CPB over kapitaalinkomen

20

description

CPB over kapitaalinkomen

Transcript of CPB over kapitaalinkomen

2

Eigen huis

Bezit:in box 3 Overdracht

Rente:onbelast

Dividend:soms wel, soms niet

Vermogenswinst:voor ondernemers belast

acht

Bedrijfswinst:alleen aftrekvreemd vermogen

box 3

onbelast

gelijkeaftrek

h in huisEiEiiE geg nRente:onbelast

Dividend:soms wel, soms niet

Vermogenswiinst:voor ondernevoor onde emers belastbb

Werkelijk genoten inkomen uit bezit wordt niet altijd belast; eigen huis en pensioen worden zelfs gesubsidieerd

Werkewordt pensio

Gefragmenteerde belastingregels kunnen welvaartsverlies veroorzaken.

Vijf stappen om kapitaalinkomen meer uniform te belasten

Daarom wijst het CPB op de voordelen van een uniformer belastingregime met de volgende stappen:

Belast daadwerkelijke rendementen van het vermogen

Onbelaste pensioenbesparingen, maar onder voorwaarden

Belast het eigen huis in box 3, net als ander vermogen

Belast vreemd en eigen ondernemingsvermogen gelijk

1

2

3

4

Belast ingehouden en uitgekeerde winst gelijk5

Deze infographic is een samenvatting bij de CPB Policy Brief ‘Een meer uniforme belasting van kapitaalinkomen’ (2015) © Centraal Planbureau, 2015

3

Samenvatting

Meteenaantalstappenkandeuiteenlopendefiscalebehandelingvanverschillendetypenkapitaalinkomenvereenvoudigdenmeergelijkgetrokkenworden.Ditkanindemeestegevallenzonderdathetgehelestelselopdeschopgaat.Destappenleidentotminderbelastingarbitrage–eenvormvaneconomischeverspilling‐enverstoringenbijbeslissingendiebedrijvenenhuishoudensnemenoverhunvermogen.Eeneventuelehervormingvanhetbelastingstelsellangsdezelijnendraagtdaaromookbijaandeeconomischewelvaart.DaarbijzorgteenminderfiscaalgunstigebehandelingvanvreemdvermogenvooreenbalansverkortingvandeNederlandseeconomie.Ditvermindertdegevoeligheidvanbedrijvenenhuishoudensvoorschommelingenindeconjunctuur.

DehuidigeNederlandsebelastingenopdeverschillendevormenvankapitaalinkomenzijneenlappendekenvangefragmenteerdeencomplexeheffingen.Datleidtertoedatbeslissingenoverhetvermogenmedegedrevenwordendoorfiscalemotieven.Hierdoorontstaatbelastingarbitrageenwordthetstelselalsonrechtvaardigervaren.DaarnaastzijndebelastingenrelatieflaaginEU‐verband.

Devolgendestappenkunnengenomenwordenopwegnaareenmeeruniformebelastingvankapitaalinkomen.Destappenvormeneenschetsvaneeneenvoudigerstelselmetbelangrijkevoordelen.

Hetbelastenvandedaadwerkelijkerendementenvanhetfinancieelvermogenleidtinprincipetoteenefficiënterenrechtvaardigerheffing.

DefiscaalgunstigebehandelingvanpensioenopbouwendaarmeedeverstoringvandespaarbeslissingkanwordenverminderddoordeomkeerregelaftetoppenendefiscaliseringvandeAOWteversnellen.

Heteigenhuisendehypotheekkunneninbox3vandeinkomstenbelasting(IB)geplaatstwordenomdeverschillendevermogenscomponentenzogelijkmogelijktebehandelen.

VreemdvermogenbijvennootschappenenIB‐ondernemerskanfiscaalgelijkaanheteigenvermogenwordenbehandeld.Ditzoueenprikkelwegnemenvoorbovenmatigeschuldfinanciering.

Ookkandeuitgekeerdeeningehoudenwinstfiscaalhetzelfdewordenbehandeld. Tenslottekandubbelebelastingvanwinstinkomen,belastonderde

vennootschapsbelastingendeIB,wordenverminderd.

4

1 Inleiding

Debelastingenopdeverschillendevormenvankapitaalinkomenendetypenontvangerszijngefragmenteerdencomplex.Hetgaathierbijomondernemingswinst,rente,dividend,vermogenswinstof‐aanwasenroyalty’s,maarookomheteigenhuis.1Verdermaakthetuitofinkomensonderdevennootschapsbelasting(Vpb),dividendbelastingofdeInkomstenbelasting(IB)valleneninhetgevalvandeIBookdeboxwaaronderhetinkomenvalt.Eénenanderleidtertoedateconomischebeslissingenmedegedrevenwordendoorfiscalemotieven.Daarnaastwordthethuidigestelselvaakalsonrechtvaardigervaren,bijvoorbeeldomdatschijnbaargelijkegevallennietdezelfdebelastingdrukervarenen/ofdesterkeschoudersnietdemeestelastendragen.IneenbriefaandeTweedeKamervan16september2014stelthetkabinetRutte‐Asschervoorom‘dezolder’vandeNederlandsebelastingenopteruimenenhetstelseltevereenvoudigen.2Dezebriefiseenantwoordopdemaatschappelijkeenpolitiekeroepomeenbelastinghervorming,veertienjaarnadelaatstestelselwijzigingin2001.IndeMiljoenennotaligtdenadrukop5mldlagerelastenoparbeideneenaanpassingvanhetforfaitairerendementinbox3.Ditrendementwordtgebaseerdopgemiddelderendementenopsparenenbeleggingenoverdelaatstejarenendegemiddeldevermogenssamenstellingvoorsparenenbeleggingen.Dezegemiddeldevermogenssamenstellingisbepaaldvoorvermogenstot100dzdeuro,tussen100dzden1miljoeneuroendaarboven.Defiscalebehandelingvanoverigekapitaalinkomensblijftbuitenbeschouwing.3Hetkabinetsteltopditmomentgeenverdergaandebelastingmaatregelenvoor.Tochishetinteressantomeenbredebliktewerpenopdefiscalebehandelingvankapitaalinkomen,voortbouwendoprecenteeconomischeinzichtenomkapitaalinkomentebelasten,discussiesoverdebelastinghervormingin2001endeeerdererapportenvandecommissiesvanWeeghelenvanDijkhuizen.4Daarbijwordenookdeaanbevelingentotbalansverkortingmeegenomeninreactieopderolvanprivateschuldentijdensderecentecrisis.5Eenaantalstappenwordtgeanalyseerdomdebelastingenopkapitaalinkomengelijktetrekken.Sommigevandezeideeën,zoalsoverdebehandelingvanheteigenhuis,zijninandereCPB‐publicatiesalmeerindetailuitgewerkt.Voorandereisdatnogniethetgeval.Inallegevallenzijndedetailsessentieelomdedoelstellingendichterbijtebrengenvaneeneenvoudigerstelselmetmindereconomischeverstoringen.Dezepublicatieschetstdehoofdrichtingvanaanpassingenvandebelastingenopkapitaalinkomen.

