormijnleerlingenteverlagen’NRCHandelsblad,May8,1998,Binnenland;Pg.7,1239words,DOORONZEREDACTEURFREDERIEKWEEDA

91 Netelenbos:‘zwarte’schoolopenhoudenHetParool,May7,1998,Pg.6/2,87words

92 Netelenbosoneensmetsluiting‘zwarte’schoolAlgemeenNederlandsPersbureauANP,May7,1998,BINNENLAND,159words,EmbargoMater

93 BestuurtegenopheffenvanzwarteschoolHetParool,May6,1998,Pg.2,324words

94 UtrechtsschoolbestuurishetnieteensmetrectorSjamaarTrouw,May6,1998,Pg.8,217words

95 ZwarteschooldeVolkskrant,May6,1998,KUNST;Pg.14,477words

96 Rector,wethouderenopbouwwerkerdebatterenovergroeiendeachterstandvanallochtoneninvoortgezetonderwijs‘Hetisniethopeloos.Misschienmoetuwschoolandersworden’deVolkskrant,May6,1998,BUITENLAND;Pg.3,1001words,ESTHERBAKKER;HENKMULLER

97 BestuuristegensluitingNielsStensenCollegedeVolkskrant,May6,1998,SPORT;Pg.15,217words,ANP

98 Bestuurwil`zwarteschool’nietsluitenLEEUWARDERCOURANT,May06,1998Wednesday,101words,ANP

205

Resultaten

99 Criminaliteit,welneeinbraken,welneeTrouw,May5,1998,Pg.2,1228words,ESTHERHAGEMAN

100 RectorwenstsluitingschoolvanwegeteveelallochtonendeVolkskrant,May5,1998,SPORT;Pg.15,660words

101 Rector:Schoolmoetsluitendoorteveelallochtoneleerlingen,AlgemeenDagblad,May5,1998,bin;Pg.6,461words,VANEENONZERVERSLAGGEVERS

102 SchoolbestuurNielsenStensenCollegetegensluitingAlgemeenNederlandsPersbureauANP,May5,1998,BINNENLAND,218words,Brethoniere

103 Reactieschoolleidersop‘verzwarting’BrabantsDagblad,May5,1998,283words

104 Commentaar:ZwartescholenDeStem,May5,1998,301words

105 ‘Scholenmetveelallochtonennietslechter’LEEUWARDERCOURANT,May05,1998Tuesday,480words,GPD

106 Rectorwil‘te’zwarteschoolsluitenHetParool,May4,1998,Pg.2,342words

107 Rector:sluitmijn‘verzwarte’schoolrouw,May4,1998,Pg.1,462words

108 Rector:sluitingvanzwarteschoolkanpositiefzijnNRCHandelsblad,May4,1998,Binnenland;Pg.7,588words,DOOREENONZERREDACTEUREN

109 Schoolleiders:SlechtseenetniciteitopschoolisdoodindepotAlgemeenNederlandsPersbureauANP,May4,1998,BINNENLAND,432words,Wiggers

206

PublicatielijstBON Publicatie162

DeStentor(VendorGroupFile) 44NRCHandelsblad 35DeVolkskrant 21BrabantsDagblad 18Trouw 15DeTwentseCourantTubantia 10LeeuwarderCourant 8EindhovensDagblad 7DeGelderlander 7DeStentor/SallandsDagblad 6DeTelegraaf 6HetFinancieeleDagblad 5AlgemeenNederlandsPersbureau–ANP 4BN/Destem 4DagbladDePers 4DagbladvanhetNoorden 4DeStentor/ZutphensDagblad 4NRC.NEXT 4DeStentor/VeluwsDagblad 4AD/AmersfoortseCourant 3NederlandsDagblad 3ReformatorischDagblad 3AD/AlgemeenDagblad 2AD/UtrechtsNieuwsblad 2LeidschDagblad 2ProvincialeZeeuwseCourant 2AD/DeDordtenaar 1AD/GroeneHart 1AD/HaagscheCourant 1AD/Rivierenland 1AD/RotterdamsDagblad 1Dag 1DagbladDeLimburger 1DeGooi-enEemlander 1DeGroeneAmsterdammer 1HaarlemsDagblad 1IjmuiderCourant 1LimburgsDagblad 1NoordhollandsDagblad 1HetParool 1

207

ResultatenlijstBON

Resultaten

1 ‘Wehebbenteveeleencultuurvangelijkheid.Vroegerwistiedereenwiegoedwasenwieerdekantjesafliep’HetFinancieeleDagblad,9oktober2010zaterdag,INTERVIEW;Blz.24,1898woorden

2 doorJeanetMeijs–BasisonderwijsverkeertincrisisBN/DeStem,5juni2010zaterdag,OPI_MENINGEN,716woorden

3 Eenmagerreddingsplan;DeemancipatievandeleraarDeGroeneAmsterdammer,March3,2010,1929words,ANJAVINK

4 VERJUFFINGonderwijsslechtvoorjongensDeTelegraaf,2november2009maandag,VROUW;Blz.7,971woorden

5 Ouderszijnslaponderwijsbeu;ModernelesmethodesdoorninhetoogPrestatiesbeteropordelijkeschoolDeTelegraaf,26augustus2009woensdag,BINNENLAND;Blz.7,372woorden

6 ReformatorischDagblad,29april2009woensdag,BOEKEN;Blz.16,703woorden

7 Competentielerenisnietsvoorhetmbo;Onderwijsrevolutiewordtvanbovenafdoorgevoerdzonderdraag-vlakvanlerarenNRCHandelsblad,April15,2009,OPINIE;Blz.7,535woorden

8 ‘Dijsselbloem’ismaareenlijstje;OnderwijsvernieuwingAndereopzetmboisstrijdigmetaanbevelingenKamer,maarwordtgewoondoorgevoerdNRCHandelsblad,February11,2009,BINNENLAND;Blz.2,893woorden,Japke-d.Bouma;DerkWalters

9 Wekunnennietanders;Competentiegerichtonderwijswordtopmboingevoerd,ondanksallebezwarenNRCHandelsblad,February7,2009,ZATERDAGSBIJVOEGSEL;Blz.10-11,2812woorden,Japke-d.Bouma;DerkWalters

10 Schopdeuitvretersdetempeluit!;VERWENDEACADEMICIDeGroeneAmsterdammer,February6,2009,1889words,EWALDENGELEN

11 HanswiegelDeinspectieDagbladDePers,26november2008woensdag,Blz.2,346woorden

12 ‘Doornveld-schooldoethetuitstekend’DeStentor/ZwolseCourant,November15,2008,ZC(ZwolseCourant);Page:B02(29),480words

13 KwaliteitvanonderwijsAnderetijdeneisenandereleermanierenHetFinancieeleDagblad,15november2008zaterdag,WEEKEND;Blz.19,1980woorden

