Cpb Achtergronddocument de Naakte Feiten Over de Nederlandse Overheidsschuld
CPB over kapitaalinkomen
-
Upload
billy-gentry -
Category
Documents
-
view
4.129 -
download
0
description
Transcript of CPB over kapitaalinkomen
2
Eigen huis
Bezit:in box 3 Overdracht
Rente:onbelast
Dividend:soms wel, soms niet
Vermogenswinst:voor ondernemers belast
acht
Bedrijfswinst:alleen aftrekvreemd vermogen
box 3
onbelast
gelijkeaftrek
h in huisEiEiiE geg nRente:onbelast
Dividend:soms wel, soms niet
Vermogenswiinst:voor ondernevoor onde emers belastbb
Werkelijk genoten inkomen uit bezit wordt niet altijd belast; eigen huis en pensioen worden zelfs gesubsidieerd
Werkewordt pensio
Gefragmenteerde belastingregels kunnen welvaartsverlies veroorzaken.
Vijf stappen om kapitaalinkomen meer uniform te belasten
Daarom wijst het CPB op de voordelen van een uniformer belastingregime met de volgende stappen:
Belast daadwerkelijke rendementen van het vermogen
Onbelaste pensioenbesparingen, maar onder voorwaarden
Belast het eigen huis in box 3, net als ander vermogen
Belast vreemd en eigen ondernemingsvermogen gelijk
1
2
3
4
Belast ingehouden en uitgekeerde winst gelijk5
Deze infographic is een samenvatting bij de CPB Policy Brief ‘Een meer uniforme belasting van kapitaalinkomen’ (2015) © Centraal Planbureau, 2015
3
Samenvatting
Meteenaantalstappenkandeuiteenlopendefiscalebehandelingvanverschillendetypenkapitaalinkomenvereenvoudigdenmeergelijkgetrokkenworden.Ditkanindemeestegevallenzonderdathetgehelestelselopdeschopgaat.Destappenleidentotminderbelastingarbitrage–eenvormvaneconomischeverspilling‐enverstoringenbijbeslissingendiebedrijvenenhuishoudensnemenoverhunvermogen.Eeneventuelehervormingvanhetbelastingstelsellangsdezelijnendraagtdaaromookbijaandeeconomischewelvaart.DaarbijzorgteenminderfiscaalgunstigebehandelingvanvreemdvermogenvooreenbalansverkortingvandeNederlandseeconomie.Ditvermindertdegevoeligheidvanbedrijvenenhuishoudensvoorschommelingenindeconjunctuur.
DehuidigeNederlandsebelastingenopdeverschillendevormenvankapitaalinkomenzijneenlappendekenvangefragmenteerdeencomplexeheffingen.Datleidtertoedatbeslissingenoverhetvermogenmedegedrevenwordendoorfiscalemotieven.Hierdoorontstaatbelastingarbitrageenwordthetstelselalsonrechtvaardigervaren.DaarnaastzijndebelastingenrelatieflaaginEU‐verband.
Devolgendestappenkunnengenomenwordenopwegnaareenmeeruniformebelastingvankapitaalinkomen.Destappenvormeneenschetsvaneeneenvoudigerstelselmetbelangrijkevoordelen.
Hetbelastenvandedaadwerkelijkerendementenvanhetfinancieelvermogenleidtinprincipetoteenefficiënterenrechtvaardigerheffing.
DefiscaalgunstigebehandelingvanpensioenopbouwendaarmeedeverstoringvandespaarbeslissingkanwordenverminderddoordeomkeerregelaftetoppenendefiscaliseringvandeAOWteversnellen.
Heteigenhuisendehypotheekkunneninbox3vandeinkomstenbelasting(IB)geplaatstwordenomdeverschillendevermogenscomponentenzogelijkmogelijktebehandelen.
VreemdvermogenbijvennootschappenenIB‐ondernemerskanfiscaalgelijkaanheteigenvermogenwordenbehandeld.Ditzoueenprikkelwegnemenvoorbovenmatigeschuldfinanciering.
Ookkandeuitgekeerdeeningehoudenwinstfiscaalhetzelfdewordenbehandeld. Tenslottekandubbelebelastingvanwinstinkomen,belastonderde
vennootschapsbelastingendeIB,wordenverminderd.
4
1 Inleiding
Debelastingenopdeverschillendevormenvankapitaalinkomenendetypenontvangerszijngefragmenteerdencomplex.Hetgaathierbijomondernemingswinst,rente,dividend,vermogenswinstof‐aanwasenroyalty’s,maarookomheteigenhuis.1Verdermaakthetuitofinkomensonderdevennootschapsbelasting(Vpb),dividendbelastingofdeInkomstenbelasting(IB)valleneninhetgevalvandeIBookdeboxwaaronderhetinkomenvalt.Eénenanderleidtertoedateconomischebeslissingenmedegedrevenwordendoorfiscalemotieven.Daarnaastwordthethuidigestelselvaakalsonrechtvaardigervaren,bijvoorbeeldomdatschijnbaargelijkegevallennietdezelfdebelastingdrukervarenen/ofdesterkeschoudersnietdemeestelastendragen.IneenbriefaandeTweedeKamervan16september2014stelthetkabinetRutte‐Asschervoorom‘dezolder’vandeNederlandsebelastingenopteruimenenhetstelseltevereenvoudigen.2Dezebriefiseenantwoordopdemaatschappelijkeenpolitiekeroepomeenbelastinghervorming,veertienjaarnadelaatstestelselwijzigingin2001.IndeMiljoenennotaligtdenadrukop5mldlagerelastenoparbeideneenaanpassingvanhetforfaitairerendementinbox3.Ditrendementwordtgebaseerdopgemiddelderendementenopsparenenbeleggingenoverdelaatstejarenendegemiddeldevermogenssamenstellingvoorsparenenbeleggingen.Dezegemiddeldevermogenssamenstellingisbepaaldvoorvermogenstot100dzdeuro,tussen100dzden1miljoeneuroendaarboven.Defiscalebehandelingvanoverigekapitaalinkomensblijftbuitenbeschouwing.3Hetkabinetsteltopditmomentgeenverdergaandebelastingmaatregelenvoor.Tochishetinteressantomeenbredebliktewerpenopdefiscalebehandelingvankapitaalinkomen,voortbouwendoprecenteeconomischeinzichtenomkapitaalinkomentebelasten,discussiesoverdebelastinghervormingin2001endeeerdererapportenvandecommissiesvanWeeghelenvanDijkhuizen.4Daarbijwordenookdeaanbevelingentotbalansverkortingmeegenomeninreactieopderolvanprivateschuldentijdensderecentecrisis.5Eenaantalstappenwordtgeanalyseerdomdebelastingenopkapitaalinkomengelijktetrekken.Sommigevandezeideeën,zoalsoverdebehandelingvanheteigenhuis,zijninandereCPB‐publicatiesalmeerindetailuitgewerkt.Voorandereisdatnogniethetgeval.Inallegevallenzijndedetailsessentieelomdedoelstellingendichterbijtebrengenvaneeneenvoudigerstelselmetmindereconomischeverstoringen.Dezepublicatieschetstdehoofdrichtingvanaanpassingenvandebelastingenopkapitaalinkomen.
