Conceptenrapport - HHS studentweb13104675/Documenten/jaar 2/bier brouwerij... · Bij Lentebok zijn...

WH29.b2groep 5

Conceptenrapport THIN3 DE BROUWERIJ

ANNE-WICHER VAN DER HEIDE

CAS HILLENIUS

JAAP HEEMSKERK

JASPER HOP

WALTER HEEMSKERK

THIJS HOOFTMAN

ELON HENDRIKSEN

De brouwerij Conceptenrapport

1

Inhoudsopgave Inleiding ................................................................................................................................................................... 2

Onderzoeksvragen .................................................................................................................................................. 3

Volledige Procesbeschrijving................................................................................................................................... 4

Process Flow Diagram ............................................................................................................................................. 5

Globale lay-out van de fabriek ................................................................................................................................ 6

Relevante apparatuur ............................................................................................................................................. 7

Geschikte materialen .............................................................................................................................................. 9

Wat is hygiënisch ontwerpen? .............................................................................................................................. 10

Constructiematerialen ...................................................................................................................................... 10

Functionele eisen .............................................................................................................................................. 11

Criteria voor het hygiënisch ontwerp ............................................................................................................... 11

Keuze van productiealternatieven ........................................................................................................................ 13

Bronvermelding ..................................................................................................................................................... 15


2

Inleiding Dit document geeft de analysefase van het project THIN3 weer. Het projectteam bestaan uit zeven tweedejaars

studenten van de opleiding Werktuigbouwkunde. Gedurende het project wordt een nieuwe bierbrouwerij

ontworpen. In deze fase van het ontwerpproces wordt veel onderzoek gedaan hoe de productie van Lentebok

gerealiseerd kan worden.

Met de kennis die tijdens het onderzoek wordt opgedaan kunnen nieuwe concepten worden gegenereerd. Het

brouwen van bier bestaat uit een aantal processtappen. Bij Lentebok zijn deze stappen net iets anders dan bij

gewoon bier. Er moet dus worden onderzocht welke maatregelen er getroffen gaan worden voor de productie

van dit speciaalbier.

Voor het onderzoek zullen een aantal bronnen worden geraadpleegd. Dit zijn bronnen die over levensmiddelen

productie en machine richtlijnen gaan. Om een goede richting te bepalen is een duidelijke onderzoeksvraag van

belang. Het ontwerpproces is al voor een deel in het PvA vastgelegd. Dit conceptenrapport is een vervolg

hierop.


3

Onderzoeksvragen Bij het ontwerpen van de brouwerij komen een aantal problemen en vragen kijken die invloed hebben op het

gehele proces. Die onderzoeksvragen staan hieronder op een rijtje.

Hoe gedetailleerd wordt het ontwerp van de fabriek? (tekenafspraken)

Hoeveel flesjes gaan er op een pallet om afgevoerd te worden?

Welke materialen worden gebruikt voor de vulmachine in de brouwerij?

Wat zijn de regels qua hygiëne in de fabriek?

In hoeverre word het proces in de fabriek geautomatiseerd? (hoeveel mensen in dienst en waarvoor?)

Welke prijs wordt gevraagd voor het bier?

Wat zijn de normen die gelden voor de brouwerij en de productie?

Welke aspecten zijn het meest bepalend bij het kiezen van een concept?


4

Volledige Procesbeschrijving Deze procesbeschrijving zal het gehele proces weergeven, van de basis ingrediënten tot het volledige

eindproduct. Dit is belangrijk zodat het proces dat vervult moet worden door de brouwerij duidelijk is, en zodat

op basis hiervan, een effectieve installatie ontworpen kan worden.

Ten eerste moeten de basis ingrediënten toegevoerd worden. Deze zijn water, graan (gerst), hop, en gist.

Water kan simpelweg door kraanleidingen toegevoerd worden, na de nodige filtraties. Graan (gerst) en hop

kunnen worden toegevoerd in transportwagens, en opgeslagen worden binnen de brouwerij in grote vaten.