14 InspectiekapitteltgoedescholenheusnietNRCHandelsblad,November13,2008,OPINIE;Blz.07,607woorden,LeonHenkens.

15 OnderwijsinspectieiseenrampvoorgoedlerendNederlandNRCHandelsblad,November8,2008,OPINIE&DEBAT;Blz.04,1075woorden,PresleyBergen

16 Stakentegendebobo’sinhetonderwijs;VoorzitterSlagterdoelwitNRC.NEXT,28October2008Tuesday,NEDERLAND;Blz.10,1186words,DerkWalters

17 Onderwijsbobodiezelfdetegenspraakorganiseert;ActievoerendelerarenlopentehooptegenSjoerdSlagterdiedeveruiteenlopendeschoolbestureneengezichtgeeftNRCHandelsblad,October27,2008,BINNENLAND;Blz.2,2044woorden,Dooronzeredacteur;DerkWalters

18 ‘Ikhebeenheelrijkgevoelsleven’DagbladTubantia/TwentscheCourant,August16,2008,GEHELEOPLAGE;Page:E14(67),1392words

208

Resultaten

19 InspiratieScheiding‘Lerenisnietaltijdleuk’NederlandsDagblad,July26,2008Saturday,Blz.8,1380woorden,MaykeCalis

20 Inhetbasisonderwijsheeftzicheenrampvoltrokken.Veelkinderenlopenzo’nachterstandopdatdienauwelijksmeerisintehalen.NRCHandelsblad,June7,2008,OPINIE&DEBAT;Blz.19,1596woorden,JeanetMeijs

21 Onderwijsraadwil‘nieuweleren’nietverplichtenvoorhetmboEindhovensDagblad,May30,2008,GEHELEOPLAGE;Page:A06(6),342words

22 Adviesraad:NieuweLerennietverplichtLeeuwarderCourant,May30,2008,65woorden

23 RaadkraaktmbowaarinleerlingminderleertProvincialeZeeuwseCourant,May30,2008,GEHELEOPLAGE;Page:A06(6),442words

24 Bedrijvenvóórvernieuwdonderwijs;Ondernemerszieninpraktijkvoordelenvancompetentiegerichtleren,enhopenopinvoeringin2010deVolkskrant,May2,2008,BINNENLAND;Blz.3,726woorden,GerardReijn

25 OphetmbogaatonderwijschaosgewoondoorNRCHandelsblad,March28,2008,OPINIE;Blz.6,884woorden

26 InonderwijsisteweinigvernieuwdTrouw,March14,2008,PODIUM;Blz.08,670woorden,HesterMacrander;oprichtervanZON:ZinvolOnderwijsNederland

27 ‘Draaischoolfusiesnietterug:teingewikkeld’;AccentSchaalverkleiningscholendeVolkskrant,March3,2008,BINNENLAND;Blz.2,369woorden,GerardReijn

28 DeoverheidmoetomdeimpassetedoorbrekenderegieoverhetonderwijshernemenOverheidmoethernemenregieoverhetonderwijsNRCHandelsblad,February23,2008,OPINIE&DEBAT;Blz.15,4146woorden,PresleyBergen;AdVerbrugge

29 NRCHandelsblad,February20,2008,OPINIE;Blz.7,419woorden

30 NRCHandelsblad,February16,2008,OPINIE&DEBAT;Blz.19,293woorden

31 TinekeNetelenbosvindtdatwetrotsmoetenzijnophetonderwijsBrabantsDagblad,February15,2008,HOOFD_TB,TILBURG_GOIRLE,TILBURG_OOST,TILBURG_STAD,TIL-BURG_WEST;Page:B08(32),349words

32 KritiekoponderwijshervormingmagvernieuwingmbonietdwarsbomenHetFinancieeleDagblad,15February2008Friday,ECONOMIE&POLITIEK;Pg.4,851words,BoumaH.

33 ONDERWIJS–MetbestebedoelingendevernielinginAD/GroeneHart,14February2008Thursday10:00AM(CentralEuropeanTime),Pg.2,756words,AXELVELDHUIJZEN;GIJSKOREVAAR

34. ‘Overheidbetweterigebemoeial’;BredesteunhardeonderwijsconclusiesDeTelegraaf,February14,2008Thursday,Pg.3,503words

35 deVolkskrant,February14,2008,FORUM;Blz.13,501woorden

36 BasisschoolismeerdanrekenenentaalDagbladTubantia/TwentscheCourant,January19,2008,GEHELEOPLAGE;Page:C04(67),988words

209

Resultaten

37 Onderwijswashetbrandpuntin2007deVolkskrant,December29,2007,HETBETOOG;Blz.3,627woorden

38 Metsmartzultgijkennisbaren;WaaromgereformeerdeenreformatorischescholenhunvoorsprongkwijtraaktenNederlandsDagblad,December20,2007Thursday,Blz.7,1619woorden,MarieVerheij

39 AutodidactwijstdocentendewegnaarhetnieuwelerenHetFinancieeleDagblad,10December2007Monday,OPTIEK;Pg.7,680words,Maas,T.

40 TussenThijssenenMontessorideVolkskrant,December8,2007,HETBETOOG;Blz.1,1328woorden

41 DePermanenteParlementaireZelfenquÍte;opklaringenNRCHandelsblad,December8,2007,OPINIE&DEBAT;Blz.16,1074woorden,MarcChavannes

42 StudentenwillenvakerschoponderdekontLeeuwarderCourant,December7,2007,624woorden

43 Goeddetectivewerkvanonderzoekscommissie;Onderwijs‘Eenbewindspersoonwilinvierjaartijdtocheenstandbeeldvoorzichzelfoprichten’DagbladDePers,3december2007maandag,Blz.6,530woorden,PeterWierengaamsterdam

44 ‘Invoeringnieuwelerenwasriskant’NederlandsDagblad,November28,2007Wednesday,Blz.3,396woorden,CarineNeefjes

45 ‘Nieuwelerenslechtingevoerd’DagbladDeLimburger,November27,2007Tuesday,Blz.3,455words

46 ‘Nieuwelerennietgoedvoorjongeren’DAG,November27,2007,VANDAAG;Blz.02,430woorden,ANP

47 VernieuwingeninonderwijszonderbewijsingevoerdHetFinancieeleDagblad,27November2007Tuesday,ECONOMIE&POLITIEK;Pg.4,474words,BoumaH.