1 Ander onroerend goed en roerende goederen, als juwelen en kunstvoorwerpen, blijven buiten beschouwing. 2 Tweede Kamerbrief Keuzes voor een beter belastingstelsel van 16 september 2014. 3 Miljoenennota 2016. 4 Studiecommissie Belastingstelsel van Weeghel (2010) en Commissie inkomstenbelasting en toeslagen van Dijkhuizen (2013). 5 SER (2013), DNB (2015) en Lukkezen en Elbourne (2015).
5
2 Lage opbrengsten kapitaalbelastingen in Europees perspectief
DebelastingenopkapitaalinkomeninNederlandleverdenin2012ongeveer33mldeuroop.DatishetlaatstejaarwaarvooreenvergelijkingmetdeEUbeschikbaaris.GemetenaanhetbbpisdezeopbrengstminderdangemiddeldinEuropa:5,6%tegen8,2%.OokuitdeimplicietebelastingdrukblijktdatdebelastingopbrengsteninNederlandrelatieflaagzijn.Dezedrukisdebelastingopbrengstenalsaandeelvandenominaleinkomensuitkapitaal.InNederlandisdit14%enindeEUgemiddeld24%.
Bron: Eurostat (2014)
Debelastingopbrengstenkunnenwordengesplitstinbelastingenopbezitenvankapitaal‐inkomenvanhuishoudensenbedrijven.InveelEU‐landenleverthetkapitaalinkomenvanhuishoudensnettoookbelastinginkomstenop,maarnietinNederland.Ditishetgevolgvandehypotheekrenteaftrek(hra).Devermogensrendementsheffinginbox3levertongeveer4mldeuroopterwijlhetbedragvandehypotheekrenteaftrekminuseigenwoningforfaitongeveer10mldeurobedraagt.Deresultanteis6,3miljardeuronegatief,1%vanhetbbp.
0
2
4
6
8
10
12
Belastingen op kapitaal(inkomen) in 2012 als % bbp
Luxemburg
Frankrijk Italië
België
DenemarkenEU (28)
OostenrijkIerla
ndFinland
Duitsland VK
Zweden
Nederland
Figuur 1. Veel EU-landen hebben hogere belastingopbrengsten
6
Bron: Eurostat (2014)
3 Verschillende fiscale behandeling van kapitaalinkomen
Deverschillendevormenvankapitaalinkomenwordenoverhetalgemeenverschillendbelast.Daarnaastkanookhetbezitzelfbelastworden,zieondermeerCnossen(1999)enJacobs(2013)voornadereanalyses.InNederlandwordenrenteopbrengstenenhuuropbrengstenvanhuishoudensnietbelastenanderevormenvankapitaalinkomenwel,maardathangtookafvandejuridischestatusvandeontvanger.WinstbijvennootschappenwordtbelastonderdeVpbenbijuitkeringinbox2(dga)ofalsdividend.HetvolledigewinstinkomenvanandereondernemingenvaltonderdeIB.OokvoorvermogenswinstenvanIB‐enVpb‐ondernemingengeldteenverschillendregime.Box3isdefactoeenvermogensbelasting,maarookalshetdejuregekarakteriseerdwordtalseenvermogensopbrengstbelasting,danverschiltdefiscalebehandelinginbox3vandieinbox1,box2endeVpb.Heteigenhuiswordtookapartbehandeld,hetfictieveinkomenvaneeneigenwoning,heteigenwoningforfait(ewf),wordtbelastinbox1endaarzijnookderentekostenaftrekbaar(hra).6Hetbezitvanhethuiswordtbelastdoordegemeentemetdeonroerendezaakbelasting(ozb).Voorvermogensoverdrachtgeldteenapartfiscaalregimevanerf‐enschenkrecht.Ditkaneenvolledigevrijstellingzijn(0%),ofeentariefvariërendvan10tot40%afhankelijkvandematevanverwantschap.Bijhuizeniserooknogeenoverdrachtsbelastingvan2%.Bedrijfsbeëindigingen–overdrachtwordenfiscaalgefaciliteerd.
6 Als de waarde van het eigenwoningforfait hoger is dan de aftrekbare hypotheekrente, is het verschil volgens de wet Hillen uit 2005 vrijgesteld van belastingen.
Belastingen op kapitaal(inkomen) en bezit in 2012 als % bbp
-2
0
2
4
6
8
10
IB ondernemers
huishoudens
vpb en dividend bedrijven
OZB en omslag heffing waterschappen
andere eigendomsbelastingen
Nederland
EU
In Nederland levert kapitaalinkomen van huishoudens netto geenbelastinginkomsten op als gevolg van de hypotheekrenteaftrek.
totaal aan belasting-inkomsten
Figuur 2. Belastingen op kapitaalinkomen en bezit in 2012 voor Nederland en EU als % BBP
7
1 Betaalde dividendbelasting kunnen huishoudens vaak aftrekken van de te betalen IB. 2 Het maximale tarief waartegen hypotheekrente mag worden afgetrokken wordt sinds 2014 met 0,5% punt per jaar velaagd. 3 Eigenwoningforfait: grondslag zijn de geïmputeerde huuropbrengsten van de eigen woning. 4 Gemiddelde ozb-tarief voor woningen (Allers e.a., 2015). 5 Het verschil tussen de gemiddelde belastingen op de vrijgestelde premies en de ontvangen uitkeringen, zie Jacobs (2015). 6 Als 4 maar voor dit deel van het inkomen is het marginale en gemiddelde tarief 52%. 7 Individueel sparen voor pensioen boven 100 dzd euro wordt niet in box 3 belast. 8 Het gaat onder meer om de stakingsaftrek, extra aftrek lijfrentepremie en doorschuiffaciliteiten.
