Businessblad voor innovatieve ondernemers in Limburg | www.changelimburg.nl

Change Nr. 3Juli/

Augustus 2013

Jaargang 2

Prof. Luc de Witte:

Robot gaat thuiszorg een handje helpen

SocialeWerkvoorziening: tikkende tijdbommet een korte lont

Waarom eigenlijk geen virtuele campus?

2 | Highlights

In deze uitgave Sabine van Wylick is gek

van Augmented Reality

Op 6 september valt besluit overCulturele Hoofdstad

10 16

Spannende date viadr. Danielle Twardy

12

Gebrek aan zelfvertrouwenen durf creëert formidabeleafhankelijkheid van consultants

32Nieuwsbrief?Aanmelden via

changelimburg.nl

Eén jaar Change. ‘Markt verklaarde ons voor gek’

31

3 |

1 Ga naar Layar.com en download de Layar-app of via de App-store, Google Play Store of BlackBerry App World.

2 Open de Layar-app op uw smartphone/tablet

3 Klik op het scan-icoon naast de zoekbalk

4 Houd uw smartphone/tabletca-mera boven de pagina met een Layar-icoon

5 Klik op de scanknop ‘Top to view’ en wacht heel even tot de pagina tot leven komt

6 De Augmented Reality laag van CHANGE opent zich op het scherm van uw smartphone/tablet

Augmented RealityStap voor stap

Deze app ondersteunt de volgende modellen: BlackBerry 9800, 9810, 9850, 9860, 9900, 9930 en 9981.

Is mijn smartphone of tablet geschikt om de Layar app te downloaden?

De Layar app is een gratis app, verkrijgbaar op Android en iOS platformen. Op het Android platform worden apparaten (incl. tablets) on-dersteund met Android v2.2 en hoger. Let op: Android apparaten met een schermresolutie van 320x240 of lager kunnen niet geüpgraded worden naar een Layar Versie van v6.0 of hoger. Dit betekent dat deze apparaten niet de moge-lijkheid hebben om de digitale content te zien. Op het iOS platform worden iPhone 3GS, 4, 4s, 5, iPad2 & 3 en nieuwere apparaten op iOs 4.3 en hoger ondersteund.

En hoe zit het met Blackberry?

De Layar app kunt u downloaden met de vol-gende Blackberry toestellen: 9800, 9810, 9850, 9860, 9900, 9930 en 9981.

Op www.layar.com staat een filmpje over de

Layar app, en wat je met die app allemaal kunt

laten zien.

Eerst de Layar-app downloaden op uw smartphone of tablet

STOP!

4 | Informatie

Businessblad CHANGE beoogt een verandering en omwenteling

in het Limburgse medialandschap. Een transitie via multimediale

concepten en toepassingen, met links naar websites, filmpjes, com-

mercials en online webshops.

5000 exemplaren per post ...CHANGE verschijnt 6 keer per jaar in een oplage van 5000 exempla-ren. Die worden (gratis) per post verstuurd naar het ‘grote’ MKB in Limburg, overheden en kennisinstellingen.

En online: changelimburg.nlOp die website staat ook informatie over digitale toepassingen die CHANGE voor u kan realiseren.

Filmpje: Geert van Gemert

Kijk hoe CHANGE vernieuwt

changelimburg.nl

Businessblad voor innovatieve ondernemers in Limburg

5 |

UitgeversFrits KeulenDave KremerJos van Wersch

HoofdredacteurJos van Werschjosvanwersch@

changelimburg.nl

M 06 – 215 18 543

Verkoop commercials/ advertenties en digitale toepassingenVinda MediaT 0475-463 465

F 0475-464 552

E fons@vindamedia.nl

www.vindamedia.nl

Havenstraat 2A

Postbus 7160

6050 AD Maasbracht

Multimediale conceptenBas Zelissen (www.mainport.nl)

VormgevingSandra van Kessel(www.andidruk.nl)

DistributiePostNL

Businesspost Limburg

Internet info@changelimburg.nlwww.changelimburg.nl

ContactgegevensAndi Druk bvAfrikalaan 40

6199 AH

Maastricht-Airport

T 043 - 366 71 60

F 043 - 364 63 06

E frits@andidruk.nl

I www.andidruk.nl

Correspondentie-adresAndi Druk bvPostbus 66

6190 AB Beek

U kent ze vast wel: de spin-off, het multiplieref-fect, de win-winsituatie, het triple helix model, de Kennis-As Limburg i.o, de drie campussen, de hotspots, Brainport 2020 niet te vergeten.

Voor de firma Action is dat alles een ver-van-haar-bed-show. Die zocht bouwgrond tegen een aantrekkelijke prijs op een perfect gelegen loca-tie en opent in 2014 een internationaal distri-butiecentrum in Echt-Susteren. Waar, mind you, zo’n kleine zevenhonderd (voornamelijk laagge-schoolde) Limburgers aan de slag kunnen.

Er komt een dag, denk ik, dat we ons met z’n allen afvragen waar de echte werkgelegenheid zit. Dus dat je niet alleen spannende dingen bedenkt voor de rest van de wereld, mede met dank aan innovatiesubsidies van de overheid, maar dat ‘wij in Limburg’ er ook nog iets aan hebben als het om aantoonbare werkgelegenheid gaat. Het zal toch niet de maakindustrie zijn die we hebben afgeschaft? Of dat gewone, am-bachtelijke werk voor die tienduizenden Lim-burgers die niet hoogopgeleid zijn? Vast niet.

josvanwersch@changelimburg.nl

hoofdredacteur

ColofonCHANGE is een tweemaandelijks businessblad voor

Nederlands-Limburg dat print en online combineert op

basis van multimediale toepassingen.

2e jaargang, nummer 3

Oplage/DistributieOnline (www.changelimburg.nl) en 5000 exemplaren op

print, per post verzonden naar het grote(re) MKB, kennis-

instellingen en (semi-)overheden in Nederlands-Limburg

Partnerships

Aantoonbare werkgelegenheid

6 | Arbeidsmarkt

Marcia Luyten is cultuurhistoricus, econoom, publicist en sinds dit voorjaar presentator van het tv-programma Buitenhof. Deze gebo-ren Limburgse is bezig aan een boek over onze provincie, Het geluk van Limburg. Aan de hand van het leven van de Kerkraadse volkszanger Jack Vinders, laat Het Geluk van Limburg de gloriedagen van de mijnen zien – en hun on-dergang. Luyten ziet iets groots in iets kleins ‘en daarover schrijf of vertel ik een verhaal.’ Zo rijdt zij op zekere dag met haar kinderen op de achterbank - door heuvels en velden, dan langs vijver, kerk en kasteel - haar geboortedorp Wijnandsrade binnen. “Wanneer ik de straat van mijn ouders in draai, vraagt mijn zoon van

De bittere les van 1965Sociale innovatie op arbeidsmarkt nu sociale werkvoorziening stilaan verdwijnt

Staatssecretaris Jetta Klijnsma van SoZaWe

heeft voor sw-bedrijven een ‘sterfhuisconstruc-

tie’ voor ogen nu Den Haag besloten heeft dat

het complete sociale domein op de schop gaat.

Iets dergelijks zei Joop den Uyl toen hij in Heer-

len de sluiting van de mijnen aankondigde. Het

verschil met toen en nu is dat sociale innovatie

in 1965 nog niet bestond. Wie in Limburg pakt

de handschoen op?

Ger Koopmans (links), net als Mirjam Sterk toen nog Tweede Kamerlid, op werkbezoek bij de sociale werkvoorziening in Limburg. Rechts L1-verslaggever Lex van Moorsel.

7 |

zeven: Wonen er in Limburg alleen maar oude mensen? Het lijkt wel een openluchtbejaar-denhuis”, schrijft Luyten in NRC Handelsblad onder de kop: Grijs Limburg is juist tegen al-les wat vergrijzing draaglijk maakt. Later pu-bliceert zij een tweede verhaal over haar ge-boortestreek, dit keer met als titel Renaissance in Zuid-Limburg. Pardon? Toch kloppen beide elkaar tegensprekende titels, het is maar net welk vertrekpunt je hanteert.

‘De elite stond te juichen’

Luyten interviewt ook de Heerlense wethou-der Riet de Wit. Die zegt: “De elite van de stad [Heerlen] stond te juichen toen de mijnen slo-ten. De mijnwerker zat te huilen in zijn huis. Deze arbeiders waren niet sterk genoeg om

nieuwe kansen te pakken.” De Wit refereert daarbij aan Joop den Uyl, op een dag in 1965, als het weerbericht in het Limburgs Dagblad een geheel bewolkte dag voorspelt bij een matige wind uit het zuidzuidwesten. Op het schouwburgplein in Heerlen staat een vader van vier kinderen; twaalf, negen, zes en drie jaar oud. Hij is mijnwerker, ondergronds. Als de avond valt, zegt de vader tegen zijn zoon van twaalf: ”Ook jouw vader zit binnenkort zonder werk.” Die zoon, dat ben ik. Het is de dag dat minister Joop den Uyl van Economische Zaken het spreekgestoelte in de schouwburg in Heer-len bestijgt, vrijdagmiddag 17 december 1965. De zaal zit vol brylcreemhoofden en hoornen brillen, schrijft de Heerlense journalist Joep Dohmen in zijn boek De Vriendenrepubliek. Op het podium, bijeengeperst, de Mijnindustrie-raad. Vooraan in de zaal de bisschop en veel notabelen. In het pluche van de schouwburg kondigt Den Uyl de sluiting van de eerste steenkoolmijnen aan. Even na vier uur op die verregende decemberdag, verandert de toe-komst van Zuid-Limburg, en daarmee ook die van 40.000 mijnwerkers en 35.000 werknemers bij de toeleveringsbedrijven. Een journalist van het Limburgs Dagblad die er op die zeventiende december bij is, vergelijkt de situatie waarin de Oostelijke Mijnstreek, het huidige Parkstad, te-recht komt met de watersnoodramp van 1953 in Zeeland. Jaren later zit de vader van die vier kleine kinderen, mijn vader, inderdaad zonder baan. Ook bij de Oranje Nassaumijn I in Heer-len, zijn Oranje Nassaumijn, stopt het ratelen van de schacht. Kinderen van vaders die hun baan verloren door de mijnsluiting hebben hun

eigen verhaal. Pas later, zelf groot en volwas-sen, begrijpen zij waarom hun vaders en moe-ders in die jaren ’s nachts wakker liggen.

