C - •&

dorpsgezicht Amstenrade /r-'4- ̂

BESCHERMDE STADS- EN DORPSGEZICHTEN EX ARTIKEL 20 VAN DE MONUMENTENWET

AMSTENRADE, gemeente Schinnen (uitbreiding)

T o e l i c h t i n g b i j het voo r s t e l tot u i t b r e i d i n g van het beschermde dorpsgezicht te Amstenrade.

Het als u i t b r e i d i n g aan te wijzen dorpsgezicht omvat de op bijgevoegde kaart (Rijksdienst voor de Monumentenzorg tekening nr. 128 I) met een s t i p p e l l i j n omgrensde gebied

Rijksdienst voor Monumentenzorg Z e i s t , mei 1983

De kern Amstenrade i s gelegen i n de gemeente Schinnen, aan de weg S i t t a r d - Heerlen, tussen Oirsbeek en Hoensbroek. Ontstaan als middeleeuwse ontginningsnederzetting, werd Amsten­rade i n de 17e eeuw opgenomen i n het graafschap Geleen. De bouw van het kasteel dateert u i t die periode. Het kasteel en direkte omgeving werden op 31 maart 1969 aangewe­zen a l s beschermd dorpsgezicht ex a r t i k e l 20 van de Monumenten­wet. De i n s c h r i j v i n g i n het Register van beschermde stads- en dorpsgezichten vond plaats op 2 j u l i 1969. De omvang van het beschermde dorpsgezicht wordt naar de huidige i n z i c h t e n zowel u i t h i s t o r i s c h als u i t r u i m t e l i j k oogpunt als te beperkt ervaren. Enerzijds omdat de omvang van het thans be­schermde dorpsgezicht onvoldoende recht doet aan de i n een r u i -mer gebied aanwezige historisch-stedebouwkundige waarden, ander-z i j d s omdat het thans a l s te fragmentarisch beschouwde gebied een samenhangend beschermingsbeleid i n ruimer verband belemmert. Teneinde de omvang van het beschermde dorpsgezicht meer i n over-eenstemming te brengen met de voor een belangrijk deel nog aan­wezige en a l s zodanig ook i n het veld herkenbare h i s t o r i s c h -stedebouwkundige waarden, wordt thans voorgesteld het dorpsge­z i c h t u i t te breiden met een d r i e t a l k leine gebieden, die zowel h i s t o r i s c h als r u i m t e l i j k een sterke samenhang met de k a s t e e l -s i t u a t i e c a . bezitten.

Ofschoon het z u i d e l i j k e gedeelte van Limburg reeds i n de Romein­se t i j d grotendeels bewoond was, z i j n na het verdwijnen van de Romeinse overheersing grote delen weer ontvolkt en opnieuw be-bosd geraakt. Alleen i n de r i v i e r - en beekdalen kan i n een aan­t a l gevallen continue bewoning worden aangetoond. De oudste van de huidige nederzettingen z i j n i n deze dalen ont­staan, hoofdzakelijk gedurende de 8e tot de lOe eeuw. De kern Amstenrade vindt z i j n oorsprong w a a r s c h i j n l i j k i n een volgende occupatieperiode gedurende de 12e en 13e eeuw, waarin vooral de hoger gelegen dicht begroeide plateaus werden ontgonnen. De u i t -gang van de plaatsnaam (-rade) w i j s t op de ontginning van een b o s r i j k e omgeving, waarbij op grote schaal gerooid moest worden. Ofschoon betrouwbare bronnen over de vroegste geschiedenis van de nederzetting nagenoeg ontbreken, mag worden aangenomen dat de kern aanvankelijk gevormd werd door een grote (leen-)hoeve, met i n de nabijheid daarvan enkele k l e i n e r e (horige) hoeven. Een d e r g e l i j k e opbouw kwam b i j vele nederzettingen voor. De leenhof groeide dan i n een aantal gevallen u i t (of werd ver­vangen door) een kasteel. De agrarische functie bleef meestal i n de nabijheid van het kas­t e e l gevestigd, i n de vorm van een kasteelboerderij of - in meer rudimentaire vorm - als ekonomiegebouwen. Amstenrade z a l naar a l l e w a a r s c h i j n l i j k h e i d een van de vele van d e r g e l i j k e neder­zettingen i n het zowel p o l i t i e k als t e r r i t o r i a a l sterk versnip-

perde Limburgse gebied geweest z i j n .