1 Ander onroerend goed en roerende goederen, als juwelen en kunstvoorwerpen, blijven buiten beschouwing. 2 Tweede Kamerbrief Keuzes voor een beter belastingstelsel van 16 september 2014. 3 Miljoenennota 2016. 4 Studiecommissie Belastingstelsel van Weeghel (2010) en Commissie inkomstenbelasting en toeslagen van Dijkhuizen (2013). 5 SER (2013), DNB (2015) en Lukkezen en Elbourne (2015).

5

2 Lage opbrengsten kapitaalbelastingen in Europees perspectief

DebelastingenopkapitaalinkomeninNederlandleverdenin2012ongeveer33mldeuroop.DatishetlaatstejaarwaarvooreenvergelijkingmetdeEUbeschikbaaris.GemetenaanhetbbpisdezeopbrengstminderdangemiddeldinEuropa:5,6%tegen8,2%.OokuitdeimplicietebelastingdrukblijktdatdebelastingopbrengsteninNederlandrelatieflaagzijn.Dezedrukisdebelastingopbrengstenalsaandeelvandenominaleinkomensuitkapitaal.InNederlandisdit14%enindeEUgemiddeld24%.

Bron: Eurostat (2014)

Debelastingopbrengstenkunnenwordengesplitstinbelastingenopbezitenvankapitaal‐inkomenvanhuishoudensenbedrijven.InveelEU‐landenleverthetkapitaalinkomenvanhuishoudensnettoookbelastinginkomstenop,maarnietinNederland.Ditishetgevolgvandehypotheekrenteaftrek(hra).Devermogensrendementsheffinginbox3levertongeveer4mldeuroopterwijlhetbedragvandehypotheekrenteaftrekminuseigenwoningforfaitongeveer10mldeurobedraagt.Deresultanteis6,3miljardeuronegatief,1%vanhetbbp.

0

2

4

6

8

10

12

Belastingen op kapitaal(inkomen) in 2012 als % bbp

Luxemburg

Frankrijk Italië

België

DenemarkenEU (28)

OostenrijkIerla

ndFinland

Duitsland VK

Zweden

Nederland

Figuur 1. Veel EU-landen hebben hogere belastingopbrengsten

6

Bron: Eurostat (2014)

3 Verschillende fiscale behandeling van kapitaalinkomen

Deverschillendevormenvankapitaalinkomenwordenoverhetalgemeenverschillendbelast.Daarnaastkanookhetbezitzelfbelastworden,zieondermeerCnossen(1999)enJacobs(2013)voornadereanalyses.InNederlandwordenrenteopbrengstenenhuuropbrengstenvanhuishoudensnietbelastenanderevormenvankapitaalinkomenwel,maardathangtookafvandejuridischestatusvandeontvanger.WinstbijvennootschappenwordtbelastonderdeVpbenbijuitkeringinbox2(dga)ofalsdividend.HetvolledigewinstinkomenvanandereondernemingenvaltonderdeIB.OokvoorvermogenswinstenvanIB‐enVpb‐ondernemingengeldteenverschillendregime.Box3isdefactoeenvermogensbelasting,maarookalshetdejuregekarakteriseerdwordtalseenvermogensopbrengstbelasting,danverschiltdefiscalebehandelinginbox3vandieinbox1,box2endeVpb.Heteigenhuiswordtookapartbehandeld,hetfictieveinkomenvaneeneigenwoning,heteigenwoningforfait(ewf),wordtbelastinbox1endaarzijnookderentekostenaftrekbaar(hra).6Hetbezitvanhethuiswordtbelastdoordegemeentemetdeonroerendezaakbelasting(ozb).Voorvermogensoverdrachtgeldteenapartfiscaalregimevanerf‐enschenkrecht.Ditkaneenvolledigevrijstellingzijn(0%),ofeentariefvariërendvan10tot40%afhankelijkvandematevanverwantschap.Bijhuizeniserooknogeenoverdrachtsbelastingvan2%.Bedrijfsbeëindigingen–overdrachtwordenfiscaalgefaciliteerd.

6 Als de waarde van het eigenwoningforfait hoger is dan de aftrekbare hypotheekrente, is het verschil volgens de wet Hillen uit 2005 vrijgesteld van belastingen.

Belastingen op kapitaal(inkomen) en bezit in 2012 als % bbp

-2

0

2

4

6

8

10

IB ondernemers

huishoudens

vpb en dividend bedrijven

OZB en omslag heffing waterschappen

andere eigendomsbelastingen

Nederland

EU

In Nederland levert kapitaalinkomen van huishoudens netto geenbelastinginkomsten op als gevolg van de hypotheekrenteaftrek.

totaal aan belasting-inkomsten

Figuur 2. Belastingen op kapitaalinkomen en bezit in 2012 voor Nederland en EU als % BBP

7

1 Betaalde dividendbelasting kunnen huishoudens vaak aftrekken van de te betalen IB. 2 Het maximale tarief waartegen hypotheekrente mag worden afgetrokken wordt sinds 2014 met 0,5% punt per jaar velaagd. 3 Eigenwoningforfait: grondslag zijn de geïmputeerde huuropbrengsten van de eigen woning. 4 Gemiddelde ozb-tarief voor woningen (Allers e.a., 2015). 5 Het verschil tussen de gemiddelde belastingen op de vrijgestelde premies en de ontvangen uitkeringen, zie Jacobs (2015). 6 Als 4 maar voor dit deel van het inkomen is het marginale en gemiddelde tarief 52%. 7 Individueel sparen voor pensioen boven 100 dzd euro wordt niet in box 3 belast. 8 Het gaat onder meer om de stakingsaftrek, extra aftrek lijfrentepremie en doorschuiffaciliteiten.

