Colloquium Collectie-identiteit, Museum M Leuven 16/12/2014

Jürgen Vanhoutte

Waarderen en afstoten in museale collecties

Methodieken, instrumenten en projecten

WAT?

Waarde-ren = het doen van beargumenteerde en verifieerbare uitspraken over de waarde van een object of (deel)collectie, aan de hand van een vraagstelling, vooraf vastgestelde en gedefinieerde criteria, binnen een passend referentiekader en voor bepaalde belanghebbenden*

* Op de museale weegschaal. Collectiewaardering in zes stappen. Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, Amersfoort, 2013.

WAARDE(N)? Erfgoedwaarde(n) wat? Burra-charter (ICOMOS Australië, 1979, laatste 2013):

culturele betekenis (cultural significance) = som van diverse waarden; historische, sociale, wetenschappelijke, esthetische waarden voor vorige, huidige en toekomstige generaties> beschrijving van betekenis (statement of significance) = samenvatting van de waarden van een object of (deelcollectie) voor bepaalde belanghebbenden

MONUMENTEN/SITES

CULTURAL SIGNIFICANCE1979 2001

WAARDEBEPALING = RELATIEF

In relatie tot• Referentiekader: intern/lokaal, regionaal, (inter)nationaal• Belanghebbenden (sociale waarde)

Nooit absoluut• Afhankelijk van aanleiding en vraagstelling• Tijd, voortschrijdende kennis en inzichten …• Musea: veranderende collectieprofiel (collectieplan)

Waardering = momentopname

KEN JE (DEEL)COLLECTIE

Kennis is onmisbaar voor een zinvolle waarderingUp-to-date collectieregistratie = conditio sine qua non

Niet langer bij één/enkele erfgoedexpert(s) binnen museum/erfgoedinstelling

Maar multidisciplinair team van (externe) experts + belanghebbenden

waardebepaling = participatief proces

WAAROM?Collectie beheren = keuzes maken

Welke objecten worden tentoongesteld? Welke objecten worden gerestaureerd? Voor welke objecten wordt speciale verpakking voorzien?

Wordt er geïnvesteerd in klimatisatie? Welke objecten worden eerst geëvacueerd bij brand? Welke

beveiliging wordt voorzien? Welke objecten blijven in de collectie/worden afgestoten?

Waarderen = basis voor het maken van verantwoorde keuzes

COLLECTIE(RISICO)MANAGEMENTCollectiemanagement = waardenmanagement

CollectieCulturele waarden

BetekenisBelang

Toegankelijkheid

BehoudWaardeverliesminimaliseren

OntwikkelingWaarde toevoegen

GebruikWaarde operationaliseren

Waller, R.R. (2003) Cultural property risk analysis model: development and application to preventive conservation at the Canadian Museum of nature. Zweden, 2003.

MODEL KLIMAATWERK Stappenplan voor het nemen van

beslissing i.v.m. ingrepen in bewaarklimaat

Centraal: afwegen van de waarde van de collectie tegenover waarde van gebouw

Problematisch voor collecties, ensembles, interieurs in historische gebouwen (bv. kerken, kastelen enz.)

ICN, 2009

HOE WAARDEREN?

WAARDERINGSKADERS Deltaplan Cultuurbehoud (1990-94) > MUSIP (1997-99)

• Categorie A (topcollectie): voorwerpen met de hoogste status omwille van het feit dat ze uniek zijn; zogenaamde topstukken die zowel vanwege hun presentatie- en attractiewaarde als wegens hun (kunst)historische waarde feitelijk onvervangbaar zijn en die in principe permanent worden tentoongesteld (indien mogelijk)

• Categorie B (kerncollectie): voorwerpen die van belang zijn vanwege hun presentatie- en attractiewaarde of die door herkomst of inhoud museale betekenis hebben; deze zijn niet noodzakelijk permanent tentoongesteld maar verdienen een plaats in eventuele tijdelijke museale projecten

• Categorie C (ondersteunende collectie): voorwerpen die niet tot categorie A of B behoren, maar toch belangrijk zijn voor de collectie omwille van hun voornamelijk educatieve of informatieve waarde;

• Categorie D (af te stoten collectie): voorwerpen die buiten het eigenlijke werkveld van de instelling vallen of die onvoldoende museologische waarde hebben om te worden opgenomen. Deze voorwerpen kunnen in principe worden afgestoten.