48 Nieuwleren?Watismismethetoude?NRCHandelsblad,November27,2007,BINNENLAND;Blz.2,789woorden,Japke-d.Bouma

49 ‘Nieuwelerennietzogoedvoorjongepubers’AlgemeenNederlandsPersbureauANP,November26,2007Monday6:57PM,BINNENLAND,577words,MATER

50 ‘Nieuwelerennietzogoedvoorjongepubers’AlgemeenNederlandsPersbureauANP,November26,2007Monday6:57PM,BINNENLAND,544words,MATER

51 CommissieonderzoekthetnieuwelerenAlgemeenNederlandsPersbureauANP,November26,2007Monday7:00AM,BINNENLAND,292words,MATER

52 CommissieonderzoekthetnieuwelerenAlgemeenNederlandsPersbureauANP,November26,2007Monday7:00AM,BINNENLAND,252words,MATER

53 VmbokonprobleemleerlingennietaanTrouw,November24,2007,NEDERLAND;Blz.4-5,354woorden,Vanonzeredactieonderwijs

54 ‘VroegerkijkteikaltijdnaardeTurksetv’;Deallochtoneleerlingmeteentaal-encultuurachterstandisdedupevanhetnieuwelerenNRC.NEXT,22November2007Thursday,OPINIE;Blz.20,628words,HarmBeertema

55 Onderwijs–onderhet–fileermesAD/AlgemeenDagblad,21November2007Wednesday5:00AM(CentralEuropeanTime),Pg.10,1182words,AXELVELDHUIJZEN

210

Resultaten

56 POLITICIOPRAPPORT;ParlementairecommissieoverdrastischeonderwijsvernieuwingenScholieren:‘Wijzijnalsproefkonijngebruikt’DeTelegraaf,November18,2007Sunday,Pg.9,1201words

57 Fortuynvoorgevorderden;AchtergrondVernieuwingeninhetonderwijsdeVolkskrant,November17,2007,HETVERVOLG;Blz.22-23,1100woorden,MartinSommer

58 Hetnieuwezwemmeniszogeknogniet;NetzoalshetnieuwelerenNRC.NEXT,16November2007Friday,OPINIE;Blz.18,911words,JeròmeInen

59 AgendaonderzoekonderwijsbekendNRCHandelsblad,November15,2007,BINNENLAND;Blz.3,285woorden

60 LerarenzijnschietendePalestijnen;OnderwijsDefrisseblikvanTonvanHaperenDagbladDePers,30september2007zondag,903woorden,TonvanHaperen:‘Plasterkkrijgtnietmeerbudget.’vincentvandenhoogen;PeterWierengaamsterdam

61 ‘Meerevenwichtindebatoverleren’ReformatorischDagblad,31August2007Friday,Binnenland;Blz.3,670words,Onderwijsredactie

62 ‘Vakkundigeleraarisnietvoldoende’;vijfvragenTrouw,June12,2007,NEDERLAND;Blz.4-5,438woorden,SomajehGhaeminia

63 Hetsamenopdreunenvan;Ingesprekmettweeoudersover...LeidschDagblad,June11,2007Monday,REGIO;Pg.816,1172words

64 Laatzehet‘zelluf’doenNRCHandelsblad,June9,2007,WETENSCHAP&ONDERWIJS;Blz.49,696woorden,MarliesHagers

65 WieisJeanetMeijs?‘Hetvakvanonderwijzergaatnaardefilistijnen’BN/DeStem,June5,2007,B10(29),788words

66 CompetentieskrijgjenietvooreenappeleneeneideVolkskrant,May15,2007,FORUM;Blz.12,1240woorden,AdVerbruggee.a.

67 MetdebillenblootoveronderwijsvernieuwingendeVolkskrant,April26,2007,BINNENLAND;Blz.2,620woorden,YvonneDoorduyn

68 OnderwijstegenhetlichtBN/DeStem,April25,2007,A12(12),979words

69 VakgroepWindesheimroepthetbestuurterugDeStentor/NieuwKamperDagblad,April25,2007,B10(34),254words

70 VoorzitterTinyPheninckx:‘Hetnieuwelereniseenbeledigingvandeleraren’–RooiPannenvernieuwtineenheelgeleidelijktempoBrabantsDagblad,April24,2007,B02(25),879words

71 Vanklasnaarklas;RectorBarlaeus:alleaandachtnaar‘goedleraarschap’NRCHandelsblad,April21,2007,ONDERWIJS;Blz.49,1386woorden,MarliesHagers

72 Nieuwpleidooivoorgrondigevernieuwingvanhetonderwijs–CoenFreevaltBeterOnderwijsaanBrabantsDagblad,April13,2007,B04(27),876words

73 Nieuweregimewaskwestievanwennen;MboKritiekopkwaliteitonderwijsdeVolkskrant,April7,2007,BINNENLAND;Blz.2,417woorden,GerardReijn

74 NetwerkschoolbiedtmeervoorhetzelfdegeldHetFinancieeleDagblad,5April2007Thursday,ECONOMIEENPOLITIEK;Pg.5,946words,HildaBoumaenArenvanMuijen

211

Resultaten

75 doorRalphHanzen–OnderwijsdringendaanaanpassingtoeDagbladFlevoland,March31,2007,A10(11),778words

76 KlokkenluiderschuwthetstrijdperknietDeStentor/SallandsDagblad,March31,2007,B16(47),570words

77 StudentensmekenombeteronderwijsDeStentor/SallandsDagblad,March31,2007,B16(47),1152words

78 Schoolzonderlesrooster;ReportageCompetentiegerichtonderwijsdeVolkskrant,March31,2007,HETVERVOLG;Blz.26-27,2149woorden,GerardReijn

79 Het‘oudeleren’isvooralietsvoordeluieleerling;azghariTrouw,March27,2007,PODIUM;Blz.8-9,613woorden,YoussefAzghari

80 HetonderwijsisbeterdanzijnroepDagbladTubantia/TwentscheCourant,March21,2007,A10(11),683words

81 ‘Gratisonderwijsisverkeerdemaatregel’BrabantsDagblad,March20,2007,B12(35),272words

82 Trouw,March17,2007,LEZERS;Blz.12-13,226woorden

83 ...enhetVlaamseonderwijsisookopdriftNRCHandelsblad,March16,2007,BINNENLAND;Blz.2,621woorden,JeroenvanderKris

84 DirecteurFreestartonderwijsinnovatieDeGelderlander,March15,2007,B10(33),239words

85 ZinnenzonderinhoudEindhovensDagblad,March14,2007,B12(35),450words

86 Onderwijsvernieuwlerswillenvooralderolvandedocentinperken.Trouw,March14,2007,Blz.10-11,541woorden,JanKuitenbrouwer

87 Nieuwelerenisnauwelijkseenprobleem;OnderwijsTrouw,March13,2007,PODIUM;Blz.07,853woorden,doorMartenElkerbout

88 Oudershebbennauwelijkskeuzevrijheidindeonderwijsmarkt–InhoudonderwijsblijkteentaboeEindhovensDagblad,March10,2007,B16(47),750words

89 Onderwijsveldnietblijmet‘hobby’s’nieuweministerdeVolkskrant,February22,2007,BINNENLAND;Blz.2,416woorden,YvonneDoorduyn

90 EennieuweschoolstrijdisaangebrokenNiemandkaneigengelijkbewijzen;schoolstrijdNRCHandelsblad,February15,2007,BINNENLAND;Blz.2,1079woorden,DerkWalters

91 Degroepklagendedocentenisduidelijkindeminderheid–KlaagzangoveronderwijsmisplaatstBrabantsDagblad,February14,2007,A14(13),741words

92 Jebentvóórofjebenttegen;DebatonderwijsvernieuwingenongekendfelNRC.NEXT,14February2007Wednesday,NEDERLAND;Blz.10,1420words,DerkWalters