In de 16e eeuw maakte Amstenrade deel u i t van de h e e r l i j k h e i d Oirsbeek. Nadat i n 1654 de h e e r l i j k h e i d Geleen tot graafschap was verheven, werd i n 1663 de h e e r l i j k h e i d Oirsbeek met inbegrip van Amstenrade b i j d i t graafschap gevoegd. Toen i s w a a r s c h i j n l i j k ook de voor-loper van het huidige kasteel gebouwd; de toren bevat 17e-eeuwse bouwresten. Amstenrade was gelegen aan de handelsroute tussen S i t t a r d (Gulick) en Keulen (Rijnland), die vooral i n de l a t e middeleeuwen van be­lang werd. De bebouwing, die langs deze weg en langs zijwegen naar Vaesrade en Merkelbeek was gelegen, z a l z i c h i n de loop van de middeleeuwen g e l e i d e l i j k hebben verdicht. Uit de s i t u a t i e die wordt weergegeven op de (overigens niet zeer betrouwbare) kaart van F e r r a r i s (ca. 1775), moge b l i j k e n dat de nederzetting aan het eind van de 18e eeuw i n omvang a l min of meer volgroeid was. Langs de weg i n de r i c h t i n g van S i t t a r d en Heerlen wordt aan twee zijden bebouwing weergegeven, hoofdzakelijk bestaande u i t op kor­te afstand van elkaar gelegen gesloten hoeven. Ook langs de wegen in de r i c h t i n g van Merkelbeek, ten noorden en ten zuiden van het kasteel, was aan e6n z i j d e bebouwing gelegen.

In de jaren 1781 - 1784 werd het kasteel ingrijpend verbouwd naar plannen van de Luikse architect Digneffe. Waarschijnlijk i s daar­b i j de k a s t e e l t u i n vergroot, ten koste van de bebouwing langs de noordelijke uitvalsweg i n de r i c h t i n g van Merkelbeek en ten koste

s i t u a t i e ca. 1775

-4-

van de gracht rond het kasteel. Op de kaart van Tranchot (ca. 1800) l i j k t deze i n ieder geval verdwenen te z i j n . De k a s t e e l t u i n werd i n de jaren 1815 - 1821 herschapen i n een naar Engelse s t i j l aangelegd park door de Diisseldorfse a r c h i t e c t Schaffer, die te­vens de Oranjerie ontwierp. De huidige bebouwing langs het kan-tanjelaantje "Aan de kerk" dateert eveneens u i t de periode rond 1800. De huidige RK kerk dateert u i t 1852. Een andere belangrijke verandering aan het begin van de vorige eeuw i s de ge d e e l t e l i j k e verlegging en verbreding van de weg S i t t a r d - Heerlen. Het kadastrale minuutplan van ca. 1830 laat i n v e r g e l i j k i n g met de kaart van Tranchot zien dat de weg naar Heer­len i s vervangen door een nieuw en breder trace, dat direkt ten westen van de oorspronkelijke bebouwing, i n de as van het kasteel i s aangelegd. Ook aan de noord-westzijde van het kasteel werd het smalle en hellende gedeelte van de weg naar S i t t a r d (de huidige Poststraat) door een nieuwe bochtafsnljding vervangen. Tevens l i j k t de bebouwing verdicht te z i j n ten opzichte van de s i t u a t i e rond 1800; met name de bebouwing ten noorden en ten oosten van het kasteel i s omstreeks 1830 i n hoofdzaak aaneengesloten.

In de loop van de 19e eeuw werd de bebouwing langs de westzijde van de oude weg naar Heerlen gesloopt. De g e l e i d e l i j k e u i t b r e i ­ding van Amstenrade i n de tweede h e l f t van de 19e eeuw en l a t e r , vond hoofdzakelijk plaats i n noordelijke r i c h t i n g , langs de weg naar S i t t a r d . De bebouwing langs de Poststraat kreeg allengs een s t e d e l i j k e r aanzien, t e r w i j l de bebouwing i n het z u i d e l i j k e ge­deelte van de nederzetting haar l a n d e l i j k e karakter behield. De bebouwing langs het nieuwe gedeelte van de weg naar S i t t a r d da­teert hoofdzakelijk u i t het begin van de 20e eeuw.

c i t u a t i e ca. 1830

In het recente verleden i s de bebouwing langs de oude weg naar Heerlen, de Hagendoornweg en de Kemkensweg nog verdicht met enke­l e vrijstaande p a r t i k u l i e r e woningen.

