zicht op de tuin

rust in je eigen groep

biodynamisch licht

Woonkamer

Mijn Buurtschap: de woonkamer

Mijn Buurtschap is een uitgave

van Vitaal ZorgVast

Regulierenring 35, Gebouw F,

3981 LB Bunnik

Postbus 12, 3980 CA Bunnik

Telefoon (030) 65 98 614

E-mail info@vitaalzorgvast.nl

mijn buurtschap. de creatie van een activerende leefomgeving voor mensen met dementiewww.vitaalzorgvast.nl

• 1

inhoudsopgaveinleiding 03

nieuwezienswijzeopdementieengebouwdeomgeving 05

drieuitgangspuntenvooreennieuweleefomgevingvoor 07mensenmetdementie

• Therapeutisch woonklimaat

• Laagdrempelig voor mantelzorg

• Financierbaar zonder extra bijbetaling

mijnbuurtschap 15

• Activering • Keuzevrijheid • De-institutionalisering • Familie

planontwikkelingspartners

• Breincollectief • BFAS architectuur en stedenbouw • Rob van der Zande

Adviseur Wonen en Dementie • Syntrus Achmea Real Estate & Finance

• Vitaal ZorgVast Conceptueel Zorgvastgoedontwikkelaar

wetenschappelijkebegeleiding

Vrije Universiteit Vakgroep Neuropsychologie

• 3

inleidingMet Mijn Buurtschap spelen we in op de wens om te ontwerpen vanuit de directe

behoeften van de eindgebruiker van een zorgvoorziening. Het concept zorgt voor

een verschuiving van woonoriëntatie naar begeleidingsoriëntatie. Dementie is

tot nu toe ongeneeslijk, maar er zijn wel degelijk mogelijkheden om de kwaliteit

van leven van mensen met deze ziekte positief te beïnvloeden. Cognitieve en zin-

tuiglijke functies verminderen en muteren; de juiste activering van deze functies

heeft echter positieve effecten op het degeneratieve verloop van de ziekte. Wan-

neer we de ruimten vanuit cliëntperspectief logisch ontwerpen, levert dit naar

onze overtuiging minder druk op de zorg op. Door het ontwerp kan de zorgvoor-

ziening een logische plek in de wijk innemen. Aansluiting met andere voorzienin-

gen is betrekkelijk eenvoudig realiseerbaar. Hierbij kan worden gedacht aan een

annex te bouwen peuterspeelzaal. Interactie tussen peuters en bewoners kun-

nen vervolgens onderdeel van het activerende dagprogramma gaan uitmaken.

Door vanaf het begin een dynamisch vastgoed-

perspectief te hanteren, blijken woongebouwen

voor specifieke doelgroepen (zoals Mijn Buurtschap)

goed financierbaar, waarbij het vastgoed de zorg-

visie goed ondersteunt. Niet alleen nu, maar ook

in de toekomst.

Toename aantal senioren

Mijn Buurtschap nodigt de cliënten uit om zelfstandig op onderzoek uit te gaan en activiteiten te ondernemen.

Mijn Buurtschap: een innovatieve woonvorm voor dementerenden

• 2

• 5

Het concept Mijn Buurtschap richt zich op de woonomgeving voor mensen met

dementie. Bij de ontwikkeling van het concept hebben we gezocht naar de meest

recente inzichten over de mogelijkheden om mensen met dementie te bereiken,

wat de factoren zijn waardoor we het dementeringsproces zo effectief moge-

lijk kunnen remmen en we deze mensen zoveel mogelijk kwaliteit van leven

kunnen bieden. We beperken ons tot die factoren die zijn gerelateerd aan de

fysieke omgeving. We vermoeden dat het vigerende accent op wonen gemak-

kelijk kan leiden tot een inperking van de activerende mogelijkheden voor men-

sen met dementie. In het volgende hoofdstuk laten we enige deskundigen aan

het woord die pleiten voor meer activering voor mensen met dementie, waarbij

juiste aard en hoeveelheid prikkels centraal staan. Een accentverschuiving van

wonen naar een activerende leefomgeving is noodzakelijk.

nieuwezienswijzeopdementieengebouwdeomgeving

• 4

In de toekomst zal de familie naar onze overtuiging, meer betrokken worden bij de zorg. Dit levert nieuwe ontwerpeisen op.

