COLOFON

Tekstenfoto's:StichtingStadskraanUtrecht

Tekeningen:Th.HaakmaWagenaar/J.C.&E.D.Meulenbelt/NakedArchitecture

/PaulGroen

Oorspronkelijkontwerp:RudolfDas,PLOT

StichtingStadkraanWierselaan113

3433ZSNieuwegein

www.stadskraan.nlinfo@stadskraan.nl

0643082204

IBANNL37INGB0007087920

Omslag: Joost Cornelisz. Droochsloot, ca. 1620(Centraal museum)

HERBOUW UTRECHT

Eeuwenlangstondenerhijsinrichtingenlangsdegrachtenensingelsvandestad.Zezijnallemaalverdwenen.

Een van de meest beeldbepalende hijskranen was de “Craen” op hetWed bij hetstadhuis. De middeleeuwse Stadskraan die daar stond gaan we reconstrueren.VervolgenskrijgthijeenprachtigeplekaandeWeerdsingel.

Eenenthousiasteploegspecialistenintechniek,historie,monumenten,bouw,socialeactivering en financiën bracht het plan tot herbouw gedetailleerd in beeld. Dezebrochureiseensamenvattingvandebevindingen.

Het kan, een middeleeuwse kraan authentiek, volledig functioneel, herbouwen entijdenshetbouwprocesjongemensenscholenenwerkervaringbieden.

Nog niet alle hobbels zijn genomen. We hopen en denken, met steun van u deresterende belemmeringenweg te kunnen nemen en het project te realiseren. Deervaringleertdathetwerkenaaneenvernuftigobjectzoalseenstadskraan,metalleverhalenenromantiekdiedaarbijhoren,jongemenseninspireertenhelpthunwegtevinden.

Zo hoop ik dat deze presentatie u zal inspireren en zal helpen de weg naar hetprojecttevinden.

MartinVosVoorzitterStichtingStadskraan

Voorwoord Craenkomtterug!

01.

Afb. Tekeningen Th.Haakma Wagenaar, 1978

02.

Afb. TekeningenTh. Haakma

Wagenaar, 1978

03.

Afb. J. de beijer, 1736 ⓒ Het Utrechts Archief

04.

StadskraanUtrecht

Af. anoniem. 1780-1820 ⓒ Het Utrechts Archief

05.

De eerst bekende stadskraan dateert uit de 15e eeuw en stond op hetwed bij deGanzenmarkt.KoopliedenuitnoordenzuidvervoerdenhunwarenoverdeVaartseRijnendeVechtdoordeOudegrachtnaardestadskraan.Degoederenwerdendaaruit de schepen op de hoge straat gehesen of over het wed met paardenkrachtafgevoerd richting Ganzenmarkt. Bij de kraan werden alle aangevoerde goederengeïnspecteerd en gewogen. Op basis daarvan werd belasting geheven. De kraanvormde op die manier een belangrijke bron van inkomsten voor de stad. De‘waaghbalk’isinhetoudestadhuisnogzichtbaar.

Het raderwerk van de kraan werd aangedreven door twee grote tredraderen. De‘Craenkinderen’ liepen in deze raderen en brachten de zaak in beweging. DezeCraenkinderen waren in feite volwassenen en georganiseerd in een ‘natie’ ofvakvereniging. In 1836kochtAnton Sinkelhet St. Barbara en St. Laurens gasthuisaan de Oudegracht bij de Bezembrug. Hij sloopte de gasthuizen en aangrenzendepandenenliethiereengrootwarenhuisbouwen.AntonSinkelhadinEngelandhetideeopgedaanomdevoorgevelvan‘DewinkelvanSinkel’teversierenmetzuilenindevormvanKariatiden,vrouwenbeeldenuitdeGrieksemythologie.Dezevierzwaregietijzeren beelden waren in Engeland gegoten en werden spottend de ‘BritscheHoeren’genoemd.

Bijdeaanvoervandebeelden,perschip,gingerietsmis.Tijdenshetophijsenvanhetlaatstebeeldop9september1839brakhetbovenstegedeeltevandestadskraanafenvielmetbeeldenalindeOudegracht.Deschadewaszodanigdatherbouwvande bestaande kraan niet mogelijk was. Om deze gebeurtenis in het collectievegeheugenteverankerenis,zoalstoengebruikelijk,eenspotversinomloopgebracht.

