Complete Samenvatting Filosofie 99

8/18/2019 Complete Samenvatting Filosofie 99

1/100

Complete_Samenvatting_Filosofie_.pdf

Samenvatting: boek "Filosofie Exploring Humans"Hans Dooremalen, -Compleet

Open Universiteit | Grondslagen van de psychologie: filosofie

http://www.studeersnel.nl/click_banner.php?banner=YTo2OntzOjExOiJjYW1wYWduZV9pZCI7aTo0MTtzOjY6InVuaV9pZCI7aToxOTtzOjY6InZha19pZCI7aToxNzQwNjtzOjY6InBhZ2luYSI7czoxODoiL2Rvd25sb2FkX2ZpbGUucGhwIjtzOjQ6ImxpbmsiO3M6NTU6Imh0dHA6Ly9tYWduZXQubWUvY29tcGFueS9jb2duaXphbnQtdGVjaG5vbG9neS1zb2x1dGlvbnMiO3M6MTE6ImJhbm5lcl90eXBlIjtpOjM7fQ==http://www.studeersnel.nl/open-universiteit/s37211-grondslagen-van-de-psychologie-filosofie/19/17406http://www.studeersnel.nl/open-universiteit/s37211-grondslagen-van-de-psychologie-filosofie/samenvatting/samenvatting-boek-filosofie-exploring-humans-hans-dooremalen-compleet-complete-samenvatting-filosofie-pdf/19/17406/106599http://www.studeersnel.nl/open-universiteit/s37211-grondslagen-van-de-psychologie-filosofie/samenvatting/samenvatting-boek-filosofie-exploring-humans-hans-dooremalen-compleet-complete-samenvatting-filosofie-pdf/19/17406/106599http://www.studeersnel.nl/


2/100

Grondslagen van de Psychologie:FilosofieS37211

Introductie: tussen scepticisme en wetenschapWetenschap wordt gezien als de kroon van de menselijke geest. De wetenschappelijke

grenzen zijn steeds verder opgerekt en we zijn eroverheen gegaan. Dit kan gemakkelijk

leiden tot de conclusie dat er geen grenzen zijn aan de wetenschap. Het zorgt voor een

begrip van de realiteit die steeds beter wordt. Volgens deze stroming is de wetenschap

superieur boven alle andere pogingen om kennis te vergaren, zijn wetten zorgen voor

zekerheid.

Zullen we ooit echt iets met zekerheid weten? Iedere nieuwe wetenschappelijke oplossing

lijkt nieuwe mysteries voort te brengen. Er zou wel eens een belangrijke waarheid

kunnen liggen in de opmerking van David Gross tijdens de Stockholm ceremonie waarin

hij de Nobelprijs kreeg voor fysica in 2004: onwetendheid is het belangrijkste product

van de wetenschap.

In het boek What We Believe but Cannot Prove: Today’s Leading Thinkers on Science in

the Age of Certainty bekennen wetenschappers en filosofen wat ze voor waar aannemen

zonder dat ze hier bewijs voor hebben:

• We zijn wel/niet alleen in het universum

• Evolutie is verantwoordelijk voor al het leven in de kosmos

• De snaartheorie is wel/niet een zinloze theorie in de fysica

• De geest leeft wel/niet voort na de dood

• Er is wel/niet een onafhankelijke realiteit buiten ons bewustzijn

Er is veel wat we niet weten en nooit zullen weten. De ontdekking van de realiteit is een

menselijke activiteit en mensen zijn beperkte wezens. Onze rationele en sensorische

capaciteit is verre van perfect. We maken fouten. Hoe kunnen we verwachten dat we in

staat zijn een “Gods oog” perspectief in te nemen? Is het niet waarschijnlijker dat

waarheid en zekerheid voor altijd buiten de menselijke cognitie en perceptuele

capaciteiten liggen?

Wellicht mogen we concluderen dat we niet alles weten en dat ook nooit zullen doen.

Sceptici (postmodernisten/relativisten) menen dat moderne wetenschappers niets meer

zijn dan dogmatische (=leerstellig) gelovigen en ze vallen de wetenschap aan op het

monopoliseren van de waarheid. Er is geen enkel bewijs in de wetenschap volgens de

sceptici. Het is niet zekere kennis maar geloof dat de wetenschap overeind houdt. Demoderne wetenschap is het product van falende ideologieën die diep geworteld zijn in de

Wetenschappelijke revolutie en de Verlichting. Het was in deze geest dat Karl Marx stelde

dat de economie was uitgevonden voor de bourgeoisie en dat de bioloog Richard

Lewontin beweerde dat de biologische doctrine van het genetische determinisme het

product is van rechtse ideologie. Wetenschappers worden gevangen gehouden in de

vooroordelen van de samenleving waarin ze zijn geboren en opgevoed. Er is geen

objectieve observatie, geen waarheid in wetenschappelijke theorieën. Er is meer dan één

Verspreiden niet toegestaan | Gedownload door: Silverr Mac | E-mail adres: [email protected]

http://www.studeersnel.nl/


3/100

2

waarheid, meer dan één methode. Paul Feyerabend zei in zijn beroemde Against Method

dat wetenschap dichter bij de mythe ligt dan een wetenschappelijk filosoof wil toegeven.

Het is één van de vormen van denken en is niet noodzakelijk de beste vorm. Het is

superieur voor diegene die al beslist hebben in het voordeel van een bepaalde ideologie,

of die een ideologie hebben geaccepteerd zonder de voordelen en nadelen te

onderzoeken. I.p.v. de wetenschappelijke methode mag een grote variatie aan

benaderingen worden gebruikt, alles mag.

We zullen zien dat wetenschappers en filosofen geprobeerd hebben om sceptici te

overtuigen d.m.v. wetenschap met een stevige en veilige basis.

Sinds Plato en Aristoteles zoeken wetenschappers en filosofen naar manieren om de

sceptici te overtuigen van de mogelijkheden van wetenschappelijke kennis. Is het de

reden die leidt naar echte kennis zoals Plato stelde, of zijn het de sensorische ervaringen

zoals Aristoteles dacht?

De filosofie is onder te verdelen in een aantal subdivisies, die elk met hun eigen

vraagstuk bezig zijn. Metafysica is zo’n subdivisie van de filosofie. Het bijbehorende

vraagstuk zou je kunnen samenvatten als ‘wat is de werkelijke aard der dingen?’

Oorspronkelijk komt het woord metafysica van de werken van Aristoteles. Bij de

bundeling van zijn werken, twee eeuwen na zijn dood, werden de stukken waarin hij de

natuur empirisch beschreef de Physika genoemd. Werken waarin hij door middel

van redeneren de onzichtbare essentie van het bestaan probeerde te achterhalen, kregen

de titel Ta meta ta Physika biblia. Letterlijk vertaald betekent dit: het werk volgend op de

Physika. De Metaphysika was dus gewoon een abstracte, filosofische kijk op de

werkelijkheid die in de kast rechts naast de empirisch georiënteerde Physika stond.

Ontologie staat grotendeels gelijk aan de metafysica. Bij Aristoteles maakte ze daar

bijvoorbeeld expliciet deel van uit. Ontologie is de tak van filosofie die vraagt naar de

essentie van de dingen. ‘Wat zijn de bepalende eigenschappen van dingen?’ en ‘Hoe

ontstaan die eigenschappen?’ zijn typische voorbeelden van ontologische vragen. De

moderne opvatting dat de menselijke geest een bijverschijnsel is van ons biologische

brein, en dat die geest ontstaat door de werking van neuronen en neurotransmitters zou

je dus een ontologische opvatting kunnen noemen. De achterliggende metafysica is dat

de werkelijkheid in essentie slechts bestaat uit materie.

Epistemologie is de afdeling van de filosofie die zich bezighoudt met de aard van onze

kennis. Haar vraagstuk is dus feitelijk gelijk aan dat van deze cursus: ‘Wat is kennis en

hoe komen wij daartoe?’. De epistemologische positie die je kiest, is sterk afhankelijk

van je ontologische opvattingen. Wanneer we ervan uitgaan dat de geest een

bijverschijnsel is van het materiële brein, zullen we al snel besluiten dat we kunnen

volstaan met een natuurwetenschappelijke, empirische aanpak. Door met behulp van

scanners in het brein te kijken leren we hoe de geest werkt. Dat niet iedereen het

daarmee eens is, zal nog regelmatig blijken, maar in vrijwel alle gevallen zullen we zien

dat iemands ontologische opvatting invloed heeft op diens epistemologische opvatting.



4/100

3

Rationalisme en empirisme in de antieke Tijd

IntroductieWat is kennis? Dit was de vraag die Socrates (470-399 v.Chr.) stelde aan de jonge

Atheense wiskundige Theaetetus en waarmee hij een lange historie van filosofie van de

wetenschap en de filosofie van kennis (=kennisleer/epistemologie) ontketende. Het is

een vraag die nog steeds actueel is net als verschillende gerelateerde vragen:

• Hoe kunnen we kennis verantwoorden?

• Wat is de ultieme bron van kennis?

• Wat is de methode waarmee we kennis opdoen?

Twee rivaliserende benaderingen die traditioneel het debat domineren zijn het

rationalisme en het empirisme.

Rationalisme = stelt dat echte kennis over de realiteit ontstaat door het juiste gebruik

van onze redeneer capaciteiten (intellect, reden of ratio). Rationalisten beweren dat onze

capaciteit om te denken ideeën en concepten vormt die we niet kunnen bereiken door

het uitsluitende gebruik van onze sensorische capaciteiten. De grondlegger van het

rationalisme is Socrates op basis van het werk van Plato.

Empirisme = stelt dat sense experience de ultieme bron van kennis is. De zintuigen zijn

betrouwbare indicatoren van wat de realiteit is. Het idee dat men voor kennis moet

vertrouwen op empirische feiten gaat terug tot Plato’s leerling Aristoteles.

Hoewel zowel Plato als Aristoteles ontzettend invloedrijk waren in de Middeleeuwen, toen

geleerden veel moeite staken in de verzoening tussen deze heidense autoriteiten met de

Christelijke theologie, zorgde de Wetenschappelijke Revolutie voor het in opspraak raken

van hun ideeën. Maar zowel rationalisme als empirisme zouden in nieuwe gedaanten

voortleven na de Wetenschappelijke Revolutie.

Plato’s rationalismePlato (427-347 v.Chr.) was de beroemdste leerling van Socrates en wordt een rationalist

genoemd. Wat we weten over Socrates weten we voornamelijk door de geschriften van

Plato. Zijn werk, zoals de Theaetetus, is geschreven als dialogen waarin Socrates één van

de deelnemers was.

De methode van Socrates was de dialectiek. Dialectiek is het principe van verandering

volgens de lijnen van een driehoek. Een stelling heeft een tegengestelde. De twee

tegengestelden versmelten in een synthese die op haar beurt weer these wordt, enz.