Intabel1valtopdatdevermogensbestandsdelenverschillendwordenbelast.Pensioeninlegen‐aangroeiinhetgeheelniet,terwijldeverschillendeondernemingsvormenapartefiscaleregelingenkennen,waaronderdefiscaleoudedagsreserveenhetpensioenineigenbeheer(EB).Bijhuishoudensiserbijdepensioenenzelfssprakevaneenimplicietesubsidievan17%,alsdegemiddeldebelastingtarievententijdevanpensioenuitkeringwordenvergelekenmetdievanwerknemersdiepensioenpremieafdragen,zievoormeerinformatieJacobs(2015).Rente‐inkomstenbijhuishoudenszijninhetgeheelnietbelastenrentekostenbijbedrijvenzijnsomswel(vreemdvermogen,vv)ensomsnietaftrekbaar(eigenvermogen,ev).Eigenvennootschappelijkvermogenwordtdubbel(Vpbenbox2en3vandeIB)belast.Hettotaalbeeldiseenlappendekenleidendtotarbitrageenverstoringenbijbeslissingenvanhuishoudensenbedrijventenaanzienvandevermogensopbouw.Bijbedrijvenzorgtderenteaftrekvoorovermatigefinancieringmetvreemdvermogen,bijhuishoudensmaaktdehradefinancieringvandewoningconsumptiemetvreemdvermogenkunstmatigaantrekkelijk.Pensioenbesparingenwordengestimuleerddoordefiscaleprikkelsendeverplichtedeelnameaantweede‐pijlerpensioenenvoorwerknemers.Ditheefteennegatiefeffectopdevrijebesparingenvanhuishoudensendaardooriserweinigruimtevoorspreidingvanconsumptieindetijd.Hetmaakthuishoudensookkwetsbaarvoorconjunctureleschokken(LukkezenenElbourne,2015).Ookisdeeconomiealsgeheelgevoeligvoorschommelingenindewaardevanmetschuldgefinancierdebezittingen.7De

7 Voor de problematiek van lange balansen zie ook de verwijzingen in voetnoot 5.

Voor wie? Vermogens-bestanddelen

Bedrijfs-winst

Rente Dividend Vermogens-winst

Overdracht Bezit

Huishoudens Sparen/beleggen 0 151

-175

06

0

0

Eigen huis

Pensioen

boven 100 dzd euro

IB-ondernemers Eigen vermogen

Vreemd vermogen

Oudedagsreserve

Dga’s

Pensioen EB*

Bv/Nv Eigen vermogen

Vreemd vermogen

Vermogensinkomsten

0

0

0

0

0 0

-20; -2520; 25

20; 25

0,134

0

07

0

0

0

-175

0

0

0

0

10-40

2; 10-40

Gefaciliteerd8

Gefaciliteerd8

..

20; 25

20; 25

-20; -25

box 1

vpb

box 2

42; 52

42; 52 -42; -52

42; 523-42; -512

25 25

1,2

1,2

1,2

box 3

42; 52

*eigen beheer

Tabel 1. Fiscale behandeling van kapitaalinkomen: belastingtarieven in 2015 (in %)

8

relatieflagebelastingenopkapitaalinkomenmakenhetaantrekkelijkomarbeidsinkomenalskapitaalinkomenvoortestellen.Tercompensatievandelagereopbrengstzijnhogere,verstorendebelastingenoparbeiden/ofconsumptienoodzakelijk.

4 Belast alle vormen van kapitaalinkomen, en zoveel mogelijk gelijk

Watishetalternatief?Deoptimalebelastingtheoriebiedteenkaderomdevormgevingvaneenbelastingstelseltebeoordelen.Deinvalshoekhierbijisdat,gegeveneenmaatschappelijkgewensteherverdeling,demaatschappelijkewelvaartgemaximaliseerdwordt.Detheorielevertgeenblauwdrukmetexactetarieven,maareenbelangrijkinzichtisdatverstorendebelastingenonvermijdelijkzijn.Dekunstisderhalveomhetwelvaartsverliesvandeverstoringenzokleinmogelijktehouden.Erzijnmeerdereredenenominkomenuitkapitaaltebelasten.8Meerevenwichtindebelastingvanarbeids‐enkapitaalinkomenisefficiëntvergelekenmeteenrelatiefhogebelastingoparbeidsinkomen,omdathetarbeidsaanbodenookscholingstimuleert.Daarnaastverkleinteenbelastingopkapitaalinkomendeverstoringvandebelastingoparbeidsinkomen.Hetvermindertnamelijkhetvoordeelvanbelastingconstructieswaarbijzoveelmogelijkinkomenalskapitaalinkomengelabeldwordt.9Daarnaastzijnbelastingenopkapitaalinkomennuttigomeventuelerentstebelasten,zoalsoverwinstendoormonopoliesenlocatievoordelen.Belastingenopdezeoverwinstenzijnnietverstorend.Maardeoverwinstenzijnzeldenvande‘normale’winstenteonderscheiden,vandaardatbeargumenteerdwordtalhetkapitaalinkomentebelasten.Ookvanuitdedraagkrachtgedachtezijnerargumentenomvermogenswinstentebelasten.Meervermogendensparenmeerenbeleggeneengrotergedeelteinbeterrenderende,maarvaakookrisicovollevermogensbestanddelen,zoalsaandelen,obligatiesenonroerendgoed.Delangjarigerendemententussen1990en2012leiden,gegevendesamenstellingvanhetvermogen,toteengemiddeldrendementvan3,7%voordeonderstehelftvandevermogensverdelingenditlooptoptot4,6%voordetop1%(Floore.a.,2015).Daarmeeiseenforfaitairevermogensrendementsheffinginfeiteregressiefvoorhuishoudensbovenhetheffingsvrijevermogen.DaarnaastbeargumenteertondermeerPiketty(2014)dathuishoudensmethogereinkomensenvermogensookhogererendementenhalenbinnendeverschillendevermogenscategorieën,hoewelhieroverweinigempirievoorhandenis.Beideconstateringenkunnenaanleidingzijnvoorhetbelastenvanvermogensinkomsten.Vanuithetdraagkrachtprincipeiseenbelastingophetdaadwerkelijkerendementteverkiezenboveneenforfaitairrendement.Bijeenforfaitairrendementishetdenkbaardatdeeffectievebelastingdrukhoogwordt(mogelijkzelfsmeerdan100%),zoalsdeafgelopen

8 Zie b.v. Daimond en Saez (2011). In de oudere literatuur wordt beargumenteerd dat de belasting op kapitaal nul moet zijn vanwege de verstoring van de consumptie/spaarbeslissing (Atkinson en Stiglitz (1976), Chamley (1986) en Judd (1985)), maar daar worden andere verstoringen niet of beperkt meegenomen. 9 Zie ondermeer Gordon en Kopczuk (2014), Jacobs en Bovenberg (2010 en De Mooij en Nicodème (2008).