06.

Waarom herbouw?

Sinds het instorten van de kraan in 1839, is er sprake vanherbouw. Ging de discussie in de 19e eeuw over het herstelvan de functie; in de 20e eeuw verschoof de focus naar hetterugbrengenvaneencharmantoudstadsgezicht.Inonzetijdis hetopleidenenbiedenvanwerkervaringaanmensenmetafstandtotdearbeidsmarktuitdrukkelijkinbeeldgekomen.

Afb. BIM-model (Building InformationModelling) van de stadskraan door Erfgoed

Advies Groen BV. In dit 3D model worden allefysieke en functionele kenmerken opgeslagen in

zowel tekening als informatie-database

De stadskraan wordt tot in detail, opauthentieke wijze, herbouwd en is narealisatie volledig functioneel. Deeducatieveentoeristischeimpactvandezevernuftige middeleeuwse machine zalenorm zijn. De vergelijkbare kranen vanLünenburg en Rostock (Duitsland) blijkenbeidenookgrotetrekpleisters.

07.

Afb. Impressie op locatie

08.

'Drooghsloot'enlatereversies

Eenhijskraan is eenwerkendemachineendaardooraan slijtageonderhevig.Dekraanisindeloopdereeuwendanookregelmatigaangepastenvervangen.Naastdestenenversiedieisingestort,zijnerveleprententevindenmetverschillendeversiesinhoutensteen.

Utrecht is eenmiddeleeuwse stad, die in latere eeuwen 'verfraaid en statiger' isgeworden. De stad lijkt daardoor jonger, het middeleeuwse karakter is uit hetstraatbeeldverdwenen.

De houten versie die Drooghsloot in ca. 1620 heeft afgebeeld, toont dekarakteristieke kenmerken van de middeleeuwen. Deze versie gaan wij tot indetail,opauthentiekewijze,herbouwenopeenhistorischewerf.

Ontwerp-studie

Afb. Verschillende fragmenten van de stadskraan uit oude prenten

09.

Vakkennis

In onze gelederen bevinden zich eenkraanbouwer, een molenbouwer en eenUtrechts architect met veel ervaring inhistorischepanden,eenspecialistinhout,eenspecialist inhoutbewerkingeneen specialistinhetopzettenvanleer-werkplaatsen.

Constructie

Berekeningen hebben uitgewezen dat de stadskraan binnen enkele minuten een vathandelswaaruithetruimvaneenschipkanhalenenopdekadevandeOudegrachtkanzetten. Het is fascinerend om te ervaren hoe men in de middeleeuwen met simpeletechnieken,wattouwenkatrollen,eenperfectwerkendemachinekonbouwen.Onzetechnischeuitwerking,hetBuildingInformationModel isgebaseerdophetdetailin het schilderij van Joost Cornelisz Droochsloot van ca. 1620, Centraal Museum, detekeningenvanHaaksmaWagenaarin1978,delatereuitwerkingenvanJ.C.Meulenbeltd.d. 1986, zijn zoonE.D.Meulenbelt vanaf 2012, uitvoerig intern technisch overleg enexcursiesnaarmiddeleeuwsekraneninDuitsland(Lunenburg,Rostock)

Afb. rechts schilderij Joost Cornelisz.Droochsloot, ca. 1620 (Centraal museum)

Afb. links Tekening Erik Meulenbelt

10.

Locatie DehistorischelocatieaandeGanzenmarktisvoordeherbouwvandestadskraanuitvoerigonderzocht.Hoewel deGemeenteUtrechtergpositief reageerde op deplannen de stadskraan terug te brengen in het stadsbeeld, bleek uit politiek enambtelijkoverlegdatherbouwopéénvandemeestmonumentaleplekkenvandestadniethaalbaaris.Ditzoueentrajectvanjarenlangeenonzekereprocedurestotgevolghebben.

WezijnmetGemeenteUtrechtopzoekgegaannaareenanderelocatieenhebbendieookgevonden:BemuurdeWeerd,bijdeMonicabrug.Uithistorischonderzoekblijkt dat ook hier stadskranen hebben gestaan. Zie ook het fragment van dehistorischekaartenopdevolgendepagina.