Plato laat Socrates deze methode van vraag & antwoord beschrijven als intellectuele

verloskundige. Het hoofddoel is anderen te assisteren in het filosoferen door het stellen

van vragen om zo ware ideeën geboren te laten worden.

Socrates beweerde dat zijn niet weten zijn enige zekerheid was en hij stelde anderen

vragen over de dingen waarvan zij beweerden het zeker te weten. Zo zorgde hij ervoor

dat ze bij hun vooronderstellingen kwamen en liet hen zo hun mening overdenken.

Onderwerpen van onderzoek voor Socrates waren:

• Schoonheid• Rechtvaardigheid• Moed

• Liefde• Waarheid• Kennis




5/100

4

Hij probeerde de essentie te bepalen, hun unieke identificerende eigenschappen, gedeeld

en voorkomend in alle gevallen.

Hoewel Socrates populair was bij de Atheense jongeren maar hij had vijanden bij de

machtigen. De aanklacht van Meletus tegen Socrates was dat hij niet de goden erkende

die de stad wel erkende en nieuwe godheden introduceerde. Daarnaast corrumpeerde hij

de jongeren en hij zou de doodstraf moeten krijgen.

Socrates werd inderdaad ter dood veroordeeld en hij was geëxecuteerd door een zelf

toegediende drank die een oplossing bevatte van de dolle kervel.

Metafysica is de tak van de filosofie dat een antwoord probeert te vinden op vragen als:

• Waarom is er iets i.p.v. niets?

• Waar is de wereld van gemaakt?

Metafysica wordt ook wel ontologie genoemd (to on = te zijn).

Een centraal thema was het verschil tussen being en becoming en Parmenides en

Heraclites waren tegenstanders in deze kwestie.

Heraclites the Obscure (600-540 v.Chr.) = verandering/flux was het hart van het

bestaan. We kunnen alleen naar waarheid beweren dat er niets is; alles wordt. Deze visie

wordt vaak gevangen in het aforisme panta rei ; alles stroomt. Door deze voortdurende

veranderingen in de verschijningen zijn de meeste mensen niet in staat om kennis te

verwerven. Alleen een enkeling die in staat is om de verborgen en fundamentele wet

(=logos) achter de veranderingen van de verschijningen te grijpen, kan kennis

verwerven.

Parmenides (510-440 v.Chr.) = de zintuigen misleiden de mens tot het denken dat

dingen voortdurend veranderen. Water wat ik heet vind, vind jij lauwwarm, etc. We

hebben de neiging te geloven dat de realiteit voortdurend veranderd maar verschijningen

zijn misleidend. Iets kan niet van niets komen of in niets ontbinden. Onder alleveranderingen en bewegingen die we waarnemen met onze zintuigen ligt een

permanente en onveranderlijke realiteit. Alles is, niets wordt. Werkelijk bestaan betekent

zonder veranderingen. Als de zintuigen misleidende gidsen zijn naar de realiteit, moeten

we vertrouwen op de rede om de onveranderlijke waarheden over eeuwige realiteit te

ontdekken.

Voor Parmenides is “zijn” echt en verandering niet. Voor Heraclites is verandering echt en

“zijn” niet. Deze metafysische thema’s zijn direct gerelateerd aan epistemologische

thema’s; wat is kennis?

Plato stemde in met de beweringen van Heraclites en Cratylus (volgeling van Heraclites):

de wereld van het gevoel is voortdurend in beweging; alles stroomt.

Plato stelde dat als we kennis gelijkstellen aan waarneming, de vermeende fluctuerende

aard van de perceptuele wereld verwoestende consequenties heeft, want het zal scepsis

kweken m.b.t. kennis: echte kennis zal in dat geval ronduit onmogelijk worden gemaakt.

Door de waargenomen wereld in constante beweging zijn onze waarnemingen en dus

onze kennis verschillend op diverse momenten. Kennis wordt relatief voor de waarnemer

en zijn eigen percepties en overtuigingen.

Homo mensura (Protagoras) = de mens is de maat van alle dingen.



6/100

5

Hieruit volgt dat zowel Heraclites en Protagoras stellen dat de waarheid bevindt zich in

het oog van de toeschouwer. Plato was het niet eens met deze Protagorasische waarheid;

waarheid en kennis gaat over hoe de dingen zijn, niet hoe ze zijn voor mij.

Plato was het meer eens met Parmenides. Voor hem is zijn perfect wat voor hem

betekent dat het onveranderbaar is. De wereld is een bovennatuurlijk gebied met daarin

het eeuwige en perfecte Vormen/Ideeën van alles. Een driehoek in een boek is eenreflectie van de perfecte driehoek; een zogenaamde universal uit het bovennatuurlijke en

bovenzintuiglijke wereld. Onze kennis over driehoeken betreft de Vorm en niet de

imperfecte manifestatie. Plato gebruikte hiervoor de Grot als allegorie.

Rechts op de afbeelding, in het donkere deel van de grot, zie je een mensenmassa die

gevangen zit in de grot. De gevangenen zitten met hun rug tegen de muur en hebben

hun gezicht gefixeerd op de muur tegenover hen. Achter hun rug bevindt zich een vuur.

Tussen het vuur en de gevangenen bevindt zich een poppenspel dat schaduwen werpt op

de muur. De gevangen kunnen noch het vuur, noch het poppenspel zien. Zij zien alleen

de schaduwen van het poppenspel op de muur en gaan er dus vanuit dat deze

schaduwen de waarheid zijn.

Wanneer een gevangen vrijgelaten wordt zal hij in eerste instantie verblind worden door

het vuur, maar na enige tijd zal hij zich realiseren dat de schaduwen niet de realiteit zijn,

maar een vage schaduw van de realiteit. Wanneer hij zich dat eenmaal realiseert en zijn

ogen gewend zijn aan het licht van het vuur, zal hij de weg naar de uitgang kunnen

vinden waar hij de werkelijkheid in zijn volle glorie kan aanschouwen. Pas dan zal hij zich

realiseren dat ook het poppenspel slechts een kopie is van de wereld zoals die buiten de

grot is. De wereld waar hij zijn heel leven naar heeft gekeken, is niet alleen een

schaduw, maar een schaduw van een kopie van de werkelijkheid.

Voor Plato symboliseerde dit de werking van ons zintuiglijk systeem. We zitten gevangenin onze imperfecte zintuigen en zullen dus nooit de werkelijkheid kunnen aanschouwen,

slechts een vage afdruk daarvan. Bovendien zijn de dingen die we in de wereld

aanschouwen niet de werkelijkheid, enkel imperfecte kopieën daarvan. Onze waarneming

is dus verre van perfect en zal nooit kunnen leiden tot ware kennis. Om die te bereiken

moeten we ons bevrijden van onze zintuigen, de grot van onze zintuiglijke wereld

verlaten en het licht van de waarheid opzoeken. Dit licht is alleen te bereiken langs de

weg van het verstand, van de ratio. Het is, volgens Plato, de taak van de filosoof om ons

te helpen dit pad van de rationaliteit te bewandelen.




7/100

6

Plato’s allegorie omvat in feite zowel de wereld die Heraclites beschrijft, als de wereld die

Parmenides beschrijft. De schaduwen op de muur vormen de ervaringswereld

van Heraclites, die bij ons een eindeloze stroom van vage, veranderlijke indrukken

achterlaat. De wereld buiten de grot symboliseert de statische achterliggende

werkelijkheid van Parmenides. Beide werelden bestaan dus volgens Plato. Echter,

de zintuiglijke wereld van Heraclites leidt slechts tot onzekere kennis, tot

dogmatische kennis waarvan we slechts kunnen geloven dat deze waar is. Echte kennisbereiken we door de grot van onze zintuiglijke wereld te verlaten en langs de weg van

het verstand op zoek te gaan naar de wereld van Parmenides waarin we met zekerheid

kunnen beredeneren wat waar is.

Deze wereld van het verstand, van ware kennis die niet voor onze zintuigen bereikbaar

is, noemde Plato de Wereld van de Vormen – in het Nederlands ook wel de Wereld van

de Ideeën genoemd. In deze wereld bevinden zich de ware Vormen of Ideeën in perfecte

staat. De wereld die wij zien, bevat slechts imperfecte kopieën van die perfecte objecten.

Deze Ideeënwereld bevindt zich, volgens Plato, in ons en is aangeboren. We worden dus

geboren met ware kennis over de wereld, we zijn hem alleen vergeten. Alles wat we

moeten doen is deze kennis weer herinneren. We leren volgens Plato dus eigenlijk ook

nooit iets nieuws, we herinneren ons alleen maar de perfecte Ideeënwereld die in ons zit.

Hiermee biedt Plato een ontsnappingsroute uit het scepticisme van Socrates. Ook die

constateerde dat de wereld van de zintuigen ons geen zekerheid biedt. Waar hij echter

stelde dat we dus nooit iets zeker kunnen weten, zegt Plato nu dat dit wel kan. Die ware

kennis zit immers al in ons bij geboorte. Door gebruik te maken van ons verstand,

kunnen we die kennis herinneren en toch zekerheid bereiken.

Empirisch onderzoek is volgens Plato ontoereikend voor kennis omdat het ons in contact

brengt met de realiteit die zich constant in een Heraclitische beweging bevinden. De

werking van onze zintuigen resulteert slechts in geloof (doxa) en geen kennis (epistèmè).

Omdat de Vormen een onderdeel zijn van de bovennatuurlijke wereld kunnen we ze niet

waarnemen met onze zintuigen. Volgens Plato kunnen we deze kennis verwerven door

ons vermogen tot redeneren. Dit maakt Plato een rationalist. Plato is ook een nativist, de

doctrine die stelt dat mensen aangeboren ideeën hebben. Deze aangeboren ideeën zijn

kennis die we al bezitten als we geboren zijn. Hierdoor hoeven we niet af te gaan op

onze zintuigen.

Plato ging zelfs zo ver dat hij stelde dat we geboren werden met alle kennis. Deze kennis

gaat verloren tijdens de geboorte maar we kunnen het ons weer herinneren als we onze

rede juist gebruiken; leren is herinneren en niet het verwerven van nieuwe kennis. Plato

geloofde in reïncarnatie wat hierbij relevant is. De onsterfelijke ziel behoordt de Wereld

van de Vormen toe, waar de ziel alle Vormen gezien heeft. We vergeten ze als onze ziel

geboren wordt in onze lichamen.

Anamnesis = leren door herinnering

Plato wilde dit aantonen door een slaaf een vierkant te laten

verdubbelen. Nadat deze dit aanvankelijk verkeerd deed, hij maakte het

4x zo groot, deed hij het de volgende keer wel goed. Dit zou het bewijs

zijn dat alle kennis is aangeboren, als je er maar goed over nadenkt.

Natuurlijk weet de slaaf dit niet maar bevestigt hij alleen wat Plato zegt.