• 7

1. Therapeutische leefomgeving

Dr. Anneke van der Plaats is sociaal geriater en werkt veel voor mensen met

dementie. Zij legt uit: ‘Het eerste effect is dat het denkend deel van de hersenen

door de ziekte dementie wordt aangetast. Dit betekent dat mensen reageren met

hun primaire brein, zonder dat dit onder controle staat van het denkend brein.

Impulsen worden daardoor veel eerder gescand op veilig/onveilig. Veiligheid,

voorspelbaarheid en duidelijkheid zijn daarmee wezenlijke randvoorwaarden

voor een fysieke omgeving. Het tweede effect van de ziekte is dat uit het geheu-

gen de laatst binnengekomen informatie als eerste verdwijnt. Herkenbaarheid

van de fysieke omgeving naar beelden van 40

jaar terug schept rust en duidelijkheid. Mo-

derne (onherkenbare) architectuur is daarbij

uit den boze. Een huis moet eruit zien als een

huis zoals we dat op de kleuterschool teke-

nen, een toilet moet als zodanig herkenbaar

zijn. Een mooi wit hangtoilet in een grote

drieuitgangspuntenvooreennieuweleefomgevingvoormensenmetdementie

• 6

Case study: Heemskerk

”een huis zoals elk ander”

‘Herkenbaarheid van de fysieke omgeving naar beelden van 40 jaar terug, schept rust en duidelijkheid.’

Dr. Anneke van der Plaats, sociaal geriater

Mijn Buurtschap, Heemskerk

annekevanderplaats

• 9 • 8

(douche-brancard bestendige) badkamer wordt niet als toilet herkend met alle

onrust en incontinentie van dien.’ Anneke pleit voor een zeer gedetailleerd bin-

nenhuisontwerp, afgestemd op de belevingswereld van deze doelgroep. Zij

vertelt: ‘Een teveel aan verkeerde prikkels geeft stress, maar een tekort aan

prikkels eveneens. Als de leefomgeving goed op dit principe is ingericht, is 50%

van het probleemgedrag van dementerenden weg.’

Op de Vrije Universiteit te Amsterdam geeft Prof.dr. Erik Scherder leiding aan

de vakgroep neuropsychologie. Hij doet al jaren onderzoek naar de relatie

tussen dementie en (in)activiteit. Hij stelt: ‘Bewegen houdt niet alleen ons lijf,

maar ook ons brein in conditie. Beweging verbetert het leervermogen en het

geheugen, en helpt tevens bij het hanteren van stress, depressie en verslaving.

We zouden eigenlijk minimaal een half uur

per dag een matig intensieve fysieke inspan-

ning aan één stuk moeten leveren (lopen,

fietsen of zwemmen). Dit levert een betere

doorbloeding van de hersenen op. Dementie

komt minder voor bij mensen die hun hele

leven lichamelijk actief zijn geweest.’

Het raakt hem dat in veel verpleeghuizen het hele systeem is ingericht op pas-

siviteit. Conditie en activiteitspeil gaan enorm snel achteruit na opname,

mensen liggen soms 17 uur per dag in bed. De effecten op de kwaliteit van

het toch al kwetsbare brein, zijn desastreus. Dementerende cliënten moeten

bewegen, lopen, wind voelen, geuren ruiken. Prikkels activeren en houden het

brein langer in conditie, bewegen bevordert het welbevinden.

2. Laagdrempelig voor mantelzorg

Wanneer we een nieuw leefconcept maken voor mensen met dementie, gaan

we ervan uit dat in de toekomst de professionele zorg een ondersteunende rol

zal gaan spelen voor de mantelzorg. Voormalig sectormanager van Vitaal Zorg-

Vast Gijsbert Buijs hierover: ‘We zien de druk op de AWBZ toenemen en toe-

komstscenario’s preluderen op een geheel andere organisatie van de zorg. De

financiële druk noopt ons tot andere keuzes, maar ook de arbeidsmarkt staat

zodanig onder spanning dat we nieuwe oplossingen moeten gaan bedenken.’

