DAVO

De Stichting Industrieel ErfgoedDeventer is opgericht in 1995.Doel is het behoud van industrieelerfgoed in Deventer en omgeving.Ons werkgebied omvat Bathmen,Deventer, Diepenveen, Olst,Twello, Voorst en Wijhe.Gegevens vastleggen, historischonderzoek doen en daarover pu-bliceren zijn belangrijke onder-delen van ons werk. Wij organiseren excursies, bijeen-komsten en lezingen en geven advies over hergebruik van indus-trieel erfgoed. Natuurlijk zetten we ons in voorhergebruik van monumenten vanbedrijf en techniek.Voor meer informatie: bel (0570) 615838 of mailinfo@sied.nl.U kunt ook onze internetsite bezoeken: www.sied.nl

Foto: Kantoor DAVO, Sint Olofstraat 3

Bul let in van de St icht ing Industr ieel Er fgoed Deventer

35JAARGANG 19 | DEC 2015

n ijve r t ijd

Asselbergs (Bergen op Zoom), De Etna(Breda) en Pelgrim (Gaanderen) warenbekende namen. Een aantal van dezefabrikanten heeft na de komst van hetaardgas de omslag naar gashaarden engasgestookte cv-installaties kunnenmaken of heeft andere marktmogelijk-heden gevonden, maar een veel bekende namen zijn verdwenen.

Ook Deventer had een haardenfa-briek: DAVO. Het ‘laatste bedrijf’ vandeze firma is kort maar heftig. Na deTweede Wereldoorlog bouwt zij eenfabriek aan de Sint Olafstraat. Mengroeit in 10 jaar tijd van een omzetvan 1 miljoen gulden naar 23 miljoengulden (10 miljoen euro) omzet in1963. Maar in 1965 wordt al 5 miljoengulden verlies geleden. Zo snel kaneen neergang zijn.

In de grote zaal van De Hereenigingstaat een Haagse Jaarsma-haard. Zouhet niet passender zijn op zoek tegaan naar een authentieke DAVO-kolenhaard, als herinnering aan dit – eens zo belangrijke – Deventer bedrijf?

Ik wens u veel leesplezier.

Eric GiesbersVoorzitter

1964. Wij hadden thuis een cen-trale verwarming op cokes, in de keu-ken en een antraciethaard in dewoonkamer. Twee kolenhokken in deschuur, een voor de goedkope cokes,de tweede voor de duurdere antraciet-kool. In de herfst kwam de kolenboerde hokken vullen. De Arbo-wet wasnog onbekend en de kolenmannenmet hun zwartbestofte gezichtenmoesten zwaar tillen: een zak kolenhad een inhoud van een halve mud(50 liter) met een gewicht van onge-veer 35 kilo.

Ik kan me goed herinneren dat denieuwe cv-installatie – op gas – kwam.Monteurs draaiden schroefdradenaan lange pijpen. Mijn ouders hielden de kolenhaard inde woonkamer nog wel aan: voor dekille dagen in het voor- en naseizoenen om met Sinterklaas de schoen tekunnen zetten. Ze vonden het ookgezellig: later kwam er een nieuwekolenhaard, voor nootjes 4, datwaren kleine kooltjes.

De komst van het aardgas bete-kende in die jaren een enorme om-wenteling voor zowel huishoudensals de industrie. Nederland kendedaarvoor nogal wat grote en mindergrote fabrikanten van kolenhaarden.Jaarsma (Den Haag), DRU (Ulft),

In 1840 begint A.J. Wilhelm een kachelsmederij in de Engestraat. In1843 inspecteert de stadsbouwmees-ter een ‘verandering in de metaals-melterij’: er wordt dus ook gietwerkgemaakt. Andere producten zijnbrandkasten en ‘kunstsloten’(cijfer-sloten). De smederij verwerft eengoede reputatie en mag zich al in1851 Koninklijk noemen.Zoon D. Wilhelm zet de smederijvoort tot in 1882 A. F. van Zwet zijnintrede doet en er steeds meer haar-den worden gemaakt. De smederijstaat dan zo goed bekend en/of

schrijft zo laag in, dat zij het lange hek rondom het nieuwgebouwdeRijksmuseum in Amsterdam mag leveren. Op exposities behaalt men in1910 in Brussel de zilveren medaille en in 1912 in Meppel de gouden.

