Gemeente Amsterdam

Projectbureau Wibaut aan de Amstel

Bodemsanering ZuidergasfabriekAmstelkwartier2e fase

Bo

de

msa

ne

rin

gZ

uid

erg

asfa

bri

ek

Amstelkwartier

2efase

Het Amstelkwartier is een onderdeel van de gebiedsontwikkeling

Overamstel. In 2011 start de bouw van de nieuwe woonwijk Amstel-

kwartier 1e fase met de bouw van woningen, een school en een

hotel. Een paar jaar later is het aangrenzende Amstelkwartier 2e fase

aan de beurt. Hier wil de gemeente een woonbuurt realiseren, met

onder andere een winkelcentrum en een fraai park. Op deze plek

stond vroeger de Zuidergasfabriek, die indertijd de bodem heeft ver-

ontreinigd. De gemeente heeft plannen om de bodem geschikt te

maken voor de nieuwe woonbuurt. Met deze brochure wil Project-

bureau Wibaut aan de Amstel belangstellenden informeren over de

huidige bodemsituatie en over de vragen die in het saneringsonder-

zoek aan de orde zullen komen.

Spaklerweg

Spaklerweg

Het Amstelkwartier is de naam van een nieuw te bouwen buurt aan deAmstel, juist ten zuiden van het Amstelstation en de Omval. Op hetkaartje is goed te zien waar het ligt. Met de klok mee gezien wordt hetterrein begrensd door de oever van de Amstel, de monding van deWeespertrekvaart, de Spaklerweg, het Bedrijventerrein Overamstel(met ondermeer de Kauwgomballenfabriek) en tot slot de Duiven-drechtsevaart. Nu is het nog een beetje vergeten gebied, maar hetheeft alles in zich om een waardevol stukje stad te worden, waar ookomliggende buurten van profiteren. Amstelkwartier wordt een ge-mengde buurt, met woningen en voorzieningen, maar ook winkels, park-achtig groen en bedrijven. Het Amstelkwartier wordt in meerdere fasenontwikkeld: Amstelkwartier 1e en 2e fase.

Onderdeel van OveramstelHet Amstelkwartier is overigens een onderdeel van de omvangrijkere 'ge-biedsontwikkeling Overamstel'. Dit bestrijkt grofweg het gebied tussen deAmstel, het volkstuinenpark Amstelglorie, de gemeentegrens met Ouder-Amstel, de metrolijn, de Bijlmerbajes en de Weespertrekvaart. Dit gebiedbestaat voornamelijk uit bedrijvigheid. Maar de gunstige ligging ervan heeftde gemeente er toe gezet om Overamstel aan te wijzen als transformatie-gebied. Het zal geleidelijk veranderen naar een gemengd woon/werkgebiedmet ongeveer 4.000 woningen. In het noordelijk deel komen hoofdzakelijkwoningen en voorzieningen, in het zuidelijk deel domineert bedrijvigheid.

5

1. Waarom deze brochure?

6

Plannen voor Amstelkwartier 2e faseIn 2011 start de bouw van Amstelkwartier 1e fase, met ruimte voor onge-veer 1.500 woningen, een brede school, een klimaatneutraal hotel, groenen horeca aan de Amstel. Over een jaar of vijf is de tweede fase aan debeurt. Op deze plek, waar vroeger de Zuidergasfabriek stond, worden zo'n2.000 woningen gerealiseerd met een winkelcentrum, voorzieningen, eenschool en een flink park. De oude monumentale watertoren, het haventje ende overige monumentale gebouwen van de gasfabriek worden daarbij in erehersteld.

Opruimen erfenis gasfabriekTussen 1913 en 1969 stond hier de Zuidergasfabriek, die voor het zuidelijkdeel van de stad lichtgas produceerde uit steenkool, toen er nog geen aard-gas was. Bij die productie raakte de bodem onder het terrein van Amstel-kwartier 2e fase verontreinigd; helaas een bekend probleem bij zulkefabrieken. In Amsterdam kwamen we dat al vaker tegen, zoals bij de inmid-dels gesaneerde terreinen van de Westergasfabriek en de Oostergasfabriek.