‘Er is echter ook een inhoudelijke kant. Onze klassieke verpleeghuizen kenden

mom

ent

van

opna

me

mom

ent

van

opna

me

mom

ent

van

over

lijde

n

mom

ent

van

over

lijde

n

A

T

ACTIVITEIT

TIJD

A

T

ACTIVITEIT

TIJD

rust / inactiviteit activering

Grafiek inactiviteit en activiteit bewoners

Prof.dr. Erik Scherder, neuropsycholoog

• 11

een ruimtelijke opzet waar de cliënt (bijna

letterlijk!) in verdween. De persoon muteert

als het ware bij de hoofdingang tot patiënt

wat tegelijkertijd symbool staat voor het

verbreken van de primaire relaties. Ook in de

kleinschalige opzet werd vaak gekozen voor

grote bouwmassa’s met één hoofdingang,

waardoor het institutionele karakter versterkt werd. De familie brengt de cliënt

naar het instituut, vanaf de entree gelden de instellingsregels en is de familie de

regie kwijt. Cliënten gaan zich snel gedragen naar de regels van het huis en de

hospitalisatie zet in.’

‘Een nieuw gebouw zou in mijn optiek ook moeten bijdragen aan herstel van

familierelaties, door goed te onderzoeken wat voor de familie aansprekende

elementen zijn.’

3. Financierbaarheid

De financiering van de ouderenzorg staat onder druk. Deze druk zal alleen nog

maar verder toenemen, terwijl het aantal ouderen stijgt. De Wet Langdurige

Zorg speelt met een participerende samenleving als uitgangspunt hier op in.

Het concept Mijn Buurtschap is gelukkig beleidsresistent.

Michel van Oostvoorn, voormalig fondsmanager bij het Zorgvastgoedfonds van

Syntrus Achmea Real Estate & Finance hierover: ‘Reguliere bankfinanciering wordt

voor zorginstellingen steeds moeilijker vanwege aangescherpte financierings-

Gijsbert Buijs, voormalig Projectdirecteur Vitaal ZorgVast

‘Een nieuw gebouw zou in mijn optiek ook moeten bijdragen aan het herstel van familierelaties.’

gijsbertbuijs

• 10

• 13

eisen voor het bankwezen. Syntrus investeert in zorgvastgoed zoals levens-

loopbestendige woningen, intramurale verpleegcomplexen en gezondheids-

centra. Zoals in de inleiding aangegeven, loopt de dynamiek in de zorgsector

niet in de pas met de levensduur van een gebouw.’

‘Syntrus Achmea is door Vitaal ZorgVast vanaf het begin bij de conceptontwik-

keling van Mijn Buurtschap betrokken, zodat we onze ideeën over courant vast-

goed ook direct konden inbrengen. Daardoor ontstaat een courante eindwaarde

voor het gebouw die de financiering bijzonder ten goede komt. Mijn Buurtschap

kan na een huurperiode van 15 - 20 jaar prima worden afgestoten door de zorg-

instelling en wij kunnen het gebouw met minimale inspanningen weer terug-

bouwen naar een normale woning. Uiteraard is het ook mogelijk om het gebouw

te zijner tijd weer geschikt maken voor zorghuisvesting. Daarom kunnen we dit

concept financieren binnen de NHC. De totale exploitatie is goed haalbaar bin-

nen de huidige ZZP vergoeding.’

Riji tjt eswoning als bouwsteen standaard woning 148 m2 BVO

Riji tjt eswoning als bouwsteen standaard woning 148 m2 BVO

‘Mijn Buurtschap kan na een huurperiode van 15 - 20 jaar, prima door de zorginstelling worden afgestoten.’

michelvanoostvoorn

Financiële ruimte door omkeerbaarheid

Leven beneden, slapen boven.

De rijtjeswoning als bouwsteen.

Standaardwoning 148 m2 BVO.