Intabel1valtopdatdevermogensbestandsdelenverschillendwordenbelast.Pensioeninlegen‐aangroeiinhetgeheelniet,terwijldeverschillendeondernemingsvormenapartefiscaleregelingenkennen,waaronderdefiscaleoudedagsreserveenhetpensioenineigenbeheer(EB).Bijhuishoudensiserbijdepensioenenzelfssprakevaneenimplicietesubsidievan17%,alsdegemiddeldebelastingtarievententijdevanpensioenuitkeringwordenvergelekenmetdievanwerknemersdiepensioenpremieafdragen,zievoormeerinformatieJacobs(2015).Rente‐inkomstenbijhuishoudenszijninhetgeheelnietbelastenrentekostenbijbedrijvenzijnsomswel(vreemdvermogen,vv)ensomsnietaftrekbaar(eigenvermogen,ev).Eigenvennootschappelijkvermogenwordtdubbel(Vpbenbox2en3vandeIB)belast.Hettotaalbeeldiseenlappendekenleidendtotarbitrageenverstoringenbijbeslissingenvanhuishoudensenbedrijventenaanzienvandevermogensopbouw.Bijbedrijvenzorgtderenteaftrekvoorovermatigefinancieringmetvreemdvermogen,bijhuishoudensmaaktdehradefinancieringvandewoningconsumptiemetvreemdvermogenkunstmatigaantrekkelijk.Pensioenbesparingenwordengestimuleerddoordefiscaleprikkelsendeverplichtedeelnameaantweede‐pijlerpensioenenvoorwerknemers.Ditheefteennegatiefeffectopdevrijebesparingenvanhuishoudensendaardooriserweinigruimtevoorspreidingvanconsumptieindetijd.Hetmaakthuishoudensookkwetsbaarvoorconjunctureleschokken(LukkezenenElbourne,2015).Ookisdeeconomiealsgeheelgevoeligvoorschommelingenindewaardevanmetschuldgefinancierdebezittingen.7De
7 Voor de problematiek van lange balansen zie ook de verwijzingen in voetnoot 5.
Voor wie? Vermogens-bestanddelen
Bedrijfs-winst
Rente Dividend Vermogens-winst
Overdracht Bezit
Huishoudens Sparen/beleggen 0 151
-175
06
0
0
Eigen huis
Pensioen
boven 100 dzd euro
IB-ondernemers Eigen vermogen
Vreemd vermogen
Oudedagsreserve
Dga’s
Pensioen EB*
Bv/Nv Eigen vermogen
Vreemd vermogen
Vermogensinkomsten
0
0
0
0
0 0
-20; -2520; 25
20; 25
0,134
0
07
0
0
0
-175
0
0
0
0
10-40
2; 10-40
Gefaciliteerd8
Gefaciliteerd8
..
20; 25
20; 25
-20; -25
box 1
vpb
box 2
42; 52
42; 52 -42; -52
42; 523-42; -512
25 25
1,2
1,2
1,2
box 3
42; 52
*eigen beheer
Tabel 1. Fiscale behandeling van kapitaalinkomen: belastingtarieven in 2015 (in %)
8
relatieflagebelastingenopkapitaalinkomenmakenhetaantrekkelijkomarbeidsinkomenalskapitaalinkomenvoortestellen.Tercompensatievandelagereopbrengstzijnhogere,verstorendebelastingenoparbeiden/ofconsumptienoodzakelijk.
4 Belast alle vormen van kapitaalinkomen, en zoveel mogelijk gelijk
Watishetalternatief?Deoptimalebelastingtheoriebiedteenkaderomdevormgevingvaneenbelastingstelseltebeoordelen.Deinvalshoekhierbijisdat,gegeveneenmaatschappelijkgewensteherverdeling,demaatschappelijkewelvaartgemaximaliseerdwordt.Detheorielevertgeenblauwdrukmetexactetarieven,maareenbelangrijkinzichtisdatverstorendebelastingenonvermijdelijkzijn.Dekunstisderhalveomhetwelvaartsverliesvandeverstoringenzokleinmogelijktehouden.Erzijnmeerdereredenenominkomenuitkapitaaltebelasten.8Meerevenwichtindebelastingvanarbeids‐enkapitaalinkomenisefficiëntvergelekenmeteenrelatiefhogebelastingoparbeidsinkomen,omdathetarbeidsaanbodenookscholingstimuleert.Daarnaastverkleinteenbelastingopkapitaalinkomendeverstoringvandebelastingoparbeidsinkomen.Hetvermindertnamelijkhetvoordeelvanbelastingconstructieswaarbijzoveelmogelijkinkomenalskapitaalinkomengelabeldwordt.9Daarnaastzijnbelastingenopkapitaalinkomennuttigomeventuelerentstebelasten,zoalsoverwinstendoormonopoliesenlocatievoordelen.Belastingenopdezeoverwinstenzijnnietverstorend.Maardeoverwinstenzijnzeldenvande‘normale’winstenteonderscheiden,vandaardatbeargumenteerdwordtalhetkapitaalinkomentebelasten.Ookvanuitdedraagkrachtgedachtezijnerargumentenomvermogenswinstentebelasten.Meervermogendensparenmeerenbeleggeneengrotergedeelteinbeterrenderende,maarvaakookrisicovollevermogensbestanddelen,zoalsaandelen,obligatiesenonroerendgoed.Delangjarigerendemententussen1990en2012leiden,gegevendesamenstellingvanhetvermogen,toteengemiddeldrendementvan3,7%voordeonderstehelftvandevermogensverdelingenditlooptoptot4,6%voordetop1%(Floore.a.,2015).Daarmeeiseenforfaitairevermogensrendementsheffinginfeiteregressiefvoorhuishoudensbovenhetheffingsvrijevermogen.DaarnaastbeargumenteertondermeerPiketty(2014)dathuishoudensmethogereinkomensenvermogensookhogererendementenhalenbinnendeverschillendevermogenscategorieën,hoewelhieroverweinigempirievoorhandenis.Beideconstateringenkunnenaanleidingzijnvoorhetbelastenvanvermogensinkomsten.Vanuithetdraagkrachtprincipeiseenbelastingophetdaadwerkelijkerendementteverkiezenboveneenforfaitairrendement.Bijeenforfaitairrendementishetdenkbaardatdeeffectievebelastingdrukhoogwordt(mogelijkzelfsmeerdan100%),zoalsdeafgelopen
8 Zie b.v. Daimond en Saez (2011). In de oudere literatuur wordt beargumenteerd dat de belasting op kapitaal nul moet zijn vanwege de verstoring van de consumptie/spaarbeslissing (Atkinson en Stiglitz (1976), Chamley (1986) en Judd (1985)), maar daar worden andere verstoringen niet of beperkt meegenomen. 9 Zie ondermeer Gordon en Kopczuk (2014), Jacobs en Bovenberg (2010 en De Mooij en Nicodème (2008).