9

jarenhetgevalwas.Doordatderendementenvolatielerzijndanhetvermogen,fluctuerendebelastinggrondslagendeopbrengstookmeerdanbijeenforfaitairrendement.Indatgevalzoudenvermogensverliezenookaftrekbaarmoetenzijn.Daarmeeisermeerautomatischestabilisatie,gegevendesamenhangtussenconjunctuurendewaardevanfinanciëletitelsenonroerendgoed.10

Apriorizijnerweinigredenenombepaaldebesparingenanderstebelastendanandere,hoewelnietallevormenvanvermogenevenmobielzijn.Datlaatstezoujuisteenargumentzijnomhuizenzwaardertebelastendanbesparingen,aandelenofondernemingsvermogen.Bijanderevermogensbestanddelenbestaatdemogelijkheidvanarbitrage.Inkomstenuitspaargeld,uitbeleggingenofuiteeneigenondernemingkunneneenvoudigwordenomgezet.Omtevoorkomendatdevermogenssamenstellingvanhuishoudensfiscaalgedrevenis,zouerinprincipeééngelijktariefmoetengeldenvoordeverschillendevormenvankapitaalinkomen(sparen,pensioenen,beleggen,eigenhuisofeigenonderneming).Incombinatiemethetbelastenvanvennootschappendienterwelvoortewordengewaaktdatkapitaalinkomennietdubbelwordtbelast.Hetgewensteniveauvanhetuniformebelastingtariefiseenafwegingvanefficiencyenherverdelingsargumenten,waarbijookdepraktischeuitvoerbaarheidvanbelangis.Vanwegedeinternationalemobiliteitvankapitaaltenopzichtevanarbeidligteenlagertariefopkapitaalinkomenvoordehand.Daarnaastkaneenhoogtariefertoeleidendatderealisatievanvermogenswinstuitgesteldwordt(lock‐ineffect).Eenveellagertariefdanoparbeidsinkomenlijktechternietaantrekkelijkvanwegemogelijkearbitragevanarbeidnaarkapitaal.

5 Stappen op weg naar een beter stelsel

Eenmeerconsequentefiscalebehandelingvandeverschillendevormenvankapitaalinkomenkanbereiktwordendooreenaantalconcreteaanpassingenvanhethuidigestelsel.Hierwordenstappengepresenteerddieophoofdlijnenkunnenbijdragenaaneenbrederebelastingbasismetminderverstorendeverschillenineffectievebelastingtarieven.

Belastvrijebesparingenenbeleggingenopdaadwerkelijkrendement Beperkdefiscalesubsidieoppensioenbesparingen Belastheteigenhuisalsvermogenscomponent Belastvreemdeneigenondernemingsvermogenmeergelijk Gelijkbelastenvanuitgekeerdeeningehoudenwinst

Derendementsheffingopfinancieelvermogenensommigeroerendeenonroerendezakenisingevoerdbijdeherzieningvandeinkomstenbelastingin2001.Daarmeeiseensterkeronderscheidtussenarbeids‐enkapitaalinkomenaangebracht.Hetfungeertechteralseen

10 Zie Cnossen en Bovenberg (2001). Bij een hoog rendement deelt de overheid in de winst vanwege hogere belastingopbrengsten, maar deelt ze ook in het verlies met de belegger bij een negatief rendement.

10

vermogensbelastingvan1,2%meteentariefvan30%eneenforfaitairrendementvan4%.Metdeadministratievecomplexiteitvaneenbelastingopdaadwerkelijkerendementenalsargumentisvoorditforfaitairrendementgekozen.VanwegededigitaliseringendeinformatievoorzieningdoorbankenenanderefinanciëleinstellingenaandeBelastingdienstlijkthetargumentvanadministratievecomplexiteitzekervoorfinanciëlevermogensaanbelanginteboeten.Degegevensoververmogenssamenstellingzijnookalvoordeforfaitairerendementsheffingnoodzakelijk.Vooreenheffingopdaadwerkelijkerendementenzoudendaarnaastookonttrekkingenenstortingengedurendehetjaarmoetenwordenbijgehoudenvoorfinanciëlevermogenstitels,onroerendezaken(ondermeertweedehuis)ensommigeroerendezaken.VoorhetfinancieelvermogenwordenallefinanciëleinstellingenindeEuropeseUnieper2016verplichtrente,dividendenvermogensopbrengstenvanhunklantenbijtehouden.IneenaantalEuropeselandenwordtallangerdefeitelijkeopbrengstvanfinanciëlevermogenstitels,waaronderdevermogenswinst,belast.Voorroerendeenonroerendezakenkaneenbelastingophetrendementwellastigeruitvoerbaarzijn,zekeralsdithetongerealiseerderendementbetreft.Degestaffelderekenrentesdiederegeringvoorsteltindemiljoenennota2016zijneencompromistussenadministratieveeenvoudendewensderegressiviteitvandevermogensrendementsheffingteniettedoen.Derekenrentesblijvenforfaitairerendementen,maarhetoplopenervanbijgroterevermogenssluitgemiddeldgenomenaanbijdehogererendementendiemeervermogendenbehalen.Ditkanopindividueelniveausterkafwijkenvanhetdaadwerkelijkrendementendraagkracht.Alleenhetbelastenvanfeitelijkrendementenbiedthiertegensoelaas.Sparenvoorpensioeneniseenvormvanvermogensopbouw.Omdeallocatievanvermogenszominmogelijkdoorfiscalemotieventebeïnvloedenzoudenallevermogenswinsteninprincipetegenhetzelfdetariefbelastofgesubsidieerdmoetenworden(zieookDNB2015).Voorpensioenbesparingenisdatvaakniethetgeval.InNederlandenveelanderelandenwordtdeomkeerregelgehanteerd.Overdepensioenpremiewordtgeenbelastingbetaaldenookderendementen(bijpensioenfondsenenverzekeraars)zijnonbelast.Alleendepensioenuitkeringwordtbelast.Daarzijntweegoederedenenvoor.Teneerstewordenpensioenbesparingengestimuleerd,watnuttigkanzijnomdatmensenvrijwilligteweinigvoorhunpensioensparen.Daarnaastkanookvanuitdraagkrachtbeargumenteerdwordenhuishoudenstebelastenalser(pensioen)inkomenis.DeInterdepartementaleBeleidsonderzoekCommissie‐Donheeftin2013dekostenvandeomkeerregelgeschatopruwwegcirca9miljardeuroperjaar.11Circatweederdehiervanisdervinginbox1,doorlagerebelastingtarievennapensionering.Deanderederdeisdervinginbox3.Demeestevoorstellenrichtenzichopeenbeperkingvandeaftrekbaarheidvanpensioenpremiesennietopdeafschaffingdaarvan,geziendegenoemdevoordelenvandeomkeerregel.