Voordat er gebouwd kan worden zal deze erfenis uiteraard worden aange-pakt. Het moet straks veilig zijn om er te wonen, wandelen, te spelen of tetuinieren. Het scheelt dat in Amsterdam al meerdere gasfabriekterreinen zijngesaneerd en een nieuwe bestemming hebben gekregen. Er is dus veel be-kend over het type vervuiling en de oplossingen. Voortbordurend op al dieervaring maakt de gemeente in 2011 een keuze voor de saneringsoplossingen in 2012 een saneringsplan voor Amstelkwartier 2e fase. De sanerings-aanpak zal op onderdelen maatwerk zijn, want elke locatie heeft zijn eigenbijzonderheden. Bij het bedenken van die aanpak zal Projectbureau Wibautaan de Amstel omwonenden en belanghebbenden herhaaldelijk raadplegenen betrekken. In eerste instantie is deze brochure een handzame informa-tiebron. Wie meer wil weten kan terecht bij Projectbureau Wibaut aan deAmstel voor de achtergronddocumenten.

LeeswijzerHoofdstuk 2 vertelt iets over de historie van het gebied, de huidige staat enhet toekomstperspectief. Hoofdstuk 3 gaat in op de verontreiniging van debodem, wat de milieuwetgeving daarover zegt en hoe de aanpak van gas-fabriekterreinen zich in de loop der jaren ontwikkelde. In hoofdstuk 4 gaanwe in op de belangrijkste vragen die in het saneringsonderzoek moetenworden beantwoord en hoofdstuk 5 laat zien wat de volgende stappen zijn.

2. Zuidergasfabriek: verleden en toekomst

In de negentiende eeuw was Overamstel nog een uitgestrekt veenge-bied, met weiden en boerderijen. Het gebied lag dicht tegen de stads-rand aan. Daardoor kwam het op een zeker moment in het vizier om ergemeentelijke nutsbedrijven te vestigen die men niet in de stad kwijtkon. Begin 20e eeuw kwam eerst de Zuidergasfabriek, vanaf de jarendertig vergezeld door de Rioolwaterzuivering Zuid. Later trokken erook andere bedrijven naar toe, zoals de fabrieken van Dureya puddingen Maple Leaf kauwgom.

Gashouders aan de AmstelRond 1900 was Amsterdam voor zijn energievoorziening grotendeels afhan-kelijk van steenkool, waarmee kolengas werd geproduceerd en wat later ookelektriciteit. Het kolengas (of 'lichtgas') werd gebruikt voor gaslampen,koken en verwarming. De stadsuitbreidingen van die tijd maakte het nood-zakelijk om een nieuwe gasfabriek te bouwen, omdat de Westergasfabriek ende Oostergasfabriek de vraag niet meer konden bijbenen. Het gebied vande Omval was een gunstige plek voor een derde gasfabriek, ook omdatkolen gemakkelijk per schip konden worden aangevoerd. In 1906 begon debouw van de Zuidergasfabriek en in 1913 was hij in bedrijf. Vooral vanaf deAmstel gezien was de fabriek niet te missen, met zijn twee grote gashou-ders, de watertoren en de fabrieksgebouwen.

7

Zuidergasfabriek omstreeks 1912

Fabricage van lichtgasHet eerste lichtgas uit steenkool stamt al uit het begin van de negentiendeeeuw, toen Parijs en Londen het gingen gebruiken voor de straatverlichting.Nederland volgde een halve eeuw later. In het fabricageproces werd steen-kool op een bepaalde manier verhit, waardoor een gasmengsel (methaan enwaterstof) vrijkwam dat vervolgens het gasnet in werd geperst. In Amsterdamwerkten tweeduizend gasarbeiders, waarvan vierhonderd bij de zes ovensvan de Zuidergasfabriek. Het was vies en zwaar werk. De fabriek braaktezwarte rookpluimen uit en op de fabrieksgrond lekten teer- en olieachtigebijproducten; afvalresten die uiteindelijk in de grond terechtkwamen.

Einde van een tijdperkLichtgas was voor de oorlog al op zijn retour, omdat elektrische verlichtingsnel aan populariteit won. Toen in 1959 bij Slochteren aardgas werd ont-dekt, was dat het einde van de gasfabrieken. Vanaf 1969 werden bijna allegebouwen van de Zuidergasfabriek gesloopt. Alleen de monumentale wa-tertoren (uit 1911), de insteekhaven en een paar fraaie directiegebouwen bijde oude toegangspoort herinneren nog aan die tijd. Ook de eerder ge-noemde Rioolwaterzuivering Zuid is enkele jaren geleden vertrokken.

