Christelijke symbolen van A tot Z

17

description

Een fragment

Transcript of Christelijke symbolen van A tot Z

Page 1: Christelijke symbolen van A tot Z

Symbolen, afbeeldingen en tekens krijgen steeds meer aandacht in

onze zo visueel ingestelde tijd. Dit geldt voor internet, de televisie en

de pers. Maar ook voor het onderwijs en de jonge generatie.

Ook het toerisme en de reiswereld dragen hieraan bij. We zien meer

en krijgen meer te zien. Zo komt ook de fascinerende en soms

geheimzinnige traditie van de christelijke symboliek en kunst dichterbij.

Christelijke Symbolen van A tot Z biedt noodzakelijke informatie, om

de betekenis en de achtergrond van de geloofssymbolen en de

christelijke kunst van toen en nu beter te verstaan. Zodat we meer

leren, meer ontdekken, meer zien.

Christelijke Symbolen van A tot Z behandelt in de vorm van een

beknopt woordenboek o.a. de symboliek uit Oude en Nieuwe

Testament, van Christus, Maria, apostelen, heiligen, engelen,

van planten, dieren, vormen en getallen, van zinnebeelden,

christelijke kunst en liturgie. Voor het gebruik is geen uitgebreide

kunsthistorische kennis vereist. Het boek is ruim geïllustreerd.

Dit boek mag niet ontbreken in de catechese, in het onderwijs.

Predikanten, liturgisten, bloemschikgroepen, beeldende

kunstenaars, maar ook bezoekers van musea, tentoonstellingen,

of oude kerkgebouwen en geïnteresseerden in geschiedenis en

symboliek vinden in dit handzame naslagwerk een praktische gids.

Het maakt de verrassende beeldtaal, de kunst en de iconografie van

het christendom toegankelijk voor iedereen.

Alfred C. Bronswijk, theoloog en publicist te Zwolle, heeft als dichter

en schrijver tal van publicaties op zijn naam staan. Zijn bijzondere

aandacht gaat uit naar de relatie tussen geloof en kunst.

www.boekencentrum.nl

Christelijke symbolen plano 13-12-2005 15:55 Pagina 1

Page 2: Christelijke symbolen van A tot Z

binnenwerk christelijke symbolen def. 14-12-2005 15:13 Pagina 2

Page 3: Christelijke symbolen van A tot Z

Alfred C. Bronswijk

Christelijke symbolen van A tot Z

Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer

binnenwerk christelijke symbolen def. 14-12-2005 15:13 Pagina 3

Page 4: Christelijke symbolen van A tot Z

www.boekencentrum.nl

Ontwerp omslag: Mulder van Meurs, AmsterdamVormgeving binnenwerk: Studio Anton Sinke

ISBN 90 239 1351 5NUR 706/646

© 2006 Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen ineen geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze,hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zondervoorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

binnenwerk christelijke symbolen def. 14-12-2005 15:13 Pagina 4

Page 5: Christelijke symbolen van A tot Z

Voor Jona Luka, Hannah Wija en Sien Frederiek – kinderen van de toekomst.

Met dankbare herinnering aan de inspirerende tijd in deHoofdhofgemeente, Zwolle-Berkum.

binnenwerk christelijke symbolen def. 14-12-2005 15:13 Pagina 5

Page 6: Christelijke symbolen van A tot Z

binnenwerk christelijke symbolen def. 14-12-2005 15:13 Pagina 6

Page 7: Christelijke symbolen van A tot Z

Woord vooraf

Christelijke Symbolen van A tot Z is een beknopt handboek. Aan de handvan een alfabetisch register biedt dit boek een brede thematische toe-gang tot de fascinerende wereld van de christelijke beeldtaal en de sym-boliek. Symbolen worden verklaard. Visuele voorstellingen worden uit-gelegd. De vele verbanden tussen de bijbel, de bijbeluitleg, de kerkelijkeliturgie, de beeldende kunst en de kerkbouw met de geloofstraditie wor-den verduidelijkt. Heiligen worden voorgesteld. Achtergrondverhalenworden verteld.