• 12

• 15

‘De leefomgeving die we creëren voor mensen met dementie, nodigt door opzet

en inrichting cliënten uit om op onderzoek uit te gaan en activiteiten te onder-

nemen die passen bij hun mogelijkheden, interesse en beleving. We vermijden

gangen zonder perspectief die oriëntatieverlies bevorderen en maken meerdere

algemene ruimten, elk met eigen sfeerstelling en programma. Installaties dra-

gen bij aan prikkelregulering op gebied van geur, kleur, geluid en klimaat.’ Rob

van der Zande, Adviseur Wonen en Dementie zegt verder: ‘Er is speciale aan-

dacht nodig voor licht. Zo heeft onderzoek naar de effecten van biodynamisch

licht op het gedrag van mensen met dementie spectaculaire uitkomsten opge-

leverd. Depressieve gevoelens verminderen, alertheid en cognitie verbeteren,

onrust neemt af en het dag-nachtritme wordt positief beïnvloed. Er is direct

contact met buiten, waar ook weer een variatie aan mogelijkheden wordt ge-

boden, zonder dat er overprikkeling plaats

vindt. Het geheel is overzichtelijk vormgege-

ven, zodat toezicht gegarandeerd is. Gebruik

van slimme technologie, domotica, wordt

ingezet teneinde dit toezicht mede vorm te

geven. We doorbreken de groepsgedachte,

mijnbuurtschap

Doorgaande ruimte

Biodynamisch licht

Bewegingsruimte omloop

Contact met de tuin

‘Onderzoek wijst uit dat biodynamisch licht het dag-nachtritme bij dementerende mensen positief beïnvloedt.’

robvanderzande

• 14

Rob van der Zande, Adviseur Wonen en Dementie

• 17

we geven ruimte voor bewegen en begeleiden meer op individueel niveau. We

werken de thema’s nader uit.’

Activering

In het concept kleinschalig wonen, wordt de activiteit overwegend gezocht in het

uitvoeren van taken, die tot het reguliere huishouden behoren. Boodschappen

doen, aardappels schillen, hanteren van groenten, stimuleren van geur en smaak

horen hier bij. Naar onze indruk kan dit proces verder worden verrijkt. Cultuur,

hobby’s en knutselruimte krijgen een vertaling in een minitheater met beeld-

podium, een kleurig naaiatelier met een variëteit aan stoffen, een werkplaats

met stof, houtkrullen en steenresten. Wat grotere ingrepen die passen binnen dit

concept zijn de strandkamer in Vreugdehof in Amsterdam, en de treincoupé in

De Bieslandhof in Delft. In Vivaldi in Zoetermeer is een bewegingstuin gemaakt,

waarin allerlei aangepaste apparatuur cliënten uitnodigen om in beweging te

komen. In De Hogeweyk in Weesp zien we dat in een besloten setting, een dorps-

concept is benaderd. Een scala aan activiteiten is voor bewoners binnen handbe-

reik, allemaal ontsloten via een pleinstructuur. In de klassieke opzet kregen deze

elementen een plaats bij de ‘activiteitenbegeleiding’. In ons concept brengen we

een scala van deze activiteiten direct binnen de leefomgeving van de bewoners.

Actief gebruik van buitenruimte is van belang in de diversiteit aan noodzakelijke

prikkels. Gegeven de afnemende zintuigsensitiviteit is het van belang sommige

prikkels groter te maken. Goed gepositioneerde verhouding binnen/buitenruim-

te geeft de mogelijkheid om warm/koud te voelen, droog/nat en licht/donker

Gegeven de afnemende zintuigsensitiviteit bij dementerende mensen, is het van belang sommige prikkels groter te maken.

• 16

• 19

te ervaren. Om deze redenen hechten we aan een grondgebonden opzet. Op

deze wijze ontstaat er een verrijkte leefomgeving, waar cliënten naar eigen voor-

keur in kunnen vertoeven en de activiteiten opzoeken die hun aanspreken. Dit

concept kan zwerfgedrag en onrust verminderen en zelfregie bevorderen. We

verruilen de huiskamer voor een diversiteit in belevingsruimten, die op eigen

kracht door de cliënt zijn te bezoeken. Een uitnodigende, herkenbare inrichting,

stimuleert de cliënt om zelfstandig een passende activiteit op te pakken. Naast

een noodzakelijke beddenlift nemen we een uitnodigende trap in het concept

op om natuurlijk bewegen maximaal te stimuleren.

Keuzevrijheid

Mensen met dementie ontwikkelen vaak een grotere oriëntatie op anderen.