Wachten op een nieuwe bestemmingHet huidige Zuidergasfabriekterrein wordt gekenmerkt door niet-openbaargroen, kantoren en bedrijfshallen, een oefencentrum van de Brandweer enparkeerterreinen. Ook Nuon en Alliander (vroeger het Gemeentelijk Ener-giebedrijf) hebben hier nog een grote vestiging. Niet verwonderlijk, wantondanks de sloop van de gasfabriek bleef de functie van deze plek als aan-voerbron van gas intact. Het landelijk hoofdnet van aardgas komt hier Am-sterdam binnen, waarna het in drie gebouwen op de juiste druk wordtgebracht en over de stad gedistribueerd.Maar al met al is het gebied toch wat onbekend en het is niet vrij toegan-kelijk voor het publiek. Dat gaat de komende jaren echter flink veranderen.

8

Veelbelovend perspectiefHet Amstelkwartier heeft een zeldzaam gunstige ligging. Alles wat de stadte bieden heeft aan winkels, uitgaan, uitvalswegen, openbaar vervoer envoorzieningen bevindt zich op hoogstens een kwartier fietsen. Tegelijkertijdis ook rust en ruimte onder handbereik. Voor de deur ligt de Amstel met zijnhistorische oevers en beginnen fraaie fietsroutes door het weidelandschapvan het Groene Hart.

Het voormalig terrein van de Zuidergasfabriek bestrijkt ongeveer 18 hec-tare. Daarbinnen wordt een nieuw woonmilieu geschapen dat qua dichtheidvergelijkbaar is met het Olympisch Kwartier, met flinke binnentuinen en wei-nig auto's op straat. Er is ook ruimte voor een langgerekt park, dat uitkomtop de historische watertoren, de oude directiegebouwen van de Zuidergas-fabriek en het haventje aan de Amstel. Daar zal zich waarschijnlijk horecagaan vestigen en wat pleziervaart. Qua wonen, werken en voorzieningenwordt gemikt op het volgende programma:

• Ruim 2.000 woningen, met veel aandacht voor werken aan huis

• Parkeren vooral in ondergrondse garages

• Op de begane grond ruimte voor winkels, horeca, bedrijven,werkruimten en kantoren

• Een Brede Basisschool

• Kinderdagverblijf

• Multifunctioneel zorgcentrum

• Buurtwinkelcentrum

• Park

• Haventje

Het nieuwe Amstelkwartier:rechtsboven 1e fase (binnenkort in aanbouw), linksonder 2e fase

10

Profijt voor de omgevingDe plannen voor Amstelkwartier zijn niet alleen relevant voor de toekom-stige bewoners van dit gebied. Belangrijk is ook dat omliggende buurten erprofijt van moeten hebben. Dat geldt met name voor de directe buren Am-steldorp, Van der Kunbuurt, Julianadorp en de Kop Weespertrekvaart. Zijvinden straks op korte afstand nieuwe winkels, zorg- en welzijnsvoorzienin-gen en scholen. Maar ook een aantrekkelijke plek om naar toe te gaan opeen zonnige dag aan het water, op een terras en in het groen.

In 2011 beginnen de bouwwerkzaamheden op het terrein van Amstel-kwartier 1e fase. In 2012 werkt het gemeentelijk Projectbureau Wibaut a/dAmstel aan een bestemmingsplan voor Amstelkwartier 2e fase. De daad-werkelijke bouw ervan laat nog enige jaren op zich wachten, omdat eerstde bodemverontreiniging aangepakt moet worden. Daarover meer op devolgende pagina's.

Gasfabrieken uit de tijd van de Zuidergasfabriek waren bepaald nietschoon. Het ontbrak toentertijd aan het nodige besef, aan technologieen geld voor een adequate milieubescherming. Ook de grond onder hetfabrieksterrein moest het ontgelden. Bij alle voormalige gasfabriekenwordt in de grond min of meer dezelfde mix aan afvalresten aange-troffen. Afgelopen jaren heeft de gemeente laten onderzoeken wat eraan verontreinigingen in de bodem zit. Uit de ruim 500 boringen is ge-bleken dat de vervuiling grotendeels bestaat uit bruinzwarte olie- enteerachtige verbindingen. Een overzicht:

• Minerale olie

• Teerachtige stoffen: mengsels van benzeenverbindingen enpolycyclische aromatische koolwaterstoffen (PAK)

• Cyanide

• Zware metalen

Gedrag van de verontreinigingDe meeste verontreiniging zit op 3 tot 7 meter diepte aan zandkorrels, klei-deeltjes en veen gehecht, of opgelost in het grondwater. Soms zullen erplekken zijn waar puur teer, of pure olie, alle ruimte tussen de zandkorrelsopvult, zoals bij de teerput ten westen van het brandweeroefencentrum.