In dit boek ligt het accent in de eerste plaats op wat ogen kunnen zien,op de visuele symbolen en op de beschrijving van zichtbare uitbeeldin-gen – op de iconografie van de christelijke kunst. Maar ook de christelij-ke eredienst, de liturgie komt aan de orde. De feesten, de kleuren, dehoudingen van de gelovigen, enzovoort zijn immers evengoed bestand-delen van de symboolwereld van het christendom, als de architectuurvan het kerkgebouw, de gewijde voorwerpen of de legendes rond de hei-ligen en de bijbelse gestaltes.

De bijbel krijgt als belangrijke bron van de meeste symbolen en voor-stellingen in dit boek de noodzakelijke aandacht. Verwijzingen naarvindplaatsen in de bijbel – veelal met afkortingen aangegeven – begelei-den de meeste onderwerpen. Voor de citaten is gebruik gemaakt van deNieuwe Bijbelvertaling (NBV). Naar de apocriefe boeken wordt niet spe-cifiek verwezen. Wat het geheel van de onderwerpen betreft, is hoofdza-kelijk gekeken naar de kunst en de symboliek van de kerken in het wes-ten, dat wil zeggen naar de (rooms-) katholieke en de protestantse tradi-tie. De kunst, liturgie en symboliek van het oosters-orthodoxe christen-dom komen terzijde aan bod. Een enkele keer wordt verwezen naar detraditie van de islam en het jodendom. Dat de Middeleeuwen vaak aande orde komen ligt, historisch gezien, voor de christelijke kunst en sym-boliek in de aard van de zaak.

Verwijzingen naar besprekingen elders worden met een * (asterisk) ach-ter het trefwoord aangegeven. Hoe uitgebreid ook, Christelijke symbolenvan A tot Z pretendeert niet volledig te zijn. Voor wie dieper op de stofwil ingaan, is daarom voor verdere studie achter in een literatuurlijst

7

binnenwerk christelijke symbolen def. 14-12-2005 15:13 Pagina 7

Page 8: Christelijke symbolen van A tot Z

opgenomen. Een zeer ruime hoeveelheid illustraties begeleidt en ver-duidelijkt de tekst. Dankzij de medewerking van Museum Catharijnecon-vent te Utrecht konden ook foto’s van authentiek historisch beeldmate-riaal worden opgenomen. Het kleurenkatern toont eigentijds symbo-lisch werk van hedendaagse kunstenaars, merendeels leden van de CNV-Kunstenbond. De beeldverantwoording van deze werken treft de lezer oppagina 121.

Het boek neemt geen stelling in wetenschappelijke discussies. Het wileen praktisch naslagwerk zijn. Bezoekers van kerken en musea, vanpaleizen en raadhuizen, reizigers in binnen- en buitenland, maar ookmensen met een kunsthistorische interesse vinden hier hun materiaal.Beeldende kunstenaars kunnen er stof en inspiratie uit opdoen. En,omdat in dit boek de horizon van de kerkgeschiedenis en van de theolo-gie breed zichtbaar wordt is het van veel nut voor kerk en school, in hetgodsdienstonderwijs, voor de liturgische praktijk en voor de toerustingvan gemeentes en parochies.

Juist nu de belangstelling voor de religieuze symboliek alom groeit, isChristelijke symbolen van A tot Z een handzame gids, die bijdraagt aan hetbeter verstaan van de fascinerende beeld- en symbolentaal van twintigeeuwen christendom.

Alfred C. BronswijkZwolle

8

binnenwerk christelijke symbolen def. 14-12-2005 15:13 Pagina 8

Page 9: Christelijke symbolen van A tot Z

AADe letter A, alfa*, de eerste lettervan het Griekse alfabet verwijstnaar de Drie-eenheid*, omdat dezeletter wordt geschreven met drie*pennenstreken.

A.D.Afkorting van Anno Domini*.

A.M.D.G.Afkorting van Ad Majorem DeiGloriam*.