Industriële productieAls in 1916 een nieuw gebouw aan Parallelweg

6 open gaat, heet het bedrijf ‘Van Zwet’s DAVOHaardenfabriek’. Toch is de haard dan nog eenluxe artikel, voorzien van veel sierwerk en be-stemd voor grote huizen en buitenplaatsen. Deproductie ervan blijft in de jaren twintig beperkttot ongeveer 75 per jaar, met daarnaast allerlei an-dere artikelen. Vrijwel alles is dan nog handwerk.Van Zwet richt een grote showroom in de LangeBisschopstraat in, waar hij opmerkelijk genoegook haarden van de concurrent verkoopt. Mis-schien maakte hij zelf voornamelijk de luxere kachels?

Dan gaat in 1933 de fabriek failliet door de crisis...en wordt gered door Gieterij Ubbink in Doesburg.

Hoe DAVO’shaardendoofden

Deze levert al jaren de gietstukken voor dekachels aan DAVO en ziet deze klant nietgraag verloren gaan. Eind jaren dertig komthet bedrijf er weer bovenop met een produc-tie van meer dan 10.000 haarden en meerdan 100 werknemers. Later komt het metMachinefabriek Ubbink tot één bedrijfsver-band, een houdster-maatschappij.Er is in deze periodenóg een productie-locatie: Assenstraat38. Hier wordende zogenaamdeSalamanderhaar-den gemaakt,een Franse, laat-negentiende-eeuwseuitvinding.Het zijn cilindervor-mige, vrij hoge kachels van plaats-taal of gietijzer met een binnenbekledingvan vuurvaste keramiek, die op poten staan.Zijn naam dankt dit type kachel aan demythe van de salamander, die in de vlam-men zou kunnen leven. Ook ziet men opdeze kachels wel een vuurspuwende draakmet de spreuk: ’Je brûle tout l’hiver sansm’éteindre’: ik brand de hele winter zonderte doven. Later wordt de Franse merknaam

Aan de industriële productie van haarden door hetbedrijf DAVO is een lange periode voorafgegaan,waarin men beter kan spreken over een smederij,die ook kachels maakte. In dit artikel gaat hetvooral over de laatste jaren van de DAVO-fabriek.Noodgedwongen, want het archief van de fabriekbestaat niet meer en ook elders hebben we maarsporadisch informatie gevonden.

Smederij W

ilhelm, Engestraat 17

Parallelweg 6 (1916-1948)

een soortnaam. Waarschijnlijk vond de pro-ductie plaats in een door Bussink verkochtbetonnen gebouw van Koek- en Banketbak-kerij Coelingh, achter het historische pandAssenstraat 38. Nadat een bom dat gebouwin 1945 vernielt, duurt het nog tot 1967 voorde gemeente de ruïne van DAVO koopt voor10.000 gulden, op dat moment ten behoevevan een ‘expeditiehof’: het Burseplein. In dejaren tachtig is in plaats daarvan een nieuwestraat aangelegd, de Bursestraat.

DAVO wordt grootNa de oorlog vestigt DAVO zich in 1948

aan Sint Olafstraat 3, voorheen Sumatra-straat. Parallel aan de straat verrijst een ge-bouw waarin op de eerste verdieping hetkantoor is gevestigd. Op de begane grond leiden vier ‘expeditiepoorten’ naar een diepewerkplaats met lichtstraten in het dak, die

doorloopt tot het water van de TweedeHavenarm. Al in 1957 komt er nog eengrote hal bij aan de zuidkant, op num-mer 5, zonder pijlers en met gebogen daken gebogen lichtstraten. De productieneemt in deze jaren sterk toe: van 1 mil-joen gulden omzet in 1953 tot 22 mil-joen in 1963. Ook worden investeringengedaan in grote machines.