11 Hierbij is rekening gehouden met de beperking van de pensioenopbouw door lagere pensioenpremies en aftopping zoals ingevoerd is door het kabinet Rutte-Asscher.

11

VanwegedestapsgewijzefiscaliseringvandeAOWendaarmeehogerebelastingtarievenvoorgepensioneerdenneemtdebelastingdervinginbox1langzaamindetijdaf,maarzalindittempopasverna2050vollediggerealiseerdworden.Dezeverstoringkanooksnellerafgebouwdworden.Decommissie‐VanDijkhuizen(2014)steltvoordeAOWin2031volledigtefiscaliserenenookhetvoorstelvandecommissievanWeeghel(2010)gaatindierichting.Ditkanstructureel3,8mldeuroopleveren(CommissieDon,2013).Deomkeerregelkanooktotlagereinkomensbegrensdworden.DecommissievanDijkhuizen(2013)stelt62.500eurovooralsgrens.In2015heefthetkabinetRutte‐Asscherdeinkomensgrensop100duizendeurogelegd.Voordeinkomensbovendezeaftopgrensisernogsteedseenprikkelombesparingendieinbox3belastwordenomtezetteninpensioenbesparingen,omdathetrendementvandelaatsteonbelastis.Datkaneenargumentzijnomderendementenoppensioenbovendezegrensweltebelastenenookgeenvrijstellinghiervoorinbox3tegeven.Ditkanwordenvormgegevendoordevrijwilligingelegdepensioenpremiesbovendegrensalsapartpensioenproducttebeschouwen.IB‐enVpb‐ondernemershebbennudemogelijkheidombinnenhunondernemingvoordeoudedagtesparen.MaardebelastingcommissiesvanWeeghel(2010)envanDijkhuizen(2013)concluderendatdittotfiscaalgedrevenomvangrijkepensioenvermogensindeondernemingkanleiden,deuitvoeringcomplexisenhetpensioenvermogennietzekeris,vanwegedebedrijfsrisico’s.Dezepensioenenineigenbeheerendefiscaleoudedagsreservekunnenomgezetwordenineenverplichtingomeenpensioenverzekeringtekopen,waarbijnetalsbijwerknemersdepensioenaangroeitoteenbepaaldinkomenonbelastisendaarbovenbelast.Dederdestaprichtzichopdebelastingvanheteigenhuis.Naastvrijebesparingenenhetpensioenisvoorveelhuishoudensdeeigenwoningeenbelangrijkonderdeelvanvermogensopbouw.Alsinvesteringsgoedkanheteigenhuisfiscaalopdezelfdemanieralsvrijebesparingenbehandeldworden.Datisnuniethetgeval.Deruimefiscalefaciliteringvanheteigenhuisheefthypotheekschuldenenhuizenprijzenopgestuwd(Donderse.a.2010)enmedebijgedragentotbalansverlenging(SER,2013).Defiscalesubsidiesopeigenwoningbezitleidentoteenbelastingdervingvanpakweg20mldeuroin2015en11,4mldstructureel.12Daarmeewordtwonengestimuleerdtenopzichtevanandereconsumptiemogelijkheden.Dezeverstoringleidttoteenforswelvaartsverlies.Daarnaastwordendehuur/koopbeslissingendevermogenssamenstellingverstoord(SER,2010).Eenmeerneutralefiscalebehandelingvanheteigenhuisbetekentdatdewaardevanheteigenhuisminusdehypotheekschulddezelfdefiscalebehandelingkrijgtalsvrijebesparingen.Omdieredenpleitenveelvoorstellen(Donderse.a.(2010),CSED(2010)enWonen4.0)vooreenverplaatsingvandeeigenwoningnaarbox3.Zondervermogensaftrek