9
jarenhetgevalwas.Doordatderendementenvolatielerzijndanhetvermogen,fluctuerendebelastinggrondslagendeopbrengstookmeerdanbijeenforfaitairrendement.Indatgevalzoudenvermogensverliezenookaftrekbaarmoetenzijn.Daarmeeisermeerautomatischestabilisatie,gegevendesamenhangtussenconjunctuurendewaardevanfinanciëletitelsenonroerendgoed.10
Apriorizijnerweinigredenenombepaaldebesparingenanderstebelastendanandere,hoewelnietallevormenvanvermogenevenmobielzijn.Datlaatstezoujuisteenargumentzijnomhuizenzwaardertebelastendanbesparingen,aandelenofondernemingsvermogen.Bijanderevermogensbestanddelenbestaatdemogelijkheidvanarbitrage.Inkomstenuitspaargeld,uitbeleggingenofuiteeneigenondernemingkunneneenvoudigwordenomgezet.Omtevoorkomendatdevermogenssamenstellingvanhuishoudensfiscaalgedrevenis,zouerinprincipeééngelijktariefmoetengeldenvoordeverschillendevormenvankapitaalinkomen(sparen,pensioenen,beleggen,eigenhuisofeigenonderneming).Incombinatiemethetbelastenvanvennootschappendienterwelvoortewordengewaaktdatkapitaalinkomennietdubbelwordtbelast.Hetgewensteniveauvanhetuniformebelastingtariefiseenafwegingvanefficiencyenherverdelingsargumenten,waarbijookdepraktischeuitvoerbaarheidvanbelangis.Vanwegedeinternationalemobiliteitvankapitaaltenopzichtevanarbeidligteenlagertariefopkapitaalinkomenvoordehand.Daarnaastkaneenhoogtariefertoeleidendatderealisatievanvermogenswinstuitgesteldwordt(lock‐ineffect).Eenveellagertariefdanoparbeidsinkomenlijktechternietaantrekkelijkvanwegemogelijkearbitragevanarbeidnaarkapitaal.
5 Stappen op weg naar een beter stelsel
Eenmeerconsequentefiscalebehandelingvandeverschillendevormenvankapitaalinkomenkanbereiktwordendooreenaantalconcreteaanpassingenvanhethuidigestelsel.Hierwordenstappengepresenteerddieophoofdlijnenkunnenbijdragenaaneenbrederebelastingbasismetminderverstorendeverschillenineffectievebelastingtarieven.
Belastvrijebesparingenenbeleggingenopdaadwerkelijkrendement Beperkdefiscalesubsidieoppensioenbesparingen Belastheteigenhuisalsvermogenscomponent Belastvreemdeneigenondernemingsvermogenmeergelijk Gelijkbelastenvanuitgekeerdeeningehoudenwinst
Derendementsheffingopfinancieelvermogenensommigeroerendeenonroerendezakenisingevoerdbijdeherzieningvandeinkomstenbelastingin2001.Daarmeeiseensterkeronderscheidtussenarbeids‐enkapitaalinkomenaangebracht.Hetfungeertechteralseen
10 Zie Cnossen en Bovenberg (2001). Bij een hoog rendement deelt de overheid in de winst vanwege hogere belastingopbrengsten, maar deelt ze ook in het verlies met de belegger bij een negatief rendement.
10
vermogensbelastingvan1,2%meteentariefvan30%eneenforfaitairrendementvan4%.Metdeadministratievecomplexiteitvaneenbelastingopdaadwerkelijkerendementenalsargumentisvoorditforfaitairrendementgekozen.VanwegededigitaliseringendeinformatievoorzieningdoorbankenenanderefinanciëleinstellingenaandeBelastingdienstlijkthetargumentvanadministratievecomplexiteitzekervoorfinanciëlevermogensaanbelanginteboeten.Degegevensoververmogenssamenstellingzijnookalvoordeforfaitairerendementsheffingnoodzakelijk.Vooreenheffingopdaadwerkelijkerendementenzoudendaarnaastookonttrekkingenenstortingengedurendehetjaarmoetenwordenbijgehoudenvoorfinanciëlevermogenstitels,onroerendezaken(ondermeertweedehuis)ensommigeroerendezaken.VoorhetfinancieelvermogenwordenallefinanciëleinstellingenindeEuropeseUnieper2016verplichtrente,dividendenvermogensopbrengstenvanhunklantenbijtehouden.IneenaantalEuropeselandenwordtallangerdefeitelijkeopbrengstvanfinanciëlevermogenstitels,waaronderdevermogenswinst,belast.Voorroerendeenonroerendezakenkaneenbelastingophetrendementwellastigeruitvoerbaarzijn,zekeralsdithetongerealiseerderendementbetreft.Degestaffelderekenrentesdiederegeringvoorsteltindemiljoenennota2016zijneencompromistussenadministratieveeenvoudendewensderegressiviteitvandevermogensrendementsheffingteniettedoen.Derekenrentesblijvenforfaitairerendementen,maarhetoplopenervanbijgroterevermogenssluitgemiddeldgenomenaanbijdehogererendementendiemeervermogendenbehalen.Ditkanopindividueelniveausterkafwijkenvanhetdaadwerkelijkrendementendraagkracht.Alleenhetbelastenvanfeitelijkrendementenbiedthiertegensoelaas.Sparenvoorpensioeneniseenvormvanvermogensopbouw.Omdeallocatievanvermogenszominmogelijkdoorfiscalemotieventebeïnvloedenzoudenallevermogenswinsteninprincipetegenhetzelfdetariefbelastofgesubsidieerdmoetenworden(zieookDNB2015).Voorpensioenbesparingenisdatvaakniethetgeval.InNederlandenveelanderelandenwordtdeomkeerregelgehanteerd.Overdepensioenpremiewordtgeenbelastingbetaaldenookderendementen(bijpensioenfondsenenverzekeraars)zijnonbelast.Alleendepensioenuitkeringwordtbelast.Daarzijntweegoederedenenvoor.Teneerstewordenpensioenbesparingengestimuleerd,watnuttigkanzijnomdatmensenvrijwilligteweinigvoorhunpensioensparen.Daarnaastkanookvanuitdraagkrachtbeargumenteerdwordenhuishoudenstebelastenalser(pensioen)inkomenis.DeInterdepartementaleBeleidsonderzoekCommissie‐Donheeftin2013dekostenvandeomkeerregelgeschatopruwwegcirca9miljardeuroperjaar.11Circatweederdehiervanisdervinginbox1,doorlagerebelastingtarievennapensionering.Deanderederdeisdervinginbox3.Demeestevoorstellenrichtenzichopeenbeperkingvandeaftrekbaarheidvanpensioenpremiesennietopdeafschaffingdaarvan,geziendegenoemdevoordelenvandeomkeerregel.