8/100

7

Aristoteles’ empirismeEmpiristen beweren dat de bron van kennis niet de rede is, zoals de rationalisten, maar

zintuiglijke ervaring. Empiristen beweren dat onze zintuigen ons in direct contact stellen

met de wereld en dat deze ervaringen het fundament moeten zijn van onze kennis.

Grieks empeiria -> Latijn experientie -> Engels experience

Aristoteles hield zich bezig met fysica, metafysica, astronomie, biologie, zoölogie, logica,

politiek, ethiek, anatomie, economie en meteorologie. Hij werd door Dante dan ook the

master of those who know genoemd. Theorieën moesten in overeenstemming zijn met ta

phainomena. Deze fenomenen of uiterlijk waren niet alleen observatie maar ook

algemeen geloof. De empirische data die hij verzamelde werd ook gebruikt om

wijdverspreide vooroordelen te corrigeren.

Aristoteles verwierp Plato’s idee van twee werelden. Voor Aristoteles was er slechts één

wereld, de natuurlijke wereld waarin we leven. Universele vormen worden opgenomen

door de natuurlijke objecten zoals misvormde driehoeken. Essenties zijn onderdeel van

de natuurlijke wereld en dus ook toegankelijk, niet door puur intellectueel denken, maar

door empirisch onderzoek. Kennis komt van het observeren van de natuur.

Peripatetic Axiom (Aquinas) = er is niets in het intellect wat niet eerst in de zintuigen

was.

Aristoteles bestreed ook aangeboren kennis; de mens wordt zonder enige kennis

geboren. Locke stelde dat een kind een tabula rasa is. Dit was een uitspraak van

Aristoteles. Dit ontstond door de ontvangst van zinvolle vormen in de waarneming.

Perceptie was voor Aristoteles in de letterlijke zin van in-formatie; de indruk van vormen

door de zintuigen. Het zien van een driehoek zorgt voor de vorm van een driehoek maar

niet het materiaal waar het van gemaakt is. De waarnemer wordt geïnformeerd door de

driehoek.

Aristoteles’ doctrine heeft belangrijke implicaties voor de wetenschappelijkemethodologie. Zijn visie op wetenschappelijke methoden worden uiteengezet in zijn zes

logische verhandelingen die samen het Organon/Instrument vormen.

Wetenschap bestond uit het ontdekken van de oorzaak van objecten: causale verklaring.

Het opstellen van een causale verklaring heeft redeneren nodig waarmee basisprincipes

worden toegepast op bepaalde zaken. Aristoteles maakte gebruik van syllogismen.

Het syllogisme is een vorm van logica, waarmee je de argumentatie van een deductie

kunt uitschrijven. Het bestaat uit twee premissen en een conclusie. De eerste premisse

bevat algemene kennis. De tweede premisse bevat specifieke kennis die te verbinden is

met de eerste premisse. Door nu de eerste premisse toe te passen op de tweede, plegen

we deductie en komen we tot een specifieke conclusie.1 Alle mensen zijn sterfelijk.

2 Socrates is een mens.

3 Dus, Socrates is sterfelijk.

Deze drie onderdelen vervullen elk hun eigen rol in het syllogisme als we daarin gaan

rommelen, tasten we de geldigheid aan. Je kunt bijvoorbeeld niet zomaar de tweede en

derde uitspraak verwisselen. De premissen dat alle mensen sterfelijk zijn en dat ook

Socrates sterfelijk is, leiden namelijk niet automatisch tot de conclusie dat Socrates een




9/100

8

mens is. Hij zou ook een ezel kunnen zijn. Immers, de eerste premisse sluit niet uit dat

ook ezels sterfelijk zijn. Wanneer we op basis van zijn sterfelijkheid zouden

willen concluderen dat Socrates een mens is, dan zou ook de eerste premisse anders

moeten luiden.

1 Iedereen die sterft is een mens.

2 Socrates is sterfelijk.

3 Dus, Socrates is een mens.

In deze vorm is het syllogisme ook geldig. Maar nu stuiten we op een ander probleem.

Stel dat mijn ezel inderdaad Socrates heet, dan klopt de redenering wel, maar is de

conclusie toch niet correct. Dit is het meest fundamentele probleem van het syllogisme

en daarmee van het deductieve argument: uit geldigheid volgt niet per definitie

waarheid. Dit komt omdat we ervan uitgaan dat de eerste premisse met zekerheid waar

is, terwijl dat helemaal niet zo hoeft te zijn. Een deductief argument staat of valt

dus met de eerste premisse. Als die niet waar is, kan het syllogisme wel kloppen, maar

leidt het nergens toe.

Volgens Plato bestond het probleem van het syllogisme eigenlijk helemaal niet. De

waarheid van zo’n eerste premisse was voor hem vanzelfsprekend. Die was immersdirect afkomstig uit de aangeboren Ideeënwereld. Zolang we onze eerste premissen heel

zorgvuldig kiezen, op basis van onze herinnering aan die Ideeënwereld, hoeven we de

waarheid daarvan helemaal niet te betwijfelen.

Aristoteles vond dit een zwak argument. Hij vond juist dat we de andere kant op

moesten redeneren. De meest specifieke, concrete feiten bieden immers het meeste

zekerheid. Door die met elkaar te verbinden stapelen we specifieke zekerheden op tot

algemene kennis. Deze methode waarbij we dus precies andersom redeneren – van het

specifieke naar het algemene – noemen we inductie. Zo’n inductieve redenering zou er

als volgt uit kunnen zien:

1 Aristoteles is een mens en is sterfelijk.

2 Plato is een mens en is sterfelijk.3 Socrates is een mens en is sterfelijk.

4 Parmenides is een mens en is sterfelijk.

5 Heraclites is een mens en is sterfelijk.

6 Dus, alle mensen zijn sterfelijk.

We hebben nu al vijfmaal waargenomen dat mensen sterven. Die verzameling

waarnemingen brengt ons ertoe te veronderstellen dat alle mensen sterfelijk zijn. De

basis voor de eerste premisse van een syllogisme is dus helemaal niet gegeven in een of

andere Ideeënwereld, zoals Plato beweerde. Die eerste premisse is gewoon een inductie

van wat we tot nu toe hebben waargenomen. Aristoteles verwerpt dus de hele

aangeboren Ideeënwereld van Plato en diens deductieve methode en biedt de inductieve

methode als alternatief.

Overigens erkent hij dat deze inductie ook niet tot zekere kennis leidt. In het

bovenstaande voorbeeld hebben we bijvoorbeeld pas vijf mensen gezien, en weten niet

zeker of de zesde ook sterfelijk is. Zelfs als we zeventien miljoen mensen gezien hebben,

weten we nog niet zeker of alle mensen sterfelijk zijn. Ook met behulp van inductie

lossen we dus het probleem van het syllogisme uiteindelijk niet op.



10/100

9

Aristoteles wordt vaak als eerste empirist gezien. Er zijn echter een aantal redenen

waarom men hier voorzichtig mee moet zijn:

• Zoals we gezien hebben, zijn de basisprincipes niet alleen gebaseerd op

observaties maar ook op intuïtie. Er zijn volgens Aristoteles vier oorzaken. Deze

vier zijn allemaal nodig om kennis te hebben van iets. Aristoteles betrekt ook

redenatie in zijn wetenschap en er is dus ook grond om te denken dat het een

rationalist was:o Formal cause: vorm van een standbeeld

o Material cause: materiaal van een standbeeld

o Efficiënt cause: de primaire bron van de verandering of de afwezigheid

hiervan, hier de beeldhouwer

o Final cause: het doel waarom iets wordt gedaan, esthetiek of devotioneel

• Bacon stelde dat Aristoteles vaak geleid werd door aannames en vooroordelen.

Zijn idee van de vrouw werd geleid door de ideologische vooroordeel van de

mannelijke dominantie uit die tijd.

Voor Aristoteles hebben mensen die zich overleveren aan lange discussies een nauwe

blik. Alleen wanneer we het abstracte theoretiseren loslaten en kijken naar de natuur

kunnen we principes ontdekken en verbinden tot een groter geheel. Aristoteles legt duseen sterke nadruk op de waarneming als bron van informatie. Volgens hem worden we

geboren als een blanco blad, waarop pas kennis wordt vergaard nadat we onze ogen

openen. Dit is een uitgesproken empiristisch standpunt.

Ook wijst hij op het probleem met deductie. Dergelijke abstracte redeneringen kunnen

logisch gezien wel kloppen, maar dat betekent nog niet dat zij ook waar zijn. Hij wijst

erop dat de eerste algemene aanname in een dergelijke redenering meestal niet bewezen

kan worden vanuit het verstand en dus door de waarneming onderbouwd zal moeten

worden. Sterker nog, deductie levert niet echt nieuwe kennis op, het maakt kennis alleen

preciezer. Nieuwe kennis kan alleen gevonden door de wereld te observeren. Daarom

verkiest hij de inductieve methode boven de deductie van Plato. Ook dat is een keuze die

in de grond empiristisch is.

In tegenstelling tot de dualistische metafysica van Plato, is die van Aristoteles dan ook

monistisch. Dat wil zeggen: volgens Aristoteles is er slechts één wereld. Dat is

de wereld waarin wij elke dag ontwaken, die wij ervaren en hanteren. Hij verwerpt dus

de splitsing die Plato aanbrengt tussen de onzekere ervaringswereld en de rationele

wereld van de perfecte ideeën. Aristoteles verwerpt dus het idee van Plato dat er een

aangeboren wereld van Ideeën is waar zekere kennis vandaan komt. Algemeenheden

komen niet van het verstand of van een bovenaardse wereld. In tegendeel, volgens

Aristoteles is er ‘niets in het verstand dat niet eerst in de waarneming was’. De nadruk

op dit zogenaamde peripatetisch axioma, op de ervaring als bron van kennis en op

inductie als methode zijn duidelijk empiristische elementen in de filosofie van Aristoteles.

Een belangrijk punt waarop Aristoteles duidelijk geen naïef empirist is, is zijn kritiek op

de inductieve methode. We zagen in de vorige opdracht al dat inductie weliswaar nieuwe

kennis oplevert, maar nooit kan leiden tot zekerheid. Algemene kennis bereiken we

volgens Aristoteles dan ook niet met pure, logische inductie, maar met behulp van onze

intuïtie. Deze intuïtie is volgens hem een speciale en feilloze eigenschap van onze geest

die ons helpt om op basis van beperkte waarnemingen toch tot algemeenheden te

komen. Dat inductie bij Aristoteles eerder een intuïtief dan een logisch proces is, maakt

hem duidelijk anders dan een naïef empirist. Het maakt hem overigens ook geen




11/100

10

rationalist. Algemeenheden bereikt hij immers niet met het kille verstand, waardoor

het resultaat eerder inzicht dan kennis is.