Hard gelag

De belofte van Den Uyl (‘Geen sluitingen zon-der vervangende werkgelegenheid’) blijkt een flinterdunne toezegging. Ook voor mijn vader geldt wat Den Uyl zegt op die 17e december: “Ik ontken en misken niet, dat voor velen deze maatregelen een heel hard gelag zullen bete-kenen.” In 1974 is inderdaad ruim 46 procent van de ex-mijnwerkers buiten het reguliere arbeidsproces geraakt middels een overbrug-gingsregeling of de sociale werkvoorziening. Mijn vader verhuist met zijn gezin, zes jaar eerder, naar de regio Eindhoven. Daar is werk in overvloed, zelfs voor afgedankte mijnwer-kers. Hij had, hoewel topfit van lijf en geest, te-recht gekund ‘bij de ZOL’, het alles vergarende vangnet voor ex-koempels, wellicht zelfs bij

Joop den Uyl in Heerlen, 1965

Bekijk de video:

8 | Arbeidsmarkt

het Fonds voor Sociale Instellingen (FSI) van de Staatsmijnen. Want ja, die werkzoekende ex-mijnwerkers lezen weliswaar in de krant dat ‘in het kader van de spreiding van de rijks-diensten’ het Centraal Bureau voor de Statis-tiek (CBS) in Heerlen wordt geopend, nota bene op locatie waar ‘de mijn van mijn vader’ stond, maar bij het CBS hebben ze voor mijn vader, voor mijn ooms en voor al die duizenden an-dere werkwillende kerngezonde Limburgers geen werk. ‘Onvoldoende gekwalificeerd.’ Heb-ben zij, stoere kerels uit één stuk, nondeju niet in de pijler gewerkt op 820 meter diepte? Dat ze later nog last zullen krijgen van rugklachten, kruipknieën, liesbreuken en oogsidderen ver-oorzaakt door infecties met de mijnworm, en dat ze veel te jong zullen sterven door stoflon-

gen en asbest, onder wie mijn eigen vader, dat weten ze dan nog niet. Wat ze wél weten: dat zij, voor minder salaris, terecht kunnen bij de sociale werkvoorziening, waar ze werkzaamhe-den mogen uitvoeren die hun mannelijke trots krenkt. Honderden, duizenden ex-mijnwerkers worden opgeborgen, veilig en wel, vaak bij de sociale werkvoorziening. Mannen die daar fei-telijk niets te zoeken hebben, want kerels met spieren als kabels. Maar de politiek wilde het zo. Opgeruimd, maar niet netjes. Vijfendertig jaar later zegt een staatssecretaris die op dat moment verantwoordelijk is voor de hervor-ming van de onderkant van de arbeidsmarkt, dat meer dan de helft van de mensen die nu in de wsw zitten met enige begeleiding en instru-menten als loondispensatie ‘best bij reguliere

werkgevers aan de slag kunnen’. Daar heeft de staatssecretaris een punt. Maar wacht even, het was toch de politiek die het tientallen jaren liet gebeuren en de andere kant opkeek? En nu zitten ze met de gebakken peren in het meest vergrijsde gebied van ons land, Parkstad Lim-burg, waar acht samenwerkende gemeenten met 255.000 inwoners zich uit de naad werken om het tij te keren, ondanks een bevolkings-daling en een sociaal zwakke structuur waar, mind you, 34.500 mensen afhankelijk zijn van een uitkering, onder wie enkele duizenden met een sw-dienstverband. Nee, we gaan niet meer zielig zitten doen, we hebben ons al veel te lang en veel te vaak vereenzelvigd met Calimero. Parkstad Limburg is nu een zelfbewuste, daad-krachtige regio. Maar ook hier slaat de huidige crisis diepe wonden. Opeenvolgende staatsse-cretarissen van SoZaWe roepen steevast dat er straks voor vrijwel iedereen een baan is door-dat babyboomers uittreden. Door de krapte die dan op de arbeidsmarkt ontstaat, nemen werkgevers ook mensen met een handicap(je) aan. Alsof de ervaring niet geleerd heeft dat werkgevers mensen met een arbeidsbeperking liever géén vast contract geven. Zij verkiezen detachering boven een dienstverband, veel veiliger. Waarom zijn anders honderden sw-medewerkers op detacheringbasis, en niet op basis van een vast dienstverband, werkzaam bij reguliere bedrijven? Een Limburgse onder-nemer zegt tijdens een netwerkbijeenkomst in Kasteel Elsloo: “Ik heb diverse keren sw-men-sen ingehuurd. Niks mis mee. Maar ik durf hen niet in dienst te nemen.” Uitgaan van wat men-sen wél kunnen, in plaats van wat mensen níet

Marcia Luyten, een geboren Limburgse, is bezig aan een boek over onze provincie, Het geluk van Limburg.

9 |

kunnen. En dat gewoon gaan vinden. Dat is de mantra in Den Haag. Maar is het ook de wer-kelijkheid? De voormalige vakbondsvoorvrouw Agnes Jongerius zegt dat veel gehandicapte werknemers ervaren dat ze ‘niet welkom zijn in gewone bedrijven’ en dat het bedrijfsleven dreigt te stoppen met de inhuur van ‘zwakkere’ werknemers als… en vul zelf verder maar alle geijkte riedels in.

Werkcoöperatie/mobiliteitscentrum

De sociale werkplaatsen in Limburg herbergen de nodige mysteries voor buitenstaanders. Was-knijpers maken, drukwerk verpakken, soms zie je mensen in felgekleurde hesjes wieden langs de openbare weg. Dat is er ook nog wel, maar er is heel wat veranderd. Die beschutte werk-plaatsen zijn intussen lanceerbases geworden voor mensen die gewoon willen werken bij een gewoon bedrijf. Het kan, het moet. De nabije toekomst voor zover al niet reeds het geval: nog meer mensen aan de slag bij een gewoon bedrijf. Niet langer werken in een snel afnemend aantal in de periferie gelegen bedrijfsgebouwen maar, individueel of in groepsverband, gedetacheerd worden bij een gewoon bedrijf of opereren onder de vlag van een werkcoöperatie of een mobili-teitscentrum die de tucht van de markt kennen. Niet makkelijk, maar het kan, bijvoorbeeld via kleine, overzichtelijke organisaties. Dát zou pas een sociale innovatie zijn, naast de kenniswer-kers die worden ingevlogen voor de campussen in Geleen, Maastricht en Venlo.

Jos van Wersch

(Geraadpleegde bronnen: NRC Handelsblad, de Volkskrant, De Vriendenrepubliek/Joep Dohmen, Ministerie SoZaWe)

Staatssecretaris Jetta Klijnsma (links): Op termijn verdwijnen de sw-bedrijven.

10 | Culturele hoofdstad

Welke stad/regio wordt in 2018 Culturele

Hoofdstad van Europa: Maastricht, Leeuwar-

den of Eindhoven? Op 6 september 2013 valt de

beslissing. Op 17 juni ging een Limburgse (on-

dernemers)delegatie voor de tweede keer op be-

zoek in het Duitse Ruhrgebied dat in 2010 Cul-

turele Hoofdstad van Europa was. “Het gaat er

uiteindelijk om of er ook wat te verdienen valt.”

Een bloedhete dag, al met al zes uur in de bus, Spartaanse lunch, en in een moordend tempo door het programma in Duisburg, Dortmund, Essen en Witten – geen snoepreisje dus voor de zestig meegereisde diehards maar een stu-diereis die Limburgse ondernemers moet (blij-ven) enthousiasmeren voor Maastricht2018. De Limburgse kranten brachten een paar dagen na deze trip een paginagrote reportage, dus dat doen we niet over. Dát Ruhr2010 veel teweeg heeft gebracht, cultureel-economisch, tonen harde cijfers aan. Es hat sich tatsächlich sehr ge-lohnt, zegt een directielid van de firma Haniel in Duisburg (26,3 miljard omzet, 57.000 werkne-mers). Haniel sponsorde Ruhr2020 met 2 mil-joen euro cash, een bedrag dat toegezegd werd

voordat de crisis uitbrak. Of Haniel dat anno 2013 wéér zou doen, met 2 miljard verlies over 2012, is zeer de vraag. Een aantal ondernemers, mee op deze reis, worstelt daar ook mee. Aan de ene kant staat hun hoofd niet naar cultuur in een tijd dat de crisis zich verdiept, aan de andere kant zien ze ook kansen om via diezelf-de cultuur geld te verdienen. “De directie van mijn bedrijf ziet Maastricht2018 helemaal zit-ten, mits er een verdienmodel voor ons bedrijf onder ligt”, zegt een accountmanager.