11 Hierbij is rekening gehouden met de beperking van de pensioenopbouw door lagere pensioenpremies en aftopping zoals ingevoerd is door het kabinet Rutte-Asscher.
11
VanwegedestapsgewijzefiscaliseringvandeAOWendaarmeehogerebelastingtarievenvoorgepensioneerdenneemtdebelastingdervinginbox1langzaamindetijdaf,maarzalindittempopasverna2050vollediggerealiseerdworden.Dezeverstoringkanooksnellerafgebouwdworden.Decommissie‐VanDijkhuizen(2014)steltvoordeAOWin2031volledigtefiscaliserenenookhetvoorstelvandecommissievanWeeghel(2010)gaatindierichting.Ditkanstructureel3,8mldeuroopleveren(CommissieDon,2013).Deomkeerregelkanooktotlagereinkomensbegrensdworden.DecommissievanDijkhuizen(2013)stelt62.500eurovooralsgrens.In2015heefthetkabinetRutte‐Asscherdeinkomensgrensop100duizendeurogelegd.Voordeinkomensbovendezeaftopgrensisernogsteedseenprikkelombesparingendieinbox3belastwordenomtezetteninpensioenbesparingen,omdathetrendementvandelaatsteonbelastis.Datkaneenargumentzijnomderendementenoppensioenbovendezegrensweltebelastenenookgeenvrijstellinghiervoorinbox3tegeven.Ditkanwordenvormgegevendoordevrijwilligingelegdepensioenpremiesbovendegrensalsapartpensioenproducttebeschouwen.IB‐enVpb‐ondernemershebbennudemogelijkheidombinnenhunondernemingvoordeoudedagtesparen.MaardebelastingcommissiesvanWeeghel(2010)envanDijkhuizen(2013)concluderendatdittotfiscaalgedrevenomvangrijkepensioenvermogensindeondernemingkanleiden,deuitvoeringcomplexisenhetpensioenvermogennietzekeris,vanwegedebedrijfsrisico’s.Dezepensioenenineigenbeheerendefiscaleoudedagsreservekunnenomgezetwordenineenverplichtingomeenpensioenverzekeringtekopen,waarbijnetalsbijwerknemersdepensioenaangroeitoteenbepaaldinkomenonbelastisendaarbovenbelast.Dederdestaprichtzichopdebelastingvanheteigenhuis.Naastvrijebesparingenenhetpensioenisvoorveelhuishoudensdeeigenwoningeenbelangrijkonderdeelvanvermogensopbouw.Alsinvesteringsgoedkanheteigenhuisfiscaalopdezelfdemanieralsvrijebesparingenbehandeldworden.Datisnuniethetgeval.Deruimefiscalefaciliteringvanheteigenhuisheefthypotheekschuldenenhuizenprijzenopgestuwd(Donderse.a.2010)enmedebijgedragentotbalansverlenging(SER,2013).Defiscalesubsidiesopeigenwoningbezitleidentoteenbelastingdervingvanpakweg20mldeuroin2015en11,4mldstructureel.12Daarmeewordtwonengestimuleerdtenopzichtevanandereconsumptiemogelijkheden.Dezeverstoringleidttoteenforswelvaartsverlies.Daarnaastwordendehuur/koopbeslissingendevermogenssamenstellingverstoord(SER,2010).Eenmeerneutralefiscalebehandelingvanheteigenhuisbetekentdatdewaardevanheteigenhuisminusdehypotheekschulddezelfdefiscalebehandelingkrijgtalsvrijebesparingen.Omdieredenpleitenveelvoorstellen(Donderse.a.(2010),CSED(2010)enWonen4.0)vooreenverplaatsingvandeeigenwoningnaarbox3.Zondervermogensaftrek