Als vanaf 1959 de gevolgen van devondst van het enorme gasveld in Gro-ningen duidelijk worden, bereidt DAVOzich voor met het ontwerpen van eengashaard en later met een afdeling voorombouw van apparatuur. Ook ontwik-kelt men een goedkope centrale verwar-ming met een ‘moederhaard’, die metvierkante buisjes op de plinten (een ring-leiding) radiatoren verwarmt.

Het laatste bedrijfToch keert in 1964 het tij dramatisch

door een aantal oorzaken.In Coevorden, waar DAVO al vanaf dejaren vijftig een kleinere vestiging heeft,is dat jaar net een grote, nieuwe produc-tiehal in gebruik genomen: een flinke in-vestering.De grootste tegenslag is dat het nieuwemodel gashaard bij het koperspubliek

Aanleg Sint Olafstraat, rechtsDAVO

Garantielabel

Brandaris, jaren vijftig

Kolenhaard ca1900

DAVO 28, 1931-1932

Assemblage, rond 1960

Begin jaren ’60 kampt DAVO, als veel Deventer be-drijven, met een groot personeelstekort. In september1964 valt het besluit op zoek te gaan naar Turkse ar-beiders. Personeelschef Prins verklaart: ‘Het is natuur-lijk een soort noodsprong. Vanzelfsprekend werken wijliever met Nederlandse arbeiders, maar die zijn niette krijgen.’ DAVO dient bij het Nederlandse arbeids-bureau in Turkije een aanvraag in voor 30 arbeiders.Zij zullen in pension gaan in een te verbouwen voor-malige winkel en woonhuis op de Nieuwe Markt. Op de zondag na aankomst bezichtigen ze de fabrieken de afdeling waar ze de volgende dag zullen gaanwerken. ‘s Middags wonen ze de voetbalwedstrijdGo Ahead - Feijenoord bij. Ze zijn pro Go Ahead…De nieuwe werknemers zijn afkomstig uit de Oost-Turkse steden Kaiseri en Konya, waar grote werkloos-heid heerst. De meesten zijn getrouwd; de gemiddeldeleeftijd is 27 jaar.

DAVO behoort tot de eerste bedrijven die Turken indienst neemt: er wonen er nog maar 125 in Deventer,85 aangeworven en 40 ‘aangewaaid’ zoals de kranthet noemt. Twee jaar later moeten ze al op zoek naarander werk…

(Bron: Deventer Dagblad 18-9-1964)

‘GASTARBEIDERS’

De SIED heeft een bijzondere relatie met een

aantal donateurs, die we Vriend van de

SIED noemen. Voor de Vrienden gelden extra

faciliteiten: het logo prominent op de website

en vermelding in Nijvertijd .

De Vrienden van de SIED zijn:

Ardagh Groep

BAM Woningbouw Deventer

Deventer Kring van Werkgevers

Ten Hag Groep

JVZ Ingenieursburo

Rentree

Salland Storage

Saxion Hogescholen

Schaap Bliksembeveiliging Ontstoringstechniek

Soils milieuadviesbureau

Witteveen + Bos

Vriend van de SIED

Tekst: Ipe de Graaf

Fotografie: Theo de Kreek / SAB

Redactie: Ipe de Graaf, Janleo van de Laar

en Sam de Visser

Vormgeving: Pieter Ellens

Allison grafische vormgeving

Drukwerk: Ovimex

Nijvertijd is een halfjaarlijks

verschijnend bulletin van de

Stichting Industrieel Erfgoed Deventer

(SIED), bestemd voor donateurs

en andere betrokkenen en

geïnteresseerden.