3. Verontreinigingen van een gasfabriek

11

Optie BDiep graven( 6 tot 8 m diep)

Schonere leeflaag

Optie AOndiep graven

(tot ca. 1 m diep)

Verdiept

Half verdiept

Maaiveldniveau

Veerdieptp

tHalf verdieptHalf verdieptalf verd tt

Vervuiling bijwoning, tuin en parkeergarage.

Er zijn verschillende mogelijkheden voor parkeren en parkeergarages.Gasfabrieken (die vroeger dienden om gas

uit steenkool te winnen) veroorzaakten vaakbodemverontreiniging.

Voor het huidige gebruik als bedrijventerreinis de bodem veilig.

Optie A

Optie BSituatie rondom park Situatie rondom woningen

Opties parkeergarages

Bestaande bomen kunnen mogelijkbehouden blijven.

Monumenten blijven bij deze optie intact.

Risico van schadeaan monumenten.

Grote bomen zullenverwijderd worden.

Bodem wordtnooit volledigschoon.

[+] Situatie in de jaren ‘20

[+] Fabrieksterrein vandaag

Aanpak bodemverontreiniging ZuidergasfabriekMen bekijkt verschillende saneringsopties om debodem van het Zuidergasfabriekterrein te verbe-teren en de schade aan monumenten te beperken.

Ondiep graven (tot ca 1 m diep)

Diep graven (6 a 8 m diep)

12

Onder normale omstandigheden is er niets van de bodemverontreiniging temerken. Pas als er wordt gegraven, bijvoorbeeld voor kabels en leidingen, ofeen ondergrondse parkeergarage, kan er sprake zijn van stank en viezigheid.

Een deel van de verontreiniging zit aan de grond gebonden (immobiel) eneen ander deel is opgelost in het grondwater en kan zich met het grondwa-ter verplaatsen (mobiel). Dat laatste blijkt nog nauwelijks gebeurd, want deafgelopen 50 jaar is de verontreiniging nagenoeg binnen de grenzen vanhet terrein gebleven.

Is het (on)veilig?De genoemde verontreinigingen zijn alleen schadelijk voor de gezondheidbij inslikken of langdurige inademing van dampen. Bij het huidige gebruik alsbedrijfsterrein is de kans daarop nihil; de situatie is dus veilig. Maar met debouw van Amstelkwartier 2e fase zal de bestemming van het terrein flinkgaan veranderen. Daarom moeten afdoende maatregelen worden getroffenom te verzekeren dat er veilig kan worden gewoond en gerecreëerd.

Een ander vraagstuk is dat de verontreiniging zich ondergronds kan ver-spreiden, omdat een deel ervan mee kan bewegen met het grondwater. Van-wege de grote omvang van de grondwaterverontreiniging heeft de overheidin 2009 het stempel 'spoed' aan de bodemsanering meegegeven. De over-weging daarbij was dat er weliswaar nog nauwelijks ondergrondse versprei-ding is waargenomen, maar dat die kans strikt genomen wel bestaat, ookomdat er puur teer in de bodem zit. Gezien de grote omvang van de ver-ontreiniging moet op niet al te lange termijn serieus naar een oplossing wor-den gekeken. De beschikking schrijft dan ook voor dat er binnen enkele jareneen saneringsplan moet zijn gemaakt en dat er met de uitvoering moet zijnbegonnen.

Voor de goede orde, de term 'spoed' betekent niet dat er morgen moetworden ingegrepen. Het vuil beweegt zich nauwelijks, niemand komt ermeein aanraking en de bomen op het terrein zijn gezond.

Beperkt risico of niet, het terrein wordt aangepakt en wel zodanig dat degezondheid van mens en natuur blijvend verzekerd is - dat mag niet ter dis-cussie staan. Daarbij zal de aanpak rekening moeten houden met wettelijkeregels en het landelijk beleid. Daarover eerst wat meer.