ontwikkeling na 1830

HET HUIDIGE RUIM- Ofschoon het karakter van de omgeving i n deze eeuw belangrijke TELIJKE KARAKTER veranderingen heeft ondergaan, heeft de oude kern van Amstenrade

z i j n h i s t o r i s c h e karakter goeddeels behouden. Met name de gedeel-ten waaruit de nederzetting i n de 19e eeuw bestond, namelijk het kasteel c a . , de ka s t e e l t u i n , de bebouwing "Aan de kerk" en de bebouwing langs de oude weg naar Heerlen, de Hagendoornweg, de Kemkensweg en de Poststraat, komen i n struktuur nog grotendeels overeen met de op de kadastrale minuut van ca. 1830 weergegeven s i t u a t i e . Ook het bebouwingsbeeld i s van een overwegend monumen-ta a l karakter. De voor een deel reeds genoemde recentere ontwik­kelingen, waaronder begrepen de nieuwbouw op verscheidene plaat­sen en de modernisering van een aantal panden, doet hieraan nau­welijks afbreuk. Voor een ge d e t a i l l e e r d overzicht van de h i s t o ­r i s c h - r u i m t e l i j k e waardering wordt kortheidshalve verwezen naar de k a a r t b i j l a g e (RdMz nr. 128 I I ) . De s i t u e r i n g i n het landschap i s met name aan de z u i d z i j d e nog zeer waardevol te noemen. Aan de noord-westzijde i s door de 20e-eeuwse ontwikkeling veel van het h i s t o r i s c h e aspekt verloren gegaan; alleen het beloop van de Poststraat en de bebouwing daar-langs herinnert nog aan de oude verbinding met S i t t a r d . B i j be-naderlng vanuit het zuiden i s het silhouet, dat gedomineerd wordt door het kasteel en de twee spitsen van de RK kerk temidden

-6-

van het hoge geboomte, bijzonder markant. Voor de belevingswaar-de daarvan i s het van grote betekenis dat de weg naar Heerlen aan weerszijden begrensd wordt door open l a n d e l i j k gebied. De kleine c l u s t e r bebouwing langs het oorspronkelijke gedeelte van deze weg vormt een aparte eenheid, waarvan het monumentale en l a n d e l i j k e karakter sterk contrasteert met de recente nieuwbouw die op enige afstand i n het westen te zien i s .

Met de omgrenzing van de d r i e gebieden die thans voor bescher­ming worden voorgedragen, i s zo goed mogelijk a a n s l u i t i n g ge-zocht b i j de omgrenzing van het reeds beschermde gedeelte van het dorpsgezicht. Op de bijgevoegde tekening (Rijksdienst voor de Monumentenzorg, nr. 128 I) i s de omgrenzing van de v e r s c h i l ­lende gebieden nader aangegeven. Het noord-westelijke gebied ( Poststraat e.o.) omvat het oor­spronkelijke trace van de weg naar S i t t a r d en de bebouwing ten oosten daarvan. De huidige bebouwing aan de westzijde van deze st r a a t , die i n hoofdzaak bestaat u i t garages en tuinmuren, vertegenwoordigt geen h i s t o r i s c h belang en i s derhalve buiten de bescherming ge-laten. Het o o s t e l i j k gebied (Hagendoornweg e.o.) omvat een gedeelte van de Hagendoornweg, tot waar deze overgaat i n het l a n d e l i j k gebied en er geen direkte r e l a t i e meer bestaat met het dorpsgezicht, alsmede een gedeelte van de Kemkensweg tot waar twee r i j e n nieu­we woningen z i j n gebouwd, die buiten de omgrenzing z i j n gelaten. Het z u i d - o o s t e l i j k e gebied omvat de bebouwingscluster langs het oude deel van de weg naar Heerlen, met uitzondering van het ho­t e l Schikan, dat zowel wat b e t r e f t bouwmassa als karakter sterk afwijkt van de rest van de bebouwing. Aan de z u i d z i j d e i s de gemeentegrens met Brunssum aangehouden.

TRUKTURELE EN Zoals reeds eerder i s opgemerkt komt het wegenbeloop i n de onder-[SUELE KENMERKEN havige gebieden nog v r i j w e l geheel overeen met de kadastrale

minuut u i t het begin van de 19e eeuw. Ook i n de s i t u e r i n g van de bebouwing heeft - behoudens de reeds genoemde verdichtingen -nauwelijks verandering plaatsgevonden. De bebouwing langs de Poststraat i s hoofdzakelijk aaneengesloten en bestaat u i t twee bouwlagen met een kap, de nok evenwijdig aan de s t r a a t . De ge-velopbouw en - i n d e l i n g i s t r a d i t i o n e e l en regelmatig; de ven-steropeningen z i j n op g e l i j k e afstanden naast r e s p e c t i e v e l i j k boven elkaar geplaatst. Ten gevolge van het hellende beloop van de straat hebben enkele panden een stoepje van een of twee hard-stenen treden, loodrecht op de gevel. De voorgevels z i j n afwis-selend gepleisterd of i n schoon metselwerk uitgevoerd. Een b i j ­zondere r o l i n het straatbeeld spelen de v i e r gewitte en ge-p l e i s t e r d e monumentale panden die min of meer i n het midden van