A en ωω – alfa*, omega*

Aanbidding door de herdersDe aanbidding van het Christus-kind door de herders wordt nietuitdrukkelijk in het evangeliegenoemd. Met name de vroomheidvan Franciscus* en zijn beweginghebben hier in de dertiende eeuw

wel de nadruk op gelegd. Ook werdde aanbidding door de herdersbeeldend en met levende personendoor hem nagespeeld. Traditioneelzien we, naar analogie van de driewijzen, zonder dat we weten hoe-veel herders het Kind hebben aan-beden, ook steeds drie* herders, dieuiterlijk de jeugd, de volwassen-heid en de ouderdom verbeelden.Dit is een symbolische manier vanzeggen dat het een plicht is omheel het leven door Christus* teaanbidden. In de Gulden Legende*wordt de aanbidding in details uit-gewerkt. De herders zouden ookgeschenken hebben gegeven: eenherdersfluit, omdat Christus* alle

9

Van links naar rechts:hoofdletter alfa enkleine letter omega.Hoofdletters alfa enomega. Alfa enomega verbondendoor Tau-kruis. Alfaen omega met Chris-tusmonogram.

Geboorte van Chris-tus, aanbidding doorde herders. Deel vaneen retabel. Utrecht,1480/1499.

Altaarstuk met aan-bidding der herders.H. Hondius, 1664.

binnenwerk christelijke symbolen def. 14-12-2005 15:13 Pagina 9

Page 10: Christelijke symbolen van A tot Z

mensen met de muziek van hetevangelie blij zou maken; een her-dersstaf*, omdat hij de goede her-der* is en een lam*, als een verwij-zing naar het Agnus Dei* en zijntoekomstig offer.

Aanbidding door de WijzenMatteüs vertelt dat de wijzen of demagi (Gr. magos = sterrenduider,priester) het kind kwamen aan-

bidden (Mat. 2:1-12). Al vrij vroegsprak men van koningen, omdatmen in hun komst de vervullingzag van de profetie van Jesaja 60:6,10 en van Psalm 71:10. Vanaf vroeg-christelijke tijden is veel belanggehecht aan het beeldthema van deadoratie of de aanbidding van dedrie* koningen. Het motief komt alin de kunst van de catacomben*voor. Het tafereel van de aanbid-

10

Aanbidding door deWijzen. Olieverf.Noord Nederland,1520/1525.

binnenwerk christelijke symbolen def. 14-12-2005 15:13 Pagina 10

Page 11: Christelijke symbolen van A tot Z

ding geeft ook aanleiding om aller-lei elementen uit de apocriefe* ver-halen rond Maria* en Jozef* uit tebeelden. Vooral nadat de kerkver-gadering van Efeziërs in 431 aanMaria de titel ‘Moeder Gods’ hadverleend. De verering van Marianam daarna intensief toe en daar-mee de beelden die van deze ver-ering getuigden, of hiertoe inspi-reerden. Het aantal van de wijzen isop zich onbekend, maar wordtafgeleid van het aantal geschenken.De namen van de Drie Koningen*komen niet voor in de bijbel, maarzijn ontleend aan de GuldenLegende*. In voorstellingen heeftelk van de drie een andere leeftijd.Melchior, de oudste, is een grijs-aard. Hij schenkt het goud*, sym-bool van goddelijkheid en koning-schap. Caspar is jeugdig, baardloos.Hij geeft de wierook*, symbool vanaanbidding en gebed. Balthasar, delaatste, is licht getint en biedtmirre* aan, waarvan kostbare bal-sem wordt gemaakt, symbool vanhet lijden en sterven van Christus*.Zo vertegenwoordigen deze driemannen symbolisch de drie toenbekende werelddelen – Europa,Afrika en Azië – maar ook de drielevensfasen van de mens. De aan-bidding van de Wijzen in gezel-schap van engelen* en herders biedtkunstenaars de mogelijkheid tothet scheppen van indrukwekkende,bewogen en kleurrijke taferelen,die vooral in de tijd van de barokgeliefd waren. In de volkskunstinspireerde de aanbidding tot fraaigedetailleerde kribbekunst.