In de fysieke omgeving zou daar naar ons idee expliciet rekening mee moeten

worden gehouden om prikkelverarming te voorkomen. Wij opteren dus voor

een ruimtelijke opzet waarbij zoveel mogelijk nadruk ligt in mogelijkheden tot

bewegen, keuzevrijheid in ruimtes die veilig voelen, prikkelen en binden en

minder nadruk ligt op privacy (risico van geïnstitutionaliseerde eenzaamheid) en

waar minder nadruk op een afgebakende groep bestaat. De begeleiders bedie-

nen in dit concept niet direct een vaste groep, maar begeleiden bijvoorbeeld

vooral een aantal activiteiten waarbij vrije inloop mogelijk is. Het concept maakt

meer variëteit in sociale contexten mogelijk. De cliënt kiest zoveel mogelijk zijn

of haar eigen plek om op dat moment te zijn.

Contact met de straat

‘Ik kom een keer helpen de boontjes doppen’

Samen koken, samen eten

Koken naar de groep

De woonkeuken

We verruilen de huiskamer voor een diversiteit in belevingsruimten, die op eigen kracht door de cliënt zijn te bezoeken.

• 18

• 21

De - institutionalisering

Te grote bouwmassa’s kunnen snel een instituutskarakter oproepen. We voor-

komen dit door de creatie van kleine, overzichtelijke (geschakelde) woningen

met een huiskamer en diverse belevingsruimten op de begane grond, met een

eigen voordeur en buitenruimte. We creëren een eigen wijkje en doorbreken

daarmee het institutionele karakter en herstellen het contact met de buiten-

wereld. We opteren voor een verticale oriëntatie in het gebouw, ondanks

vraagstukken van zorglogistiek. Een goed ontsloten elektronische infrastruc-

tuur via Smart Phone-applicaties komt aan dit vraagstuk tegemoet. De active-

rende leefomgeving bevindt zich overzichtelijk op de begane grond, zodat de

actieradius van de cliënt maximaal is en participatie van de familie letterlijk

laagdrempelig is. De slaap- en badvertrekken bevinden zich op de etages. Een

slaapkamer wordt weer een echte slaapkamer, herkenbaar voor de demen-

terende bewoner. De leefwereld op de begane grond is tot drie maal groter

dan in ‘traditionele’ kleinschalige woonvormen. Via een wandelpromenade wor-

den de diverse belevingsruimten helder aan elkaar geschakeld.

Familie

De keuze voor een nieuwe leefomgeving voor mensen met dementie wordt

vaak door de familie gemaakt. De familie zal in de toekomst naar onze over-

tuiging meer betrokken (moeten) worden bij de zorg. Dit levert nieuwe ontwerp-

eisen op. Mijn Buurtschap ziet eruit als een gewoon huis, met eigen voordeur, bel

en woonkamer aan de straat. Deze opzet faciliteert de laagdrempelige toegang

We creëren een eigen wijkje door kleine, overzichtelijke, geschakelde woningen en door- breken daarmee het institutionele karakter.

• 20

• 22 • 23

voor de familie. Het huis straalt herkenbaarheid en stijl uit en oogt door haar

mooie verschijningsvorm aantrekkelijk.

Om contact tussen familie en bewoners verder te faciliteren worden aan Mijn

Buurtschap meerdere family lounges toegevoegd. Dit zijn aparte ruimtes, net bui-

ten de therapeutische setting waar de familie zich even met hun familielid terug

kan trekken. Ook overnachting is hier mogelijk. De family lounge is zo ontworpen

dat deze tevens geschikt is als echtparenkamer.

De bewoner beschikt in Mijn Buurtschap over een beperkte privéruimte (slaap-

kamer). Het is natuurlijk altijd mogelijk dat een familie er meer ruimte bij huurt,

zodat variatie in woonbeleving kan worden gehonoreerd.

Deze brochure is een heruitgave van Mijn Buurtschap, uitgegeven door Vitaal ZorgVast ter

ere van het symposium voor haar 1e lustrum. De tekst in deze heruitgave is op een aantal

punten geactualiseerd. De originele uitgave is tot stand gekomen in samenwerking met:

Vitaal ZorgVastZorgvastgoedfondsSyntrus Achmea

3

Rob van der ZandeAdviseur Wonen en Dementie Breincollectief

3

Vrije UniversiteitVakgroep Neuropsychologie

3

BFASArchitectuur en Stedenbouw BFAS

architectuur stedebouw

• 24