Vervolgens kunnen deze in emmers of zakken toegevoegd worden in het brouwproces waar deze nodig zijn.

Gist kan toegevoerd worden aan de brouwerij en vervolgens opgeslagen worden in vaten voor een periode van

rond de zes weken.

Vervolgens moet het graan geweekt worden zodat het kan kiemen, waarna het mout word en moet drogen.

Het kiemen gebeurt in een groot vat, waar water toegevoegd word aan het graan en daarna uitlekt. Dit blijft zo

staan en word de luchtvochtigheid hoog gehouden. Om de dag, een paar dagen lang, word er water

toegevoegd en uitgelekt, tot dat het restwater schoon uitlekt. Hierna word het mout grof gemalen in een

elektrisch aangedreven molen. Vervolgens wordt het grof gemalen mout voor middel van leidingen naar een

tank waar deze gemengd wordt met water. Dit water zal vanaf een opslagtank via leidingen naar deze

mengtank gebracht worden. De kwaliteit van dit water is erg belangrijk voor de smaak van het bier. Hiervoor

wordt ook vaak bronwater gebruikt.

De volgende stap in het proces is het filteren van het mengsel. Het mengsel wordt door middel van leidingen

naar het filter vervoerd. Dit filter scheidt de vloeistof van de onoplosbare ingrediënten. Het residu dat overblijft

bij het filter wordt afgevoerd met het afval.

De vloeistof wordt door middel van leidingen vervoerd naar een tank wat de mengel door middel van koken

gesteriliseerd wordt. Tijdens het koken wordt de hop aan het mengel toegevoegd. Na het koken wordt het

mengel gekoeld ook zal er een sample genomen worden zodat bedacht kan worden hoeveel gist er nodig is

voor desbetreffend mengsel. Ook wordt er extra zuurstof aan het mengsel toegevoerd. Dit om de juiste

omstandigheden te verkrijgen voor het gisten.

Tijdens het hoofdgist proces wordt door middel van gist toe te voegen aan het mengel een gistingsproces in

gang gezet. In dit proces wordt de suiker in het mengel omgezet in ethanol (alcohol) en koolzuurgas. De juiste

hoeveelheid gist die nodig is wordt aan het mengsel toegevoegd door een werknemen van de brouwerij. Na

het gisting proces wordt het mengsel afgekoeld en opgeslagen in tanks waar het mengsel de tijd krijgt om de

gewenste smaak te verkrijgen. Tijdens dit proces zal er op gezette tijden een sample van het vier genomen

worden om de voortgang van het bier vast te stellen. Het bier zal naar deze tanks gevoerd worden door middel

van leidingen.

Nadat het bier de juiste maak verkregen heeft zal het mengsel voor de laatste keer gefilterd worden. Zodat er

een heldere mengsel overblijft. Hierna zal het bier worden vervoerd naar de verpak afdeling. Het bier zal

worden afgevuld in flessen. Deze flessen zouden worden aangevoerd met behulp van vrachtauto’s. Na het

verpakken worden de flessen bier opgeslagen voor verzending naar de klant.


5

Process Flow Diagram In onderstaand PFD is het gehele brouwproces uitgetekend. Er wordt benoemd wat er op welk moment wordt toegevoegd en hoe groot de volumestromen zijn. Het diagram toont het brouwproces vanaf de toevoer van de basisingrediënten tot het exporteren van het eindproduct.


6

Globale lay-out van de fabriek In dit hoofdstuk van het conceptenrapport zal beschreven worden welke besluiten er genomen zijn wat betreft

de indeling van het gebouw. Het gaat hier vooral om de globale indeling.

Er is besloten dat er meerdere bewerkstappen zich in dezelfde ruimte kunnen bevinden. Het gaat hier vooral

om een nabewerking van het product na een bepaalde hoofdbewerking zoals het koelen van het mengsel na

het koken van het mengsel.