Aanbidding van het Lam –Agnus Dei*, apocalyptische motie-ven*

Aankondiging – annunciatie*

AapDe aap is een zinnebeeld vanonstandvastigheid en van zinnelij-ke lust, zodoende ook het symboolvan de duivel*. Een vruchten eten-de aap is in de Middeleeuwen eenverwijzing naar de zondeval*, diezich vooral manifesteert in dezonde van de ketterij. Een aap aaneen ketting wijst op het tegendeel,namelijk op de door het geloof*overwonnen zonde en op de doorde deugd* geboeide ondeugden*.

AarDe aar en de korenaar zijn symbo-len van Christus*. Hij is het brood*dat leven geeft (Joh. 6:35, 48).Zodoende verwijst de aar ook naarhet sacrament* van de eucharistie*of het heilig avondmaal*. In alge-mene zin is de korenaar als natuur-symbool zinnebeeld van het jaar-getijde* van de lente.

Aardbol met kruis – Christus-symbolen*

AardeDe aarde kan, overeenkomstig hetspraakgebruik, zowel de betekenishebben van aarde als een van devier* elementen* naast lucht*,vuur* en water*, maar ook van deaarde als de wereld, het door demensen bewoonde gebied. Naar

11

Twee vissen en een korenaar. Afbeeldingop een oud-christelij-ke zegelring.

binnenwerk christelijke symbolen def. 14-12-2005 15:13 Pagina 11

Page 12: Christelijke symbolen van A tot Z

oude voorstellingen is de aarde eendoor water* omgeven plat vlak. Hetvierkant* is het gebruikelijke sym-bool van deze bewoonde wereld envan het aardoppervlak, dat op oudewereldkaarten dan ook inderdaadvierhoekig* wordt voorgesteld. Hetaardse staat model voor het fysiekeen voor het stoffelijke en is detegenpool van het hemelse en vanhet bovennatuurlijke, waarnaar demens moet streven (Kol. 3:2). Deaarde als wereldbol of als aardkogelomgeven door de zeven* kristallensferen* – een antieke opvatting dieook door de kerk werd overgeno-men – zien we terug als de zetel ofals de voetenbank van de Heer (Jes.66:1). In latere afbeeldingen draagtChristus* de aarde in zijn hand alseen soort rijksappel.Als personificatie wordt de aardevoorgesteld als ‘moeder aarde’, alseen vrouw met een mand met aren*en vruchten, die twee* kinderenzoogt. Soms zien we deze zogendevrouw terug onder het kruis* vanChristus*, in de betekenis van deaarde die door zijn kruisdood wordtverlost. Hoogste eerbied en aanbid-ding werden in de oudheid uitge-drukt door zich voor iemand platop de grond neer te werpen, of doorte knielen met het hoofd op deaarde gedrukt. Dit godsdienstigegebaar* vinden we nog terug in dezogenoemde prosternatie, bijvoor-beeld in de wijdingsliturgie vanpriesters. Ook in de islam is ditgebaar van eerbied behoudengebleven, als een onderdeel van hetverplichte, dagelijkse gebed.

AardbeiDe aardbei, die als geneeskrachtigeplant het bedrukte gemoed kangenezen, is, mede door de zachtegeur en de kwetsbaarheid van devrucht, gezien als een verwijzingnaar Christus*, die door zijn liefde*en zachtheid de mens geneest.

Aardse drie-eenheid – heiligefamilie*

AäronAäron, de broer van Mozes*, is sym-bool van de priesterlijke uitverkie-zing en van de geestelijke macht.Hij was de eerste joodse hogepries-ter en is een basissymbool en debijbelse prefiguratie, de voor-afbeelding, van het christelijkepriesterschap. Aäron wordt in dekunst pas laat weergegeven. Hijdraagt gewoonlijk een enigszinsgewijzigd bisschopsgewaad. NaarExodus 28 is hij vaak herkenbaaraan het borstschild met de twaalf *edelstenen* en de kunst geeft hemeen dwars op het hoofd geplaatstemijter*. Zijn attributen* zijn eenboek*, een wierookvat, maar vooraleen bloeiende staf* van amandel-hout, naar aanleiding van het won-derverhaal uit Numeri 17:1-11.Daar wordt verteld hoe zijn stafgelijktijdig knoppen, bloemen énamandelvruchten droeg. De aman-deltak of -staf met bloesem zonderbevruchting werd in de Middel-eeuwen graag gezien als een sym-bool voor de maagdelijkheid en dereinheid van de maagd Maria*.