93 NRCHandelsblad,February9,2007,OPINIE;Blz.6,1534woorden

94 Korteberichten–GeintimideerdedocentenbijeenDagbladTubantia/TwentscheCourant,February7,2007,B14(36),72words

212

Resultaten

95 Hoezocrisisinhetonderwijs?Quatsch!NRCHandelsblad,February6,2007,OPINIE;Blz.08,896woorden,RobKnoppert

96 LevedediversiteitinhetonderwijsNRCHandelsblad,February6,2007,OPINIE;Blz.08,474woorden,PimVisser

97 LEFDeTelegraaf,February3,2007,Pg.3,452words

98 Haaldesysteemfoutenuithetonderwijs:parlement,inspecteerdeinspecteursNRCHandelsblad,February3,2007,OPINIE&DEBAT;Blz.15,1875woorden,AdVerbrugge

99 OnderzoeknaarvernieuwingeninhetonderwijsBrabantsDagblad,February1,2007,Voorpagina,257words,vaneenverslaggever

100 Inburgerendoejebeterklassikaal;OnderwijsHoeverdermethetoude/nieuweleren?deVolkskrant,January30,2007,FORUM;Blz.12,997woorden

101 MbowordtvankritieknietswijzerdeVolkskrant,January30,2007,FORUM;Blz.12,823woorden

102 ZelfstandigkindeistgoedelerarendeVolkskrant,January30,2007,FORUM;Blz.12,805woorden

103 RaakvlakDeactualiteitandersbekekenAlleendewinterswarenvroegerbeter...DagbladTubantia/TwentscheCourant,January28,2007,R07,624words

104 Moetdepolitiekzichschamen?;PeilingscholiereneisenmeerlesurendeVolkskrant,January27,2007,BINNENLAND;Blz.2,476woorden,YvonneDoorduyn

105 MeesterWillemisgeennostalgie;opklaringenNRCHandelsblad,January27,2007,OPINIE&DEBAT;Blz.16,1086woorden,MarcChavannes

106 Studentenleerlingeisenmeerlesuren;SomsmaarvieruurlesperweekDagbladvanhetNoorden,January26,2007,268words

107 StudenteneisenextraurenNRCHandelsblad,January26,2007,BINNENLAND;Blz.3,301woorden

108 ‘Ikvoorspel:hetonderwijsgaatnaardeverdommenis’NRCHandelsblad,January22,2007,BINNENLAND;Blz.3,771woorden,DerkWalters

109 Honderdenlerarendelenzorgenomonderwijs;onderwijsvernieuwingTrouw,January22,2007,NEDERLAND;Blz.4-5,462woorden,doorIrisPronk

110 Waarommaakjijjetochzodrukoveronderwijs?;AleidTruijens;AleidTruijensdeVolkskrant,January20,2007,HETVERVOLG;Blz.31,690woorden,AleidTruijens

111 ResultatenvanhetNieuweLerenzijntranentrekkenddeVolkskrant,January20,2007,FORUM;Blz.17,490woorden

112 EenheellevenaleenleukebrancheLeeuwarderCourant,January16,2007,598woorden,DoorAtzeJandeVries

113 Zelfstandigkindvraagtandereonderwijsvormen;OnderwijsHetNieuweLerendeVolkskrant,January11,2007,FORUM;Blz.10,1192woorden

114 StudentenhbonietklaarvoorinternetNRCHandelsblad,January9,2007,OPINIE;Blz.06,385woorden,MartinSlagter

213

Resultaten

115 ‘Scholendoenhetgemiddeldhartstikkegoed’;NederlandsonderwijsTrouw,January8,2007,DEVERDIEPING;Blz.2-3,1090woorden,doorIngridWeel

116 HetonderwijsisernstigverschraaldNRCHandelsblad,December30,2006,THEMA;Blz.6-7,409woorden

117 HetonderwijsisnooituitgeleerdLeeuwarderCourant,December27,2006,698woorden

118 Column:Terugkeervandepolarisatie;ONDERWIJSBrabantsDagblad,December20,2006,Brabant,500words,doorEmmanuelNaaijkens

119 ‘Onderwijsopeenbedenkelijkniveau’BrabantsDagblad,December18,2006,Brabant,370words,doorEmmanuelNaaijkens

120 Brieven:NieuweLerengeenramp;OnderwijsBrabantsDagblad,December16,2006,Opinie,162words

121 Blikopener:‘Deschoolmoetweervandedocentenworden’BrabantsDagblad,December14,2006,Opinie,805words,doorEmmanuelNaaijkens

122 BeterOnderwijswerktaaninvoeringvankeurmerkBrabantsDagblad,December14,2006,Buitenland,294words,doorEmmanuelNaaijkens

123 DocentisonderwijssnelbeuDagbladFlevoland,December14,2006,GO1BIN,223words

124 DocentisonderwijssnelbeuGeldersDagblad,December14,2006,GO1BIN,223words

125 BeterOnderwijskomtmetkeurmerkLeeuwarderCourant,December14,2006,73woorden

126 HetwashetNieuweLerenineennotedop:ikweetwatjijnietweet,maarjijzoekthetzelfmaaruit.Trouw,December7,2006,PODIUM;Blz.11,613woorden,ElmaDrayer

127 Onderwijsslaagternietmeerinpositievangrotegroepenteverbeteren–ErzitzandinmotorvandeemancipatieDeGelderlander,December2,2006,GODIS1(Discussie),858words

128 ModernonderwijsisteamworkNieuwKamperDagblad,November28,2006,KP2REG,668words

129 Voorallochtonejongeren:onderwijszonderfratseneerherstelvoormeesterStokmanenjuffrouwGrundemanNRCHandelsblad,November25,2006,OPINIE&DEBAT;Blz.15,1760woorden,NaimaElBezaz

130 Trekinhemelsnaamdieeeuwigegrauwsluierweg–OnderwijsmaggezienwordenDeGelderlander,November24,2006,GODIS1(Discussie),603words

131 VerenigingBeterOnderwijsNederland–‘OnverantwoordgeÎxperimenteermeteenhelegeneratieleerlingenenstudenten’AD/AmersfoortseCourant,23November2006Thursday5:00AM(CentralEuropeanTime),Pg.7,131words

132 Leerlingmetinitiatiefisgoudwaard;ScholenmoetenbeteronderstrepenwaterwelgoedgaatinhetonderwijsEindhovensDagblad,November22,2006,499words,doorPatrickWiercx

133 Eengoedejufwijstjedeweg;OnderwijsTrouw,November18,2006,PODIUM;Blz.14,966woorden,doorJacquesVriens

214

Resultaten

134 BrievenAD/UtrechtsNieuwsblad,16November2006Thursday5:00AM(CentralEuropeanTime),Pg.23,928words

135 GymleraarmoetgewoongymgevenDagbladTubantia/TwentscheCourant,November12,2006,R07,648words

136 BrievenWewillengewoonles!;DiplomafabriekBrabantsDagblad,November11,2006,Opinie,161words

137 DezetijdvraagtomnieuweleervormenLeeuwarderCourant,November11,2006,703woorden,REINALDGERBENZONprojectleiderinnovatiePiterJelles

138 NietwillenscorenNRCHandelsblad,November11,2006,ONDERWIJS;Blz.48,758woorden,DerkWalters

139 Dogmavan‘hetnieuweleren’steedsmeerterdiscussie–Wewillenweergewoonles!DeGelderlander,November10,2006,GODIS1(Discussie),449words

140 ‘Deleraarmoetweergewoonlesgeven’DagbladvanhetNoorden,November8,2006,Opinie,403words,DoorRalphHanzen

141 HetfaillietvanhetnieuwelerenLeeuwarderCourant,November7,2006,754woorden,PIERBERGSMAoud-directeurvaneenbasisschoolenferventtegenstandervanhetNieuweLeren.