12 Deze cijfers zijn geactualiseerd voor het jaar 2015, inclusief het nieuwe beleid van de laatste jaren.
12
zoudewelvaartswinst8,7mldeurokunnenbedragenalserookmaatregelenopdehuurmarktwordengenomen(‘eigendomsneutraal’).Datisinclusiefdesubstantiëleverlagingvandehypotheekrenteaftrektoteenbelastingtariefvan30%inbox3.Deafschaffingvanallewoningmarktsubsidiesleidttothogerewoonlasten,maarbewonerswordenookgecompenseerddoormiddelvanlagerebelastingeneneenwoontoeslag.13Indezeplannenwordtdeoverdrachtsbelastingookafgeschaftomdatdezehetaantaltransactiesverstoort.14Vanwegedegrotefinanciëleverplichtingendiehuishoudenszijnaangegaanopbasisvanbestaanderegelingeniseenlangeovergangstermijnnodigombetaal‐enkoopkrachtschokkentevoorkomen.Mogelijkemaatregelenzijneengeleidelijkeverhogingvanheteigenwoningforfaiteneenverlagingvanhetmaximaletariefwaartegendehypotheekrentemagwordenafgetrokken.Datlaatsteisalingezetmet0,5%puntperjaar,maarzouversneldkunnenworden.Consequentzouookhetintrekkenvandewet‐Hillenzijn,zodatdehuurbatenvandeeigenwoningookbelastwordenwanneerdehypotheekopdewoningalafgelostis.Bijnaallevoorstellenvooreengelijkebehandelingvanheteigenhuisenvrijebesparingengaanuitvandebestaandevermogensrendementsheffinginbox3.Alsdeforfaitaireheffinginbox3wordtomgezetineenheffingophetdaadwerkelijkerendement,wordtdewaardeveranderingvanheteigenhuisminushypotheekbelast.Metdejaarlijksewoz‐waardenisdateenvoudiguitvoerbaar.Eenvoordeelisookdatdebelastingheffingmetverliescompensatieeendempendewerkingkanhebbenopdeprijsschommelingenopdewoningmarkt.Deoverheiddeeltinhetrisico,hetgeendeonderwaterproblematiekkanbeperken.Eennadeelisdathetongerealiseerderendementwordtbelast(nietliquide)endathetookdeprikkelvergrootomdehypotheekschuldhoogtehoudenwantdieisaftrekbaarvandetebelastenwaarde.Omdieredenligthetvoordehanddezebelastingclaimuittestellentotdathetrendementwordtgerealiseerdbijverkoop,verervingofschenking.Devierdemogelijkheidiseenmeergelijkebelastingvanvreemdeneigenondernemingvermogen.Inveellandenwordtheteigenvermogeninondernemingfiscaalachtergesteld,omdatderenteopvreemdvermogenmagwordenafgetrokkenvandebelastbarewinst.DatisookinNederlandzo(BovenbergenterRele,1998).Ditleidttoteenprikkelomeenbedrijfmetvreemdvermogentefinancierenendraagtbijaanbalansverlenging.VolgensLangendijke.a.(2015)heeftdezebalansverlengingdekostenvandebankencrisisinEuropaforsverhoogd.Bijlsmae.a.(2015)beargumenterendatlandenmetbedrijvenmethogereeigenvermogenssnellerherstellenvanfinanciëlecrises.VeelEuropeselandenhebbendefiscalebevoordelingvanvreemdvermogenenigszinsbeperktdoordatderenteopvreemdvermogenalleenaftrekbaaristoteenbepaaldegrensvanhetvreemdvermogen,alspercentagevantotaalofeigenvermogen.Ditwordenthincapitalizationrulesgenoemd,vooralbedoeldomhetgebruikvandefiscalebevoordelingdoormultinationalsintedammen,meestalmeteenuitzonderingspositievoorbankenen
13 In veel plannen wordt ook voor een vermogensaftrek bij de eigen woning gekozen. Alleen de waarde van de woning boven deze aftrek wordt dan als belegging geïnterpreteerd. Daarmee blijft de eigen woning een meer gunstige fiscale behandeling houden dan de overige vermogensbestandsdelen. 14 Zie ook Donders e.a. (2010) en Van Ewijk en Leuvenstein (2009).
13
anderefinanciëleinstellingen(Cnossen,2015).Nederlandheeftthincapitalizationrulesin2012beëindigd,omdatdieonbedoeldMKBondernemingenkondentreffen.Omopkortetermijndeuitwassenvanveelvreemdvermogentegentegaanzouden‐zorgvuldigvormgegeven‐thincapitalizationregelsopnieuwkunnenwordeningevoerd.Dezeregelsgaanvaakalleendeuitwassentegen,vreemdvermogenwordttotaande(hoge)grensnogsteedsfiscaalbevoordeeld.Meerfundamenteleoplossingenstelleneensymmetrischefiscalebehandelingvanheteigenenvreemdvermogenvoor.DitzijndeCBIT(comprehensivebusinessincometax),waarbijgeenaftrekmeergeldtvoorderenteopvreemdvermogenofeenaftrekvandewinstgelijkaanhetnormalerendementopeigenvermogen,ACE(allowanceforcorporateequity).Hetgroteverschiltussendetweelaatsteoplossingenishetwel(CBIT)ofnietbelasten(ACE)vanhetnormalerendement.Inheteerstegeval(CBIT)wordteroverontvangenrentegeenbelastinggeheven,omeendubbelebelastingtevoorkomen.BeideoplossingenhebbengevolgenvoorNederlandindeinternationalearena.DooreencombinatievandeACEenCBITkunnendezegevolgengemitigeerdworden.Deinternationaleverstoringenvanbelastingenopkapitaaliseenonderwerpdatopzichalpolicybriefwaardigisenwordtnietverderuitgewerkt.EenandereverstoringindeVpbishetlagetariefvan20%inplaatsvan25%voorwinstentot200.000euro.Bettendorfe.a.(2015)latenziendathetaantalbv’smeteenwinstnetonderde200.000eurozichophoopt(bunching).HetlagetariefisvooraleentegemoetkomingaanhetMKB(vanWeeghel,2010).Maardeomvangvandewinstzegtlangnietaltijdietsoverdeomvangvaneenbedrijfofdedraagkrachtvandeaandeelhouders.Daarmeeisdeeconomischeonderbouwingvanhetlagetariefnietovertuigend.HetlagetariefbevoordeeltookdeVpb‐ondernemertenopzichtevandeIB‐ondernemer,zonderhelderemotivatie.InlijnmetdeMirrleesreview(2011)diespecialefaciliteitenvoorhetMKBontmoedigt,zouhetminderverstorendzijnéénVpb‐tariefvoorallewinstinkomenstehanteren.Tenslotteiserdemogelijkheiduitgekeerdeeningehoudenwinstgelijktebelasten.Debeloningvoordearbeidsinspanningvandirecteurgrootaandeelhouders(dga’s)wordtbelastinbox1vandeIB.Ditloonmoetsinds2015tenminste75%vanhetloonvoorvergelijkbarefunctieszijn.VervolgenswordtdebelastbarewinstvoorVpbvastgesteld.NadeVpb‐heffingwordtdeuitgekeerdewinstvandga’smet25%belastinbox2.Ditisduseendubbelebelasting.DedividendbelastingiseenvoorheffingbijuitgekeerdewinstdiegehevenwordtbijdebvenwordtverrekendbijdeIBvandedga.Ingehoudenwinstwordtdaarentegennietdirectbelast,waardoorbelastingheffingkanwordenuitgesteld.Ditkanuiteindelijktotminderbelastingverplichtingenleideninhetgevalvantaxholidays,bijbedrijfsopvolgingofemigratie.UitBettendorfe.a.(2015)blijktdatdevermogenstoenameinbv’seenstukgroterisdandeuitgekeerdewinst.Dezetoenamehangtookafvandearbitragetussenbox2enbox3.DecommissieVanDijkhuizen(2013)heeftvoorgesteldeenforfaitairrendementopvermogensindedga‐bv’stebelasten,zoalsinhuidigebox3,endezeteverrekenenalsdewinstwordtuitgekeerd.Aanvullendkanhet
14
bedrijfsopvolgingslekgedichtworden,zodatbijvervreemdingvandebvaltijdvolledigmoetwordenafgerekend.15Eenverdergaandestapisombox2geheelafteschaffen.Indatgevalisdevoorheffingophetforfaitairevermogensrendementeeneindheffing(Sørensen,2010).Hettariefkangezetwordenopdatvandehuidigedividendbelasting.EenfinalebronbelastingopkapitaalinkomenbestaatalinverschillendeEuropeselanden(zieCnossen,2015)enbetekentindepraktijkeenverminderingvandedubbelebelasting.Ditiseenrelatiefingrijpendestapwaarvandevormgevingnaderonderzochtmoetworden.Dearbitragemogelijkhedenveranderenalshetdaadwerkelijkrendementvanvrijebesparingenbelastwordtinbox3.Danzouookhetdaadwerkelijkrendementophetondernemingsvermogenmoetenwordenbepaald.Maardesplitsingtussenkapitaal‐enarbeidsinkomenistotopzekerehoogtewillekeurig(Jacobs,2015,commissiesvanDijkhuizen,2013,envanWeeghel,2010).Ditleidtertoedatdga’szoveelmogelijkinkomenalskapitaalinkomenwillenvoorstellen,zekeralshetarbeidsinkomenmet52%belastwordt.Dehuidigegebruikelijkloonregelingsteltstrikteeisenomditvoorkomen.