Over de crisis ‘heenkijken’

Duitsland mag economisch gezien dan het beste jonge van de Europese klas zijn, in het Ruhrgebied kraakt het. Neem Bochum. Die stad zag mobieltjesproducent Nokia in 2008 vertrek-ken, in één klap 4500 banen foetsie; autobou-wer Opel trekt zich in 2014 volledig terug uit Bochum waar ooit 20.000 Opelaner werkten. Het is nu de kunst, zegt een Limburgse horecaon-dernemer, om verder te kijken dan de crisis van dit moment. “Ruhr2010 heeft deze regio veel gebracht, dat zie je, dat lees je. Daar hou ik mij, denkend aan Maastricht2018, aan vast.” Het duurt ook veel te lang eer bekend is of Maas-

tricht ‘het’ wel of niet wordt, zegt een ander. “Het is godsonmogelijk om elkaar jarenlang te enthousiasmeren met alleen maar een kandida-tuur.” Maar áls op 6 september bekend wordt dat Maastricht2018 de strijd heeft gewonnen, dan gaan ook alle remmen, voorspelt een aan-tal ondernemers. “Pas dan ontstaat echte dy-namiek, want dan is er een doel om naar toe te werken.” Zo is het destijds ook met Ruhr2010 gegaan, vertellen ervaringdeskundigen in het Ruhrgebied ons die dag. Op vrijdag 6 septem-ber, rond vijf uur ’s middags, weten we het.

Het duurt te lang eer het 6 september is

RUHR2010(trailer, 2 minuten)

Bekijk de video:

11 |

De Limburgse ondernemersdelegatie die op 17 juni deelnam aan de tweede studiereis naar het Duitse Ruhrgebied, met vooraan cultuurgedeputeerde Noël Lebens en directielid Jutta Stolle van de firma Haniel in Duisburg (26,3 miljard omzet, 57.000 werknemers).

12 | Fuseren of niet?

Wie denkt dat het hier gaat om de - altijd boei-ende - match tussen mensen heeft het mis, ofschoon er talrijke parallellen zijn. Bij haar onderzoek ging en gaat het met name om de vraag welke allianties bedrijven het beste kun-nen sluiten en vooral hoe ze daarbij, dus bij die alliantievorming, het beste te werk kunnen gaan. De ene partner is de andere niet. Hoe gaan bedrijven om met de vraag hoe ze op de relatiemarkt optreden? Wat bepaalt hun ge-drag en wat zijn hun keuze(n) bij het aangaan van nieuwe relaties? Tijd dus voor een goed ge-sprek in het gebouw van de Hogeschool Zuyd in Heerlen. De zoemende mainframes binnen bieden een sterk contrast met de eeuwenoude kastanjelaan waarop haar werkkamer, binnen de afdeling Facility Management van de Hoge-school, een fraai uitzicht biedt. “Mijn studie was gericht op de vraag hoe men een partnerselec-

tieproces moet vormgeven als één van de suc-cesfactoren voor organisaties.” Het proces van partnerselectie is uitgebreid verkend en de kritieke criteria in elke fase zijn benoemd, zegt ze. “Maar de bestaande literatuur gaat tot dus-verre vooral in op de afbreukrisico’s: wat ge-beurt er als het mis gaat? En het gáát vaak mis! Gegeven het belang en de risico ‘s die verbon-den zijn aan allianties, is het opmerkelijk dat de actuele literatuur nauwelijks de specifieke mechanismen en processen die verbonden zijn aan het vermogen om succesvolle allianties te vinden, bloot legt.”

Hoe perken we de risico’s in?

Gedetailleerde studies naar specifieke criteria en mechanismen die een rol spelen bij samen-werking en hoe organisaties deze kunnen ont-wikkelen en toepassen, zijn schaars.

Een spannende date…Dr. Danielle Twardy-Duisters over het ‘koppelen’ van bedrijven

Danielle Twardy-Duisters: “Bedrijven komen vandaag de dag steeds meer in de situatie terecht dat ze partners moeten zoeken waar ze op kunnen bouwen en waarmee ze succesvol verder kunnen.”

Een gesprek met dr. Danielle Twardy-Duisters, verbonden aan de Hogeschool Zuyd, is een boeiende

aangelegenheid over een interessant thema: Waarop komt het aan bij het aangaan van partnerschap

door bedrijven? Zij promoveerde in mei aan de Technische Universiteit Eindhoven op een proefschrift

onder de intrigerende titel: “A perfect match. An empirical investigation into Partner Selection as

an Alliance Capability”.

13 |

Meestal wordt het vermogen om samen te wer-ken/samen te gaan afgeleid uit eerdere falen of slagen van een bedrijf, of van het vermogen van een bedrijf dat als het ware geroutineerd nieuwe partnerships aangaat en verandert. Partnerselectie is een cruciale kwestie die van invloed is op wat wordt genoemd alliance–per-formance, dus op het ontwikkelen van verban-den van samenwerking. Het thema is van alle tijden, maar vandaag de dag bijzonder actu-eel. “Bedrijven”, zegt ze, “komen tegenwoordig steeds meer in de situatie terecht dat ze - door o.a. innovatieve ontwikkelingen, concurrentie-overwegingen en schaaleisen - partners moe-ten zoeken waar ze op kunnen bouwen en waarmee ze succesvol verder kunnen. De ma-nier waarop ze dat doen en de uitkomst ervan, kan enorme gevolgen hebben, zowel positief als negatief. Hoe brengen we dat beter in beeld en hoe perken we risico’s in? Dat is de kern van de kwestie.”

Zij ziet in de praktijk veel samenwerkingen mislukken, zoals er ook veel aan innovatie niet van de tekenplank afkomt en in voornemens blijft steken. “Veel te veel wordt er ad-hoc en op onderbuikgevoelens gekoerst, pure intuïtie, en over het algemeen wordt het zoeken naar samenwerkingspartner(s) veel te intuïtief be-naderd en uitgevoerd.” Er is, bij het beoordelen van toekomstige samenwerking van bedrij-ven, steeds een zachte en een harde kant, een emotionele ‘klik’ en een aantal feiten en om-standigheden die hard en objectief in beeld te brengen zijn. Om de zaak te verhelderen en vooral te systematiseren heeft zij een indruk-

14 | Fuseren of niet?

wekkend overzicht ontwikkeld aan de hand waarvan een beoordeling in elk geval meer sys-tematisch en gedegen kan plaatshebben en de kans op samenwerking niet slechts gevoelsma-tig wordt ingeschat. Die criteria zijn getoetst en statistisch uitvoerig geanalyseerd. Gedurende een proces van zes jaar hard werken heeft zij daarop haar thesis gebaseerd. Uit een mer à boire van internationale literatuur werden deze criteria geïsoleerd en strak geformuleerd. Ver-volgens legde zij deze criteria ter beoordeling voor aan honderd managers.

Ook de ‘klik’ is belangrijk

In de loop van het interview trekt zij meer dan eens de parallel die er is tussen vrijages van mensen en die van bedrijven. ‘We’ stellen vast dat vertrouwen belangrijk is en blijft, en dat het nooit alleen om harde feiten en gegevens kan gaan. De - nauwelijks definieerbare - klik moet er ook zijn maar, en dat is een essen-tieel verschil: in relaties van bedrijven is de proeftijd voor relaties korter en de mogelijke afbreuk is, als het misgaat, meestal kolossaal. Een heuse datingservice kan ook hier (dus voor bedrijven) uitkomst bieden. Danielle Twardy-Duisters werkt, op basis van de resultaten van haar studie, inmiddels aan een dergelijke fon-kelnieuwe dienst die in de markt kan worden gezet. “Met als doel om geslaagde matches te realiseren.”

Léon Frederix

Danielle Twardy-DuistersNaast haar studie Internationale Bedrijfs-kunde aan de Universiteit Maastricht, heeft zij in Maastricht ook twee jaar Nederlands Recht gestudeerd. Tijdens haar studie werkte ze als tutor bij Hogeschool Zuyd (faculteit Facility Management). Momenteel is zij daar werkzaam als docent. Onlangs heeft zij haar onderzoek afgerond - met een promotie op 13 mei 2013 - en de aanvaarding van haar proef-schrift op het gebied van management, toe-gespitst op partnerselectie binnen allianties.

danielle.twardy@zuyd.nl

Website: www.zuyd.nl/onderzoek/lectoraten/ innovatief-ondernemen

- Commercial -

15 | Bladinformatie

De volgende Change verschijnt in week 40

Op de dag dat de nieuwe uitgave op print verschijnt, staat deze ook online.

Bovendien: iedere week het innovatienieuws op

www.changelimburg.nl

Tarieven commercials (‘advertenties’) 1/1 pagina: € 1350,00

1/2 pagina: € 725,00

1/3 pagina: € 525,00

1/6 pagina: € 280,00Exclusief btw

Beschikbare formaten t.b.v. commercials (‘advertenties’)

1/1 pagina: 240 mm x 165 mm (bxh)

1/2 pagina: 210 mm x 66 mm (bxh)

1/3 pagina: 66 mm x 138 mm (bxh)

1/6 pagina: 66 mm x 66 mm (bxh)Voor meer informatieVinda MediaHavenstraat 2A | Postbus 7160 | 6050 AD MAASBRACHTT 0475-463 465 | F 0475-464 552 | E fons@vindamedia.nlwww.vindamedia.nl

16 | Print en digitaal

Als communicatieadviseur heb ik een geweldig vak. Ik heb het allemaal meegemaakt: de in-troductie van internet, de opkomst van digitale magazines en de mega impact van sociale me-dia. En weer heeft een nieuwe ontwikkeling in-tussen haar intrede gedaan: de directe koppe-ling van online media aan offline (print)media.