Ook is er voor gekozen om de ruimte welke gebruikt wordt voor de import en opslag lang genoeg te maken. Dit

zodat de opslag direct kan bevoorraden aan alle ruimten welke dit nodig hebben.

Daarnaast is er een besluit genomen over de aanrijroute voor vrachtauto’s welke de goederen aan of afvoeren.

Door de import en export aan dezelfde kant van het gebouw te plaatsen is er maar één aanrijroute nodig.


7

Relevante apparatuur In dit onderdeel wordt de apparatuur die relevant is voor het brouwproces beschreven. Voor het maken van

bier zijn er uiteraard een aantal verschillende apparaten nodig, waarvan een duidelijk overzicht handig kan zijn.

Omdat het opslaan van halffabricaten niet bij het brouwproces horen, en afhangen van de levermogelijkheden

zullen deze later in een volgend rapport worden besproken.

Graan- en hopopslag De opslag van de verschillende in bulk geleverde goederen waaronder graan en hop, zullen worden opgeslagen

in verschillende silo’s. Hiervoor is gekozen omdat silo’s in verhouding weinig ruimte innemen. Belangrijk is

echter dat het bulk schoon en droog wordt bewaard. Anders zou het bijvoorbeeld kunnen gaan schimmelen of

ontkiemen. Dit zou resulteren in het onbruikbaar worden van de grondstoffen, wat natuurlijk financieel

negatieve gevolgen heeft.

Mouten Door het graan gecontroleerd te laten ontkiemen ontstaat er mout. Hiervoor moet het vochtgehalte en de

beluchting in het mout vat gereguleerd worden. Er zal dus gebruik gemaakt moeten worden van een sproei

installatie en luchtbehandeling of ventilatie.

Malen Als het mout voldoende is ontkiemd zal het worden

vermalen. Dit gebeurt met behulp van een

moutschroot. Deze machine breekt de korrels zodat de

actieve stoffen beter oplossen.

"Professionele schrootmolen" by Stinkzwam uit nl. - http://nl.wikipedia.org/wiki/Schroten

Maischen In deze fase wordt de gemalen mout opgelost in water.

Hierbij word gebruik gemaakt van een groot vat waarin

het water en de mout worden gemengd. Wanneer de twee onderdelen goed gemengd zijn kan men spreken

van wort en draf.

Filteren Het mengsel moet voordat het naar de volgende fase kan eerst gefilterd worden. De ondertussen twee

bestandsdelen worden dus van elkaar gescheiden. De wort gaat door de filters naar de volgende fase, en de

draf zal worden afgevoerd en niet verder worden gebruikt in het brouwproces.

Koken In dit vat zal de wort na de toevoeging van hop worden gekookt. Als het mengsel enige tijd heeft gekookt zal

het worden afgekoeld naar een bepaalde temperatuur. Het vat moet dus instaat zijn om te verwarmen en te

koelen. Tevens zal de gist worden toegevoegd aan het mengsel. Bij het gistingsproces word suiker omgezet in

alcohol en koolstofdioxide. Het afzuigen van deze lucht is dus erg belangrijk.

Lageren Wanneer de gist zijn werk heeft gedaan zal het bier worden opgeslagen in een lagervat. Hierin staat het bier

een aantal weken stil om zo zijn smaak te ontwikkelen. Meestal duurt dit proces een week of zes, dus er zal

moeten worden gekeken naar de opslagmogelijkheden.

http://nl.wikipedia.org/wiki/Schroten


8

Bottelen Wanneer het bier geheel klaar is kan het worden gebotteld. Bij

dit proces wordt het grote lagervat geleegd in

consumentenverpakkingen. Er zal dus een afvullijn aanwezig

moeten zijn om de flesjes, blikken en fusten te kunnen vullen.