142 LuisternaardezorgelijkeberichtendeVolkskrant,November4,2006,HETBETOOG;Blz.01,1169woorden,MartinSommer;LeoLenssen

143 StuderenstructureertdegeestdeVolkskrant,November4,2006,HETBETOOG;Blz.02,993woorden,AdVerbrugge,voorzittervandegeruchtmakendeverenigingBeterOnderwijsNederland,vindtdatdeoverheidmeermoetdoendangeldpompeninhetonderwijs:hogeeisenstellenaandekwaliteit.

144 AfvinkenvanhetlerenlerenHetParool,November3,2006,Meningen;Pg.21,222words,EXTERN

145 ‘Freinetalsantwoordopdecrisisinhetonderwijs’DagbladvanhetNoorden,October18,2006,653words,DoorGeaMeulema

146 Teveelfraaiekreten,teweinigsalarisvoorlerarenTrouw,October17,2006,PODIUM;Blz.07,389woorden,doorRalphHanzen

147 DepolitiekmoetuitzijnhokNRCHandelsblad,October14,2006,ONDERWIJS;Blz.49,880woorden,MarliesHagers

148 TegendeverschralingvanhetonderwijsTrouw,October14,2006,DEVERDIEPING;Blz.2-3,592woorden,doorRenskeHuysing

149 Vanopleukenwordtonderwijsnietbeter;HetnieuwelerenTrouw,October12,2006,PODIUM;Blz.V08,629woorden,doorMartinSlagter

150 ‘Kennisoverdragen,daargaat‘tom’BN/DeStem,September30,2006,1195words,DoorFrankLambregts

151 ‘Leraarmoetleerlingietsbijbrengen’BN/DeStem,September30,2006,Voorpagina,72words,DoorFrankLambregts

152 HetoudelerenDeGelderlander,September9,2006,GOWERK1,495words

215

Resultaten

153 Terugnaarhetoudeleren;DocentmoetweerlesgevenvoordeklasReformatorischDagblad,19July2006Wednesday,Opinie;Blz.15,883words

154 NRCHandelsblad,June29,2006,Opinie;Pg.9,1052words

155 Watmaakthetonderwijsbeter:meerregelsofmeerruimtedeVolkskrant,June24,2006,hetBetoog;Pg.3,2203woorden,RobinGerrits

156 LerarenopleidingmoetdanigopgekriktNRCHandelsblad,June19,2006,Opinie;Pg.06,962words,JanDrentje.

157 Groeiendekritiekophetnieuweleren‘Goednadenkenoververanderingenennietzomaarietsoverboordgooien’DagbladTubantia/TwentscheCourant,June12,2006,AL4(alleeditiespagina4),665words

158 ‘Onderwijszitineenrampzaligesituatie’DagbladTubantia/TwentscheCourant,June12,2006,VOP(voorpagina),116words

159 GrotevariatieinonderwijsNRCHandelsblad,June12,2006,Opinie;Pg.06,566words,PieterHettema

160 HETNIEUWELERENDEUGTNIETDeTelegraaf,June10,2006,Pg.8,323words

161 NRCHandelsblad,June10,2006,Opinie&Debat;Pg.15,2540words

162 ANTONVANHOOFF–TerugnaardeoudeschoolDeGelderlander,June7,2006,GODIS1(Discussie),715words

216

Samenvatting

Crisisinaantocht!

Eeninteractioneelperspectief opcrisiscommunicatie

Ditproefschriftbehandeltdevraaghoemaatschappelijkeactoren(‘crisis-makelaars’)eensluimerendecrisisaandeordestellen,enhoe,opgrondvaninzichtinditsoortprocessen,overheidscommunicatiekanbijdragenaanheteerderidentificerenenbeterinterpreterenvaneendergelijkecri-sis.Inhoofdstuk1beschrijfikdatcrisiscommunicatiewordtvaakopgevatalseenactiviteitvanorganisaties.Incontrastmetdezeopvattinggaikinditonderzoekuitvanhetideedatdeomgevingstrategischecrisiscom-municatieinzetombepaaldedoelentebereiken.Indesamenlevingkunnenbepaaldeindividuenengroepenvoorverzetkiezeneneencrisisaanhangigmaken.Vaakvoordateencrisistotuitingkomtzijneralrisicosignalenafge-gevendoorbepaaldebetrokkenen.Personendieditsoortsignalenafgevennoemikindezestudiecrisismakelaars.Kenmerkendvoorzulkecrisisma-kelaarsisdatzijhunzorgenovereenpotentiëlecrisissituatieopeigeninitiatiefpresenteren.Dezepersonenmoetenhethoofdzientebiedenaanbepaalde‘interactionele’uitdagingenenlopenhetrisicodathunsignaalniet(h)erkendwordt.Zokunnenzeverantwoordelijkwordengehoudenvoorhetaandeordestellenvaneenprobleem.Menkanhenverwijtendatzezelfhetprobleemmedeveroorzaakthebbendoorbijvoorbeeldonacht-zaamheid,incompetentieofluiheid.Omteachterhalenwaarcrisismake-laarstegenaanlopenwanneerzeaandachtproberentegenererenvooreencrisis,kijkikinditonderzoeknaardeverschillendemanierenwaaropcrisis-makelaarsprobleemsignalennaarvorenbrengen.Ditonderzoekbrengtinkaartwelkeproblemencrisismakelaarsal doendeconstruerenenoplossen,zodatoverhedendezeproblemenineenvroegstadiumkunnen(leren)her-kennen,enerinhuncrisismanagementrekeningmeekunnenhouden.