Augmented Reality

Het meest bekende voorbeeld van de koppeling tussen offline en online media is de QR code. Maar die is zó 2012! De lelijke QR code is op zijn retour. Het Nederlandse bedrijf Layar zag kansen en ontwikkelde een alternatief. Layar is gespecialiseerd in mobiele Augmented Reality (AR). Naast locatiegebaseerde AR (op basis van GPS) is er ook visiegebaseerde AR, waarbij digi-tale content wordt opgenomen in een papieren uitgave. Met je smartphone of tablet scan je via de Layar app de pagina, en de digitale content wordt direct als toegevoegde laag zichtbaar

in het drukwerk. Layar gaat verder dan de QR code en biedt legio mogelijkheden.

Beleving verkoopt

In dit tijdschrift worden de mogelijkheden via Layar in toenemende mate toegepast. Het koppelen van een website of filmpje ligt mis-schien wel het meest voor de hand. Maar denk ook eens verder: geef uw visitekaartje een per-soonlijke touch door uw foto via Layar echt te laten praten. Of breng uw gedrukte product-catalogus rechtreeks in verbinding met uw webshop. Maak van uw traditionele adverten-tie een echte commercial. Een bieradvertentie waar het geluid van een vers getapt pilsje aan is toegevoegd, krijgt ineens veel meer beleving. En beleving verkoopt! Maar ook Volg me, Bel me of Mail me is mogelijk. Met de speciale button wordt de lezer direct aan u verbonden. Dat is makkelijk zaken doen.

Drukwerk? Helemaal 2013!De gemiddelde Nederlander is op een werkdag zo’n vijf uur online. Gadges en kleding kopen we in

de webshop en we downloaden onze muziek gewoon via internet. Ons netwerk breiden we uit via

sociale media. Nieuwe apps vliegen je om je oren. We zitten midden in de digitale revolutie. Is het

drukwerk dan uitgestorven en niet meer van deze tijd? Nee, integendeel. Drukwerk is helemaal 2013!

Beleef bier via papierScan onderstaande logo’s met de Layar-app

17 |

Zeg ’t met een roosHet is een heuse innovatie in de druktechniek, nieuw in Nederland, en gerealiseerd door De Meewerkers bv, dat inmiddels twee bedrijven in Limburg heeft overgenomen van het gefailleerde Licom (Emma Veiligheidsschoenen in Brunssum en Vakwerk Onderhoud, te-genwoordig gevestigd in Sittard).

De innovatie? Een bedrukte, ‘echte’ roos. Nee, geen roos (of een boeket rozen) met een opgeplakte sticker, want die waren al. “Dit is nieuw”, zegt Peter Hobbelen, directeur/me-de-eigenaar van De Meewerkers. “We zijn gaan experimenteren met het druktechnisch personificeren van rozen.” Waarom? Omdat er vraag bleek te zijn naar rozen die voorzien zijn van een kwalitatief hoogwaardige bedrukking in de vorm van tekst, een afbeelding of (bedrijfs)logo. Bijvoorbeeld om relaties te verrassen met een mooi boeket, medewer-kers een steuntje in de rug te geven tijdens ziekte of om een nieuw merk of product te introduceren. Hobbelen: “We kunnen de bestellingen inmiddels amper aan.”

www.personalroses.nl

Meetbaar en innovatief

Dat het werkt, bewijzen intussen al vele namen. Wie De Kampioen van de ANWB of NRC Next leest, heeft het zelf misschien al ervaren. En Change Limburg doet natuurlijk ook mee. Is een Layar-toepassing duur of veel werk? Helemaal niet. Het toepassen en gebruiken van Layar in gedrukte communicatiemiddelen is eenvoudig en goedkoop. En niet te vergeten: meetbaar en (ook nog) innovatief. En nee, ik heb geen aande-len in Layar. Als communicatiedeskundige zeg ik tegen alle innovatieve ondernemers: stap in de wereld van Augmented Reality en geef uw drukwerk een extra dimensie.

Wie volgt?

Innovatieve ondernemers van Limburg: ik daag u uit. Wie gaat er aan de slag met een gedurfde en originele campagne, met een duidelijke kop-peling tussen offline en online media? Ik ben benieuwd naar uw ideeën en help waar nodig deze te concretiseren en te realiseren. Dan staat ú straks wellicht in Change met uw eigen succesvoorbeeld.

Sabine van Wylick

18 | Auteursrechtelijke bescherming

Wanneer hebt ú voor het laatst iets gestolen?Het complexe veld van patenten, octrooien en intellectuele eigendom

We kennen ze allemaal wel, de – vaak geroman-tiseerde – verhalen over mensen die jarenlang op een zolderkamertje werkten aan dé uitvinding van de eeuw, terwijl een ander er vervolgens lachend mee vandoor ging en er grote winsten mee behaalde. Het verschil vandaag de dag, dus tussen eigentijdse research en het zolderkamer-tje, is dat bedrijven dit soort specialistisch onder-zoek in teamverbanden en in speciale afdelingen doen. Dat kost veel geld. Een ander verschil met vroeger is dat patentrecht een zeer complexe zaak is geworden. Patenten en het recht op in-tellectueel eigendom zijn zaken die voortdurend worden betwist, zo lijkt het. In een tijd waarin innovatie overal met hoofdletters wordt geschre-ven en gepredikt, is het zinvol om je licht op te steken bij een expert op het vlak van patentrecht.

Let op uw zaak!

Zonder in juridische haarkloverij te verval-len legt Heckman exact de vinger op de plek. Over intellectueel eigendom wordt vandaag de dag zeer uiteenlopend gedacht. Misschien is het veranderde denken over eigendom en diefstal wel het best te illustreren met een il-lustratief gebaar van een spreker tijdens een symposium. Hij pakte de telefoon af van een deelnemer en vroeg: wanneer hebben jullie voor het laatst iets gestolen? Illegaal down-loaden bijvoorbeeld, iets waaraan zich vrijwel iedereen ooit bezondigd heeft. Toch heeft de ‘diefstal’ van een mobieltje dezelfde morele en financiële impact als het stelen van auteurs-rechtelijk beschermd materiaal, we voelen het alleen niet zo. Houdt het besef van bescher-

ming van intellectueel eigendom eigenlijk wel gelijke tred met de drang tot ontwikkelen en innoveren? Waar moeten ‘wij ondernemers’ vooral op letten? Heckman: “Innovatiepro-cessen zijn in het laatste decennium sterk veranderd. Voornaamste redenen: globalise-ring, technische vooruitgang, opkomst van e-commerce, maar ook meer aandacht voor R&D vanuit het MKB.” Sinds 2003 is er steeds meer aandacht voor het concept van Open In-novatie waarbij bedrijven hun blik naar buiten richten om betere toegang tot technologieën en kennis te verkrijgen. Het verzamelbegrip Open Innovatie omvat zowel innovatieproces-sen die door consumenten geleid worden als-ook het begrip open source. In het laatste geval gaat het om een technologische ontwikkeling

Matt Heckman (1963, Heerlen) bereidt een proefschrift voor bij het onderzoeksinstituut IGIR

van de Universiteit Maastricht. Hij studeerde rechten (Universiteit Maastricht/1986 en Univer-

sity of Lancaster/UK) en bezit een masters degree in International and European Law (Vrije

Universiteit Brussel/1988). Op dit moment werkt Heckman als onderzoeker en hoofddocent bij

Zuyd Hogeschool. Hij is ook – en daar gaat dit verhaal over – expert op het gebied van paten-

ten, octrooien en intellectueel eigendom. Relevant dus voor een provincie die zich voorstaat

op innovaties.Math Heckman

19 |

(bijvoorbeeld Linux), waarbij het intellectueel eigendom een gemeenschappelijk goed is en voor ieder beschikbaar is. Met name met be-trekking tot software is de open source bewe-ging een belangrijke rol gaan spelen. Een groot deel van de infrastructuur op internet is im-mers gratis en wordt niet beschermd door auteursrechten of octrooien. Binnen nieuwe businessmodellen, zoals bijvoorbeeld Cloud-computing, voorziet de abonnementservice in de vergoeding van de ontwikkelingskosten van de (gratis) software. Desondanks is het nog steeds belangrijk om, ondanks de open innova-tietendens, een goed overzicht te hebben van de commerciële waarde van de interne R&D-activiteiten. Vooral eenvoudige en efficiënte communicatielijnen naar andere relevante be-

drijven kunnen helpen om daadwerkelijk te kunnen profiteren van open innovatie.

Kost gaat altijd de baat

We leggen Heckman het volgende dilemma voor: de kost gaat altijd voor de baat, maar vaak is het formaliseren van een patent niet lonend; kosten en moeite mogen niet worden gespaard maar de vinding – de ontwikkeling – is vaak na enkele jaren (en soms nog veel sneller) technisch achterhaald en economisch veel minder waar-devol. Hoe om te gaan met dat dilemma? “Het registratieproces van een patent is een ingewik-kelde zaak. De onderneming moet verschillende keuzes maken: een nationaal octrooi of verschil-lende registraties binnen de gemeenschappelijke markt van de Europese Unie? In het laatste ge-val kunnen de kosten hoog oplopen.” Maar wat te doen met landen zoals Zwitserland en Noor-wegen die geen deel uitmaken van de EU maar wel lid zijn van de European Patent Convention? Vaak kijken bedrijven in eerste instantie naar hun businessplan en met name naar de omvang van hun bedrijf en de marktpositie. Voor een start-up met nieuwe technologie heeft een brede bescherming van een beperkt aantal patenten wellicht de voorkeur. Gelet op het feit dat er na de beperkte periode van bescherming, grotere investeringen noodzakelijk zijn, is de timing van de registratie erg belangrijk. Heckman: “Voor gro-tere ondernemingen ligt de zaak zo mogelijk nog gecompliceerder. Octrooien kunnen worden ge-bruikt om de voortdurende technische product-ontwikkeling te waarborgen. Deze bedrijven zul-len een groot aantal patent-registraties bezitten,

waardoor een precieze afweging van de kosten/batenanalyse inzake de registraties nodig is. In het algemeen is de registratie van een patent in dit geval een zaak van fine-tuning.”