“GOLSCHAFVULLIJN”BY MAURICE MIKKERS http://mauricemikkers.nl/#/grolsch-afvullijn

http://mauricemikkers.nl/#/grolsch-afvullijn


9

Geschikte materialen

Eisen en wensen Aan het te gebruiken materiaal wordt de eis gesteld dat dit niet toxisch is, niet reageert met het product en

gemakkelijk te bewerken is. Bij dit laatste is vooral belangrijk dat het materiaal lasbaar is.

Daarnaast moet het materiaal en de eventuele coating duurzaam en goed reinigbaar zijn. Indien vereist

moeten ze ook gedesinfecteerd kunnen worden. Ze mogen geen breuken vertonen, niet barsten, splinteren of

schilferen. Er mogen geen ongewenste materialen in kunnen doordringen tijdens het beoogde gebruik.

Wanneer aan deze eisen voldaan wordt voldoet het materiaal aan de 1672-2 EN norm die voor de

voedingsindustrie is opgesteld.

Koper Koper wordt in de voedingsindustrie en in brouwerijen traditioneel veel gebruikt vanwege de goede

geleidingseigenschappen van het materiaal. Hierdoor wordt de op te warmen substantie homogeen verwarmd.

Bij het gebruik van zuren kunnen echter koper-ionen vrijkomen in het materiaal waardoor dit materiaal,

ondanks de andere goede eigenschappen, niet geschikt is. Het materiaal kan toxisch zijn en voldoet daarmee

niet aan de eisen.

AISI 316L AISI 316L is een austenitische roestvaste staalsoort welke in de voedingsindustrie heeft bewezen aan deze

eisen te voldoen. Dit materiaal wordt aangeraden als hoofdmateriaal voor de verschillende vaten en leidingen

van de bierbrouwerij.

316L heeft ten opzichte van het ‘gewone’ 316 de eigenschap dat het veel beter lasbaar is. Het is daardoor beter

te bewerken. Daarnaast is het maar een fractie duurder dan 316. Het materiaal behoort tot de austenitische

RVS-soorten waardoor het chemisch bestendig is en niet reageert met het product. Het is bestand tegen zuren

die gebruikelijk zijn in de voedingsindustrie en goed bestand tegen temperaturen rondom het kookpunt. RVS

reageert wel met chlorides en zal daarmee niet in contact mogen komen.

Oppervlaktekwaliteit Om het oppervlak goed reinigbaar te houden wordt geadviseerd om het oppervlak elektrolytisch te polijsten.

Door deze (eind)behandeling bevat het materiaaloppervlak geen structuren die vuil kunnen insluiten. Het

voldoet hiermee aan NEN-EN ISO 4288, een norm voor de oppervlaktegesteldheid van materialen in de

voedingsindustrie die stelt dat het materiaal niet ruwer mag zijn dan 0,8µm.

Met het gebruik van elektrolytisch gepolijst AISI316L wordt voldaan aan alle eisen die aan het materiaal gesteld

kunnen worden. Daarom adviseren wij dit materiaal voor alle vaten, leidingen en andere apparatuur die in

contact komt met het product.

In het hoofdstuk over hygiënisch ontwerpen dat in dit rapport is opgenomen worden verder te gebruiken

materialen genoemd, waaronder eventuele kunststoffen voor pakkingen, afsluitringen en dergelijke

toepassingen.


10

Wat is hygiënisch ontwerpen? Hygiënisch ontwerpen houdt in essentie in dat er wordt ontworpen zodat de machines te gebruiken zijn voor het produceren van producten voor de voedsel industrie. Voor deze industrie zijn allerlei eisen vast gelegd. Er zijn 3 hoofdgroepen met allerlei subonderdelen waarover moet worden nagedacht bij hygiënisch ontwerpen. De hoofdgroepen zijn: Constructiematerialen, functionele eisen en criteria voor hygiënisch ontwerpen.