Christus draagt deaarde in zijn hand. Kathedraal Luik.

12

binnenwerk christelijke symbolen def. 14-12-2005 15:13 Pagina 12

Page 13: Christelijke symbolen van A tot Z

AäronsstafAäron* was de oudere broer en hel-per van Mozes*. Zijn staf* bezat bij-zondere krachten (onder andere Ex.7:9). Typologisch* werd deze staf,omdat hij door een wonder totbloei kwam (Num. 17:23), een voor-beeld voor de maagdelijkheid vanMaria*, en van de staf van Jozef*.Deze bloeiende amandeltak of staf,die vrucht droeg zonder te zijnbevrucht, zien we terug op meerde-re kerstvoorstellingen en afbeel-dingen van Maria en op afbeeldin-gen van haar maagdelijke echt-genoot Jozef*. Niet in de laatste plaats door de taalgelijkenis van de Latijnse woorden voor maagd (=virgo) en voor tak (= virga).

AartsengelenDe zeven* aartsengelen vormen eenvan de negen* groepen of koren*van engelen*. Zij zijn de leiding-gevenden van de engelenkoren*.Volgens de bijbelse tekst is alleenMichaël* een aartsengel. De tradi-tie kent deze titel echter ook toeaan Gabriël* en aan Rafaël*, hoeweldie in de bijbel slechts engelenworden genoemd. De namen vande vier overige aartsengelen – Uriël,Barachiël, Jehudiël en Sealtiël –worden ontleend aan de laat-jood-se apocriefe* literatuur. Het zeven-tal wordt afgeleid uit het deutero-canonieke* boek Tobit (12:15).

Aartsvaders, Patriarchen*

AbelAbel is de tweede zoon van het eer-

ste mensenpaar Adam* en Eva*. Hijwerd gedood door zijn ouderebroer Kaïn. Abel was schaapherderen is het oudtestamentische proto-type* van Christus*, dé ‘goede her-der’. Zijn gewelddadige dood is ookeen voorafschaduwing van de krui-siging*. Jezus noemt Abel de eerstemartelaar* (Mat. 23:35). Hij wordtals een van de rechtvaardigen ge-red uit het dodenrijk bij Christus’nederdaling* ter helle.

AbgarbeeldIn het vroegere christendom komtde vraag naar een authentiek beeldvan Christus*. Zo er al portrettenvan hem bestonden, authentiekeChristusbeelden* zijn niet bewaard.De vraag naar het ware gelaat enhet juiste portret stimuleerde het ontstaan van legendes overauthentieke portretten van deHeer, die niet door mensenhandengemaakt zouden zijn, de zoge-noemde acheiropoiètoi*. Beroemdis het verhaal van koning Abgarvan Edessa. Deze verzocht Christusom een portret, waarop deze eenafdruk van zijn gelaat achterliet ineen zweetdoek – een mandulion* –en deze met een brief naar Edessazond. Het verhaal wil dat het heili-ge mandulion veel wonderen heeftverricht en Edessa voor de inval vande Perzen heeft behoed. Het doekmet het veronderstelde ware gelaatbehoorde lange tijd tot de belang-rijkste schatten van Byzantium,totdat de kruisvaarders Constanti-nopel plunderden en het doek in1204 naar het westen brachten.

13

binnenwerk christelijke symbolen def. 14-12-2005 15:13 Pagina 13

Page 14: Christelijke symbolen van A tot Z

Drie plaatsen – Parijs, Rome enGenua – zeggen over het Abgar-beeld te beschikken. Het Abgar-beeld, ook wel het mandulion,heeft de iconografie van het Chris-tusgelaat in oost en west wezenlijkbeïnvloed.