IndeScandinavischelanden,dieeenzogenaamdedualeinkomstenbelasting(DIT)kennen,wordtjuisteersthetkapitaalinkomenvastgesteldalseenpercentagevanheteigenvermogen.Datpercentagemoetvoldoendehoogzijnomvermogentereserverenvooruitbreidingenofinvesteringenvandeonderneming.Hetresterendeinkomenvaltdanonderdeinkomstenbelastingenbelastingheffingkannietuitgesteldworden.Dezeomkeringkanophetwinstinkomenvandga’senIB‐ondernemerstoegepastworden.Datisookeenmanierombeidetypenondernemersfiscaalmeergelijktebehandelen(zieookCnossen2014a).Hetligtbuitenhetbestekvandezepolicybriefomdeverschillendemanierenvanhetbelastenvanondernemingen,inclusiefnv’s,endesamenhangmetdeinkomstenbelastinguitputtendtebehandelen.
15 Het kabinet heeft per 15 september 2015 het emigratielek per direct onmogelijk gemaakt.
Loon
Bedrijfswinst
Ingehouden winst
Uitgekeerde winst
Box 1 IB
Vpb
Box 2 IB*
Box 1 IB
Vpb
Voorheffing
Box 2 IB(- voorheffing)
Box 1 IB
Vpb
Finale voorheffing
Vpb
Voorheffing
Box 2 IB(- voorheffing / Vpb)
Huidige situatie Van Dijkhuizen Einde box 2 Omkering (DIT)
*bij uitgekeerde winst is de dividendbelasting een voorheffing
Tabel 2. Mogelijke stappen naar een meer uniforme belasting van DGA-inkomen
15
6 Een meer uniforme fiscale behandeling van kapitaalinkomen
Langsdelijnenvandedenkrichtingenuitparagraaf5wordtdebelastingdrukopdeverschillendevormenvankapitaalinkomenmeeruniform.Tabel3hieronderillustreertdezetoegenomenuniformiteitinvergelijkingmettabel1.IndezetabelzijndehuidigestandaardtarievenvandeLB/IBinbox1(42;52%)enbox3(30%)enhetstandaardtariefvoordeVpb(25%)alsillustratiegebruikt.Daarbijgaathetnietprimairomdehoogtevandeverschillendetarieven,maarvooralomhetfeitdatverschillenmindergrootwordendanindehuidigesituatie.Destappenzijnhiernietindetailuitgewerktmetdedaarbijbehorendegevolgenvoorhetoverheidsbudget,herverdelingenuitvoering.Hetgaatomeenschetsvanstappennaareenconsequenterefiscalebehandelingvankapitaalinkomen.Eenbelangrijkuitgangspuntisdatvermogenzelfnietbelastwordt.Eenuitzonderinghierbijisdegemeentelijkeozb,dieisnugemiddeld0,13%vandewoz‐waarde.16Deoverdrachtsbelastingwordtafgeschaft.Deschenk‐enerfbelastingwordtnietbesproken,maarmoetwelwordenmeegenomenineenverdereuitwerkingvanbelastingenopkapitaalinkomen.17Indeschetswordtkapitaalinkomenindevormvanrente,dividendenvermogenswinstenzoveelmogelijkgelijkbelast.Datleidttotveelmindervrijstellingenennultarieven.Datblijktvooralbijbesparingenenbeleggingenvanhuishoudens.Dividendenzoudentegeneenlagertariefbelastkunnenworden,zeg15%,omdedubbelebelastingnadeVpbteverminderen.Ontvangendividendenrentewordenookbijpensioenfondsenenpensioenverzekeraarsbelastalshetinkomenhetmaximumvoordeomkeerregeloverstijgt.Daaronderishettariefnulprocent.Pensioenbesparingenbinnendeeigenondernemingwordenomgezetinaansprakenbijparticuliereverzekeraars.Degunstigefiscalebehandelingvandeeigenwoningwordtgereduceerd,maarwelmeteengeleidelijkeovergang.Huurwaardenvandeeigenwoningwordenooktegen30%belastentegendattariefmagdehypotheekrentewordenafgetrokken.Voorgerealiseerdevermogenswinstengeldtookeentariefvan30%,rekeninghoudendmetinflatie.Hetvreemdeneigenvermogeninondernemingenwordtgelijkbehandeld.Datbetekentinfeitedatderijenvoorvreemdvermogenintabel3samenvallenmetdievanheteigenvermogen.Inprincipewordteigenenvreemdvermogenbelast,datisvoorIBondernemers42;52%envoorbv’shethuidigeVpb‐tariefvan25%,derenteaftrekverdwijnt.Hettariefgeldtechteralleenboveneenbepaaldvermogen,ongeachtofditvreemdofeigenvermogenis.Eriseengedeeltelijkevermogensaftrekwaarovergeenbelastingwordtgeheven.
16 Van Eijkel en Vermeulen (2015) bespreken de argumenten om een lokale belasting te heffen op bezit. 17Ook de gunstige fiscale behandeling van bedrijfsbeëindiging wordt niet uitgewerkt in deze policy brief, de richting van de voorstellen is wel om deze te beëindigen.