Oude saneringsfilosofieIn 1980 werd Nederland opgeschrokken door een gifschandaal in Lekkerkerk,toen onder een nieuwbouwwijk chemisch afval werd aangetroffen. Het daaropvolgende onderzoek wees uit dat er in het land duizenden van zulke vervuildeplekken waren. Wetgeving was dringend nodig en in 1983 kwam de Interim-wet bodemsanering. In die beginjaren was het beleid om alle verontreinigingweg te halen en de bodem min of meer schoon ('multifunctioneel') te her-stellen. Maar eind jaren '80 zag men in dat die ambitie niet reëel was. Niet al-leen vanwege de enorme kosten om duizenden locaties op te ruimen, maarook omdat het praktisch niet uitvoerbaar bleek. Het zou bijvoorbeeld bete-kenen - om dicht bij huis te blijven - dat de halve Amsterdamse binnenstadmetersdiep afgegraven moest worden, vanwege de historische werven en fa-briekjes die eeuwenlang rommel in de grond hebben gelekt.

Het beleid werd daarom wat pragmatischer en bovendien werd het moge-lijk om een ernstige vervuiling aan te pakken door het in te pakken en in degaten te houden, in plaats van alles te verwijderen. De Diemerzeedijk en hetWestergasfabriekterrein zijn daarvan bekende voorbeelden: damwanden eneen afdeklaag isoleren het vuil van de omgeving.

Nieuw landelijk beleidIn het beleid werd bodemsanering ook steeds minder een doel op zich. Inplaats daarvan werd pragmatischer gekeken hoe een gezonde leefomge-ving kan worden gerealiseerd. De nieuwe Wet Bodembescherming van2011 is daarvan een afspiegeling. Voortaan ligt de aanpak van een locatieniet op voorhand vast, maar wordt afhankelijk van de nieuwe bestemmingvan een terrein. Aan het saneren van een locatie in drinkwaterwingebiedworden andere eisen gesteld dan bij woningen. En op hun beurt gelden

13

Clusterhoofd Fred Woudenberg van de Amsterdamse GGD wasnauw betrokken bij de saneringsaanpak van de Oostergasfabrieken hij volgt de saneringsaanpak van de Zuidergasfabriek op devoet.

Kunt u zich voorstellen dat mensen er niet gerust op zijn?Jazeker. De ervaring leert dat mensen banger zijn voor bodemvervui-ling dan voor andere milieuvervuiling. Het is daarom belangrijk datde gemeente daar goed over communiceert.

Maakt de GGD zich ook zorgen?Eigenlijk niet. Er zijn meer dan 500 grondmonsters genomen en wehebben een goed beeld van de risico’s. Die zijn nihil, omdat het nau-welijks mogelijk is dat mensen gif binnen krijgen. De GGD maakt zicheigenlijk meer zorgen over luchtvervuiling langs verkeerswegen, ge-luidsoverlast of slecht geventileerde woningen. Het ironische is datmensen daar dan weer nauwelijks bang voor zijn.

Moeten we het dan gewoon laten zitten?Ik ben geen voorstander van bodemvervuiling en zou de bodem ookhet liefst schoon zien. Maar het weghalen van het vuil van de Zuider-gasfabriek levert meer gezondheidsrisico’s op dan het wegneemt; hetgif komt bloot te liggen en kan zo verdampen. Daarnaast krijg je temaken met jarenlang lawaai van graafmachines en vrachtauto's, lucht-verontreiniging en stank. Daar worden mensen ziek van.

Wat stelt u voor om te doen?Het belangrijkste is dat de bovenste meter grond straks schoon is.Kinderen kunnen dan bij het buiten spelen onmogelijk nog troep ophun handen krijgen en per ongeluk in hun mond stoppen. Een andereverstandige maatregel is het gebruiken van metalen leidingen. Er kandan nooit gif in het drinkwater terechtkomen.

Stel dat bewoners het straks toch niet vertrouwen?Ik verwacht wel dat er bewoners zijn die het in het begin niet ver-trouwen. Daarom is het verstandig als er elk jaar gemeten wordt of devervuiling zich netjes gedraagt en niemand ermee in contact kankomen. Als mensen er niet gerust op zijn, dan schakel je samen eenonafhankelijk onderzoeksbureau in die bijvoorbeeld op bepaaldeplekken gaat meten. Komt daar iets problematisch uit, dan zorg je dater direct maatregelen worden genomen. Dat vertrouwen is misschiennog wel het belangrijkst. En er zijn misschien ook mensen die hetnooit een prettig idee vinden om op een bodemverontreiniging tewonen, zelfs niet als iemand van de GGD zegt dat het veilig is. Diemensen zullen hier vermoedelijk niet komen wonen. De gemeentemoet omwille van die mensen actief communiceren dat je hier op eenvoormalig gasfabriekterrein woont.