AbrahamDe eerste aartsvader*, Abraham, ishet symbool van de door God* uit-

verkoren mens en tegelijk een zin-nebeeld van onvoorwaardelijkegeloofstrouw. Abraham, over wiensbewogen levensgang het Oude Tes-tament* uitvoerig vertelt (Gen. 12-25), is de geestelijke stamvader vandrie* wereldgodsdiensten: joden-dom, christendom en islam. Hij isde eerste vertegenwoordiger vanhet nieuwe mensengeslacht: degelovigen. Verschillende motieven

Abraham offertIsaäk. Olieverf. S. deBray, 1640/1649.

14

binnenwerk christelijke symbolen def. 14-12-2005 15:13 Pagina 14

Page 15: Christelijke symbolen van A tot Z

uit het leven van Abraham spelenin de christelijke symboliek eenbelangrijke rol. Allereerst hetbezoek van de drie mannen of enge-len* uit Genesis 18. Dit bezoekwordt doorgaans gezien als eenprototype van de openbaring vande Drie-eenheid* en is daarom veelafgebeeld als symbool van de Trini-teit*. In de kerken in het oostenwerd het motief van dit bezoek, nade beeldenstrijd aldaar, de meestgeliefde weergave van het geheimvan de drie-enige God. Het offervan Abrahams zoon Isaäk* (Gen.22:1-19) is in de christelijke typolo-gie* vooral gezien als een oudtesta-mentische vooruitwijzing naar hetlijden en het offer van Christus* enis in die zin populair geworden.Naar de moslimtraditie wil, is dehuidige Omar-moskee, de ‘Rots-koepel’ in Jeruzalem, de plaats waarhet offer van Isaäk zou hebbenplaatsgevonden. Verder kent degewijde kunst het symbool vanAbraham, zittend met een aantalkleine menselijke gestalten in eendoek op zijn schoot. Dit is, naarLucas 16:22, de voorstelling van‘Abrahams schoot’, een symboolvan de uitverkorenen na het laatsteoordeel*. Op de afbeeldingen draagtAbraham meestal het pallium, debrede Griekse mantel, die in deoudheid zeer populair was. Alsattribuut* heeft aartsvader Abra-ham vaak een offermes, verwijzendnaar het offer van zijn zoon. Ookwel, naar de plaats waar ooit zijntenten stonden – de eikenbossenvan Mamre – een eik*.

Abrahams schoot, Abraham*

AbsisDe nisvormige halfronde, somsveelhoekige ruimte in het kerkge-bouw*. In de absis is de plaats voorde geestelijken. Vaak is ook hier hetaltaar gesitueerd. In het gotischekerkgebouw is de absis vaak ver-groot tot het priesterkoor of hetpresbyterium* en wordt het dik-wijls met het koorhek* van hetkerkschip* gescheiden.

AcaciaVan de acacia wordt veronderstelddat dit de struik was, die branddeen zelf niet verbrandde en waarinde engel* Gods aan Mozes* ver-scheen (Ex. 3:2). De acacia is daar-door het symbool van de onsterfe-lijkheid en van de ziel*.

AcanthusAl in de Griekse architectuur sierdehet weelderige acanthusblad debouwwerken en was het een popu-lair symbool voor de levensbloei.Vanwege de doornen*, waarvan de

Kapiteel met acant-husbladen en christe-lijke symbolen.

15

binnenwerk christelijke symbolen def. 14-12-2005 15:13 Pagina 15

Page 16: Christelijke symbolen van A tot Z

bladen zijn voorzien, staat het ooksymbool voor het doornige levens-pad. Voor de christenen verwees deplant naar de uiteindelijke over-winning van het eeuwige leven, naeen leven vol moeiten. Vandaar datmen het acanthusblad vaak tegen-komt op grafmonumenten.