Naast de Monicabrug ligt een plateau in het water dat gebruikt wordt alsverkooppuntenopstaplaatsvoorrondvaartboten.Destadskraankandaardooreeninteressantetoevoegingzijnvoordezelocatie.B&Wheeft,doorhetvaststellenvaneen gezamenlijk startdocument, goedkeuring uitgesproken over deze gekozenplek.

Afb. historische schets Weerdsingel met kraan op de Nieuwe kade

11.

Monicabrug

Weerdsingel W

estzijde

Oudenoord

Nieuwekade

Nieuw

ekade

St. Jacobsstraat

3400 +P

Monicabrug

BRUGARMEN' TE VERW

IJDEREN?

Weerdsingel

Afb. boven Hirstorische kaart Urbis Traiecti ad Rhenum novissima et accuratissima delineatio (Kaart: *VIII*.B.h.30); Amsterdam : R. & J. Ottens, ca. 1740. Fragment ter plaatse van waar de Monicaburg nu ligt.

Situatietekening 1:500 Weerdsingel door Naked Architecture

12.

vuilrooster omzetten(onder stootbalk nieuwe vlonder)

nieuwevlonder

bestaandevlonder

entree

bestaande

vlonderraam met luik voor een inkijk vanaf het water

± 3,4m

± 3,4m

stootbalk

± 6,2m

± 3,6m

± 3,5m

PEIL = 0

WATERPEIL = 370 - P -170 -P

3400 +P

PEIL = 0

luik

pompgem

aal

Monicabrug

Weerdsingel

PEIL = 0

PEIL = 0

nieuw

hellingdeel

BRUGARMEN' TE VERW

IJDEREN?

opp. ±25m2

2200 +P

Weerdsingel W

estzijde

330 + P

houten

gevelbekleding deels

vervangen door glas

Foto's huidige situatie locatie

Situatietekening 1:200Monicaburg door Naked

Architecture13.

14.

Dewerkplaats

Met het startdocument is een nieuwe, meer praktische fase van het projectaangebroken.WezijnsamenopzoekgegaannaareengeschiktelocatievoordebouwenzijneensamenwerkingsovereenkomstaangegaanmetMuseumwerfVreeswijk.Deze werf wil de ambachten, verbonden aan de binnenvaart, behouden enbeleefbaar maken op de ‘werkende werf’. Een voorwaarde voor behoud vanambachten ligt in het doorgeven van kennis en ervaring, DeMuseumwerf heeftdan ook al sinds haar oprichting de ambitie hier vorm aan te geven. Vooruitvoeringvandebouwzijnallebenodigdefaciliteitenaanwezig.

Wijdenkendatditprojecteenaanzetkanzijnnaareenmoderneambachtsschool,voordevormingvan ‘goudenhandjes’waarzoveelbehoefteaan is.Wezullendeprojecttijddanookgebruikenomhiervormaantegeven.

De bouw

Afb. Het Statenjacht voor reparatie op de helling van de Museumwerf Vreeswijk. Diverse leden van Stichting Stadskraan waren betrokken bij de bouw van dit pronkjacht

15.

Hetleer/werkproject

StichtingStadskraanrichtzichopleerlingenzonderstartkwalificatie en waarbij een afstand tot dearbeidmarkt is ontstaan door uitschakeling uit hetscholings- en/of arbeidsproces. Deze doelgroepbeschikt over onvoldoende competenties envaardighedenomdirectbemiddeldtewordennaarde arbeidsmarkt en dreigt daardoor in een sociaalisolementteraken.

BinnendebouwvandeStadskraaniserruimtevoor20 leerlingen uit deze doelgroep om een volledigopleidingstraject te volgen. Een traject bestaat uit15 maanden intensieve praktijkopleiding in hout-en/ofmetaalbewerking,aangevuldmettheoretischescholing (BBL) en bemiddeling naar dearbeidsmarkt.