Gekozenisvoor‘hetdiscursieveperspectief’,gebaseerdopdediscursievepsychologischebenaderingdieindejaren’90isontwikkelddoordeBritsesociaalpsychologenDerekEdwardsenJonathanPotter.Dezebenadering,dieinteractiealsuitgangspuntneemt,istotnutoenauwelijkstoegepastopcrisiscommunicatie. Hoofdstuk2laatziendathetinteressantistekijkennaardewijzewaaropstakeholdersbinnendeomgevingvandeorganisatieeencrisisaankaarten.Bijhetfenomeencrisisishetvanbelangrechttedoenaande

217

dynamiekvanrisico’sencrisis.Hetgaatomwaterininteractiesgebeurt.Eenorganisatiemoetdaartoemeebewegenmetdeomgevingomsigna-lenininteractiemetdiedynamischeomgevingtekunnenwaarnemen.Ditvraagtomeenopvattingovercrisiscommunicatiedieruimtegeeftaandeinteractioneledimensie. Hoofdstuk3onderzoektverschillendeelementendiecrisisinhetalge-meenkarakteriserenenbeschrijfteenbijzonderefasevancrisis:desluime-rendecrisis.Ikmaakhetonderscheidtusseneenslependeeneensluipendevormvansluimerendecrisis.Grootsteverschiltussenbeidetypencrisesblijkthetelementdynamiektezijn.Inbeidetypenkandedynamiekzichmetzowelpiekenalsdalenmanifesteren,maarerzijnverschillen:inhetgevalvanslependecrisisontbreektgedurendelangetijddedynamiekmaarbijeensluipendecrisisisdaarinjuisteengeleidelijketoenametezien. Nadebeschrijvingvanhettheoretischkadervanhetonderzoek,beschrijfthoofdstuk4eenonderzoeksperspectiefmetmethodologischeimplicatiesvooreeninteractionelebenaderingopcrisiscommunicatie.Zobiedtdiscursievepsychologieeeninteressantemogelijkheidomtekijkenviaeendiscoursanalysenaardesocialecontextvanrisico’svanuitdealledaagsewerkelijkheid.Kenmerkendvoorhetdiscursieveperspec-tiefisdatdefocuszichrichtopa)alledaagseinteractiesdienietdoorhetonderzoekzijngevormdenopb)dehandelingendiealdannietbewustindeinteractieswordenbewerkstelligd.Hetdiscursieveperspectiefreikteenspecifiekevormvandiscoursanalyseaanwaarmeedecommunicatie-professionalinzichtkrijgtindewijzewaaropdeomgevingtenopzichtevananderenhaarideeënverwoordt.Ditisvanbelangomdatdeprofes-sionalzokanbegrijpenwatdespecifiekeinteractioneleproblemenzijnwaarmeecrisismakelaarsworstelen:zemoetentegemoetkomenaanbepaalde‘interactionele’uitdagingenenlopenhetrisicodathunsignaalnietwordtopgepikt. Hoofdstuk5bespreektdetweecasesdievoorditonderzoekzijngese-lecteerd.AlscasedomeinisgekozenvoorhetonderwijsinNederland.Ikhebonderzochtopwelkewijzesignalenoverproblemenindezesectornaarvorenzijngebrachtdoorcrisismakelaars.Metbehulpvandiscour-sanalyse(Edwards,1997,Potter,1992)onderzoekikdeinteractioneleinspanningenvan,achtereenvolgens,deinitiatiefnemersvaneencollec-tievesocialebewegingeneenindividueleklokkenluider.Daarvoorbestu-deerdeikeeninterviewmetmiddelbareschoolrectorMatthéSjamaarinhet Onderwijsbladinmei1998enhetmanifestvanBeter Onderwijs Neder-land (BON)gepubliceerdinhetNRC Handelsbladinjuni2006.Beidebron-nenstelleneencrisisaandeorde.Viaeendiscursieveresponsanalysehebikonderzochthoekrantendeinteractioneleproblemenvandezecrisisma-kelaarshebbenbehandeld.

218

Hoofdstuk6en7vormenhetempirischegedeeltevandezestudie.Uitdeanalyseblijktdecrisismakelaarsdriebelangrijkediscursieveactiviteitenverrichten.Ditzijn:1.hetaantonenvandegeldigheidvanhetprobleem,2.hetopbouwenvandegeloofwaardigheidvandeboodschapperen3.hetgeloofscheppenineenoplossing. DeanalyselaatziendatSjamaardeomgevingindirectmedeverant-woordelijkmaaktvoordeoorzaakvanhetprobleem,fatalismetoontengeenoplossingsperspectiefbiedt.Zobetrekthijdeomgevingerbijenmaakteenonbepaaldewij-enzijgroepmedeverantwoordelijkvoordegesignaleerdeproblemen.Hijlaatziendathijhetprobleemnietondercontrolekanhebbenomdathettegrootis.Hijcreëertdecrisisals‘eenopzichzelfstaandeentiteit’.Hetzijnlouterdefeitendiehijlaatzien,diestaanlosvanhem.Ooksuggereerthijdathijzijnbestheeftgedaanendatnuanderenietsmoetengaandoen.Ditimpliceertdathijzelfzijnhandenervanaftrekt.Derectorwordtdoordemediabehandeldalssymboolvooreenprobleemdatvooralhemzelftreft.BONdaarentegenpresenteertzichzelfalseencollectiefdatzichinzetvoorbeteronderwijsinNederland.HettonenvaninzichtenoverzichtophetonderwijsprobleemmaaktdeverenigingBONtoteengroepdiebestaatuit‘uitgesprokendenkers’dienietwordengehinderddoortwijfels.Deschrijversstellenzichsuperieuroptegenoverdeonderwijshervormers.Zijmakenzichtotdirectewoordvoerdersvan‘derealiteit’.Doorooktereïficeren,endenotiesvandehervormerseeneigenstandigerealiteittoetekennen,wordtdedominantievanhetnieuwelerenaannemelijkgemaakt,alsookopafstandvandeauteursgeplaatst.Zocreërenzeheteffectvaneenreëledreiging.Omdatdeschrijvershetprobleemalsoverduidelijkenrelevantvooriedereenpositionerencreërenzebestaansrecht.Daaromstartenzenueenbewegingengevenzestemaanietsdatallanggaandeis:BONisdeoplossingomhettijtekeren.Diversemediabekrachtigenditbeeldenzettendesocialebewegingneeralsdeoplossingomhetprobleemtebestrijden. Uitdestudieblijktdatcrisismakelaarskunnenverschilleninstrategieëneninteractioneleproblemen.Dewisselendereactiesindebestudeerdemedialatenzienhoeprecairdeoperatievandecrisismakelaarsis.ZoblijktuitdeanalysevandereactiesopdebijdragevanSjamaardatdezedeauthenticiteitvanzijnsignaalnietbevestigen,maarzijnboodschapafdoenalseenprivateemotie.Opbasisvanditonderzoeklaatikziendathetini-tiatiefvanderectordoorzijnpresentatievanhetprobleemnietgewerktheeft:erisgeenalgemeenbesefvancrisisalsgevolgvansegregatieont-staan.DitligtandersbijBONwaarhetprobleemvanonderwijsvernieuwin-genwelbreedonderkendwordt.DewoordvoerdersvanBONzijndaarbij