12 Deze cijfers zijn geactualiseerd voor het jaar 2015, inclusief het nieuwe beleid van de laatste jaren.

12

zoudewelvaartswinst8,7mldeurokunnenbedragenalserookmaatregelenopdehuurmarktwordengenomen(‘eigendomsneutraal’).Datisinclusiefdesubstantiëleverlagingvandehypotheekrenteaftrektoteenbelastingtariefvan30%inbox3.Deafschaffingvanallewoningmarktsubsidiesleidttothogerewoonlasten,maarbewonerswordenookgecompenseerddoormiddelvanlagerebelastingeneneenwoontoeslag.13Indezeplannenwordtdeoverdrachtsbelastingookafgeschaftomdatdezehetaantaltransactiesverstoort.14Vanwegedegrotefinanciëleverplichtingendiehuishoudenszijnaangegaanopbasisvanbestaanderegelingeniseenlangeovergangstermijnnodigombetaal‐enkoopkrachtschokkentevoorkomen.Mogelijkemaatregelenzijneengeleidelijkeverhogingvanheteigenwoningforfaiteneenverlagingvanhetmaximaletariefwaartegendehypotheekrentemagwordenafgetrokken.Datlaatsteisalingezetmet0,5%puntperjaar,maarzouversneldkunnenworden.Consequentzouookhetintrekkenvandewet‐Hillenzijn,zodatdehuurbatenvandeeigenwoningookbelastwordenwanneerdehypotheekopdewoningalafgelostis.Bijnaallevoorstellenvooreengelijkebehandelingvanheteigenhuisenvrijebesparingengaanuitvandebestaandevermogensrendementsheffinginbox3.Alsdeforfaitaireheffinginbox3wordtomgezetineenheffingophetdaadwerkelijkerendement,wordtdewaardeveranderingvanheteigenhuisminushypotheekbelast.Metdejaarlijksewoz‐waardenisdateenvoudiguitvoerbaar.Eenvoordeelisookdatdebelastingheffingmetverliescompensatieeendempendewerkingkanhebbenopdeprijsschommelingenopdewoningmarkt.Deoverheiddeeltinhetrisico,hetgeendeonderwaterproblematiekkanbeperken.Eennadeelisdathetongerealiseerderendementwordtbelast(nietliquide)endathetookdeprikkelvergrootomdehypotheekschuldhoogtehoudenwantdieisaftrekbaarvandetebelastenwaarde.Omdieredenligthetvoordehanddezebelastingclaimuittestellentotdathetrendementwordtgerealiseerdbijverkoop,verervingofschenking.Devierdemogelijkheidiseenmeergelijkebelastingvanvreemdeneigenondernemingvermogen.Inveellandenwordtheteigenvermogeninondernemingfiscaalachtergesteld,omdatderenteopvreemdvermogenmagwordenafgetrokkenvandebelastbarewinst.DatisookinNederlandzo(BovenbergenterRele,1998).Ditleidttoteenprikkelomeenbedrijfmetvreemdvermogentefinancierenendraagtbijaanbalansverlenging.VolgensLangendijke.a.(2015)heeftdezebalansverlengingdekostenvandebankencrisisinEuropaforsverhoogd.Bijlsmae.a.(2015)beargumenterendatlandenmetbedrijvenmethogereeigenvermogenssnellerherstellenvanfinanciëlecrises.VeelEuropeselandenhebbendefiscalebevoordelingvanvreemdvermogenenigszinsbeperktdoordatderenteopvreemdvermogenalleenaftrekbaaristoteenbepaaldegrensvanhetvreemdvermogen,alspercentagevantotaalofeigenvermogen.Ditwordenthincapitalizationrulesgenoemd,vooralbedoeldomhetgebruikvandefiscalebevoordelingdoormultinationalsintedammen,meestalmeteenuitzonderingspositievoorbankenen

13 In veel plannen wordt ook voor een vermogensaftrek bij de eigen woning gekozen. Alleen de waarde van de woning boven deze aftrek wordt dan als belegging geïnterpreteerd. Daarmee blijft de eigen woning een meer gunstige fiscale behandeling houden dan de overige vermogensbestandsdelen. 14 Zie ook Donders e.a. (2010) en Van Ewijk en Leuvenstein (2009).

13

anderefinanciëleinstellingen(Cnossen,2015).Nederlandheeftthincapitalizationrulesin2012beëindigd,omdatdieonbedoeldMKBondernemingenkondentreffen.Omopkortetermijndeuitwassenvanveelvreemdvermogentegentegaanzouden‐zorgvuldigvormgegeven‐thincapitalizationregelsopnieuwkunnenwordeningevoerd.Dezeregelsgaanvaakalleendeuitwassentegen,vreemdvermogenwordttotaande(hoge)grensnogsteedsfiscaalbevoordeeld.Meerfundamenteleoplossingenstelleneensymmetrischefiscalebehandelingvanheteigenenvreemdvermogenvoor.DitzijndeCBIT(comprehensivebusinessincometax),waarbijgeenaftrekmeergeldtvoorderenteopvreemdvermogenofeenaftrekvandewinstgelijkaanhetnormalerendementopeigenvermogen,ACE(allowanceforcorporateequity).Hetgroteverschiltussendetweelaatsteoplossingenishetwel(CBIT)ofnietbelasten(ACE)vanhetnormalerendement.Inheteerstegeval(CBIT)wordteroverontvangenrentegeenbelastinggeheven,omeendubbelebelastingtevoorkomen.BeideoplossingenhebbengevolgenvoorNederlandindeinternationalearena.DooreencombinatievandeACEenCBITkunnendezegevolgengemitigeerdworden.Deinternationaleverstoringenvanbelastingenopkapitaaliseenonderwerpdatopzichalpolicybriefwaardigisenwordtnietverderuitgewerkt.EenandereverstoringindeVpbishetlagetariefvan20%inplaatsvan25%voorwinstentot200.000euro.Bettendorfe.a.(2015)latenziendathetaantalbv’smeteenwinstnetonderde200.000eurozichophoopt(bunching).HetlagetariefisvooraleentegemoetkomingaanhetMKB(vanWeeghel,2010).Maardeomvangvandewinstzegtlangnietaltijdietsoverdeomvangvaneenbedrijfofdedraagkrachtvandeaandeelhouders.Daarmeeisdeeconomischeonderbouwingvanhetlagetariefnietovertuigend.HetlagetariefbevoordeeltookdeVpb‐ondernemertenopzichtevandeIB‐ondernemer,zonderhelderemotivatie.InlijnmetdeMirrleesreview(2011)diespecialefaciliteitenvoorhetMKBontmoedigt,zouhetminderverstorendzijnéénVpb‐tariefvoorallewinstinkomenstehanteren.Tenslotteiserdemogelijkheiduitgekeerdeeningehoudenwinstgelijktebelasten.Debeloningvoordearbeidsinspanningvandirecteurgrootaandeelhouders(dga’s)wordtbelastinbox1vandeIB.Ditloonmoetsinds2015tenminste75%vanhetloonvoorvergelijkbarefunctieszijn.VervolgenswordtdebelastbarewinstvoorVpbvastgesteld.NadeVpb‐heffingwordtdeuitgekeerdewinstvandga’smet25%belastinbox2.Ditisduseendubbelebelasting.DedividendbelastingiseenvoorheffingbijuitgekeerdewinstdiegehevenwordtbijdebvenwordtverrekendbijdeIBvandedga.Ingehoudenwinstwordtdaarentegennietdirectbelast,waardoorbelastingheffingkanwordenuitgesteld.Ditkanuiteindelijktotminderbelastingverplichtingenleideninhetgevalvantaxholidays,bijbedrijfsopvolgingofemigratie.UitBettendorfe.a.(2015)blijktdatdevermogenstoenameinbv’seenstukgroterisdandeuitgekeerdewinst.Dezetoenamehangtookafvandearbitragetussenbox2enbox3.DecommissieVanDijkhuizen(2013)heeftvoorgesteldeenforfaitairrendementopvermogensindedga‐bv’stebelasten,zoalsinhuidigebox3,endezeteverrekenenalsdewinstwordtuitgekeerd.Aanvullendkanhet