Innovaties op campussen

Wat adviseert Heckman bedrijven die - vooral in de huidige tijd - hun innovaties en creatieve vernieuwing als hun ‘nieuwe’ eigendom willen laten beschermen? “Intellectueel eigendom en de zorg daarvoor moet onlosmakelijk verbon-den zijn met de strategie van het bedrijf. Maak bewuste keuzes voor het type van intellectueel eigendom dat ter bescherming wordt gekozen:

Mondiale affaire in 2012: Apple wint het ‘patentrechtduel’ van Samsung

Internationaal gastdocentNaast zijn werk bij Zuyd Hogeschool fun-geert Math Heckman ook als gastdocent in graduate programma’s van de Oxford Brookes University, Hong Kong Polytechnic University and Satakunta University Pori Finland. Hij bereidt een proefschrift voor onder begeleiding van prof. Kamperman Sanders. Het handelt over de vraag hoe de verschillende regelgevers met betrekking tot patentenbeleid binnen de standaardi-satie context (patent ambush, patent hold-up and patent pools) de beslissingen van multinationals in de wereld van telecom-municatie beïnvloeden.

20 | Auteursrechtelijke bescherming

octrooi, auteursrecht of merkenbescherming. Binnen projecten zoals de Chemelot Campus, Maastricht Health Campus, Brainport 2020 en de Valorisatieagenda Zuid-Limburg 2013-2018 speelt intellectueel eigendom een belangrijke rol.” Waar Limburgse (mkb-)bedrijven zich het beste kunnen melden als het gaat om hulp en advies bij de bescherming van intellectueel ei-gendom? Het eerste aanspreekpunt is volgens Heckman het Agentschap NL, waarvan het NL Octrooicentrum deel uitmaakt. “Het Agent-schap NL is een onderdeel van het Ministerie van Economische Zaken. Daarnaast heeft de Universiteit Maastricht een gespecialiseerde masteropleiding op het gebied van Intellectueel Eigendom/Kennismanagement.”

Léon Frederix

In de jaren dertig van de twintigste eeuw voorspelden onderzoekers al, dat er op basis van polyetheen (PE) supersterke vezels gemaakt konden worden. Eind jaren zeventig slaagde DSM in Geleen om hier ook werkelijk een proces voor te ontwikkelen. Het patent-Dyneema werd in 1979 aangevraagd

wij houden van ICT & InnovatieData4 ondersteunt organisaties over de hele wereld.

Doel daarbij is om onze klanten te ontzorgen, zaken uit handen te nemen

zodat de focus bij de core business kan blijven liggen.

Vanuit onze vestigingen in Amsterdam, Utrecht en Maastricht-Airport verlenen

wij diensten op het gebied van Informatie en Communicatie Technologie.

www.data4.nl

- Commercial -

Commercial21 |

22 | In samenwerking met

Limburg telt onderhand meer ‘netwerkmo-

menten’ en ‘ontbijtsessies’ dan ondernemers.

Business Experience op 19 november in MECC

Maastricht is echter van een geheel andere

orde, met L1 radio- en tv als mediapartner van

het evenement.

Dit najaar vindt de tweede editie plaats van (het vorig jaar succesvolle) Business Experience, ook wel betiteld als de ‘nieuwe manier van zaken-doen’. Inspireren, kennisdeling en netwerken staan centraal, zegt productmanager Mark Ro-mera van het MECC. “Het is hét platform voor Limburgse ondernemers, beleidsmakers en ken-nisinstituten.” Met als toegevoegde waarde: het digitale platform businessexperience.nu. “Dat zorgt voor extra exposure.” En uiteindelijk voor contacten die vaak leiden tot contracten. Tij-dens de eerste editie (2012) vonden 730 directie-leden, eigenaren, afdelingsmanagers, MT-leden en bestuurders hun weg naar het MECC. Zeven-tig procent van de bezoekers was beslissingsbe-voegd. Voor dit jaar verwacht Romera zeker dui-

zend toppers namens bedrijven en organisaties, waaronder ook (semi)overheden.

Vier redenen om present te zijn

Over de eerste editie, in 2012, waren de bezoe-kers erg tevreden, zegt Romera. “Ze beoordeelden het event met een 7,6. Met name de kennis- en inspiratiesessies en ook het afsluitende audito-

riumprogramma scoorden hoog.” Ruim 80% gaf meteen aan om ook present te zijn op de editie van 2013. Naast de bezoekers bleken ook de par-ticipanten erg tevreden over het beurscongres. Volgens Romera zijn er vier goede redenen om Business Experience te bezoeken: het verkrijgen van marktoverzicht (participanten uit vele be-drijfstakken presenteren zich op de beursvloer), nieuwe contacten leggen en bestaande onder-houden in het topsegment van Limburgse onder-nemers, kennisverdieping en, niet te vergeten: de full service formule. “Men kan kosteloos gebruik maken van de catering en de faciliteiten op de beursvloer en congresruimten.”

In samenwerking met LWV

De tweede editie van Business Experience wordt, net als verleden jaar, georganiseerd i.s.m. de Lim-burgse Werkgeversvereniging (LWV). De namen van de sprekers op het event worden binnenkort bekend gemaakt. Indien u meer informatie wenst, of hoe u deel kunt nemen, neem dan contact op met productmanager Mark Romera (m.romera@mecc.nl). Bellen kan ook: 043-3838306 of kijk op de website: www.businessexperience.nu

Netwerkdag voor topsegmentL1 mediapartner van Business Experience in MECC Maastricht

Mark Romera, productmanager van Business Experience in MECC Maastricht.

Programma Business Experience 2013Ochtendprogramma voor de participanten:

Tussen 10.00 – 12.30 uur• Ontvangstvanparticipanten/relaties

van de Founding Fathers en de speed-date sessie bedrijven

• Walkingbrunchin‘VIP’ruimten• Speed-datesessiesinExpoFoyer

Dagprogramma: voor participanten en bezoek:

Tussen 12.30 – 20.30 uur

• Ontvangstbezoekerstezamenmetparticipanten en relaties in Expo Foyer

• 1eplenairesprekerinhetauditorium• Aansluitend2rondesvan6inspiratie-

en kennissessies in congresruimten• Break(circahalfuur)inExpoFoyer• Hervattingplenairprogrammainhet

auditorium (2 keynote speakers)• AfsluitendSocialEventinExpoFoyer

Commercial23 |

Royal Theaters

FUN BEACH, Enjoy the summer!

L1 BusinessBedrijfsinformatie van en over bedrijven in Limburg, het laatste economische nieuws en regionale business events.

Word nu lid

Muziek Natuur 112

L1Business de verbindende schakel voor het bedrijfsleven in Limburg

L1Business verbindt leden via exclusieve evenementen en bijeenkomsten.Word nu lid via www.L1Business.nl

L1.nlL1mburg live

24 | De Nieuwe Thuiszorg

Welke technologische ontwikkelingen kunnen

een bijdrage leveren aan de opgave om de zorg

efficiënter en beter te maken, en tóch financier-

baar te houden? Prof. dr. Luc de Witte heeft niet

dé oplossing maar hij geeft wel concrete voor-

zetten.

Volgens De Witte zijn nieuwe materialen (smart materials), sensor-, robot- en zelfs nanotechno-logie terreinen waarop zich voor de zorg be-langrijke ontwikkelingen voordoen. “’Maar ook met eenvoudiger, bestaande technologie zijn veel dingen mogelijk.” De Provincie Limburg draagt alvast een half miljoen euro bij om ver-nieuwingen in de ouderenzorg te stimuleren. Bij dat ruim 8 ton kostende project worden, onder verantwoordelijkheid van de Universiteit Maastricht en Zuyd Hogeschool, kansrijke inno-vaties opgespoord, op hun toegevoegde waarde onderzocht en verspreid, zodat ze breed toege-past kunnen worden. Het bijzondere is dat het om ideeën gaat die van de werkvloer komen. Het is de bedoeling om minstens zes innovaties te ontwikkelen in vier jaar tijd.

‘Andere’ zorg vereist

Wat zeker is: de gezondheidszorg, en dus ook de extramurale zorg, zal in de komende ja-ren sterk veranderen. Los van allerlei andere maatschappelijke ontwikkelingen is daarvoor een dwingende reden: als gevolg van de toene-mende behoefte aan zorg en de tegelijkertijd afnemende beschikbaarheid van mensen die deze zorg kunnen verlenen, is het onmogelijk om de zorg te blijven organiseren zoals we dat vandaag de dag doen. “Het zal niet alleen efficiënter maar ook beter moeten doordat de complexiteit van de problematiek van cliën-ten in de extramurale zorg zal toenemen.” Het thema innovatie is bepaald niet alleen voorbe-houden aan de harde sector en de techniek, de wereld van rocket science om het zo maar eens te zeggen. Innovaties zijn ook in de relaties en contacten van mens tot mens dagelijks aan de orde, sterker nog: in menselijke betrekkingen die zich nergens pregnanter en veelzeggender manifesteren dan in de zorgsector. Technologie en de toepassing daarvan op dat vlak wordt ook daar steeds belangrijker.