Constructiematerialen Niet giftig De ontwerper moet er voor zorgen dat alleen niet-giftige constructiematerialen gebruikt worden in het ontwerp. De aanwezigheid van giftige stoffen in voedingsmiddelen is uiteraard onaanvaardbaar.

Roestvast staal Een veel gebruikt materiaal in de voedingsindustrie is roestvast staal, gezien zijn goede slijtvastheid en bescherming tegen corrosie. De juiste soort roestvaste staalsoort wordt uitgekozen op het corroderend karakter waarbij de pH en de temperatuur van belang zijn.

Kunststoffen Kunststoffen moeten voldoen aan de volgende criteria

- Naleving wettelijke eisen en aanbevelingen - Bestendigheid tegen levensmiddelen en ingrediënten (chemische bestendigheid tegen olie, vet,

conserveermiddelen) - Chemische bestandheid tegen reinigingsmiddelen en ontsmettingsmiddelen - Bestendig tegen hoge en lage gebruikstemperatuur - Bestendig tegen stoom - Scheurbestendig - Waterafstotend karakter - Reinig baar - Adsorptie / desorptie - Uitloging - Minimale hardheid - Minimale veerkracht - Koude vloeiweerstand - Slijtbestendig

Kunststoffen die vaak gebruikt worden zijn:

- Acetaat (Homo- en Co-polymeren) (POM) - Gefluoreerde kunststoffen, bijv: o

o Ethyleen-Tetrafluoroethyleen Copolymeren (ETFE) o Perfluoroalkoxy Hars (PFA) o Polytetrafluoroethyleen (PTFE) o Polyvinylideen Fluoride (PVDF) o Gefluoreerde Ethyleen Propyleen Copolymeren (FEP)

- Polycarbonaat (PC) Polyetheretherketon (PEEK) - Polyether Sulfon (PESU) - Polyethyleen met hoge dichtheid (HDPE) - Polyphenyleen Sulfon - Polypropyleen (PP) - Polysulfon (PSU) - Polyvinyl Chloride, - Ongeplastificeerd (PVC)


11

Elastomeren Voor elastomeren gelden dezelfde eisen als bij de eerder genoemde kunststoffen. Ook dienen ze te voldoen

aan de voorschriften van de Amerikaanse Food and Drug Administration.

Elastomeren worden voornamelijk gebruikt voor pakkingen, afdichtingen en verbindingsringen. Dit zijn de

meest voorkomende:

- Ethyleen Propyleen Dieen Monomeer (EPDM)

- Fluorhoudend elastomeer (FKM)

- Gehydrogenereerd Nitril/Butyl rubber (HNBR)

- Natuurlijk rubber (NR)

- Nitril/Butyl rubber (NBR)

- Siliconenrubber (VMQ)

- Perfluorelastomeer (FFKM)

Hechtmiddelen Hechtmiddelen moeten altijd in overeenstemming zijn met de regels van het Amerikaanse FDA. Ze mogen geen

plaatselijke corrosie veroorzaken of giftige componenten vrijlaten onder normale omstandigheden.

Smeermiddelen Het ontwerp moet zo in elkaar zitten dat de smeermiddelen niet in contact kunnen komen met de producten.

Bij incidenteel contact dienen de smeermiddelen te voldoen aan de NSF Non-Food Compounds Registration

Program.

Isolatiemateriaal Het isolatiemateriaal mag niet nat kunnen worden en mag geen chloor bevatten.

Signaaloverdrachtsvloeistoffen Vloeistoffen die gebruikt worden voor overbrengen van signalen dienen ‘Food-Grade’ te zijn.

Functionele eisen Reinigbaarheid en desinfectie Apparaten moeten eenvoudig schoon te maken zijn en alles moet visueel te inspecteren zijn.

Voorkomen van het binnendringen van micro-organismen Het binnendringen van deze organismen moet worden voorkomen of tot een minimum te worden gehouden.