WAARDERINGSKADERSSKKN, 2011RCE, 2010 RCE, 2013

STAPPENPLAN Voorbereidingsfase

• formuleer aanleiding en vraagstelling• bepaal wat je gaat waarderen, binnen welk referentiekader en wie

belanghebbenden zijn• Breng kennis in kaart en stel een waarderingsteam samen

Waardering• bepaal welke criteria relevant zijn en definieer het waarderingskader• ken waardescores toe en onderbouw deze

Verwerking resultaten• Stel een beschrijving van betekenis (statement of significance) op

Besluit of actie

REFERENTIEKADER & BELANGHEBBENDENhttp://www.cultureelerfgoed.nl/dossiers/waarderen-van-cultureel-erfgoed/museale-weegschaal

WAARDERINGSCITERIAPrimaire criteria

• Historische waarde(n)• Artistieke/kunsthistorische waarde(n)• Informatieve/onderzoekswaarde(n)• Sociale/maatschappelijke

waarde(n): actuele functie van object/collectie voor bepaalde groep/gemeenschap

• Belevingswaarde(n): emotioneel, zintuiglijk, esthetisch, associatief

• Gebruikswaarde(n): Museaal (presentatie, educatie, onderzoek) en economisch (genereert inkomsten /bezoekers/bekendheid?)

Vergelijkende criteria

• Materiële toestand• Ensemble• Herkomst• Zeldzaamheid

WAARDERINGSCRITERIA EN -KADERhttp://www.cultureelerfgoed.nl/dossiers/waarderen-van-cultureel-erfgoed/museale-weegschaal

> ontwikkelpotentieel

VERWERKING VAN DE RESULTATEN

Beschrijving van betekenis= beredeneerde en bondige tekst met een samenvatting van de waarden van een object of (deel)collectie binnen het gekozen referentiekader en voor bepaalde belanghebbenden

Waarderangorde of –groepering:ABCD-categorieën Deltaplan/MUSIPtopstukken, kerncollectie, steuncollectie, rekwisietenMuseale/niet-museale collectieWetenschappelijke/educatieve collectie

Investeringsplan:huidige waardering vs. ontwikkelpotentieel > waardeverhoging

BESLUIT OF ACTIE Besluit:

object/(deel)collectie past niet (meer) binnen het collectieprofiel van het museum (categorie D)

Actie: afstoten/herplaatsen van het object/(deel)collectie • Bewaargeving• Schenking• Ruil• Verkoop• Vernietiging

HOE AFSTOTEN?

STAPPENPLANLAMO, Leidraad voor het afstoten van museale objecten (ICN, 2006)

> transparantie, documenteren van het afstotingsproces

Voorbereiding (randvoorwaarden) Selectie Herplaatsen Afronding

> Afstoten uitsluitend op inhoudelijke basis > Opbrengsten uit verkoop mogen enkel besteed worden aan de verbetering van de kwaliteit van de collectie

VOORBEREIDING

Collectieplan > passage over selectie/afstoting Museumdirecteur heeft van eigenaar/bevoegd gezag

mandaat voor selectie en afstoting Projectmatige aanpak van grote afstotingsoperaties

• Projectteam• Voldoende tijd, mensen en middelen

Afstotingsproces zorgvuldig en transparant• Goed gedocumenteerd (informatie)• Communicatieplan (intern en extern)

SELECTIE Doel van de selectie: waarom objecten afstoten? Duidelijke selectiecriteria + referentiekader (eigen collectie,

lokaal, regionaal, (inter)nationaal) Grove selectie van af te stoten objecten > bijeenplaatsen Controle cultuurhistorische waarde, volledigheid registratie en

(foto)-documentatie, herkomst en eigendom> raadpleeg externe deskundigen> bruikleen/schenking/legaat/subsidie: beperkende voorwaarden> A/B op objectniveau, C/D vereenvoudigde procedure

Shortlist van af te stoten objecten > goedkeuring Objecten shortlist duidelijk markeren als af te stoten

HERPLAATSEN Bied af te stoten objecten altijd eerst aan andere musea aan Leg duidelijke gunningscriteria en voorwaarden vast Informeer andere musea over voornemen om af te stoten,

welke objecten, gunningscriteria en voorwaarden, manier van reageren, deadline> tentoonstelling/herplaatsingsdatabase

Geef musea voldoende tijd om te reageren op aanbod Ontwerp procedure voor afhandeling reacties > kijkdag Regel overdracht (verklaring, documentatie) + transport Geen museale interesse: schenking/ruil/verkoop buiten

museumsector > verkoop: onderhands/veiling

HERPLAATSINGSDATABASE

www.herplaatsingsdatabase.nl

STICHTING ONTERFD GOED

www.onterfdgoed.nl

AFRONDING

Opbrengsten naar verbetering kwaliteit collectie Geef in het collectieregistratiesysteem aan dat de objecten

uit de collectie zijn verwijderd Vernietiging van objecten

> bezinningsperiode> toestemming kunstenaar> garanties dat objecten daadwerkelijk vernietigd zijn

Documenteer de afstotingsoperatie (jaarverslag)> reconstructie van het proces > verantwoording, openheid van zaken