Beter laten zitten

14

15

weer andere eisen aan saneren onder een park, winkelcentrum of parkeer-garage. Saneringen zijn met andere woorden functiegerichte maatwerk-projecten aan het worden. Dat leidt ertoe dat dezelfde verontreiniging opde ene plek geen kwaad kan en op de andere plek juist rigoureus wordt in-gepakt, gezuiverd of verwijderd.

Een tweede beleidsontwikkeling is dat niet meer per se wordt ingegrepen als

een diepliggende verontreiniging zich met het grondwater verspreidt. Somsis wel degelijk haast geboden, met name als kwetsbare gebieden in het ge-ding zijn. Er zijn echter ook situaties waarbij die verspreiding geen kwaadkan, bijvoorbeeld als de snelheid bijna nul is, het grondwater niet wordt ge-bruikt, of de verontreiniging in de loop van de tijd minder gevaarlijk wordt.Hierbij wordt ook gekeken naar de kosten in relatie tot de effectiviteit van desaneringsmaatregelen.

Geslaagd project: het Westergasfabriekterrein

Johan van der Gun staat landelijk bekend als onafhankelijk be-leidsadviseur op het gebied van bodemsanering. Hij is lid van hetBodemkwaliteitsteam Zuidergasfabriek en kent de situatie van deZuidergasfabriek goed.

Het terrein kreeg het predicaat 'spoed'. Moet er morgen wor-den ingegrepen?Deze terminologie staat in de wet, en staat daardoor ook in de sane-ringsbeschikking, maar het is een ambtelijke term, die moeten voor-komen dat het op de lange baan schuift. Onderzoeken geven aan dater bij het huidige gebruik weinig aan de hand is. Het gaat weliswaarom een groot volume aan grondwaterverontreiniging, maar de on-dergrondse verspreiding is beperkt. Het zit op zo'n zeven meterdiepte ingekapseld in de wadzandlaag.

Vindt u dat de gemeente uiteindelijk alles moet weghalen?Nee. Vroeger zouden we eerst de meeste verontreiniging weggravenen daarna alles weer aanvullen met schone grond. Daarna ging allesopnieuw open voor de bouwplannen. Maar we hebben geleerd datzo'n drastische aanpak meestal gewoon niet nodig is, en soms zelfsmeer problemen creëert dan zij oplost. Tegenwoordig wordt het sa-neren en het inrichten op elkaar afgestemd. Bij de uitvoering moet jesteeds kijken wat er op een bepaalde plaats gebouwd gaat worden enwelke verontreinigingen je daar tegenkomt. Komen er tuintjes? Daneen dikke schone leeflaag. Komt er een ondergrondse parkeergarage?Dan alleen zorgen voor een dampdichte vloer.

Gaan de sanering van het Zuidergasfabriekterrein nog verras-singen geven?Alle oude gasfabrieken lijken op elkaar, dus weet je wat je kunt te-genkomen op zo’n terrein, maar ondanks alle onderzoeken weet jenooit zeker waar het exact ligt. Fabrieksprocessen werden vroeger bin-nen het terrein nogal eens verplaatst, zonder dit goed te documen-teren. Al gravende kun je daarom zeker tegen verrassingen aanlopen.

Blijft de bodem een zorg voor generaties na ons?In zekere zin wel, maar het is te overzien. Hotspots (concentraties vanverontreiniging, red.) zou je bij voorkeur moeten verwijderen, voorzover redelijkerwijs mogelijk. Dat is dan een kosteneffectieve aanpak,omdat je daarmee de bulk aan verontreiniging weghaalt. Voor de ver-ontreiniging in het diepe grondwater ligt dit anders. Hier moet jegoed kijken naar de feitelijke risico’s ervan, omdat verwijdering ervanheel veel geld kost. Een positief punt is wel dat een groot deel van degrondwaterverontreiniging zich vaak traag verspreidt en in de loopder tijd langzaam afbreekt, onder meer door bodembacteriën. Ooitlost het probleem zich dus deels vanzelf op.