Nijvertijd is gratis te downloaden

op www.sied.nl

ISBN 1388-2759

DonateurDonateur kan men worden door

overmaking van: E 15 (of meer) voor particulierenE 25 (of meer) voor organisaties E 50 (of meer) voor bedrijven E 250 (of meer) voor ‘Vrienden’

op bankrekening NL83 INGB 0000 4151 41

t.n.v. Stichting Industrieel Erfgoed Deventer.

Adres: Parkweg 3, 7411 SG Deventer.

Colofon

www.sied.nl

niet aanslaat: het ontwerp vindt men te modern! Tegelijkertijd wacht de klantmet het vervangen van de oude kolen- of oliehaard, waardoor de hoeveelheidonverkochte haarden tot maar liefst 16.000(!) oploopt. In productie nemenvan een nieuw ontwerp kost (te-veel) tijd. Als noodsprong negeertde directeur de groothandel, maarde winkeliers durven niet in tekopen...

Nadat het bedrijf in 1965 al vijfmiljoen verlies lijdt en geen reser-ves meer heeft, duurt het nog totmei 1966 voordat surseance vanbetaling wordt aangevraagd. In Deventer verliezen 300 mensenhun werk, in Coevorden ruim 200.In februari 1967 is DAVO officieelfailliet. Vele Deventenaren kennende nu leegstaande DAVO-gebouwenvan het gebruik door de Gamma-bouwmarkt en STAMACON, voorgebruikt kantoormeubilair.

Het ziet er naar uit, dat vijftig jaarna het beëindigen van de haarden-productie, het gebouw uit 1948aan de Sint Olafstraat, in 2016 gro-tendeels gerenoveerd wordt en eenbestemming zal krijgen voor klein-schalige bedrijvigheid: wonen, wer-ken en ateliers.

In de decennia na de oorlog is stoken op kolenhelemaal ingeburgerd: onze Limburgse kolenwaren goedkoop. Ook de DAVO-fabriek verdientgoed aan het toenemende aantal huishoudensmet een kolenhaard. In de jaren zestig hebbenechter meerdere veranderingen tegelijk plaats,waaraan de verwarmingsindustrie het hoofd moetbieden.

Ten tijde van de ontdekking van het Slochteren-gas verdringt oliestook deels de kolenhaard: in1964 brandt 40% van de nieuwe kachels opolie; bij veel huizen komt een olietank in degrond. Als vanaf 1965 de ombouw van huishoudelijkeapparaten voor aardgas begint, komt de Gasuniemet een grote reclamecampagne voor ruimtever-warming door het comfortabele aardgas. In 1968komt deze boodschap zelfs op de tv. Dit streven heeft succes: begin jaren zestig heeftnog amper 10% van de nieuwbouw centrale ver-warming (zeer laag!), in 1966 krijgt 45% c.v.en in 1968 al 75%. Blokverwarming in flatge-bouwen groeit zelfs tot bijna 100%.

Twee jaar na de sluiting van DAVO, in 1968,wordt er in Nederland vrijwel geen enkele kolen-of oliehaard meer verkocht. Het is de vraag of defabriek deze snelle energieomwenteling zou heb-ben overleefd.

OVER KOLEN, OLIE EN HET (ONVERWACHTE) AARDGAS

De laatste modellen (1964-1965): Links de Davoronde oliehaard. Boven de Davonette kolenhaard, die, eenmaal ingesteld, 24 uur kon branden zonder toezicht.

Bronnen- SAB (beginperiode)- Deventer als industriestad, 1907 en 1931- Personeelsblad 'De Vlam', 1957-1963- Techniek in Nederland in de 20e eeuw, p. 213-219- Artikelen Deventer Dagblad, 1964-1970 (SIED-archief).

Met dank aan de heren Berends, De Blij en Scheuter