Zorgacademie Parkstad

Zuyd Hogeschool in Heerlen kent een lecto-raat Technologie in de Zorg dat een initiërende en stimulerende rol probeert te spelen in inno-vaties in de zorg. Samen met zorginstellingen, professionals, bedrijven en bij cliënten van zorg- en kennisinstellingen doet men onder-zoek en worden innovatieprojecten uitgezet. Daarmee wordt nieuwe kennis ontwikkeld die ten goede komt aan professionals en cliënten in de zorg en aan de opleidingen binnen de hogeschool en daarbuiten. Het gaat daarbij steeds om de toepassing van technologie want die, benadrukt De Witte, wordt gezien als een van de oplossingsrichtingen om in de naaste

Beste ideeën komen van de werkvloerLuc de Witte: ‘Robot kan mensen uit een zwaar isolement halen’

Prof. dr. Luc de Witte: “Mensen die hard wer-ken aan de zorg voor anderen, hebben - te-recht – vaak heel andere oriëntaties en bedoelin-gen dan de inzet van nieuwe technologie.”

25 |

toekomst te kunnen voldoen aan de sterk groeiende behoefte aan zorg, ook nog in een arbeidsmarkt met te weinig beschikbare men-sen voor de zorg. De vraag is dus: wat wordt er gedaan om de kennis die wordt ontwikkeld te verdiepen en vooral te verspreiden - opdat de werkers in het veld er ook iets aan hébben? Met een team van ruim twintig medewerkers en met de inzet van studenten worden er on-derzoek- en innovatieprojecten uitgevoerd. Het doel is steeds de kwaliteit en efficiëntie van de zorg te ondersteunen met technologie die voor de cliënt of voor de zorgprofessional bruikbaar en zinvol is. Daarnaast gebeurt er ook veel aan ontwikkelingswerk voor de zorg in het gebouw van de zorgopleidingen van het Arcus College (ROC) in Heerlen, waar sinds een klein jaar de Zorgacademie Parkstad in vol-bedrijf is. De academie is een coproductie van [de onderwijsinstellingen] Arcus College, Zuyd Hogeschool en Open Universiteit alsmede [de zorginstellingen] Atrium MC, Mondriaan en Sevagram. De Witte: “De kracht ervan ligt in de samenwerking van werkgevers, opleiders in de zorg en overheden.” Deze partijen brengen hun kennis en kunde direct en concreet bij elkaar op het gebied van vernieuwingen in het onder-wijs en in de zorg. Hoofdtaak: verbetering van de kwaliteit van de zorgopleidingen, ‘opdat er meer, goed opgeleide werknemers beschikbaar komen’. Dit is een essentiële maatschappelij-ke opdracht, want de arbeidsmarktproblemen in de zorg nemen dagelijks toe. “Wat ligt er dan meer voor de hand dan via zorginnovatie een brug te slaan tussen vraag en aanbod?” De nieuwe Zorgacademie Parkstad, aan de Henri

Dunantstraat in Heerlen, ligt centraal tussen Atrium MC en Sevagram. Ook aan dit werkter-rein heeft Luc de Witte zijn hart verpand. “Juist door het feit dat we daar een werkvloer van aanbieders, instellingen en onderwijsmensen creëren, ontstaat er het juiste gevoel en een prima sfeer om met elkaar zaken te delen. La-ten we mensen dicht bij elkaar brengen en zo

min mogelijk formele en structuurgebonden en bureaucratische barrières opwerpen voor het menselijk functioneren.”

Monitoren op afstand

Nieuwe technologie is per definitie innovatief en grijpt aan op innovatiekracht in een vaak conservatieve beroepspraktijk. “Mensen die

Zo begon het: robot serveert koffie. ‘Hij’ kan inmiddels ook de post rondbrengen en pan-nenkoeken bakken.

26 | De Nieuwe Thuiszorg

toegewijd en hard werken aan de zorg voor anderen, hebben - terecht – vaak heel andere oriëntaties en bedoelingen dan de inzet van nieuwe technologie. Zo hoort het ook. Zorg en menselijke aandacht zijn primaire gegevenhe-den, maar als we kunnen helpen, moeten we dat doen. Zaken die toepasbaar zijn moeten snel worden ingezet.” Volgens De Witte is door die inzet een wereld te winnen. “Er is enorm veel innovatief vermogen in de dagelijkse prak-tijk van de zorg waarvan wij met elkaar de re-sultaten in de breedte helaas nog onvoldoende zien. Ons plan is er op gericht om die kennis te delen en veel breder inzetbaar en toepasbaar te maken.” Hij geeft een voorbeeld. “Een robot – een woord waar veel mensen nog met enige huiver op reageren – kan mensen uit een zwaar

isolement halen en hen voor een deel weer la-ten reageren en functioneren.” Er zijn vele toe-passingen van nieuwe technologie, denk aan het monitoren van mensen op afstand. “Dat

bespaart hen moeizame verplaatsingen, afwij-kingen worden eerder gezien en er kan sneller worden opgetreden en ingegrepen.” In de zorg wordt de waarde van een innovatie vooral in het directe, praktische dagelijkse nut ervan ervaren en uitgedrukt. “Zo hoort het ook. Het is geen Spielerei met nieuwe gadgets, het gaat om de concrete zorg en de daadwerkelijke hulp voor mensen die op onze zorg aangewezen zijn.” Hij zou maar wat graag ‘nauwer samen-werken’ met bijvoorbeeld de RWTH Aken. “Lan-delijke subsidieprogramma’s belemmeren dat echter.” De barrières, verbonden aan de lands-grenzen, gelden helaas ook bij het werken aan innovaties in de zorg.

Léon Frederix

De verlamde vrouw op deze foto beschikt over een hersenimplantaat, dat haar in staat stelt om middels haar gedachten een robotarm te besturen.

Prof. dr. Luc de Witte Na zijn studie geneeskunde in Maastricht startte Luc de Witte bij de vakgroep GVO van de UM. In 1985 in dienst bij het iRv, Kenniscentrum voor Revalidatie en Han-dicap in Hoensbroek, in combinatie met een parttime aanstelling bij de UM. In 1991 gepromoveerd op een onderzoek naar co-ordinatie van zorg na klinische revalidatie. Binnen het iRv, een instituut met circa 75 medewerkers, ontwikkelde hij zich verder door een groot aantal onderzoeksprojecten uit te voeren op het brede terrein van de langdurende zorg en de revalidatie. In 2001 benoemd tot lector aan Zuyd Hogeschool, waar hij de kenniskring ‘Autonomie en participatie van chronisch zieken’ startte. Eind 2006 werd het lectoraat ‘Technolo-gie in de Zorg’ gestart; de daarbij horende werkzaamheden combineerde hij met zijn werk bij het iRv. In 2008 benoemd tot hoog-leraar Technologie in de Zorg aan de UM. Zijn activiteiten richten zich momenteel volledig op de mogelijkheden van techno-logie voor de langdurende zorg.

Essay Luc de WitteLuc de Witte schreef een belangwekkend es-say over de thuiszorg in 2020. Lezen? Google: ‘Luc de Witte Thuiszorg in 2020: leve de technologie?’

Robots kunnensteeds meer

Bekijk het filmpje...

27 | Commercials

Bekijk hier de sfeerimpressie van de Zuid BorrelWestelijke Mijnstreek met Jos Burgens! w

ww

.zuid-borrel.nl

Met telecom voor professionals. Hosted Voice bijvoorbeeld.

SEE MORE WITH www.kreuze.nl

Bekijk deze advertentie met Layar en ontdek o.a. hoe u altijd en betaalbaar bereikbaar bent met Hosted Voice.

Wekelijks het Limburgse innovatienieuws?

De koppeling tussen print en online is het fundament waarop Change is ge-bouwd. De homepage changelimburg.nl wordt wekelijks geupdated met actuele

berichten over innovaties in Limburg, als aanvulling op het gedrukte, tweemaan-delijkse businessblad Change.

Als u die innovatieberichten automatisch wilt ontvangen, kunt u zich aanmelden voor de wekelijkse Nieuwsbrief via changelimburg.nl

28 | Voortschrijdend inzicht

Innovatie lijkt tegenwoordig een zeer belang-rijk trefwoord om de toekomst te formuleren. Steeds meer bedrijven ervaren innovatie als een essentieel onderdeel van hun strategie. Soms is het de ondernemer, die als individu continue be-zig is om zijn processen of producten te vernieu-wen. Grotere ondernemingen zien innovatie als een controleerbaar of maakbaar proces. Deze bedrijven vertalen dit door het opzetten van een R&D afdeling met bijbehorende faciliteiten. Ook de overheid, provinciaal en nationaal, ziet innoveren als belangrijk beleidsterrein. Deze aandacht wordt omgezet in een aantal instru-menten zoals subsidies. Het faciliteren van een fysieke campus is een ander voorbeeld. De vraag is aan de orde of de fysieke campus als stimule-ringsmiddel geen upgrade behoeft.

Een campus dient om een aantal start ups te vestigen en leunt aan tegen een krachtige kern:

een universiteit of multinational die binnen het domein zijn erkenning heeft. In Limburg zijn er drie gebieden en drie bijbehorende domei-nen aangewezen: Health Campus Maastricht (gezondheid), Chemelot Campus Geleen (life science) en GreenPort Venlo (agro-food). Zo’n start up is veelal opgezet rond een innovatief product, gebaseerd op state of the art kennis en een goed afgedekt patent. De start up is als on-derneming relatief klein, kent een hoog risico en kan bij succes uitgroeien tot een key player: sterke toename van medewerkers, uitbouw van zijn product tot een range van innovaties en opererend op de wereldmarkt.