Acheiropoiètos – Christus-beeld*, Abgarbeeld*

AchtIs zeven* het getal* van de volheid,de daaropvolgende acht is het getalvan de heilige volkomenheid* envan de nieuwe schepping. Het is deverdubbeling van vier*, het getalvan de wereld en van de hemelrich-tingen. Tegelijk is acht het getalvan het geluksrad* en van het suc-cesvolle begin. Acht mensen wer-den in de ark* van Noach* gered.De kerk koos als haar wekelijksevierdag de dag van de opstanding*,de eerste dag* van de joodse week –de achtste dag dus. Hieruit ontwik-kelde zich de latere christelijkezondag*. De joodse besnijdenisvond plaats op de achtste dag. Inaansluiting daarop werd ook deheilige doop*, de besnijdenis vanhet hart, in verband gebracht methet getal acht. De achthoekige* ofoctogone* vorm van veel antiekebaptisteria*, doophuizen*, en vandoopvonten* gaat hierop terug. De zaligsprekingen* van Christus*,Matteüs 5:1-12, in de kerkhistoriewel gezien als de hoogste maatsta-ven van de christelijke volkomen-heid, zijn ook acht in getal.

AchthoekUit het kwadraat* of vierkant* kanmet behulp van kruislijnen eenachthoek, ook wel octogoon*genoemd, worden geconstrueerd.Oudchristelijke doophuizen*, debaptisteria*, werden meestal ge-bouwd in de vorm van een acht-hoek. We zien dezelfde vorm terugin veel christelijke doopvonten*.De symboliek van deze vorm gaatterug op de meervoudige betekenisvan het getal acht*, als het getalvan de nieuwe week en van dedoop, de besnijdenis van het hart.

Adam en EvaOp de zesde* scheppingsdag werdde mens geschapen. Het mensen-paar komen we al tegen in de vroeg-christelijke kunst. Met name alseen reactie op de toenmalige leervan het gnosticisme – een stromingbinnen de oude kerk, die de mate-rie verachtte en het menselijkelichaam ten achter stelde bij deziel*. In de vroege Middeleeuwenzijn Adam en Eva nauwelijks afge-beeld. Ze verschijnen weer in dedertiende eeuw in veel kerkporta-len. Nu als de stamouders van demensheid en vooral als de voorou-ders van Christus*. Adam en Evazijn in de regel ongekleed afge-beeld, met een vijgenblad* of metbladeren, om hun naaktheid tebedekken, zoals Genesis 3:7 vertelt.Korenaren* en een lam*, symbolenvan de landbouw en van de vee-teelt, zijn vaak hun attributen*.Deze attributen herinneren de kij-ker er aan dat het eerste mensen-

16

binnenwerk christelijke symbolen def. 14-12-2005 15:13 Pagina 16

Page 17: Christelijke symbolen van A tot Z

paar uit het paradijs* is verdrevenen nu, net als alle andere mensenlater, moeten werken om in hunonderhoud te kunnen voorzien. Opgrond van de oude legende dat Gol-gota* (= schedeplaats) de grafheu-vel was van de eerste mens, zien weop veel kruisafbeeldingen* de sche-del* van Adam onder het kruis vanChristus liggen. Eva en Maria*, alsde nieuwe Eva, worden dikwijlsmet elkaar als tegenbeelden in verband gebracht. Net als de eersteAdam tegenover Christus, de twee-

de Adam. In oosters orthodoxe kerken is de voorstelling van het bezoek van Christus aan hetdodenrijk of aan de voorhel* – denederdaling* in de hel, maar daaranastasis* (Gr. = opstanding) ge-noemd – zeer geliefd als opstan-dingsmotief. Daarop is te zien hoeChristus als eerste het evangeliebrengt aan het eerste mensenpaar.In plaats van Ekklesia* en Synago-ge* staan soms Adam en Eva naasthet kruis op kruisafbeeldingen.Vooral de scène van de verzoeking

Schepping van Evauit de zijde vanAdam. Uit de Welt-chronik van Hart-mann Schedel, 1493.

17

binnenwerk christelijke symbolen def. 14-12-2005 15:13 Pagina 17