De bouwvan de kraan is hetmiddel om te komentotditdoel,maarweleenheelbelangrijkmiddel!Debouw van een object met cultuurhistorische,toeristische en educatieve waarde, te realiseren indeopenbareruimtevandestadUtrecht,vergrootdebetrokkenheid van de leerlingen bij het werk, deopleiding en bij elkaar. Bovendien bouwen deleerlingeneenmooiportfolioop.Naast voornoemde doelgroep is er ruimte voor 10stagiairestotniveauMBO3.

Afb. Ambachtelijke houtbewerking

16.

Plattegrond Begane Grond 30m2 BVO | 25m2 GBO

6775

5850

5850

Balklaag Begane Grond Doorsnede over Tredwielen

Aanzicht Vloer KapDoorsnede KruiwerkPlattegrond 1e ZolderBalklaag 1e Zolder

Tekeningen 1:100 afkomstig uit 3D model Paul Groen17.

Langsdoorsnede

5.550 +P

Peil = 0

5850

6.823 +P

11.470 +P

13.536 +P

397

1901

4900

Peil = 0

472 +P

5.575 +P

6.923 +P

Dwarsdoorsnede over tredraderen

6775

Tekeningen 1:100 afkomstig uit 3D model Paul Groen 18.

Fondsen ensponsoren

HetwerkvanStichtingStadskraanwordtmogelijkgemaaktdoorvelepartijen

19.

HaakPinakel Katrolschijf, 5 stuks

Bezetketting

TrommelasTredwiel, 2 stuks

Klamphoutenmet brillagersRolvloerdeel, 6 stuksHangijzers

Zwenkboom, 2 stuks

Ajuinkap

Werfdeur, 2 stuks

Tochzijnweernognietendoenweeenberoepopu:bijdrageninnaturazijnwelkomenukunteenonderdeelvandekraanadopteren:

Ukuntookeenleerlingsponsoren,erzijnvelemogelijkheden.Wekijkensamenmetu,uwbedrijf,oforganisatiewateengeschiktebijdrageisenopwelkewijzewijuwinbrengzichtbaarkunnenmaken.

20.

De begroting voor de bouwvan de kraan is een raming op basisvanhetvoorlopigontwerp.Ookvoordeexploitaiefaseiseenbegrotinguitgewerkt.

Stichting Stadskraan zal na plaatsing het beheer, onderhoud enexploitatie zelf ter hand nemen, in samenwerking met andereUtrechtse organisaties. Het stichtingsbestuur zal tegen die tijdwordenuitgebreidmetbestuursledenen/ofadviseursmetkennisenervaringindetoeristischesectorvandestadUtrecht.

Het terugbrengenvande stadsbuitengrachtenheeft eenpositieveinvloed op de exploitatiemogelijkheden, vanwege uitbreiding vanhetstadscentrumnaardebuitengrachten.Erontstaaninditgebiedmeertoeristische-enhorecavoorzieningen.Dekraan iseengevaarlijkemachineenzaluitsluitend inwerkinggesteld kunnen worden door goed geïnstrueerde mensen. Tochkunnen toeristen en passanten buiten openingstijden een beeldkrijgen vandewerkingvan dekraan doorhet plaatsenvan tweeplexiglaspanelenindekraan,aandeweg-enwaterkant.

Weverwachtendekraanopvastetijden,tweemaalperweekopente kunnen stellen. Daarnaast op afspraak voor groepen. Opbijzondere momenten kan de kraan ook een rol vervullen: hethijsenvandepakjesuitdebootvanSinterklaas,hethijsenvanheteerstevaatjeharingofBeaujolais,bijCultureleZondagenenopenmonumentendag.

Bouw,Beheer enexploitatie

21.21.

ComitévanAanbeveling

Drs.M.W.M.Vos-vanGortelMr.I.W.OpsteltenMr.A.WolfsenF.Th.J.M.Backhuijs

Bestuur

MartinVos voorzitterHenkLugtmeijer secretarisCorinedeJong penningmeesterJanvanSeumerensr. bestuurslid

Adviseursvanbestuur

ErikMeulenbelt (architect,NakedArchitecture)PaulGroen (werktuigbouwkundige,ErfgoedAdviesGroenBV)LiesbethBouwhuis (projectleider)DimitriMarangos (leermeester)

Stichting

22.22.22.