Daarnaast vindt Aristoteles dat theorieën niet alleen moeten aansluiten bij observaties,

maar ook bij breedgedragen opvattingen die leven in de gemeenschap. Hij koppelt de

waarheid van kennis dus ook op een vreemde manier aan de gemeenschap. Dit is een

opvatting die we veel later in het tweede deel van de cursus nog zullen tegenkomen alssociaal relativisme of sociaal constructivisme. Voor nu is het voldoende wanneer u inziet

dat Aristoteles kennis hiermee kwetsbaar maakt voor vooroordelen en misvattingen die

leven onder het volk.

Tot slot wijst Aristoteles op het belang van de vier oorzaken van alle dingen. We hebben

volgens hem pas voldoende kennis over iets wanneer we de vier oorzaken ervan

beschreven hebben. De eerste drie lijken empirisch te achterhalen: de vormen

stofoorzaak beschrijven hoe het ding eruitziet en waar het van gemaakt is. De

werkoorzaak – die het dichtst in de buurt komt van ons huidige begrip van

oorzakelijkheid – beschrijft hoe het ding tot stand gekomen is. Met de laatste van de vier

is echter iets vreemds aan de hand. Dit is de doeloorzaak, die beschrijft waartoe iets

dient. Dit doel is echter niet zichtbaar, want het ligt in de toekomst. Het betreft hier duseen stuk kennis, dat Aristoteles wel als noodzakelijk veronderstelt, maar dat niet

empirisch waar te nemen is.

Deze nadruk op intuïtie, gemeenschappelijkheid en doelgerichtheid maken van

Aristoteles veel meer dan een naïeve empirist.

Biografieën

Plato (428/7-348/7 v. Chr.)

Plato werd geboren in een hoge klasse familie in Athene en beweerde een afstammeling

te zijn van koningen. Hij was een discipel en criticus van Socrates. Nadat Socrates was

geëxecuteerd, verliet Plato Athene. Hij reisde naar Egypte, Zuid-Italië en Sicilië. Na zijnterugkomst in Athene in 387 stichtte hij zijn eigen school, de academia. De tiran

Dionysius II nodigde Plato uit om naar Syracuse te komen op Sicilië om hem te

onderwijzen en van hem een filosoof-koning te maken in de lijn van Plato’s werk de

Republic. Dionysius verschilde van mening met Plato en plaatste de laatste onder

huisarrest. Nadat hij werd vrijgelaten bleef hij hoofd van zijn school en een actief

onderwijzer tot zijn overlijden in 347. Zijn meest beroemde pupil was Aristoteles.

Aristoteles (384-322 v. Chr.)

Aristoteles werd geboren in 384 v. Chr. In Stagira (Macedonië) in een familie die een

verleden van fysici had. Op zijn 17e verhuisde hij naar Athene en werd hij een leerling

van Plato aan de vermaarde Academie. Nadat Plato overleed in 347 v. Chr. werd

Aristoteles voorgedragen als hoofd van de Academie maar deze positie ging uiteindelijknaar Plato’s neef Speusippus. Aristoteles stichtte zijn eigen academie in Assos

(tegenwoordig Noordwest-Turkije). Hier trouwde hij met Pythias, de geadopteerde

dochter van Hermias, de heerser van dat gebied. Na een Perzische aanval en de moord

op Hermias vertrok Aristoteles naar Mytilene op Lesbos. Samen met Theophrastus, een

eilandbewoner, wijdde hij zichzelf aan biologische studies. Hij bestudeerde onder andere

het leven in en rond de lagunes. Een paar jaar later werd hij door Koning Phililip II van

Macedonië gevraagd om de leraar te worden van zijn 13-jarige zoon Alexander, die later

bekend zou worden als Alexander de Grote. Toen Alexander naar Azië vertrok voor zijn



12/100

11

veldtocht, keerde Aristoteles terug naar Athene om daar zijn eigen filosofieschool te

stichten. Deze werd bekend als het Lyceum, genoemd naar Apollo Lyceios. Aristoteles

onderwees zijn leerlingen het liefste lopend (peripateo) in de tuin van het Lyceum.

Hierdoor werd de school ook wel bekend als de Peripatetic School. Het werk van

Aristoteles was zo’n 200 jaar zoek na zijn overlijden. Het kwam in Kreta weer

tervoorschijn en werd in het Latijn vertaald. De invloed van Aristoteles was groot in de

Islamitische wereld maar zijn werk werd genegeerd in de Christelijke wereld tot de 13e

eeuw toen Aquinas de filosofie van Aristoteles wilde samenvoegen met de heilige

geschriften.

SamenvattingSinds de antieke tijd zijn er twee conflicterende benaderingen op Socrates’ vraag: wat is

kennis? De eerste positie is het rationalisme, dat beweert dat kennis kan worden

verworven door te vertrouwen op alleen onze redeneringscapaciteiten. Rationalisme

onderschrijft doorgaans het nativisme, de bewering dat er aangeboren ideeën zijn. Deze

visie kan worden getraceerd naar Plato. Plato zei dat kennis gaat over onzichtbare

essenties of Vormen in een bovennatuurlijke realiteit. Deze kennis is aangeboren en kan

worden herinnerd. Deze rationalistische visie werd verworpen door de empirist

Aristoteles, die beweerde dat essenties empirisch konden worden onderzocht.

Wetenschappelijke kennis hangt af van inductie. Zowel Aristoteles’ analyse van de

inductie en zijn doctrine van de vier oorzaken onthullen rationele invloeden.

Samenvattend zou je dus kunnen zeggen dat de ontologische opvatting dat de statische

werkelijkheid verborgen blijft achter de veranderlijke wereld die wij zien, leidde tot de

epistemologische conclusie dat we via de waarneming niet tot betrouwbare kennis

komen.

VooruitblikTijdens de 16e en 17e eeuw werden de wetenschap en filosofie van Aristoteles ter

discussie gesteld op een wereldwijde schaal. De aardegecentreerde visie van het

universum, zoals eerst werd gesteld door Aristoteles en later uitgebreid door Ptolemy,

waren dominant in de Middeleeuwen. De Copernicaanse Revolutie van de astronomie

lieten zien dat het geocentrisme moest worden vervangen door het heliocentrisme.

Galileo’s vele empirische ontdekkingen stonden grotendeels op gespannen voet met de

antieke en middeleeuwse wereldvisie. De Wetenschappelijke Revolutie bereikt zijn hoogte

punt in het werk van Isaac Newton. Universele mechanica en mathematica werden

gezien als de essentiële kenmerken van de nieuwe wetenschap. Aristoteles’ doctrine van

de vier oorzaken werd dus overbodig. Een ander kernmerk van de nieuwe wetenschap

was de nadruk op een empirische methodologie. Francis Bacons inductivisme verving de

methodologie van Aristoteles.

De filosofie tussen 300 v.Chr. en 500 n.Chr.De filosofie uit de periode na de dood van Aristoteles wordt over het algemeen aangeduid

als hellenistische filosofie (circa 300 v.Chr. tot 200 n.Chr.), en wordt gekenmerkt door

een verspreiding van de Griekse filosofie over grote delen van Europa en Azië. De

hellenistische filosofie omvat dan ook niet alleen het werk van Griekse filosofen, maar

meestal ook dat van Romeinse filosofen die sterk bijdroegen aan deze verspreiding. Er

was over het algemeen groot respect voor Aristoteles, Plato en Socrates. Nieuwe

filosofische scholen zoals de stoïcijnen, epicuristen en scepticisten waren dan ook vaak




13/100

12

gebaseerd op hun werk, vooral op dat van Aristoteles. Hun opvattingen waren echter ook

steeds praktischer van aard en schreven grotendeels voor hoe mensen zich dienden te

gedragen om rust te vinden of gelukkig te worden.

Naarmate het Europese machtscentrum verschoof van Athene naar Rome werd het Latijn

de voertaal in de filosofie. Het respect voor de denkbeelden uit de bloeitijd van de

Griekse filosofie werd er echter niet minder om. De metafysische en epistemologischestellingen van Plato en Aristoteles werden eerder aanbeden dan kritisch beschouwd en

vormden vooral de grondslag voor de Romeinse ethika en politika: de gedragsleer die

voorschreef hoe men zich diende te gedragen, hoe de samenleving georganiseerd moest

worden, enzovoorts.

Tegen de tijd dat het machtige Romeinse Rijk uiteen begon te vallen, verschoof de

aandacht sterk naar de filosofie van Plato. Deze periode wordt dan ook wel aangeduid als

het neoplatonisme (circa 200-500 n.Chr.). Overigens zijn de neoplatonistische filosofen

slechts in beperkte mate geïnteresseerd in Plato’s werk. Ze ontberen vaak diens humor

en zelfkritiek en zijn hoofdzakelijk geïnteresseerd in zijn Ideeënleer. Deze sloot namelijk

goed aan bij het in opkomst zijnde christendom. Het idee van een perfecte maar

onbereikbare wereld die de waarheid bevatte, en waarvan het aardse bestaan slechts eenafspiegeling was, paste immers goed bij het idee van een onbereikbare, alwetende God

die de veroorzaker was van alles.

De vermengeling van antieke filosofie en christelijke dogmata, die we al zagen bij het

neoplatonisme, nam in de middeleeuwen steeds sterker vormen aan. Bovendien werden

daarbij steeds minder vaak de originele werken geraadpleegd. Door het uiteenvallen van

het Romeinse Rijk raakten deze verspreid en werden zij minder toegankelijk. Bovendien

raakte ook de kennis over de Griekse taal in onbruik, waardoor steeds meer filosofen zich

gingen baseren op Latijnse samenvattingen. Deze hadden meestal een sterk

interpretatief karakter en werden met name gelezen door geestelijken die verbonden

waren aan kloosters en kathedralen. Het is dan ook niet verwonderlijk dat in deze

periode van zogeheten patristiek , hoofdzakelijk werd voortgeborduurd op hetneoplatonisme. Beginnend in circa 300 n.Chr. en, een beetje afhankelijk van de lezing,

doorlopend tot ongeveer 800 n.Chr., worden hoofdzakelijk de ideeën van Plato en de

neoplatonisten verder uitgewerkt om een min of meer rationele grondslag voor het

christelijk geloof te bieden.

Naarmate het Heilige Roomse Rijk zich uitbreidt, en zodoende in aanraking komt met

steeds meer aangrenzende culturen, worden allerlei originele werken of alternatieve

interpretaties daarvan teruggevonden. Ook de kennis over de Griekse taal neemt

daardoor weer toe. Veel van deze kennis was bewaard gebleven en doorontwikkeld in de

Arabische wereld en Noord-Afrika. Door het – vaak oorlogszuchtige – contact met de

Moren en de kruistochten naar Jeruzalem komt steeds meer van deze kennis

weer beschikbaar. Veelal wordt deze vertaald naar het Latijn en vervolgens beheerd enonderwezen in kloosters die langzaam uitgroeien tot universiteiten. Deze periode, waarin

de kerkelijke filosofie zich weer meer vermengt met het wereldlijke leven, duiden we ook

wel aan als de scholastiek (circa 1000-1500). Meest opvallend aan deze periode is dat

niet meer alleen Plato, maar vooral ook de herwonnen kennis over het werk van

Aristoteles weer belangrijk wordt. Deze wordt wel nog steeds zeer christelijk en selectief

geïnterpreteerd, maar het is een eerste aanwijzing dat de filosofie zich weer gaat

bezighouden met meer wereldse zaken.