Knelpunten

Aan het beleid van de overheid ligt ten grondslag de gedachte dat de starters op een campus el-kaar beïnvloeden en versterken, en dat de cam-pus daardoor een prima voedingsbodem wordt

Wordt het niet tijd voor een virtuele campus?“Het is verrassend dat beleidsmakers graag innovaties willen aanmoedigen, en terecht, maar in hun

aanpak hun eigen instrumentarium niet of nauwelijks innoveren.” Dat zegt innovator Cor Zelissen

uit Echt-Susteren. “Een virtuele campus past qua stimuleringsinstrument veel beter in deze tijd en

zou derhalve een prominente plaats dienen te hebben bij de overheid.”

Cor Zelissen: “De nieuwe media implementeren in het campusconcept biedt verrassende mogelijkheden.”

29 |

voor het genereren van nieuwe innovaties. Mogelijke knelpunten voor een nieuw op te zet-ten campus zijn:

• Kritischemassa:indienerzichopeencampus binnen een bepaalde periode te weinig starters melden, zal een campus niet tot bloei komen.

• Mengsel:indiendestarterselkaarnietkunnen beïnvloeden, bijvoorbeeld vanwege hun bedrijfscultuur, zal de campus even-eens geen voorspoedige toekomst kennen.

Indien je een campus beziet vanuit de impact en mogelijkheden van de nieuwe media, lijkt de huidige campusformule een aantal nadelen te hebben. De nieuwe media hebben een sterke focus op het snel communiceren van infor-matie met grote groepen deelnemers. Nieuwe media zijn in staat om grote afstand en langdu-rige tijd te vervangen door hier en nu. Zou je de nieuwe media implementeren in het campus-concept, dan kan dit verrassende mogelijkhe-den bieden.

Wat is een virtuele campus?

Een virtuele campus bestaat eveneens uit een verzameling start ups met een gemeenschap-pelijk domein (bijvoorbeeld life science). Deze starters bevinden zich echter niet uitsluitend op een fysieke campus, maar zijn wereldwijd actief en door de virtuele campus met elkaar verbonden. De virtuele campus bestaat daar-naast uit een digitale infrastructuur met zo-genaamde smart services: services die gericht zijn op het optimaal functioneren van de vir-

tuele campus. Optimaal betekent in dit geval: snelle toegang tot kennisdragers, financiers, patentbeoordelaars, creëren van onverwachte ontmoetingen, faciliteren van samenwer-kingsverbanden en overleg. De virtuele cam-pus scant permanent een aantal ontwikkelin-gen, zorgt voor een wereldwijde betrokkenheid en legt links tussen interessante andere start

ups. Uiteraard garandeert de virtuele campus de kwaliteit en veiligheid van de digitale infra-structuur. Kennisinstituten, multinationals, in-vesteerders et cetera, die actief zijn binnen het domein van deze virtuele campus, haken even-eens aan. Natuurlijk heeft de virtuele campus ook een aantal fysieke steunpunten. Dit zijn bestaande campussen of delen ervan.

Campusmeeting: op de diverse steunpunten is een Video Meeting Room geïnstalleerd die overleg tussen groepen mogelijk maakt.

30 | Voortschrijdend inzicht

Voorbeelden van smart services

Kenmerkend van deze smart services is dat ze, waar mogelijk, gebruikmaken van interactieve videotechnologie. Beelden maken een snellere en eenduidigere informatie-uitwisseling en communicatie mogelijk. Enkele voorbeelden van smart services:

• CampusScan:ledenregelmatiginforme-ren over scanresultaten.

• CampusJournaal:iederedeelnemerkrijgtfrequent een overzicht van het belangrijk-ste nieuws van deze campus.

• CampusScoop:laboratoriumbeeldlivemet collega’s binnen de virtuele campus bespreken.

• CampusEvent:biedtdemogelijkheidombelangrijke kennisdragers uit te nodigen om - via een interactieve sessie - met de leden van de virtuele campus kennis of deskundigheid uit te wisselen.

• CampusContact:deledenvandevirtu-ele campus kunnen met één klik via hun scherm een videoverbinding opbouwen met elk ander lid.

• CampusMeeting:opdediversesteunpuntenis een Video Meeting Room geïnstalleerd die overleg tussen groepen mogelijk maakt.

Voordelen virtuele campus

De virtuele campus heeft een aantal aantrek-kelijke voordelen:

• Hetgroteaantaldeelnemersdoetdekansop onverwachte ontmoetingen en kruisbe-stuivingen exponentieel toenemen. Het in-novatievermogen van een virtuele campus is beduidend hoger dan die van een fysieke campus.

• Dehogematevaninteractieenuitwisselingbiedt een vruchtbare bodem om met een hogere snelheid innovaties te ontwikkelen.

• Totslotzijndecampuskostenperdeelne-mer beduidend lager in vergelijking met een fysieke campus.

Conclusies

De virtuele campus past qua stimuleringsin-strument veel beter in deze tijd en zou derhal-ve een prominente plaats dienen te hebben bij de overheid. Te overdenken is zelfs of het niet slimmer is eerst een virtuele campus te bou-wen en van daaruit de fysieke campus te laten ontstaan en groeien. Verrassend is dat beleid-smakers graag innovaties willen aanmoedigen, en terecht, maar in hun aanpak hun eigen in-strumentarium niet of nauwelijks innoveren.

Drs. Cor Zelissen

Cor Zelissen (www.mainport.nl) schreef dit ver-haal op persoonlijke titel. Zelissen is o.a. lid van de Adviescommissie Innovatiefonds Limburg.

Eerst de virtuele campus, daarna pas de fysieke. Bekijk het filmpje over de RWTH Aachen Campus, waar 250 (inter)nationale technologiebedrijven de kans krijgen om ‘mee te doen’.

31 |

De markt verklaarde ons voor gek

Het heeft een beetje weg van een Gideonsben-de - nieuwe ideeën, tegen de stroom ingaan, vindingrijkheid, volharding, geloof in eigen kunnen. Maar het moet wel af en toe beloond worden met zichtbaar succes onderweg”, zeg-gen de ‘’bedenkers’ Dave Kremer, Frits Keulen en Jos van Wersch. “We zijn géén hobbyisten.” Is de markt rijp voor een concept dat print en digitaal combineert? “Markt moet jezelf creë-ren; uitleggen wat je beoogt en wat je ermee kunt doen.” In Limburg is Change vooralsnog het enige medium dat met dit concept haar nek uitsteekt. Landelijk is het concept wel al uitgerold. De Linda doet het, net als Kampioen van de ANWB. Beide bladen scoren (ook com-mercieel), niet alleen vanwege de hoge op-lage maar ook door toepassing van de Layar techniek die ook Change hanteert. Een tijd-schrift dat je niet alleen ‘gewoon’ kunt lezen maar waarmee je ook filmpjes en commer-cials kunt laten zien, heeft absolute meer-waarde, stellen Dave Kremer en Frits Keulen,

de directeur/eigenaars van Andi Druk op Maastricht Aachen Airport.

‘Laat je niet afschrikken’

Het concept Change, een zelfstandige activi-teit die zakelijk gezien los staat van Andi Druk, fungeert feitelijk als proeftuin. “Je kunt wel ver-tellen wat anno 2013 digitaal in combinatie met print allemaal mogelijk is, je hebt pas een écht verhaal als je het ook laat zien.” Keulen herin-nert zich nog de eerste reacties bij de lancering. “De markt verklaarde ons voor gek. Zo van: hoe durven jullie het aan om in deze tijd, nota bene in deze sector, met iets nieuws te begin-nen?” Kremer: “Dan moet je het juist doen! Als je propageert innovatief te zijn, moet je je niet laten afschrikken door een onzekere uitkomst en een onzeker proces, zijnde dé twee funda-mentele kenmerken die iedere ondernemer tot wanhoop kunnen drijven als hij innoveert.” De wanhoop nog niet nabij? Keulen: “Integendeel. Innoveren kost geld, sterker, het kost nog méér

geld dan je vooraf inschat.” Het goede nieuws: tegen eind 2013 draaien we met Change tien tegen één break-even, zegt Kremer. “Bepaald niet verkeerd.” Keulen: “Een toenemend aan-tal bedrijven en organisaties zegt ja tegen het Change-concept. Men merkt dat het werkt.”

Dave Kremer (rechts) en Frits Keulen: “Als je propageert innovatief te zijn, moet je je niet laten afschrikken door een onzekere uitkomst en een onzeker proces.”

Een stap verder gaan dan de status quo. Dat hadden (en hébben) de bedenkers van het concept

Change voor ogen toen zij, op de kop af één jaar geleden, bij de koffieautomaat het licht zagen. “De

markt verklaarde ons voor gek.”

Toptijden voor consultants32 |

Voor iedereen die innovatief wil zijn en bedrijfs-

matig of persoonlijk wil ‘vernieuwen’, staat er

op afroep een leger aan ondersteuners klaar om

‘te helpen’. Dat klopt perfect in het actuele tijds-

beeld: nooit tevoren kon een mens voor werke-

lijk elk - redelijk en onredelijk - probleem een

ander inschakelen, consulteren en bronnen

vinden. Het internet spant wat dat betreft de

kroon, en dat voor elk denkbaar ongemak.