16
1 Over de kapitaalopbrengsten in de vorm van woondiensten is nog geen belasting betaald, daarom geen verlaagd tarief. 2 Verlaagde grondslag door vermogensaftrek.
IBendga‐ondernemersworden,indeschetsvantabel3,nogwelverschillendbehandeld.Wanneervooralleondernemerseersthetkapitaalinkomenuitdeondernemingbepaaldzouworden,belasttegeneenlagertarief,enhetoverigealsarbeidsinkomen,danzouookdefiscalebehandelingvanondernemersgeheelgelijkgeschakeldzijn.Daarbijmoetergeletwordenopdemogelijkefiscalearbitragetussenzzp‐ersenwerknemers.Netalshetvervangenvanrenteaftrekdooreenvermogensaftrekisditeenmeerfundamentelestelselwijzigingdaneenaanpassingbinnenhethuidigestelsel.Bovenstaandeiseenschetsvanmogelijkheden,bedoeldomdediscussieoverbelastingopkapitaalinkomen(nieuw)leveninteblazen.Wanteenmeeruniformefiscalebehandelingvanhetvermogenheeftbelangrijkeeconomischevoordelen.
Voor wie? Vermogens-bestanddelen
Bedrijfs-winst
Rente Dividend Vermogens-winst
Overdracht Bezit
Huishoudens Sparen/beleggen
Eigen huis
Pensioen
boven aftop
IB-ondernemers Eigen vermogen
Vreemd vermogen
Pensioen als hhs*
Dga’s
Pensioen als hhs
Bv/Nv Eigen vermogen
Vreemd vermogen
Vermogensinkomsten
0,13
0
0
0
0
0
10-40
10-40
Gefaciliteerd
Gefaciliteerd
box 1
vpb
42; 522
42; 522
0
0
0
box 3
30 15
0
15
0
30
0
30
0
30
0
0
15
30
30
0
30
15
0
301-30
30
30
30
*huishoudens
box 215 15
Tabel 3. Schets van een meer uniforme fiscale behandeling van kapitaalinkomen: belastingtarieven (in %)
252
252
17
Verwijzingen
M.A.Allers,C.Hoeben,L.Janzen,K.Kwakkel,J.B.Geertsema,enJ.Veenstra,Atlasvandelokalelasten2015,Monitorvandeontwikkelingvandelokalelastenopmacro‐enmicroniveau.COELO,Groningen.Bettendorf,L.,A.LejourenM.van’tRiet,2015,BeschrijvendestatistiekDGA’s,CPBAchtergronddocument.Bijlsma,M.,S.vanVeldhuizenenB.Vogt,2015,Eenwereldzonderbanken?Marktfinancieringenbankfinancieringinperspectief,CPBPolicybrief2015/14.Bovenberg.A.L.enH.terRele,1998,Belastingenopkapitaalinde21steeeuw,OpenbareUitgaven,vol.30,158‐166.Cnossen,S.,1999,Belastingherziening2001,evaluatieenalternatief,EconomischStatistischBerichten,788‐891.Cnossen,S.,2014a,VanDijkhuizenenMirrlees,TijdschriftvooropenbareFinanciën46(1),blz25‐34.Cnossen,S.,2014b,WhatKindofCorporateTaxationRegime,CESIFODiscussionPaper5108.Cnossen,S.2015[teverschijnen],ThinkingAbouttheTaxationofCorporateSourceIncomeintheEuropeanUnion,CPBDiscussionPaper.CommissieinkomstenbelastingentoeslagenvanDijkhuizen,2013,Naareenactiverenderbelastingstelsel,Eindrapport(link).CPB,2015,CentraalEconomischPlan2015.DNB,2015,Devermogensopbouwvanhuishoudens:ishetbeleidinbalans?Occasionalstudies13‐1.Diamond,PeterandEmmanuelSaez,2011,TheCaseforaProgressiveTax,JournalofEconomicPerspectives,25,165‐190.DeMooij,R.enG.Nicodème,2008,CorporateTaxPolicyandincorporationintheEU,InternationalTaxandPublicFinance,15,478–498.Donders,J.,M.vanDijkenG.Romijn,2010,HervormingvanhetNederlandsewoonbeleid,CPBDocument.Eijkel,R.vanenW.Vermeulen,2015,Eenruimerlokaalbelastinggebied,CPBpolicybrief2015/04.
18
Eurostat,2014,TaxationtrendsintheEuropeanUnion2014.Floor,E.,S.GrootenA.Lejour,2015,Hetfinancieelvermogeninbox‐3:verdelingenbelasting,CPBAchtergronddocument.Gordon,R.enW.Kopczuk,2014,Thechoiceofthepersonalincometaxbase,JournalofPublicEconomics,118,97‐110.InterdepartementaalBeleidsonderzoek(IBO)onderleidingvanH.Don(2013),Inkomenenvermogenvanouderen:analyseenbeleidsopties,DenHaag,augustus2013.JacobsB.,2013,Fromoptimaltaxtheorytoappliedtaxpolicy,FinanzArchiv,69(3),338–389.Jacobs,B.,2015,BelastingenopkapitaalinkomeninNederland,TijdschriftvooropenbareFinanciën47(1),blz24‐48.Jacobs,B.enL.Bovenberg,2010,Humancapitalandoptimalpositivetaxationofcapitalincome,InternationalTaxandPublicFinance,17,451–478.LangendijkS.,G.Nicodeme,A.PaganoandA.Rossi,2015,Debtbiasincorporateincometaxationandthecostsofbankingcrises,CEPRDiscussionPaper10616.Lukkezen,J.enA.Elbourne,2015,DeNederlandseconsumptie:goedetijden,slechtetijden,CPBPolicybrief2015/03.Mirrlees,2011,Taxbydesign,IFS.Piketty,T.,2014,Kapitaalinde21steeeuw,BezigeBij.SER,2010,Naareenintegralehervormingvandewoningmarkt,CommissieSociaal‐EconomischeDeskundigen.SER,2013,Naareenstabielervaarwater,SER‐verkenning.Sørensen,P.B.,2010,DualIncomeTaxes:ANordicSystem,chapter5inI.Claus,N.Gemmell,M.HardingandD.White,eds.,TaxReforminOpenEconomies,EdwardElgar,London.StudiecommissieBelastingstelselvanWeeghel,2010,Continuïteitenvernieuwing:Eenvisieophetbelastingstelsel.VanEwijk,C.enM.vanLeuvenstein,2009,HomeownershipandtheLabourMarketinEurope,OxfordUniversityPress.