HERZIENING LAMO

Werkbaar? Te omslachtig? Wegen kosten op tegen baten?> debat De LAMO, noodzakelijk of nodeloos? (09/12/2014) > vereenvoudigde procedure voor categorie C en D

Hernieuwde versie LAMO begin 2015> mogelijkheid voor afstoting van bulk = voorwerpen met een lage erfgoedwaarde waarvan niet of onvoldoende duidelijk is hoe het museum deze heeft verworven

http://www.museumconsulenten.nl/uw-museum/collectie-en-informatiebeheer/collectiebeleid/

LOPENDE PROJECTEN/INITIATIEVEN

WAARDEREN EN AFSTOTEN IN VLAANDEREN

Globale aanpak staat nog in de kinderschoenen Bemoeilijkt door achterstand qua registratie Wel ervaring met interne waarderings-/afstotingstrajecten

binnen musea/erfgoedinstellingen Externe waardering op regionaal/nationaal niveau

moeilijk:• Ontbreken overzicht deelcollecties• Bestaande methodes/instrumenten ontwikkeld in Nederland

> vertaald naar Vlaamse/Belgische situatie• Afstoten/herbestemming: bv. geen herplaatsingsdatabank

LOPENDE PROJECTEN/INITIATIEVEN Interprovinciale werkgroep waardering, selectie en

collectiemobiliteit van roerend erfgoed• ° 2012 i.k.v. regionaal erfgoeddepotbeleid provincies• provinciale consulenten, expertisecentra, regionale en lokale

erfgoedspelers (MoWa, musea, erfgoedcellen e.a.)• afstemming en ervaringsuitwisseling i.v.m. waardering, selectie-

en afstotingsbeleid• Ontwikkelen/aanpassen van tools, in kaart brengen deelcollecties

(o.b.v. Cometa-model) + expertise

> Subwerkgroep waardering en selectie religieus erfgoed: aanpassing van het Handreiking Religieus Erfgoed naar Vlaamse context (voorzien na zomer 2015)

LOPENDE PROJECTEN/INITIATIEVEN

Pilootprojecten waarderen roerend religieus erfgoed in Oost-Vlaanderen (2014-2015): provincie Oost-Vlaanderen i.s.m. Mowa OVL, bisdom Gent, CRKC, lokale besturen, erfgoedcellen• Parochie Sint-Denijs Serskamp: i.f.v. publieksontsluiting• Parochies Zwalmstreek: i.f.v. herbestemming o.w.v.

onttrekken kerken aan eredienst (11 van de 14)• Parochie Sint-Barbara Rieme (Evergem): i.f.v. herbestemming

o.w.v. onttrekken kerkgebouw aan eredienst Gebruik van herwerkte Handreiking Religieus Erfgoed

LOPENDE PROJECTEN/INITIATIEVEN Project Agrarische erfgoedcollecties in West-Vlaanderen

(2014-2016): provincie West-Vlaanderen i.s.m. CAG• Ervaring opdoen met waardering, selectie en afstoting van

collecties landbouwmateriaal• Afstoten/herbestemmen collectie Landbouwmuseum Leiedal vzw• Afstoten/herbestemmen landbouwcollectie gemeente Heuvelland• Waarderingstraject landbouwcollectie provinciaal domein Bulskampveld

• Verwachte resultaten (2016)• Handreiking voor waardering en selectie van agrarisch erfgoed• Landbouwthesaurus• Draaiboek voor registratie van landbouwwerktuigen en -machines

AFGERONDE/LOPENDE TRAJECTEN …

Stadsmuseum Lokeren

MOT Grimbergen

Jenevermuseum HasseltMIAT Gent

Stadsmus HasseltKMSKA Missiecollecties

Wielermuseum RoeselareBakkerijmuseum Veurne

FARO: COLLECTIEWAARDERING EN AFSTOTING

Workshop (teach-the-teacher) methodiek ‘Op de museale weegschaal’ i.s.m. RCE en Fotomuseum Antwerpen

Project over het gebruik van studiecollecties i.s.m. UA en Modemuseum Antwerpen

Collegagroep collectiebeleidsplanning in erfgoedbibliotheken i.s.m. Vlaamse Erfgoedbibliotheek

Opvolgen interprovinciale werkgroep waarderen en selectie Sectorbrede studiedag collectiewaardering en afstoting Collegagroep waarderen, selectie en afstoting van museale

collecties?

LEESTIPS• http://www.depotwijzer.be/waard

eren• http://

www.depotwijzer.be/selecteren-en-afstoten

• http://www.museumconsulenten.nl/uw-museum/collectie-en-informatiebeheer/collectiebeleid/

• http://www.cultureelerfgoed.nl/dossiers/waarderen-van-cultureel-erfgoed

ICN, 2007