219

eenbelangrijkefactorgebleken,getuigedeanalyse.HetpolariserendebetoogvandeVerbrugges,waarmeezeafstandnemenvanhetnieuweleren,wordtontegenzeggelijkopgepaktinhetdoordeauteursaange-zwengeldedebat.Hetonderzoeklaatziendatcrisissignalenernietsimpel-wegzijnmaardatdezegeconstrueerdworden:deaardenomvangvandecrisiswordenmededoordecrisismakelaarszelfgedefinieerd,enbepaaldeprobleemformuleringenlokkenookweerbepaaldereactiesuit. Hoofdstuk8geefteenoverzichtvandebelangrijksteobservatiesinditproefschriftenlaatziendatdeproblemendieeensluimerendecrisisoplevert,nietalleeninhoudelijk(‘isdecrisisecht?’)zijnmaartegelijkertijd,interactioneel(bijvoorbeeld‘hoekrijgikdeurgentieengeldigheidvanhetprobleemgeaccepteerd?).Mijnonderzoekgeeftmeerinzichtinhoecriseskunnenverlopen.Hettoontbovendienaandatcrisismakelaarsalsdyna-mischeelementenindemaatschappijkunnenwordengezien.Zijgevenafwijkendemeningen,vormennieuweinitiatievenviaallerleivormenvan(e)mediawaarvanweergeleerdkanworden.Communicatieprofessionalszoudenzoookgevoeligerkunnenzijnopdefunctionaliteitvandeinterac-tioneleproblemenvandecrisismakelaars.Bovendienkaneencommunica-tieprofessionalzomogelijkookmeteenbeterresultaatincontacttredenmetcrisismakelaars. Dewaardevaneendiscursieveinsteekligtinhoejemetbepaaldethema’sindecommunicatiekuntomgaanbijdeontwikkelingvanbeleid.Eendiscursievebenaderingkanleidentoteenbetercontactoverdezethema’s.Wantpreciesopditpuntgaathetindepraktijkvaakmis.Dezebenaderingiseenmanieromdiealomfalendeinteractietussenoverheidenburgersvanperspectieftevoorzien.Deoverheidisvaaknietinstaatomtebegrijpenwatdeburgerzegtomdatdeinteractioneleproblemenvandeburgeronvoldoendewordengezien.Kennisvanzijntwijfelsovereenonderwerp,kandeorganisatiehelpenomeenbeterbegripvanbezwa-renteverwerven–vanbinnenenvanbuiten–tegeneenbepaaldbeleid.Doorbewusttezijnvanhettypeinteractioneleproblemenenhettypereactiedatzichvoorkandoenbijhetaankaartenvaneencrisiskandecommunicatieprofessionalbeterbegrijpenhoeeencrisiszichindeomgevingontwikkelenkan.

220

Summary

There’sacrisisontheway!

Aninteractionalperspective oncrisiscommunication

Thisthesisaddressestheissueofhowspecialplayers(crisisentrepreneurs)trytogenerateattentiontoalatentcrisisandhowgovernmentcom-municationcancontributetoidentifyingandinterpretingsuchacrisis.Inchapter1,Ishowhowcrisiscommunicationisanactivitythatisoftenassociatedwithorganizations.Thisstudytakesadifferentview.Itisbasedontheconceptthatstrategiccrisiscommunicationisusedbythoseintheimmediateenvironmenttoachievecertaingoals.Insociety,certainindividualsandgroupscandecidetoopposeanddenounceagivencrisis.Someofthoseinvolvedoftenstartsignallingtheriskofanimpendingcrisisbeforeanysuchcrisishasactuallydeveloped.Inthisstudy,Irefertoindividualswhogeneratesignalsofthiskindas‘crisisentrepreneurs’.Thesecrisisentrepreneurstypicallytaketheinitiativewhenitcomestoairingtheirconcernsaboutapotentialcrisissituation.However,suchindi-vidualsoftenhavetodealwithcertaininteractionalproblemsthatmakeitdifficultforthemtoraisetheissueofacrisis.Theyhavetodealwithcer-tain‘interactional’challenges,whilerunningtheriskthattheirsignalswillnotbepickedup.Forinstance,theycanbeheldresponsibleforraisingtheprobleminquestion.Theycanbeaccusedofbearingsomedegreeofper-sonalresponsibilityfortheproblem,throughnegligence,incompetence,orlaziness,forexample.Inthisstudy,Ihaveexploredthewayinwhichcrisisentrepreneursissuesignals.Thisisanattempttoidentifytheprob-lemsthattheyencounterastheyattempttodrawpeople’sattentiontoagivencrisis.Thegoalofthisstudyistoenhanceourunderstandingofcrisisentrepreneurs’interactionalproblems.Thestudymakesuseofthe‘discur-siveperspective’,whichisbasedonthediscursivepsychologicalapproachdevelopedinthe1990sbytwoBritishsocialpsychologists,DerekEdwardsandJonathanPotter.Todate,thisinteraction-basedapproachhasseldombeenusedinthecontextofcrisiscommunication. Chapter2underlinesthevalueofexaminingthewayinwhichstake-holderswithinanorganization’senvironmentraisetheissueofacrisis.Intermsofcrisesasaphenomenon,itisimportanttodojusticetothedynamicsofrisksandcrises.Inessence,thisisaboutwhathappensinthecourseofinteractions.Insuchanenvironment,itisvitalforanorganizationtokeeppacewiththoseinitssurroundingsifitistoobserve

221

signalsininteractionwiththisdynamicenvironment.Thisrequiresaviewofcrisiscommunicationthatallowssufficientscopefortheinterac-tionaldimension. Chapter3exploresvariouselementsthatcharacterizecrisesingeneral,whiledescribingaparticularlysignificantphase-thelatentcrisis.Ihaveidentifiedtwoformsoflatentcrisis,alingeringformandacreepingform.Thesetwoformsdifferchieflyintermsofthedynamicsinvolved.Whilethedynamicsofbothtypesexhibitbothpeaksandtroughs,therearedif-ferences.Lingeringcrisesareentirelylackingindynamismforextendedperiodsoftime.Thedynamicsofcreepingcrises,ontheotherhand,tendtoincreasegradually. Afterdescribingthetheoreticalframeworkofthestudy,chapter4pro-ceedstoexplorethetheoreticalandmethodologicalscopeofdiscursivepsychology,intermsofaninteractionalapproachtocrisiscommunication.Discursivepsychologyoffersthevaluableoptionofusingdiscourseanaly-sistoexaminethesocialcontextofrisksfromthestandpointofeverydayreality.Adiscursiveperspectivecharacteristicallyfocusesona)everydayinteractionsthatarenotshapedbythestudyitselfandb)thetransactionsthat,eitherconsciouslyorunconsciously,featureinsuchinteractions.Thediscursiveperspectiveoffersaspecificformofdiscourseanalysisthatcommunicationsprofessionalscanusetounderstandhowthoseintheenvironmentexpresstheirideasrelativetoothers.Thesignificanceofthisisthatitcanhelpprofessionalstounderstandthespecificinteractionalproblemsfacingcrisisentrepreneurs.Theseinvolvedealingwithcertain‘interactional’challenges,whilerunningtheriskthattheirsignalswillnotbepickedup. Chapter5discussesthetwocasesselectedforthisstudy.TheselectedcasedomainiseducationintheNetherlands.Ihaveinvestigatedthewaysinwhichcrisisentrepreneurshavesignalledproblemsinthissector.Iuseddiscourseanalysis(Edwards,1997;Potter,1992)tofirstexaminetheinter-actionaleffortsofthosebehindcollectivesocialmovements,thenthoseofindividualwhistleblowers.Tothisend,IstudiedaninterviewwithMatthéSjamaar,therectorofasecondaryschool,whichwaspublishedinOnder-wijsblad(educationjournal)inMay1998.IalsoexaminedthemanifestoofBeter Onderwijs Nederland(bettereducationfortheNetherlands;BON),whichwaspublishedintheNRC HandelsbladnewspaperinJune2006.Bothsourcesraisedtheissueofacrisis.OneofthecriteriathatIusedinselectingthesetextswaswhetherthecrisisentrepreneurinquestionhadtheabilitytoinfluencethepublicdebate.Inbothcases,bothlocalandnationalmediarespondedtothestatementsmadebythesecrisisentrepreneurs.Usingadiscursiveresponseanalysis,Iexploredthewayinwhichnewspapersdealtwiththeinteractionalproblemsfacedbythesecrisisentrepreneurs.