14/100

13

Een nieuwe filosofie van de wetenschap

IntroductieIn de vroege 16e eeuw publiceerde Francis Bacon The

Novum Organum (New Method). Het was bedoeld om

Organon van Aristoteles te vervangen. Deze laatste was

enorm invloedrijk in de middeleeuwse geschriften over

logica en wetenschap.

De Novum Organum was het tweede deel van een groter

werk Instauratio Magna (The Great Instauration, 1620).

De pilaren van Hercules stonden eerst voor “niets

hierachter.” Door het schip beeldt de voorkant van het

boek uit dat “vele zullen hierdoor passeren en leren zal

toenemen.” (=plus ultra)

Bacon schetste zijn nieuwe wetenschappelijke methode

met het doel “een totale reconstructie van wetenschap,

kunst en alle menselijke kennis die gebouwd worden opdegelijke funderingen” te bieden.

De kijk op de wereld in de Middeleeuwen o.b.v. AristotelesTijdens de Middeleeuwen was de Romeinse Katholieke Kerk de dominante kracht in de

sociale, politieke, intellectuele en religieuze leven van Europa. Vragen over de realiteit

werden beantwoord aan de hand van Aristoteles, de Bijbel of beiden.

Moderne wetenschap = natuurlijke filosofie

De Kosmos van Aristoteles bestond uit twee gebieden:

• Sublunar of Terrestrial gebied = het gebied tussen de maan en de aarde,

vergankelijk, sterfelijk en veranderlijk.• Superlunar of Celestial gebied = het gebied vanaf de maan, eeuwig en perfect.

De sublunaire wereld bestaat uit vier elementen in verschillende combinaties:

1.

Aarde: het zwaarste element en is in het centrum van de aarde.

2.

Lucht

3. Vuur : het lichtste element en staat aan de rand van de aarde.

4.

Water

De hemelse lichamen bestaan uit een vijfde element:

5. Quinta essentia: perfect, puur, onzichtbaar, glasachtige substantie.

Ptolemy breidde het bovenstaande model van Aristoteles uit. Zijn Almagest somde alle

bevindingen op uit de antieke astronomie en verpakte het als een mathematisch model

van het zonnestelsel met de aarde als vaste middelpunt. Ptolemy verklaarde de beweging

van de planeten door te stellen dat ze kleine cirkels maken tijdens hun baan om de

aarde. Aquinas verbond de cosmos van Aristoteles en de astronomie van Ptolemy stevig

met de Christelijke theologie. Deze visie zou dominant zijn tot de 16e eeuw.

Geheel in lijn met de trend om steeds meer antieke filosofie te betrekken bij de

kerkelijke dogmatiek, probeerde Thomas van Aquino de filosofie van Aristoteles en de

heilige geschriften met elkaar in overeenstemming te brengen. Aristoteles stelde




15/100

14

bijvoorbeeld de realiteit voor als een aantal concentrische sferen waarvan de aarde het

middelpunt was. Daarbij verdeelde hij de realiteit in een bovenmaans en een

ondermaans gedeelte. Het ondermaanse was de feilbare, onvoorspelbare wereld waarin

wij leven en waarin alles aan zijn eind komt. Alles in deze ondermaanse sfeer bestond uit

de vier elementen aarde, lucht, water en vuur. Het bovenmaanse daarentegen bestond

uit een aantal perfecte sferen, gemaakt van een pure kristalachtige substantie die

oneindig en eeuwig was: de quinta essentia. Aan deze sferen waren de hemellichamenbevestigd zodat zij tot in de eeuwigheid hun perfecte ronde banen beschreven.

Deze opvattingen pasten voor Thomas van Aquino perfect in zijn kerkelijke wereldbeeld.

Ook daarin stond immers de wereld centraal in het heelal. Ook het idee dat het aardse

leven feilbaar en eindig was en het hemelrijk juist perfect en eeuwig, paste in de

christelijke traditie en werd door Thomas van Aquino opgenomen in zijn Summa

Theologiae. Zo op het eerste gezicht is dit nauwelijks een vooruitgang te noemen.

Thomas van Aquino kopieerde selectief de ideeën van Aristoteles, voor zover die hem

uitkwamen en lijkt daar weinig aan toe te voegen.

Toch is het niet geheel terecht om hem af te schilderen als een gelovige huichelaar die

Aristoteles misbruikte om zijn geloof ook geloofwaardig te maken. Thomas van Aquino isnamelijk ook een van de eersten die weer een min of meer wereldlijke visie op de

realiteit ontwikkelt. Hij verknoopt deze weliswaar met de christelijke traditie, maar

interpreteert haar niet meer louter in goddelijke termen. Met behulp van logische

redeneringen zocht hij naar de gemeenschappelijke grond die de Bijbel en het werk van

Aristoteles met elkaar verbond. In die zin is het werk van Thomas van Aquino zeker een

vooruitgang te noemen ten opzicht van de patristieke filosofie.

Copernicus publiceerde in 1543 De revolutionibus orbium coelestium. Daarin

presenteerde hij op basis van elegante berekeningen een model van het heelal waarin

niet de aarde, maar de zon centraal stond en waarin de aarde niet stilstond, maar om

haar eigen as draaide. Bovendien bood hij niet alleen een mooi model, maar leverde er

ook tabellen bij, waarmee iedereen die zich er in verdiepte de toekomstige stand van dehemellichamen kon berekenen. Zijn model had dus ook daadwerkelijk voorspellende

waarde.

Het lijkt misschien niet heel spectaculair. Wat doet het er immers toe, of de aarde nu wel

of niet om haar as draait, of zij wel of niet om de zon draait? Echter, door deze

verschuiving van een geocentrisch naar een heliocentrisch wereldbeeld kwam het hele

christelijke wereldbeeld in het gedrang. De aarde en dus de mens stond niet langer in het

middelpunt van de schepping. Bovendien was het scherpe onderscheid tussen de perfecte

hemelse sferen en het tijdelijke aardse bestaan niet langer houdbaar. Kortom, door

Copernicus schudde de wereld figuurlijk op zijn grondvesten. Het zou nog lang duren

voordat de consequenties hiervan ten volle doordrongen, maar het begin was gemaakt.

Veel belangrijker is echter de achterliggende epistemologische strijd. Copernicus bereikte

een eenvoudiger een waarheidsgetrouwer model van de werkelijkheid, door zich te

onttrekken aan de autoriteit van de Bijbel en de kerkelijke interpretatie van de antieke

filosofie. Hij baseerde zich niet op dogmatische geschriften maar op observaties en

logische mathematica. De impact van deze gebeurtenis kan nauwelijks overschat

worden. Voor het eerst sinds de teloorgang van het Romeinse Rijk werd het wereldbeeld

weer bepaald door empirie en ratio, en niet door dogma. Daarom kan hier met recht

gesproken worden over een ongekende revolutie.



16/100

15

De Wetenschappelijke Revolutie zou een strijd worden tussen autoriteit en observatie.

Waar Luther, Calvin en andere geestelijke autoriteiten hun waarheid uit de Bijbel

haalden, benadrukte de wetenschap steeds meer de behoefte aan theorieën die

ondersteund werden door waargenomen feiten en niet de gedrukte woorden of kerkelijke

dogma’s. Bacon zag deze behoefte aan een nieuwe methode.

Bacons nieuwe methodeBacon had veel kritiek op Copernicus en Galileo. Hij had wel een grote invloed op de

filosofie van de wetenschap, hij heeft niets direct bijgedragen aan de wetenschap.

Bacon zag de intellectuele geschiedenis als een geschiedenis van eindeloze en zinloze

discussies tussen de filosofische en religieuze scholen. Vooruitgang was alleen mogelijk

als het klassiek-middeleeuws monopolie op de wetenschap zo worden gebroken.

Leren was voorheen afhankelijk van argumentatie en autoriteit. Hierdoor was

theoretisering rigide en onproductief. Bacon stelde dat er alleen een einde kan komen

aan een discussie door de empirische methode aan te hangen. Deze experimentele

methode werd gezien als onheilig en ongehoord.

Bacon vond de stelling dat de mens wordt geboren als een tabula rasa te simpel gesteld.

De geest is geen plaat waarop perfecte 3D beelden van de wereld worden geprojecteerd.

De projecties van de realiteit zijn vaak vervormd. Volgens Bacon is het meer een

betoverd glas, vol met bijgeloof, verschijningen en bedrog.

Idols volgens Bacon zijn kenmerkende fouten, misleidingen en bronnen van misverstan

die in de weg staan van wetenschap. Deze idols komen voor in vier hoofdcategorieën:

1. Idols of the Tribe/idola tribus = aangeboren en worden door alle mensen gedeeld.

Zintuigen maken fouten. Mensen zien meer regelmaat in de natuur dan er is en

trekken hieruit voorbarige conclusies. Het is moeilijk af te stappen van deze voor

waar aangenomen conclusies. Dit zou later de basis zijn van de falsificatie van

Popper.

2. Idols of the Cave/idola specus = fouten die voortkomen uit educatie, gewoonte en

ongeluk van het individu.

3. Idols of the Marketplace/idola fori = vervormingen door taal, woorden kunnen

verwijzen naar zaken die niet bestaan/niet zichtbaar zijn (geluk, vuurelement,

verward).

4. Idols of the Theatre/idola theatri = dogma’s en methodes van oude scholen die

het toneel zijn van hun eigen creatie op een onrealistische en schilderachtige

wijze. Hier valt de filosofie van Aristoteles onder.

In zijn insectenanalogie vergelijkt Bacon de wetenschapper met een mier dan wel met

een spin. De mier is een harde werker, maar verzamelt enkel stukjes kennis en gooit

deze op een grote hoop. Tegelijkertijd is er de spin die van zijn eigen substantie een web

van ideeën spint. Het moge duidelijk zijn dat Bacon hiermee de empirist en de rationalist

bekritiseert. De empirist verzamelt wel kennis over de wereld, maar brengt geen verband

aan. Tegelijkertijd maakt de rationalist een prachtige constructie, maar hij vergeet

daarbij naar de echte wereld te kijken.

Wat een wetenschapper zou moeten doen, volgens Bacon, is zich gedragen als een bij.