14

bedrijfsopvolgingslekgedichtworden,zodatbijvervreemdingvandebvaltijdvolledigmoetwordenafgerekend.15Eenverdergaandestapisombox2geheelafteschaffen.Indatgevalisdevoorheffingophetforfaitairevermogensrendementeeneindheffing(Sørensen,2010).Hettariefkangezetwordenopdatvandehuidigedividendbelasting.EenfinalebronbelastingopkapitaalinkomenbestaatalinverschillendeEuropeselanden(zieCnossen,2015)enbetekentindepraktijkeenverminderingvandedubbelebelasting.Ditiseenrelatiefingrijpendestapwaarvandevormgevingnaderonderzochtmoetworden.Dearbitragemogelijkhedenveranderenalshetdaadwerkelijkrendementvanvrijebesparingenbelastwordtinbox3.Danzouookhetdaadwerkelijkrendementophetondernemingsvermogenmoetenwordenbepaald.Maardesplitsingtussenkapitaal‐enarbeidsinkomenistotopzekerehoogtewillekeurig(Jacobs,2015,commissiesvanDijkhuizen,2013,envanWeeghel,2010).Ditleidtertoedatdga’szoveelmogelijkinkomenalskapitaalinkomenwillenvoorstellen,zekeralshetarbeidsinkomenmet52%belastwordt.Dehuidigegebruikelijkloonregelingsteltstrikteeisenomditvoorkomen.

IndeScandinavischelanden,dieeenzogenaamdedualeinkomstenbelasting(DIT)kennen,wordtjuisteersthetkapitaalinkomenvastgesteldalseenpercentagevanheteigenvermogen.Datpercentagemoetvoldoendehoogzijnomvermogentereserverenvooruitbreidingenofinvesteringenvandeonderneming.Hetresterendeinkomenvaltdanonderdeinkomstenbelastingenbelastingheffingkannietuitgesteldworden.Dezeomkeringkanophetwinstinkomenvandga’senIB‐ondernemerstoegepastworden.Datisookeenmanierombeidetypenondernemersfiscaalmeergelijktebehandelen(zieookCnossen2014a).Hetligtbuitenhetbestekvandezepolicybriefomdeverschillendemanierenvanhetbelastenvanondernemingen,inclusiefnv’s,endesamenhangmetdeinkomstenbelastinguitputtendtebehandelen.

15 Het kabinet heeft per 15 september 2015 het emigratielek per direct onmogelijk gemaakt.

Loon

Bedrijfswinst

Ingehouden winst

Uitgekeerde winst

Box 1 IB

Vpb

Box 2 IB*

Box 1 IB

Vpb

Voorheffing

Box 2 IB(- voorheffing)

Box 1 IB

Vpb

Finale voorheffing

Vpb

Voorheffing

Box 2 IB(- voorheffing / Vpb)

Huidige situatie Van Dijkhuizen Einde box 2 Omkering (DIT)

*bij uitgekeerde winst is de dividendbelasting een voorheffing

Tabel 2. Mogelijke stappen naar een meer uniforme belasting van DGA-inkomen

15

6 Een meer uniforme fiscale behandeling van kapitaalinkomen

Langsdelijnenvandedenkrichtingenuitparagraaf5wordtdebelastingdrukopdeverschillendevormenvankapitaalinkomenmeeruniform.Tabel3hieronderillustreertdezetoegenomenuniformiteitinvergelijkingmettabel1.IndezetabelzijndehuidigestandaardtarievenvandeLB/IBinbox1(42;52%)enbox3(30%)enhetstandaardtariefvoordeVpb(25%)alsillustratiegebruikt.Daarbijgaathetnietprimairomdehoogtevandeverschillendetarieven,maarvooralomhetfeitdatverschillenmindergrootwordendanindehuidigesituatie.Destappenzijnhiernietindetailuitgewerktmetdedaarbijbehorendegevolgenvoorhetoverheidsbudget,herverdelingenuitvoering.Hetgaatomeenschetsvanstappennaareenconsequenterefiscalebehandelingvankapitaalinkomen.Eenbelangrijkuitgangspuntisdatvermogenzelfnietbelastwordt.Eenuitzonderinghierbijisdegemeentelijkeozb,dieisnugemiddeld0,13%vandewoz‐waarde.16Deoverdrachtsbelastingwordtafgeschaft.Deschenk‐enerfbelastingwordtnietbesproken,maarmoetwelwordenmeegenomenineenverdereuitwerkingvanbelastingenopkapitaalinkomen.17Indeschetswordtkapitaalinkomenindevormvanrente,dividendenvermogenswinstenzoveelmogelijkgelijkbelast.Datleidttotveelmindervrijstellingenennultarieven.Datblijktvooralbijbesparingenenbeleggingenvanhuishoudens.Dividendenzoudentegeneenlagertariefbelastkunnenworden,zeg15%,omdedubbelebelastingnadeVpbteverminderen.Ontvangendividendenrentewordenookbijpensioenfondsenenpensioenverzekeraarsbelastalshetinkomenhetmaximumvoordeomkeerregeloverstijgt.Daaronderishettariefnulprocent.Pensioenbesparingenbinnendeeigenondernemingwordenomgezetinaansprakenbijparticuliereverzekeraars.Degunstigefiscalebehandelingvandeeigenwoningwordtgereduceerd,maarwelmeteengeleidelijkeovergang.Huurwaardenvandeeigenwoningwordenooktegen30%belastentegendattariefmagdehypotheekrentewordenafgetrokken.Voorgerealiseerdevermogenswinstengeldtookeentariefvan30%,rekeninghoudendmetinflatie.Hetvreemdeneigenvermogeninondernemingenwordtgelijkbehandeld.Datbetekentinfeitedatderijenvoorvreemdvermogenintabel3samenvallenmetdievanheteigenvermogen.Inprincipewordteigenenvreemdvermogenbelast,datisvoorIBondernemers42;52%envoorbv’shethuidigeVpb‐tariefvan25%,derenteaftrekverdwijnt.Hettariefgeldtechteralleenboveneenbepaaldvermogen,ongeachtofditvreemdofeigenvermogenis.Eriseengedeeltelijkevermogensaftrekwaarovergeenbelastingwordtgeheven.

16 Van Eijkel en Vermeulen (2015) bespreken de argumenten om een lokale belasting te heffen op bezit. 17Ook de gunstige fiscale behandeling van bedrijfsbeëindiging wordt niet uitgewerkt in deze policy brief, de richting van de voorstellen is wel om deze te beëindigen.

16

1 Over de kapitaalopbrengsten in de vorm van woondiensten is nog geen belasting betaald, daarom geen verlaagd tarief. 2 Verlaagde grondslag door vermogensaftrek.