Criteria voor het hygiënisch ontwerp Er moet worden rekening gehouden met de volgende basis criteria.

Oppervlakken en geometrie Alle oppervlakken moeten goed reinig baar zijn en mogen niet giftig zijn en niet uitlogen. Alle

productcontactoppervlakken moeten bestand zijn tegen alle reinigingsmiddelen. Ook mogen de

productcontactoppervlakken niet absorberend zijn en voldoen aan alle ruwheidseisen.

Oppervlakteafwerking Productcontactoppervlakken mogen geen onvolkomenheden vertonen. Hieronder vallen putten, vouwen en

spleten. Een minimale oppervlakteruwheid van 0,8µm is vereist. Bij uitzondering is een ruwer oppervlak

toegestaan mits door middel van onderzoeksresultaten kan worden aangetoond dat het niet hygiënisch

onverantwoord is.

Draineerbaarheid en lay-out In het systeem moeten vloeistoffen altijd gemakkelijk kunnen weglopen. Horizontale oppervlakte moeten

vermeden worden en dus altijd naar een kant aflopen.


12

Installatie Condensvorming op de apparatuur moet te allen tijde voorkomen worden. Wanneer het niet te voorkomen is

moet de condens worden afgevoerd, weg van het product.

Lassen Lasnaden moeten ononderbroken zijn en mogen geen gebreken vertonen. Verder mag er geen lasnaad

achterblijven dik genoeg om resten achter te laten hangen.

Steunen Steunen van leidingen of apparatuur moet zo geplaatst zijn dat er geen vuil of water op of in kan blijven staan.

Er moet rekening worden gehouden met ongunstige galvanische reacties tussen gelijke metalen.

Isolatie Isolatie kan op 2 manieren worden toegepast:

1. Afgesloten ommanteling

Isolatiematerialen dienen ommanteld te worden met een volledige gelaste roestvaststalen mantel.

2. Vacuüm

Door middel van het vacuüm zuigen tussen de leiding en de omhullende wand kan een uiterst

effectieve isolatie worden verkregen.

Het testen van de hygiënische kenmerken van procesapparatuur Er is een serie door de EHEDG aanbevolen tests gepubliceerd voor het beoordelen van de hygiënische

kenmerken van apparatuur:

- Een methode om de in-place reinigbaarheid van procesapparatuur voor de voedingsmiddelenindustrie

te beoordelen, EHEDG Doc. 2

- Een methode om de in-line pasteuriseerbaarheid van procesapparatuur voor de

voedingsmiddelenindustrie te beoordelen, EHEDG Doc. 4

- Een methode om de in-line steriliseerbaarheid van procesapparatuur voor de


- Een methode om de bacteriedichtheid van procesapparatuur voor de voedingsmiddelenindustrie te

beoordelen, EHEDG Doc. 7

- Een methode om de in-place reinigbaarheid van open en grootschalige procesapparatuur voor de



13

Keuze van productiealternatieven

Iedere bierbrouwerij hanteert in hooflijnen dezelfde methode. Om toch een uniek product te verkrijgen zullen

er keuzes worden gemaakt wat betreft processtappen en grondstoffen. De meeste brouwerijen kiezen

zomergerst als belangrijkste ingrediënt. Dit bestandsdeel kan ook worden vervangen door boekweit. Sommige

brouwerijen kiezen bij het mouten voor branden of roken. Deze productiemethodes hebben veel invloed op de

smaak. Bij het schroten kan nog extra zetmeel worden toegevoegd afkomstig van tarwe, haver of mais. Deze

grondstoffen zorgen voor een uniek eindresultaat.

De meeste bieren worden met zacht water gebrouwen. In gewoon leidingwater is te veel calcium aanwezig.

Soms wordt daarom lokaal bronwater gebruikt. Er zijn tegenwoordig echter allerlei technieken om water te

demineraliseren. Hiervoor kunnen bijvoorbeeld ionenwisselaars worden ingezet.