5 OMGRENZING

r— o o CO 10 CM CD lO o co

-7-

de h o l l e straatwand z i j n gelegen. De bebouwing langs de Kemkensweg en de Hagendoornweg bestaat eveneens hoofdzakelijk u i t twee bouwlagen met een kap. Hier i s hoofdzakelijk schoon metselwerk toegepast. B i j een aantal pan­den i s de voorgevel op de begane grond gemoderniseerd. De panden aan weerszijden van de Hagendoornweg tussen de Kemkensweg en de Kloosterberg hebben een voor Limburg kenmerkende sobere baksteen-architectuur u i t het begin van de 20e eeuw. Over het algemeen i s de baksteen donker van kleur en z i j n de da-ken gedekt met pannen. De concentratie aan monumentale bebouwing i s langs de Kemkensweg niet hoog; h i e r i s het bebouwingsbeeld voornamelijk van belang vanwege r o o i l i j n en schaal. Door het gekromde beloop van de weg, i n samenhang met de hoge tuinmuur van het kasteelpark, ontstaat een besloten en aantrekkelijk straatbeeld. Langs het o o s t e l i j k e gedeelte van de Hagendoornweg spelen tuinhekken en hagen een be­langrijke r o l i n het straatbeeld; ook h i e r i s , i n verband met het hellende beloop, sprake van een zekere beslotenheid. De bebouwing langs de oude weg naar Heerlen wordt gedomineerd door twee grote 18e-eeuwse gesloten hoeven, waarvan de meest z u i ­d e l i j k e i s gewit. Ook het aan het noordelijke uiteinde gelegen vakwerkpand speelt een belangrijke r o l . De monumentale bebouwing i n d i t gedeelte bestaat u i t een bouwlaag met een kap. Helaas wordt het bebouwingsbeeld h i e r enigermate verstoord door twee recent gebouwde woningen, die zowel door materiaalgebruik als hoogte (twee bouwlagen) een voor het h i s t o r i s c h e karakter storend element vormen. De l i g g i n g van de bebouwing tegen de achtergrond van het glooiende bouwlang daarachter i s bijzonder markant te noemen. De s t r a a t p r o f i e l e n z i j n v r i j w e l overal t r a d i t i o n e e l van indeling, met molgoten en smalle stoepen of grindstroken aan weerszijden. Het beloop en p r o f i e l van de Dorpsstraat z i j n r e c e n t e l i j k i n g r i j -pend gewijzigd.

RECHTSGEVOLG VAN Ter effe c t u e r i n g van de bescherming van de aan te wijzen gedeel-DE BESCHERMING ten van het dorpsgezicht moet ingevolge a r t i k e l 37, l i d 5 van

de Wet op de Ruimtelijke Ordening een bestemmingsplan worden vastgesteld. De t o e l i c h t i n g op het voorstel tot u i t b r e i d i n g van het beschermde dorpsgezicht kan daarbij voor wat b e t r e f t het be-schermingsbelang als uitgangspunt dienen. Doel van de aanwijzing i s de k a r a k t e r i s t i e k e , met de h i s t o r i s c h e ontwikkeling samenhan­gende struktuur en r u i m t e l i j k e k w a l i t e i t te onderkennen als zwaarwegend belang b i j de verdere ontwikkeling binnen het gebied. De aanwijzing beoogt op die wijze een basis te geven voor een r u i m t e l i j k e ontwikkeling die inspeelt op de aanwezige k w a l i t e i ­ten, daarvan gebruik maakt en daarop voortbouwt. Voor het i n 1969 aangewezen gedeelte van het dorpsgezicht i s reeds een bestemmingsplan ex a r t i k e l 37, l i d 5 WRO van kracht.

- 8 -

AMSTENRADE; kaart van Ferraris (fragment), ca. 1775.

AMSTENRADE; kaart van Tranchot (fragment), ca. 1804.

AMSTENRADE; kadastrale minuut, (ca. 1830).

AMSTENRADE; luchtfoto.