Een bij bouwt wel, net als de spin, een mooie constructie, maar doet de met materiaal

dat hij, net als de mier, in de wereld heeft verzameld. Zijn verzameling van materialen is




17/100

16

dus geen willekeurige hoop, maar een elegante constructie en die constructie is geen

hersenspinsel, maar gemaakt van echte stoffen. Op dezelfde manier moet

kennisvergaring niet langs uitsluitend empirische of rationele weg gebeuren. De

wetenschapper dient enerzijds ervaringsgegevens te verzamelen, en die met behulp van

inductie te abstraheren tot een coherente theorie. Anderzijds dienen uit deze theorieën

hypothesen te worden gededuceerd die experimenteel getoetst kunnen worden aan de

observeerbare werkelijkheid.

Deze expliciete combinatie van nauwgezette empirie en kritisch gebruik van de ratio is

precies wat Copernicus gebruikte toen hij zijn alternatief voor het kerkelijke wereldbeeld

formuleerde. Hij gebruikte ervaringsgegevens om zich op te baseren, maar knoopte die

vervolgens op logisch consistente wijze aan elkaar tot een exact model, zonder daarbij

speculatieve of suggestieve argumenten in te zetten. Met dat model kon hij vervolgens

de toekomstige stand van de planeten voorspellen en leverde hij dus toetsbare

hypothesen. Je zou kunnen zeggen dat Bacon op epistemologisch niveau formuleerde

hoe de wetenschapper zich diende te gedragen, terwijl Copernicus daarvan het goede

voorbeeld gaf. Wat Copernicus en Bacon met elkaar gemeen hebben is dus dat zij een

methode ontwikkelde waarmee zij de kerkelijke dogmata, of welke andere dogmata dan

ook, konden weren uit de wetenschap.

Volgens Bacon was het empirisme van Aristoteles op voorhand bedacht en gebruikte hij

slechts beperkte experimentele data om zijn al bedachte theorie te ondersteunen. Zijn

sensorische ervaring was verbonden met vooropgezette ideeën. Volgens Bacon was

Aristoteles dan ook meer een rationalist.

Tot nu toe hebben we gekeken naar Bacons negatieve benadering op de productie van

kennis. “We zullen geen wetenschap hebben als we ons begrip niet volledig bevrijden en

opschonen.” Aan de positieve kant beweerde Bacon dat alleen een nieuwe methode een

juiste remedie kan bieden om de idols af te houden en op te ruimen.

De vraag van Bacon was: “wat zijn de garanties van de waarheid van de premissen in de

deductieve methode van Aristoteles?” Volgens Bacon waren de premissen vooral

gebaseerd op selectieve en bevooroordeelde set van observaties. Bacon stelde dat

universele beweringen nooit het startpunt kunnen zijn van wetenschappelijk onderzoek.

Deductie is alleen mogelijk als het wordt ondersteund door empirische feiten.

Bacon was de voorstander van inductie. Wetenschappers moeten zoveel mogelijk

empirische data verzamelen om als basis te dienen voor het formuleren van theorieën.

Baconiaanse wetenschap is meer dan het opstapelen van massa’s feiten. Hij gebruikte

een analogie tussen mieren die alles alleen maar verzamelen, spinnen die webben

spinnen uit hun eigen materie. Wetenschappers moesten zijn als bijen: materiaal

verzamelen en het transformeren met eigen kracht. Wetenschap is niet alleen het

zorgvuldige, inductieve verzamelen van data maar het heeft ook interpretatie nodig

d.m.v. theorieën.

De wetenschappelijke revolutieKepler omarmde het heliocentrisme van Copernicus. Hij concludeerde echter op basis van

de observaties van zijn leermeester Brahe dat de planeten niet in perfecte cirkels om de

aarde draaide maar dat dit in een ellipsvorm was. Dit was de eerste wet die Kepler

publiceerde in zijn Astronomia Nova (1609).



18/100

17

Nog belangrijker dan Keples was Galilei. Hij verbeterde de telescoop die was uitgevonden

door Lippershey. Met deze telescoop deed hij een aantal ontdekkingen die ingingen tegen

het geloof en de antieke wetenschap. In 1610 ontdekte hij bijvoorbeeld dat de maan,

i.t.t. wat men toen dacht, een ruw oppervlak had.

Zijn volgende ontdekking was dat Jupiter 4 manen had. In 1613 toonde hij aan dat ook

de zon niet perfect was maar dat er zwarte vlekken opzaten. Hij zag ook dat Venus somstussen de aarde en de zon kwam te staan.

Deze ontdekkingen waren grote uitdagingen voor het sublunar-superlunar onderscheid

van Aristoteles. Zij vonden het pure ketterij om met een telescoop in de hemel te kijken.

Voltaire schreef dat vóór Kepler alle mannen blind waren. Kepler had één oog en Newton

had twee ogen. De Wetenschappelijke Revolutie kwam op zijn hoogtepunt door Newton.

Hij publiceerde mathematische systemen van het universum in Philosophiae Naturalis

Principia Mathematica. In dit boek presenteerde hij zijn drie wetten van beweging en de

wet van de zwaartekracht die van toepassing was op alle objecten.

De hoofdkenmerken van de wetenschappelijke revolutieMet de opkomst van de Wetenschappelijke revolutie kwam er een nieuwe geest van

onderzoek met de nadruk op empirische observatie i.p.v. het vertrouwen op de Bijbel. De

nieuwe “mechanische filosofie” was empirisch. Een zichzelf respecterende wetenschap

mocht niet langer speculeren over de verborgen aard van een fenomeen. Theorieën

moesten gebaseerd zijn op observatie en experimentele feiten.

Bacons methodologische lessen werden ter harte genomen en de hemel werd onderzocht

met telescopen. Hooke gebruikte een microscoop om cellen en andere kleine objecten te

onderzoeken. Zowel Newton als Boyle benadrukten het belang van de experimentum

crucis. Dit is een experiment waarin men gedwongen wordt om te kiezen tussen 2 of

meer beslissingen:

• Galileo rolde een koperen bal over een helling om acceleratie te demonstreren

• Boyle experimenteerde met een luchtpomp om de aard van lucht te onderzoeken

• Newton onderzocht de refractie van licht met een prisma

Het eerste kenmerk van de Wetenschappelijke Revolutie is de verplichting van het

gebruik van de observatiemethode.

Het tweede kenmerk is universal mechanics. De visie van Aristoteles was

antropomorfisch: menselijk doelgericht gedrag was het model van al het andere. Een

steen viel omdat het naar een andere plaats wilde gaan. Objecten werden gezien alsof ze

een ziel hadden (=final cause). Bacon vergeleek dit met de Vestaals Maagden ->

estetisch maar onvruchtbaar. Voltaire maakte de final cause belachelijk door dan te

stellen dat de oceaan golven heeft om schepen gemakkelijker de haven in te geleiden.

Verklaringen moeten altijd doeltreffend en fysiek zijn. Ze zijn altijd terugkijkend, nooit

vooruitkijkend; om een fenomeen te verklaren moet men terug naar de oorzaak of

mechanisme dat eraan vooraf ging.

Enkele uitspraken van vooraanstaande sleutelfiguren van de universele mechanica:

• Het universum is geen geanimeerd goddelijk wezen maar gelijk een klok (Kepler)

• Ik heb de aarde en het hele zichtbare universum beschreven alsof het een

machine was (Descartes)




19/100

18

• De natuurlijke wereld is alsof het een grote klok is (Boyle)

Dit brengt ons naar het derde kenmerk; universele wiskunde. Het universum volgde

regelmatige mechanische principes en deze konden, zoals Newton liet zien, worden

beschreven in exacte mathematische termen. Mechanisatie gaat hand in hand met

wiskunde.

Samengevat zijn er drie kenmerken van de Wetenschappelijke Revolutie:

1. Verplicht gebruik van de observatiemethode

2. Universele mechanica

3. Universele wiskunde

De Wetenschappelijke Revolutie was vooral het demystificeren van zowel verre delen van

het universum als aardse niet levende objecten. Maar als snel zouden de mensen ook de

teleologie (=zoektocht naar het doel) verwijderen van het lichaam, het dier, de

samenleving en de menselijke geest.

Het lichaam werd ook gemechaniseerd. Harvey stelde bijvoorbeeld dat het hart alleen

maar een pomp was. Descartes was het hier mee eens hoewel hij het nog had over de

onstoffelijke menselijke ziel (res cogitans).

De Entzauberung of demystificatie van de wereld leek niet langer te stoppen. Ook de

sociale wetenschap werd vergeleken met universele wetten. Zoals we later zullen zien

moet de sociale wetenschap andere methoden van onderzoek gebruiken dan die worden

gebruikt in de natuurwetenschap.

Biografieën

Nicolaus Copernicus (1473-1543)

Geboren in Oost-Pruisen en studeerde medicijnen, Latijn, astronomie, filosofie en

wiskunde. Hij was benoemd tot kannunik aan de Frombork Kathedraal in 1501. Vanuit de

toren van deze kathedraal kon hij observaties doen. In 1514 publiceerde hij een kleinboekje Commentariolus waarin hij het heliocentrisme al verdedigde. Zijn grote werk

Revolutionibus verscheen in 1543

Francis Bacon (1561-1626)

Tijdens zijn rechtenstudie las hij de werken van Plato en Aristoteles maar al snel zou hij

deze filosofie verwerpen. Naast zijn carrière in filosofie had hij ook een carrière in de

politiek. Later zou hij ook lector in de rechten worden. In 1618 werd hij kanselier maar

deze positie zou hij in 1621 verliezen omdat hij smeergeld had aangenomen. Hiervoor

ging hij de gevangenis in. Na zijn vrijlating, na 4 dagen, besteedde hij de rest van zijn

leven aan het hervormen van de wetenschappelijke methodologie. Zijn ideeën om samen

te werken leidde in 1662 tot de oprichting van de Royal Society. Hij stierf in 1626 naar

verluid aan een longontsteking die hij opliep tijdens een experiment in de kou. Men zeidat dit kwam omdat moeder natuur bang was dat hij al haar schatten zou ontdekken.

Johannes Kepler (1571-1630)

Als armeluiszoon uit Duitsland wilde hij een Lutherse predikant worden. In Tübingen zou

hij de werken van Copernicus lezen wie hij voor het eerst schriftelijk zou verdedigen in

1596. Kepler was de assistent van Brahe. Na de dood van Brahe volgde Kepler in zijn

voetsporen als de Keizerlijke Wiskundige aan de rechtbank van Rudolf II. Kepler

concludeerde uit de data van Brahe dat baan van Mars geen cirkel was maar een ellips.



20/100

19

Kepler formuleerde drie wetten van planetaire beweging en hij ontdekte dat objecten een

omgekeerd beeld projecteren op de retina. Hij stierf in 1630 in Regensburg.