Tijdens het maischen kan het alcoholpercentage en het glucosegehalte worden geregeld. Bij 65 ̊C worden

vergistbare suikers gevormd. Hoe langer de temperatuur op 65 ̊C blijft hoe hoger het alcoholpercentage. Bij

temperaturen van 75 ̊C wordt het zetmeel in niet vergistbare suikers omgezet. Hiermee is de zoetheid van het

bier te regelen. Deze processtap is belangrijk bij het brouwen van relatief zoet bruin bier. De zoete smaak is

niet bij elk bier gewenst. De vergisting kan vervolgens plaatsvinden bij temperaturen lager dan 5 ̊C

(laaggistend) of hoger dan 5 ̊C (hooggistend). Bij laaggistend bier is het alcohol langzaam gevormd. De meeste

speciaalbieren, waaronder lentebock, zijn echter hooggistend. Bij temperaturen boven de 5 ̊C stijgt het

alcoholpercentage sneller.

Bij het lageren kan worden gekozen voor een RVS tank of een houten vat. Een houten vat kan extra aroma’s

aan het bier afstaan. Wanneer men helder bier wil verkrijgen is filtering een belangrijke nabewerking. Er kan

ook worden gekozen om het gist niet uit het bier te filteren. Dit bier is te herkennen aan zijn troebelheid.


14

In de volgende tabel zijn belangrijke productiealternatieven opgenomen. Hierin is met een ‘X’ aangegeven

welke voor het lentebok brouwproces in aanmerking komt.

Stap Productie onderdeel

Alternatieven Keuze

1 Mouten Grondstoffen

Zomergerst

Boekweit Procedé

Eesten

Branden

Roken

X - X - -

2 Schroten Grondstoffen

Haver

Tarwe Procedé

Extra zetmeel toevoegen

- - -

3 Maischen Grondstoffen

Met leidingwater

Met zacht bronwater

Met gedemineraliseerd water

Procedé

Verwarmen in twee stappen

Verwarmen in drie stappen

- - X - X

4 Klaren Geen bijzonderheden

5 Wort koken Geen bijzonderheden

6 Filteren Geen bijzonderheden

7 Gisting Koeltemperatuur niet lager dan 5 ̊C

Koeltemperatuur niet hoger dan 5 ̊C

X -

8 Lageren In houten vat

RVS tank

- X

9 Nabewerking Filtering

Pasteurisatie

Direct in de fles

X X -

10 Bottelen Vat

Bierflesje statiegeld

Bierflesje geen statiegeld

- - X


15

Bronvermelding http://wittepaard.roodetoren.nl/index.php?option=com_content&view=article&id=6:de-optimale-

giststarter&catid=5:artikelen&Itemid=6

http://www.ehedg.org/uploads/DOC_08_NL_2004.pdf

http://www.biernet.nl/algemeen/bier-brouwen

https://www.twortwat.nl/recepten?id=38

http://home.zonnet.nl/mc.hollander/brouwen/bierbrouwen.htm

Budinski (2011), Materiaalkunde (pp. 553-584), Amsterdam: Pearson Education

NEN-EN 1672-2: 2005 nl, Machines voor voedselbereiding - Algemene basisregels - Deel 2: Hygiën-eisen,

gedownload op 2 maart 2015 van

https://blackboard.hhs.nl/webapps/portal/frameset.jsp?tab_tab_group_id=_2_1&url=%2Fwebapps%2Fblackbo

ard%2Fexecute%2Flauncher%3Ftype%3DCourse%26id%3D_49147_1%26url%3D

Conceptenrapport - HHS studentweb13104675/Documenten/jaar 2/bier brouwerij... · Bij Lentebok zijn...

Documents

Transcript of Conceptenrapport - HHS studentweb13104675/Documenten/jaar 2/bier brouwerij... · Bij Lentebok zijn...