Voor alle vragen is een recept te vinden, zo lijkt het, en steeds meer wordt aan huisartsen in hun praktijk vriendelijk verzocht de zelfdi-agnose van de patiënt (Maar dokter, ik heb zelf ontdekt op internet!) met dokters professionele status maar even te bevestigen. We zoeken ons aldus een ongeluk op de lange weg naar het grote geluk. Google is inmiddels getransfor-meerd tot een werkwoord, een schommelend baken in een zee van informatie, een tsunami van ongesorteerde kennis.

Woudlopers wijzen ons de weg

Ook op zakelijk vlak is er sprake van een steeds complexere werkelijkheid. Opeenstapeling van

Zijn we de weg kwijt of slechts het kompas?

Illustratie: Ronald Oudman

33 |

kennis en meningen zet ons vaak in een moeilijk doordringbaar oerwoud waarin – tegen betaling – adviseurs, consulenten, consultants, raadge-vers, fiscalisten en strategen van uiteenlopend allooi en van velerlei signatuur, rondgaan. Zij zijn de woudlopers, de survivalspecialisten met het patent op de TomTom voor de juiste route. Graag wijzen zij ons allen de weg, de waarheid, de koers in het leven.

Wat zou de behoefte aan extern advies - op vrij-wel alle terreinen - nu kunnen verklaren? Soms is er sprake van een heuse verslaving, een voort-durende behoefte aan een snelle bevestigende rush. Monter op weg naar de volgende kick. Is het de afhankelijkheid van een externe kompas en het gebrek aan vertrouwen in het eigene het-geen onszelf richting en inspiratie geeft? Is het de bordkartonnen werkelijkheid van de consul-tant die ons - als de rook van een goede ont-spannende sigaar en met ons goedvinden, even het zicht beneemt op onze eigen benarde veste? Voldaan definiëren we vervolgens een realiteit van idealen en doelen die snel gevolgd wordt door een volgende mindset en ’een spannende gezamenlijke uitdaging’.

Mindfulness: het nieuwe wondermiddel

De Amerikaanse wetenschapper David Ries-mann heeft - jaren geleden al - het onder-scheid aangebracht tussen inner- en other di-rectedness. Inner directed betekent in het kort: varen op je eigen kompas. Het tegendeel ervan (other directed) betekent: een voortdurende afstemming op wat anderen denken en doen. Zijn we daarin nou niet te veel doorgeslagen bij het zoeken naar externe referentiepunten en normen bij alles wat we doen? Is daaruit niet de trend te verklaren om toch vooral wat meer te durven vertrouwen op de eigen onderbuik, de gut feeling, de eigen intuïtie? Het lijkt er wel eens op dat we het zo druk hebben met de za-

ken om ons heen dat we training en coaching (mindfulness: het nieuwe wondermiddel) nodig hebben om onze eigen drijfveren en motieven zuiver te blijven zien.

Te veel informatie en een gebrek aan vertrou-wen in onszelf, in een eigen zelfbepaalde koers, creëert een nieuwe radeloosheid, een voortdu-rende en formidabele afhankelijkheid van an-deren en hun mening. Laat ons eens proberen daarin nu wat innovatiever te worden. Daar is vast een cursus voor te krijgen.

dr. Léon Frederix

Opeenstapeling van kennis en meningen zet ons vaak ineen moeilijk doordringbaaroerwoud waarin – tegenbetaling – adviseurs vanuiteenlopend allooi en vanvelerlei signatuur, rondgaan.

Kennisoverdracht34 |

Wat heb je er als mkb-er aan als je een student

van een HBO-opleiding een afstudeerplaats

aanbiedt? Heel wat opdrachtgevers blijken kri-

tisch te staan tegenover de kwaliteit die in af-

studeerwerk wordt geleverd.

In een discussie over de waarde van afstudeer-werk met mensen uit het midden- en kleinbe-drijf, bleek dat afstudeerprojecten vaak ‘weinig of geen praktische waarde’ hebben voor hun bedrijf. De studenten doen een onderzoek en maken een rapport, zij worden begeleid en be-oordeeld en krijgen in de meeste gevallen een redelijk cijfer, maar het resultaat voor het be-drijf valt vaak tegen en afstudeerrapporten verdwijnen veel te vaak in het archief. Hoe komt dat?

Als het resultaat van een afstudeerproject te-genvalt en je gaat na wat daarvan de oorzaak is, kom je bijna altijd uit bij keuzen en beslis-singen die vooraf en in de eerste twee weken van het project zijn gemaakt: wat is het echte probleem, zijn de nodige onderzoeksgegevens er wel, zijn medewerkers wel bereid om hun

routines te veranderen? In een goed afstudeer-project onderzoekt een student een relevant vraagstuk met het oog op het verbeteren van de situatie. Die verbetering kan bijna nooit bin-nen het tijdsbestek van het afstudeerproject worden gerealiseerd, maar de aanzet kan wel worden gemaakt. Het maakt een wereld van

verschil of een project bedoeld is om een ver-andering of verbetering op gang te brengen, of mag worden afgesloten met onderzoekscon-clusies waar de opdrachtgever vervolgens zelf maar van moet zien wat hij er mee kan. Te vaak komt een student binnen zonder duide-lijke opdracht, vraagt hij of zij te weinig aan-dacht, staat de begeleidende docent op veel te grote afstand en komt de opdrachtgever te laat met kritiek op wat uiteindelijk uit het project te voorschijn komt.

Kwaliteit leveren kost tijd en energie van alle drie partijen. Pas als elke partij z’n rol goed in-vult kan de student laten zien wat hij in huis heeft. De student moet zijn tijd en energie ste-ken in het ontwarren van complexe situaties, het opzetten en uitvoeren van vakinhoudelijk goed onderzoek, het zoeken en versterken van draagvlak voor verandering en verbetering, het vinden van effectieve en realistische oplos-singsrichtingen en implementatieplannen. Als de context en de beoogde doelen niet helder zijn, gaan tijd en energie zitten in de verkeerde dingen.

‘Afstudeerprojecten hebben weinig praktische waarde voor mijn bedrijf’

dr. Jimme Keizer

35 |

Een paar vuistregels

• Opdrachtgeversmoeteneenrelevantenzomogelijk urgent probleem aanleveren voor een afstudeerproject en duidelijk zijn in het formuleren van de beoogde resultaten.

• Studentenmoetenzicheeneigenkritischemening vormen inzake de opdracht die zij op zich nemen: wat is het echte probleem, heb ik genoeg kennis om de opdracht uit te voeren, is er genoeg support van binnen en buiten het bedrijf om succesvol te kunnen zijn?

• Docentenmoetenaansturenopeenresultaatgerichte opdrachtformulering, bewaken dat hun studenten de rode draad

vasthouden en contact onderhouden met student en opdrachtgever: in het begin zelf meegaan naar het bedrijf.

• Bijhetafsluitenvanhetprojectmoetdevraag gesteld worden of is opgeleverd wat is afgesproken. Als dat niet het geval is, wat is daarvan dan de reden?

Goed werk kost inzet en tijd, maar het levert een veel beter resultaat op. Opdrachtgevers mogen klagen als de resultaten tegenvallen, maar dan moeten ze hun deel van het samen-werkingsproject wel voluit hebben ingevuld.

dr. Jimme Keizer

‘Onze studenten zijn praktijkgericht’(Bestuursvoorzitter Karel van Rosmalen, Zuyd Hogeschool)

Bekijk het filmpje.....

Have a great summer…

Strijckers & Baadjou, een van Limburgs creatiefste audiovisuele

producenten, laat ook in de zomermaanden van zich horen. Hoe?

Gewoon door een filmisch ‘zomergroetje’ naar klanten en relaties

te sturen (“Met gepaste trots presenteren wij u onze nieuwste crea-

tie uit de kriebelserie…”). Tussen de talloze regenbuien in juni door,

is het S&B toch gelukt om een aanstekelijke impressie te maken

van een heerlijke en lange zomerse dag (en daar hebben we in deze

julimaand bepaald niet over te klagen). “Geniet u al van uw vakan-

tie? Wellicht kunnen we u dan inspireren! Moet u nog even wach-

ten? Droom dan alvast even mee met deze zomerkriebel!”, aldus de

mailing van dit in Kerkrade gevestigde av-bedrijf. Oftewel: hoe je

met een promotiefilmpje van nog geen twee minuten reclame voor

je winkel kunt maken. Mooi stukje werk jongens!

Commercial

Samen sterker. Dat is het idee van coöperatief bankieren.

www.rabobank.nl/wm

Dus u wilt snel een antwoord op vragen over alledaagse bankzaken. De ervaren adviseurs van de

OndernemersDesk staan op werkdagen van 8.00 tot 20.00 uur voor u klaar. Hierdoor kunt u zich

richten op uw kernactiviteit: ondernemen. Tel. 046 - 442 9 410 | E-mail bedrijven@wm.rabobank.nl

Als ondernemer heeft u het druk.

Van deOndernemersDesk.

Snel een antwoord.

Samen sterker. Dat is het idee van coöperatief bankieren.

www.rabobank.nl/wm

Dus u wilt snel een antwoord op vragen over alledaagse bankzaken. De ervaren adviseurs van de

OndernemersDesk staan op werkdagen van 8.00 tot 20.00 uur voor u klaar. Hierdoor kunt u zich

richten op uw kernactiviteit: ondernemen. Tel. 046 - 442 9 410 | E-mail bedrijven@wm.rabobank.nl

Als ondernemer heeft u het druk.

Van deOndernemersDesk.

Snel een antwoord.