222

Chapters6and7formtheempiricalpartofthisstudy.Theanalysisiden-tifiedthreeimportantdiscursiveactivitiesthatarecarriedoutbycrisisentrepreneurs.Theseare:1.demonstratingthevalidityoftheproblem,2.establishingthemessenger’scredibility,and3.creatingthebeliefinasolution.TheanalysisshowedthatMatthéSjamaarcreatesindirectlyunde-terminedothersintheenvironmentasbeingpartlyresponsibleforthecauseoftheproblem,whileexhibitingadegreeoffatalismandholdingoutnoprospectofasolution.Hemakesanindefinite-sidegroupresponsiblefortheproblems.Heshowshecannotcontroltheproblembecauseitistoolarge.Hecreatesthecrisisasanisolatedentity.Theyaremerelythefactswhichheshows,whichareindependentofhim.Hesuggeststhathehasdonealotofhardworkandnowothershavetodosomething. ThemediaportrayedRectorSjamaarassymbolizingaproblemthatwasprimarilyapersonalissue.BON,ontheotherhand,presentsitselfasacol-lectivethatiscommittedtoachievingbettereducationintheNetherlands.ThewritersdisplayinsightandoverviewoftheeducationproblemandcreatetheassociationtoBONasagroupconsistingof‘outspokenthink-ers’whoarenothinderedbydoubts.Theauthorssetthemselvessuperiorintheirattitudetowardstheeducationreformers.Thewritersposestheproblemasclearandrelevanttoeveryoneandsotheycreatetheirownneedforexistence.Sonowtheystartamovementandgivevoicetosome-thingthathaslongbeengoingon:BONisthesolutiontoturnthetide.Wecanjointlyfateatwist.Variousmediasourcesreinforcedthisimage,por-trayingthissocialmovementasthesolutiontotheproblem. Thestudyhasshownthatcrisisentrepreneursmaydifferintermsofthestrategiesusedandtheinteractionalproblemsencountered.ThesolutionsputforwardbyBONhaveprovedmoreeffectivethanthosesuggestedbyRectorSjamaar.Asaresult,thediscursiveactivitiespursuedbytheformerhavebeenmoresuccessfulthanthoseofthelatter.Thediversereactionsexhibitedbythemediasourcesinthisstudyservetounderlinetheprecari-ousnatureofacrisisentrepreneur’soperation.Forinstance,theanaly-sisshowsthatratherthanfocusingontheauthenticityofhissignal,theresponsestoMatthéSjamaar’sarticledismisshisviewsasapurelyprivateemotion.Basedonthisstudy,IshowthattheRector’sinitiativewasunder-minedbyhispresentationoftheproblem.Itfailedtotriggerageneralsenseofcrisisasaresultofsegregation.BONfaredverydifferently,astheproblemofeducationalreformisalreadywidelyrecognized.Moreover,astheanalysisshows,BON’sspokespersonsareimportantactorsinthiscon-nection.AdandMarijkeVerbruggehaveputforwardpolarizingarguments,inwhichtheydistancethemselvesfromtheNewLearningconcept.Theseviewshaveclearlybeentakenonboardbysupportersandopponentsinthedebatetriggeredbytheseauthors.Thestudyhasalsoshownthatcertain

223

interactionalproblemsarenotnecessarilyinevitable,butthatsuchprob-lemscanbetriggeredbycrisisentrepreneursthemselves.Itscontentisinextricablylinkedtopeople’sgoalsinmakingspecificcomments. Chapter8summarizesthemainobservationsinthisthesis.Itshowsthattheproblemscreatedbyraisingtheissueofalatentcrisisarenotpurelysubstantiveinnature(‘isthiscrisisgenuine?’),thereisalsoaninter-actionalaspect(forexample,‘howdoIgetpeopletoaccepttheurgencyandvalidityoftheproblem?’).Mystudyprovidesagreaterunderstandingofthecoursethatcrisescantake.Italsoshowsthatcrisisentrepreneurscanbeseenasdynamicelementswithinsociety.Theyexpressdissentingviews,andlaunchnewinitiativesthroughvariousformsoftraditionalandelectronicmedia.Thisprocesscanbeveryinstructive.Communicationsprofessionalscanbetterunderstandhowcrisesdevelopamongthoseintheirenvironmentiftheyareawareofthetypesofinteractionalproblems,andthetypesofresponses,thatcanresultfromraisingtheissueofacrisis.Moreover,thismightalsohelpcommunicationsprofessionalstoachievebetteroutcomesintheirdealingswithcrisisentrepreneurs.Adiscursiveapproachisvaluableinthisrespectbecauseitshowshowcertainthemesincommunicationcandealwithpolicydevelopment.Thisapproachcanleadtoabetterholdonthesethemesinpracticeandcanprovideanotherperspectivetowidespreadfailureofinteractionbetweengovernmentandcitizens.Thegovernmentisoftenunabletounderstandwhatthecitizenmeans,becausetheirinteractionalproblemsarenotrec-ognized.Knowledgeoftheirdoubtsonanissue,canhelptheorganiza-tiontoacquireabetterunderstandingofobjections–frominsideandout–againstaparticularpolicy.Adiscourseanalysisoftheinteractionalcontributionsofcrisisentrepreneursmaygivearichandstructuredinsightintolatentcrisissupply,includingthestrategies,interactionalproblemsandreactionsoftheactorsinvolvedandhowtheyareabletorecognizeapotentialcrisis.

colofon

DitpromotieonderzoekismogelijkgemaaktmetfinanciëlesteunvandeHogeschoolUtrechtUAS(HU)doormiddelvaneenpromotievoucher.

Grafisch ontwerp en opmaak: Peter Jonker, UtrechtDruk: Ipskamp drukkers, Enschede