IBendga‐ondernemersworden,indeschetsvantabel3,nogwelverschillendbehandeld.Wanneervooralleondernemerseersthetkapitaalinkomenuitdeondernemingbepaaldzouworden,belasttegeneenlagertarief,enhetoverigealsarbeidsinkomen,danzouookdefiscalebehandelingvanondernemersgeheelgelijkgeschakeldzijn.Daarbijmoetergeletwordenopdemogelijkefiscalearbitragetussenzzp‐ersenwerknemers.Netalshetvervangenvanrenteaftrekdooreenvermogensaftrekisditeenmeerfundamentelestelselwijzigingdaneenaanpassingbinnenhethuidigestelsel.Bovenstaandeiseenschetsvanmogelijkheden,bedoeldomdediscussieoverbelastingopkapitaalinkomen(nieuw)leveninteblazen.Wanteenmeeruniformefiscalebehandelingvanhetvermogenheeftbelangrijkeeconomischevoordelen.

Voor wie? Vermogens-bestanddelen

Bedrijfs-winst

Rente Dividend Vermogens-winst

Overdracht Bezit

Huishoudens Sparen/beleggen

Eigen huis

Pensioen

boven aftop

IB-ondernemers Eigen vermogen

Vreemd vermogen

Pensioen als hhs*

Dga’s

Pensioen als hhs

Bv/Nv Eigen vermogen

Vreemd vermogen

Vermogensinkomsten

0,13

0

0

0

0

0

10-40

10-40

Gefaciliteerd

Gefaciliteerd

box 1

vpb

42; 522

42; 522

0

0

0

box 3

30 15

0

15

0

30

0

30

0

30

0

0

15

30

30

0

30

15

0

301-30

30

30

30

*huishoudens

box 215 15

Tabel 3. Schets van een meer uniforme fiscale behandeling van kapitaalinkomen: belastingtarieven (in %)

252

252

17

Verwijzingen

M.A.Allers,C.Hoeben,L.Janzen,K.Kwakkel,J.B.Geertsema,enJ.Veenstra,Atlasvandelokalelasten2015,Monitorvandeontwikkelingvandelokalelastenopmacro‐enmicroniveau.COELO,Groningen.Bettendorf,L.,A.LejourenM.van’tRiet,2015,BeschrijvendestatistiekDGA’s,CPBAchtergronddocument.Bijlsma,M.,S.vanVeldhuizenenB.Vogt,2015,Eenwereldzonderbanken?Marktfinancieringenbankfinancieringinperspectief,CPBPolicybrief2015/14.Bovenberg.A.L.enH.terRele,1998,Belastingenopkapitaalinde21steeeuw,OpenbareUitgaven,vol.30,158‐166.Cnossen,S.,1999,Belastingherziening2001,evaluatieenalternatief,EconomischStatistischBerichten,788‐891.Cnossen,S.,2014a,VanDijkhuizenenMirrlees,TijdschriftvooropenbareFinanciën46(1),blz25‐34.Cnossen,S.,2014b,WhatKindofCorporateTaxationRegime,CESIFODiscussionPaper5108.Cnossen,S.2015[teverschijnen],ThinkingAbouttheTaxationofCorporateSourceIncomeintheEuropeanUnion,CPBDiscussionPaper.CommissieinkomstenbelastingentoeslagenvanDijkhuizen,2013,Naareenactiverenderbelastingstelsel,Eindrapport(link).CPB,2015,CentraalEconomischPlan2015.DNB,2015,Devermogensopbouwvanhuishoudens:ishetbeleidinbalans?Occasionalstudies13‐1.Diamond,PeterandEmmanuelSaez,2011,TheCaseforaProgressiveTax,JournalofEconomicPerspectives,25,165‐190.DeMooij,R.enG.Nicodème,2008,CorporateTaxPolicyandincorporationintheEU,InternationalTaxandPublicFinance,15,478–498.Donders,J.,M.vanDijkenG.Romijn,2010,HervormingvanhetNederlandsewoonbeleid,CPBDocument.Eijkel,R.vanenW.Vermeulen,2015,Eenruimerlokaalbelastinggebied,CPBpolicybrief2015/04.

18

Eurostat,2014,TaxationtrendsintheEuropeanUnion2014.Floor,E.,S.GrootenA.Lejour,2015,Hetfinancieelvermogeninbox‐3:verdelingenbelasting,CPBAchtergronddocument.Gordon,R.enW.Kopczuk,2014,Thechoiceofthepersonalincometaxbase,JournalofPublicEconomics,118,97‐110.InterdepartementaalBeleidsonderzoek(IBO)onderleidingvanH.Don(2013),Inkomenenvermogenvanouderen:analyseenbeleidsopties,DenHaag,augustus2013.JacobsB.,2013,Fromoptimaltaxtheorytoappliedtaxpolicy,FinanzArchiv,69(3),338–389.Jacobs,B.,2015,BelastingenopkapitaalinkomeninNederland,TijdschriftvooropenbareFinanciën47(1),blz24‐48.Jacobs,B.enL.Bovenberg,2010,Humancapitalandoptimalpositivetaxationofcapitalincome,InternationalTaxandPublicFinance,17,451–478.LangendijkS.,G.Nicodeme,A.PaganoandA.Rossi,2015,Debtbiasincorporateincometaxationandthecostsofbankingcrises,CEPRDiscussionPaper10616.Lukkezen,J.enA.Elbourne,2015,DeNederlandseconsumptie:goedetijden,slechtetijden,CPBPolicybrief2015/03.Mirrlees,2011,Taxbydesign,IFS.Piketty,T.,2014,Kapitaalinde21steeeuw,BezigeBij.SER,2010,Naareenintegralehervormingvandewoningmarkt,CommissieSociaal‐EconomischeDeskundigen.SER,2013,Naareenstabielervaarwater,SER‐verkenning.Sørensen,P.B.,2010,DualIncomeTaxes:ANordicSystem,chapter5inI.Claus,N.Gemmell,M.HardingandD.White,eds.,TaxReforminOpenEconomies,EdwardElgar,London.StudiecommissieBelastingstelselvanWeeghel,2010,Continuïteitenvernieuwing:Eenvisieophetbelastingstelsel.VanEwijk,C.enM.vanLeuvenstein,2009,HomeownershipandtheLabourMarketinEurope,OxfordUniversityPress.