Galileo Galilei (1564-1642)

Galileo studeerde medicijnen en daarna wiskunde en fysica. In 1592 werd hij professor in

de wiskunde in Padua. Hier kwam hij voor het eerste in aanraking met het werk van

Copernicus. In 1609 ontwierp hij zijn eerste telescoop en deed hij ontelbareontdekkingen m.b.t. het heliocentrisme. Deze werden gepubliceerd in de Starry

Messenger welke met opwinding en woede werd ontvangen. In 1616 moest hij in Rome

voor de Inquisitie verschijnen. Hoewel hij werd vrijgesproken van ketterij mocht hij niet

langer het heliocentrisme verdedigen omdat het in tegenspraak was met de officiële leer

van de kerk. In 1633 moest hij weer voor de Inquisitie verschijnen n.a.v. zijn boek

Dialogue concerning the Two Chief World System. Hij werd veroordeeld tot het knielen

voor de kardinalen en het tekenen van een afzwering. Hij kreeg huisarrest voor de rest

van zijn leven en stierf in 1642 volledig blind.

Isaac Newton (1643-1727)

Geboren op 1e Kerstdag in 1642 in Engeland en werd opgevoed door zijn grootouders. In

1661 ging hij naar Camebridge om optiek, wiskunde en astronomie te studeren. InWoolsthorpe had hij twee vruchtbare jaren want hier begon hij na te denken over de

zwaartekracht. Hij vond de integraalrekening en differentiaalrekening uit waarmee

verandering en golving mathematisch kon worden beschreven. Hij construeerde ook de

eerste reflecterende telescoop. Principia werd in 1687 gepubliceerd met daarin zijn

wetten van beweging en zwaartekracht. Hij stierf in 1727. Ondanks zijn rigoreuze

natuurwetenschap was hij diep religieus. Hij schreef ook over alchemie wat recent leidde

tot de uitspraak: “he of all people was no Newtonian” (Gleick, 2003).

SamenvattingTijdens de Wetenschappelijke Revolutie kwam er een radicale aanval op de traditionele

manieren van denken. De nieuwe mechanistische wetenschap verwierp de theologische

kosmos van Aristoteles en Ptolemy volgens wie het universum bestond uit tweeessentiële gebieden: sublunar en superlunar. Copernicus was de eerste die het

heliocentrisme voorstelde. Deze theorie werd bevestigd door Galileo door zijn ontelbare

empirische ontdekkingen die niet overeenkwamen met de middeleeuwse dogma’s. De

belangrijkste prestatie was Newtons mechanica die zorgde voor een universele en

wiskundige basis voor fysieke fenomenen die overal voorkwamen. Bacon ontwikkelde een

empiristische methode voor de nieuwe wetenschap die veel verder ging dan de visie van

Aristoteles in de antieke tijd.

VooruitblikBacon was niet de enige held van de nieuwe mechanische filosofie. Descartes zorgde ook

voor zekere bases voor de nieuwe wetenschap. Hij was een rationalist die beweerde dat

het niet de perceptie is maar de menselijke ratio die uiteindelijk de basis is van de

menselijke kennis. Zijn methode van twijfel kwam tot zijn fundamentele waarheid:

Cogito ergo sum, ik denk dus ik besta. De cartesiaanse rationalisme werd betwist door

drie Britse empiristen: Locke, Berkeley en Hume. Zij beweerden dat de zintuigen en niet

de rede de bron van kennis waren.

Locke had een onderscheid tussen primaire en secundaire kwaliteiten. Berkeley beweerde

dat de geestafhankelijkheid voor alles gold. Hume stelde de Copy Principle voor als het

basisprincipe van het empirisme.




21/100

20

Vroeg modern rationalisme en empirisme

IntroductieHet antwoord op “wat is kennis” is in het eerste hoofdstuk beantwoord met de twee

antwoorden empirisme en rationalisme. In dit hoofdstuk wordt de visie besproken van

Descartes, Locke, Berkeley en Hume.

René DescartesRené Descartes (1596-1650) wordt vaak betiteld als de vader van de moderne filosofie.

Hij was opgeleid met het curriculum van Aristoteles en Aquinas. Hij was het daar toen al

niet mee eens want “er kan niets stevigs gebouwd worden op zulke wankele

fundamenten”. Er moesten ideeën worden ontwikkeld om sceptici zoals Montaigne tegen

te gaan.

Michel Montaigne (1533-1592) verloochend kennis vanwege de onbetrouwbaarheid van

zowel de redenering en observatie. Hij stond erop dat er werd getwijfeld aan het bestaan

van de materiële realiteit. Zintuigen zorgen voor illusies en de beelden van de objecten in

onze geest zijn niet de objecten zelf dus welk recht hebben we om te stellen dat onze

mentale beelden lijken op de objecten en ons kennis opleveren over deze objecten.

Descartes was een rationalist omdat hij de visie verdedigde die stelt dat uiteindelijk de

menselijke rede zorgt voor de kennis. Hij was ook een nativist omdat hij dacht dat er

aangeboren ideeën waren maar dat was niet zo extreem als Plato. Descartes was geen

rationalist in de zin van Bacons spin die spinnenwebben spint vanuit zijn geest. Descartes

deed ook empirisch werk m.b.t. anatomie en fysiologie. Hij vond de plek van de

pijnappelklier en beweerde dat zowel mensen als dieren complexe machines waren.

Descartes vond de geometrie het prototypische vorm van wetenschap. De principes van

de Euclidische meetkunde zijn onweerlegbaar correct. Alle kennis zou gebaseerd moeten

zijn op deze zekere stellingen. Zijn vuistregel was:

Accepteert nooit iets als waar als er geen evidente kennis is voor deze waarheid.

Vermijd het verwerpen van conclusies en vooroordelen en sluit niets in het oordeel

wat niet zeer duidelijk en onderscheidend aan de geest is gepresenteerd dat er

geen gelegenheid is om eraan te twijfelen.

Waar Aristoteles en Bacon empirisch bewijs wilde zien, gebruikte Descartes de rede; de

methode van de twijfel. Niets of niemand kan worden vertrouwd als deze al een keer

bedrogen heeft. Onze zintuigen en ons lichaam bedriegen ons dus deze kunnen niet

vertrouwd worden en dus ook niet kunnen zorgen voor de fundering van kennis.

Descartes kon geen van zijn voormalige overtuigingen aanvaarden en hij riep een

almachtige slechte demon aan (malin genie). Deze demon zou Descartes bedriegen enzelfs de basisprincipes van de wiskunde kon niet worden vertrouwd. Dit lijkt een

probleem te zijn maar Descartes vond een uitweg; cogito ergo sum of ik denk dus ik

besta. Descartes zei dat hij een res cogitans was, een onstoffelijk, denkend ding.

Dit was de fundering van kennis. Zijn volgende vraag was: waarom ben ik zo zeker van

deze stelling? Het antwoord is dat zijn waarheid helder en duidelijk is. Alles wat dus

helder en duidelijk is moet waar zijn. Alleen met deze stelling verkreeg hij een



22/100

21

fundamentele waarheid en een methode om verder te gaan in zijn zoektocht naar de

ware kennis.

Volgens Plato was alle kennis aangeboren. Descartes stelde dat de meeste van onze

ideeën niet waren aangeboren maar er waren er een aantal die wel aangeboren zijn, die

in ons geplaatst zijn door God.

•

Oneindigheid: omdat Descartes zelf niet oneindig was moest dit idee aangeborenzijn.

• God: omdat hij perfect is moet hij wel bestaan. Dit inzicht is helder en duidelijk.

Descartes had nu een uitweg voor zijn demon. God zou hem niet bedriegen maar zou

ons af en toe fouten laten maken maar zeker niet altijd. De fysieke wereld bestaat

wel degelijk en daarom is de mens niet alleen een res cogitans maar ook een res

extensia. De res cogitans wordt gekenmerkt door denken, de res exensia wordt

gekenmerkt door extention: hoogte, breedte en lengte; fysieke zaken nemen ruimte in in

de 3D wereld.

De Britse empiristen

Net zoals het rationalisme van Plato werd uitgedaagd door het empirisme van Aristoteles,zo werd het moderne rationalisme van Descartes verworpen door empiristen.

John Locke (1632-1704)

Opgeleid in de leer van Aristoteles raakte hij ontevreden toen hij in aanraking kwam met

de wetenschappers van die tijd zoals Boyle, Hooke, Willis en Newton. Hij wilde de

menselijke capaciteiten heroverwegen. Hij beschreef dit in zijn Essay Concerning Human

Understanding in 1690.

Om een succesvolle empirische theorie te ontwikkelen moest hij eerst aantonen dat er,

i.t.t. wat Descartes dacht, geen aangeboren ideeën waren. Het bewijs van aangeboren

ideeën in die tijd stamden uit het feit dat iedereen zich verbond aan een aantal principes.

Dit wordt gezien als algemene instemming/universal consent en daarom aangeboren. Er

zijn drie principes:

1.

Wat is, is

2. Het is onmogelijk om te zijn en tegelijkertijd niet te zijn

3. Morele principes

Locke beweerde dat de eerste twee principes niet aangeboren zijn omdat ze niet

gevonden worden in kinderen. En morele principes verschillen tussen groepen mensen

dus ook deze konden niet aangeboren zijn. De mens is een tabula rasa.

Als we geen aangeboren kennis hebben en we de kennis niet verwerven door onze

redenatie, wat is dan de bron van kennis? Locke is voorstander van de visie dat onze

mentale representatie voorkomt uit sensatie en reflectie en deze samen vormen de

ervaring. Er is dus een nadruk op interne en externe zaken als de bron van kennis.

Hoewel Locke een empirist was, passen ideeën niet altijd in de realiteit zoals met zou

verwachten. Locke schetste een onderscheid tussen drie typen kenmerken welke hij

qualities noemde.

1.

Primaire kwaliteit: de basisvorm van een object of ze daadwerkelijk zien of niet.

Dit betreft de vorm van een object.




23/100

22

2.

Secundaire kwaliteit: de vorm van het object als het daadwerkelijk gezien wordt.

Dit is subjectief en betreft de kenmerken van een object zoals kleur, geur en

textuur.

3.

Tertiaire kwaliteit: de kracht van een object om een ander object te veranderen.

Zo maakt vuur lood vloeibaar.

Een probleem dat Locke nooit heeft aangepakt is het verschil tussen de 1

e

en 2

e

kwaliteiten. Hoe weten we welke ervaring overeenkomt met 1e kwaliteiten en welke

overeenkomen met 2e eigenschappen? Berkeley beweerde dat er helemaal geen primaire

kwaliteiten zijn.

George Berkeley (1685-1753)

Net als Bacon, Locke en Descartes vroeg hij zich af dat als we ideeën hebben over

objecten i.p.v. de objecten zelf, hoe weten we dat het gevormde idee overeenkomt met

het object? Hoe kunnen we weten dat er iets is achter de sluier van onze ideeën?

Berkeley’s antwoord op deze scepsis over kennis was om te stellen dat er geen tweeledig

bestaan is van objecten en ideeën die deze objecten voorstellen. We hebben een goede

reden om aan te nemen dat materiële objecten niet bestaan. De reden hiervoor ligt

volgens de bisschop van Cloyne in Locke’s verkeerde onderscheid tussen

geestafhankelijke en geestonafhankelijke kenmerken.

• De secundaire kwaliteiten van Locke zijn geestafhankelijk: ze bestaan alleen

doordat iemand het materiële object daadwerkelijk waarneemt.

• De primaire kwaliteiten van Locke zijn geestonafhankelijk: vorm, beweging en

hoogte.

Berkeley zag een probleem in deze tweedeling want hoe kunnen we zeker zijn dat

vormen objectief zijn als we alleen af kunnen gaan op onze ervaringen die we van het

object hebben? Ook vorm verschilt door de positie van de waarnemer. Berkeley stelde

dat alles dat bestaat, bestaat omdat het wordt waargenomen: esse est percipe of to be

is to be perceived .

Idealisme = het bestaan van iets bestaat uit het worden waargenomen door een geest.

In Berkeley’s filosofie hebben objecten alleen een ideaal en geen echt of materialistisch

bestaan. Een object mag niet in de materiële wereld worden geprojecteerd want het is

alleen echt omdat het bestaat in de geest als een verzameling bepaalde ideeën.

Men zou denken dat objecten dus niet bestaan als ze niet worden waargenomen.

Berkeley had hiervoor twee antwoorden:

• Berkeley stelde dat als hij ergens zou zijn, hij een object zou kunnen waarnemen

als hij op een andere plaats zou zijn d.m.v. zijn herinnering.

• Berkeley stelde dat objecten altijd worden waargenomen door God.

Berkeley verbond zichzelf aan wat hij immaterialisme (=leer dat alleen het geestelijkewerkelijk is) noemde.

Substance = wordt in de filosofie gebruikt om te verwijzen naar alles dat uit zichzelf kan

bestaan.

Descartes stond achter het dualisme. Volgens het dualisme zijn er twee substances:

materiële substance en de mentale substance. Ze kunnen afzonderlijk van elkaar

bestaan.



24/100


25/100

24

De bruikbaarheid van de metafysische microscoop hangt samen met de

levensvatbaarheid van het Copy Principle. Maar het Copy Principle was niet zonder

problemen zoals ook Hume zag. Het probleem ontstaat juist met complexe ideeën en

impressies. Complex wil zeggen als het bestaat uit een aantal componenten. Het

probleem ontstaat bij de complexe ideeën omdat het mogelijk is om te denken aan

dingen die men niet heeft gezien of ervaren. Hoe kan men een idee hebben van

bijvoorbeeld een stad als deze stad niet bestaat?

Hume had hiervoor de volgende oplossing voor gevonden: hij beweerde dat ieder

complex idee bestaat uit simpele ideeën en ieder simpel idee correspondeert met een

simpele impressie.

Er is nog een tweede probleem met het Copy Principle. Hoe kan iemand een kleur

benoemen als deze de kleur nog nooit gezien heeft? Volgens Hume zou hij de kleur als

blank ervaren en d.m.v. intuïtie zal de missende kleur worden ingevuld zonder dat de

corresponderende impressie ooit is ervaren.

De kleur zou dus d.m.v. verbeelding tot stand komen maar hoe kan Hume dit toestaan

zonder zijn empirische principes te overtreden? Als iemand geen impressie heeft van iets

dan kan er ook geen idee ontstaan van iets. Dit weerlegt Hume’s empirisme omdat het

een empirisch geval is, om in Peripatetic Axiom te spreken, dat laat zien dat er iets in het

intellect is dat niet eerst door de zintuigen is waargenomen.

Peripatetic Axiom = "Niets is in het verstand, die niet eerst in de zintuigen was" (Latijn:

"Nihil est in intellectu quod non prius in sensu").

Samengevat zijn er twee problemen met het Copy Principle:

1.

Hoe kan men een idee hebben van iets zonder de impressie te ervaren?

2. Hoe kan men een kleur benoemen die men nog nooit gezien heeft?

Hume heeft het tweede probleem nooit op kunnen lossen. Hij had kunnen stellen dat er

aangeboren redeneringsvermogens zijn maar als empirist was dit geen acceptabeleoplossing. Hij kon ook niet de oplossing van het eerste probleem gebruiken: een idee van

een kleur IS een simpel idee en niet complex.

Hume ziet geen andere uitweg dan te zeggen dat het fenomeen zo uitzonderlijk dat het

nauwelijks de moeite waard is om te observeren en dat we onze algemene stelregel

hiervoor niet hoeven te veranderen. Dit is wel erg gemakkelijk want het verzwakt het

Copy Principle en het zaait twijfel over de universele validiteit van het “eerste principe”

waarop de menswetenschappen gebouwd zou zijn.

Het lijkt erop dat het aan Hume’s aandacht is ontsnapt dat er wel degelijk een oplossing

was voor zijn tweede probleem. In een andere context had hij zelf het idee van blending

geïntroduceerd. Ondanks dat iemand een kleur niet kent, heeft hij wel de donkere enlichtere kleur ooit gezien. Door deze te mixen is het mogelijk om een idee te genereren

van de missende kleur. Dit zou een simpel idee zijn wat echter niet voorkomt uit een

impressie. Hierdoor kan Hume’s Copy Principle worden gered.

Zoals je ziet was Hume erg kritisch over zijn eigen empirisme.



26/100

25

Biografieën

René Descartes (1596-1650)

Aan La Flèche studeerde hij Latijn, Grieks, Italiaans en filosofie. Deze laatste bestond uit

logica, fysica, ethiek, metafysica en wiskunde. Hij spendeerde het grootste gedeelte van

zijn leven in Nederland waar hij kon schuilen voor zijn filosofische vijanden. Toen hij in

zijn vijftiger jaren was, kreeg hij een uitnodiging van koningin Christina van Zweden omhaar wiskunde en wetenschap te onderwijzen. Toen hij arriveerde was de koningin nog

op reis en hij heeft deze tijd besteed aan het ordenen van zijn geschriften.

John Locke (1632-1704)

Studeerde aan Oxford fysica, scheikunde en medicijnen. Zijn interesse voor filosofie

ontstond door het lezen van de werken van Descartes. Locke was nooit een cartesiaan.

Hij werd adviseur van de Earl van Shaftesbury en deze belandde in een politieke

discussie met Koning James II en hij moest naar Nederland vluchten. Locke ging met

hem mee. Na de revolutie in 1688, toen Willem van Oranje III koning van Engeland

werd, keerde Locke terug naar GB. Hij had in zijn koffer het complete manuscript van

zijn Essay Concerning Human Understanding.

George Berkeley (1685-1753)

Berkelely was een Ier uit een Protestantse familie. Hij studeerde aan het Trinity College

in Dublin wiskunde, Grieks, Latijn, logica en filosofie. Hij bestudeerde intensief de

theorieën van Locke en Newton. In 1701 werd hij priester van de Anglicaanse kerk. Hij

wilde een seminarie oprichten in de VS om het morele verval van de koloniën aan te

pakken. Dit mislukte en in 1734 was hij terug in Ierland waar hij bisschop van Cloyne

werd. Hij kon wel de levensomstandigheden in Ierland verbeteren. Hij ging terug naar

Engeland om de studies van zijn zoon te lezen.

David Hume (1711-1776)

Tijdens zijn academische opleiding zwoor hij iedere vorm van religie af. Hij reisde naar

London, Bristol en La Flèche. Hier schreef hij zijn Treatise of Human Nature in 1738. Hetboek werd slecht ontvangen vooral door de kerk. Door dit conflict werd hij twee keer

gepasseerd voor een professorschap vanwege zijn bedreiging voor de leidende religie op

de universiteit.

SamenvattingDescartes gebruikte de method of doubt om absolute zekerheid te verkrijgen over kennis

en hij vond dit in zijn cogito: het is onmogelijk te twijfelen behalve als je bestaat. Hij

bewees dat God goed was en niet bedroog en daarmee kon hij verder bouwen op zijn

fundament. De Britste empiristen waren het niet eens met Descartes’ doctrine van

aangeboren ideeën: nativisme. Locke stelde dat aangeboren ideeën niet konden bestaan

en dat ervaring de bron van alle kennis is. Hij maakte een onderscheid tussen primaire

en secundaire kwaliteiten. Dit onderscheid werd verworpen door Berkeley die hetidealisme aanhing: er is geen materiële substance en alles wat bestaat, bestaat omdat

het wordt waargenomen. Hume steunde het Copy Principle als het basisprincipe van de

menswetenschappen. Dit principe zorgt voor een manier om de zinvolheid van

wetenschappelijke en filosofische termen te onderzoeken. Het beruchte geval van de

missende kleur zorgde voor een belangrijk probleem voor Hume’s empirisme.




27/100

26

VooruitblikIn het volgende hoofdstuk onderzoeken we Hume’s empirisme en zien we dat het leidt

tot scepsis. Hume’s verwoestende kritiek op de filosofie in zijn tijd laat zien dat we geen

kennis hebben. We hebben geen zintuiglijke impressie van causaliteit maar concluderen

causaliteit als het resultaat van gewoontevorming. Inductie kan problematisch zijn: we

kunnen niet op basis van ervaring concluderen dat de wereld zich uniform gedraagt.

Rede is ondergeschikt aan onze gewoonten en gebruiken. Alles wat we denken over dewereld in termen van oorzaken en gevolgen, in termen van toekomstige gebeurtenissen

en in termen van wetten is een gewoonte van de geest. Objectieve noodzaak is

getransformeerd in subjectieve noodzaak. Hume’s sceptische analyse zette Kant ertoe

om een nieuw filosofisch systeem te ontwikkelen dat zowel het empirisme als het

rationalisme zou samenbrengen. Kant stelde dat we echt kennis hebben, terwijl noodzaak

en universaliteit hun oorsprong hebben in de objectieve structuren van onze eigen geest.

Hume en Kant over menselijke kennis

IntroductieEen belangrijk moment in de Westerse filosofie was toen Immanuel Kant probeerde ombeide epistemologieën samen te voegen om een antwoord te geven op Hume’s

verwoestende kritiek op de wetenschap van Newton.

Volgens Hume was de menselijke kennis erg beperkt. Wat we normaal gesproken

wetenschappelijke kennis noemen en als spreken over noodzaak en universele

natuurlijke wetten is dit wellicht onmogelijk. We kunnen alleen een set van speculatieve

en vermoedelijke hypotheses over de werkelijke structuur van de wereld vormen. Door

de manier waarop de menselijke geest werkt, is alleen feilbare kennis binnen handbereik.

Kant weigerde deze verschrikkelijke conclusie te accepteren. Hij was een bewonderaar

van Newton en had zelf bijgedragen aan de astronomie. Zijn filosofie eindigt echter met

verrassende en ernstige consequenties voor onze visie op de menselijke kennis. De

wetenschap is wellicht gered door Kant maar het zorgt niet voor kennis over de zorgen

van zijn tijdgenoten: God,

Complete Samenvatting Filosofie 99

Documents

Transcript of Complete Samenvatting Filosofie 99