Saneren is interactief proces geworden

16

De gebruikelijke procedure bij saneringslocaties is om eerst een sane-ringsonderzoek te doen en daarna een saneringsplan op te stellen. In2011 wordt gewerkt aan het saneringsonderzoek voor Amstelkwartier2e fase. Er is tussen 2008 en 2011 al wel veel voorwerk gedaan, waar-bij ruim 500 grondmonsters werden genomen. Naast historisch en mi-lieutechnisch onderzoek is ook gesproken met huidige gebruikers vanhet terrein, omwonenden, bouwende partijen en onafhankelijke bo-demexperts. Die opgedane kennis is verzameld in het document 'Ver-kenning Sanering Amstelkwartier 2e fase'. Dit lijvige document is tedownloaden via de site www.overamstel.nl.

Leren van het verledenAls gevolg van een lang industrieel verleden, en het drukke autoverkeer, isde bodem onder Amsterdam op veel plekken niet schoon. De stad heeft in-middels generaties lang ervaring opgedaan met verontreinigde bodemlo-caties, ook met voormalige gasfabriekterreinen. Het was overigens niet altijdde gangbare praktijk om zulke locaties te saneren. Ooit stonden bij het Leid-seplein, de Weteringschans en de Marnixstraat ook gasfabrieken, maar nahun vertrek is daar toentertijd gewoon overheen gebouwd. Uit later onder-zoek bleek dat volstrekt geen probleem. Heel anders ging het er aan toe bijgrote bodemsaneringslocaties uit recenter tijden. Met name de saneringenvan de Diemerzeedijk, de Westergasfabriek, de Oostergasfabriek en de Vol-germeerpolder hebben waardevolle lessen opgeleverd.

4. De saneringsaanpak

17

Een baanbrekend inzicht was bijvoorbeeld dat diepe damwanden en groot-schalig afgraven van vuile grond niet alleen extreem veel belastinggeld kost,maar vaak ook onnodig blijkt. In de meeste gevallen is het afdoende om delocatie te voorzien van een laag schone grond (of tenminste schoon genoegvoor de bestemming van het terrein), waarbij meetpunten langs de randenin de gaten houden of de verontreiniging op zijn plaats blijft. Dat zien we on-dermeer bij de Volgermeerpolder en het Westerpark, waar vooral preven-tieve, beperkte saneringsmaatregelen zijn getroffen. De nuchteremeetgegevens bevestigen dat de gebieden veilig zijn en de natuur het ergoed doet. Misschien moeten we accepteren dat een draconische sane-ringsaanpak in veel gevallen een achterhaalde strategie is geworden. Welkgevolg heeft dat inzicht voor het Zuidergasfabriekterrein?

Vragen voor het saneringsonderzoekBij veel mensen vraagt 'het gevoel' om een ingrijpende saneringsaanpak,waarbij liefst alles wordt afgegraven en vervangen door maagdelijk bos-grond. Veel bodemdeskundigen kenmerken die aanpak echter als duur enonnodig, want ook lichte preventieve saneringsmaatregelen garanderen dater veilig en mooi kan worden gewoond en gerecreëerd. De belangrijkste op-gave van het saneringsonderzoek is waarschijnlijk het vinden van een even-wicht tussen deze twee uitersten en het zoeken naar slimme win-winsituaties. Gegeven de locatiespecifieke kwaliteiten van Amstelkwartier 2efase zal die zoektocht zich gaan concentreren 7 hoofdthema's:

1. Veiligheid garanderenWat de saneringsaanpak ook moge worden, het zal er straks veilig zijn voorbewoners (ook tuinierend), kinderen (ook met een schep in de weer) en re-creanten in het park of aan de oever.

2. Diep afgraven of niet?Alle bodemverontreiniging afgraven is praktisch onmogelijk. Maar er is weleen optie waarbij concentraties van verontreinigingen (zogeheten 'hots-pots') diep worden uitgegraven. Dat zal het theoretisch risico van onder-grondse verspreiding wat verkleinen, en het heeft voordelen voor de laterebouwplannen. Aan de andere kant is deze aanpak wel erg kostbaar en hin-derlijk voor de omgeving. Er zullen dan enkele duizenden vrachtwagensgrond aan- en afgevoerd moeten worden, waarbij luchtverontreiniging enveel stank vrijkomt.

3. De leeflaag van tuinen en parkEen voorstel kan zijn om het terrein deels of geheel te voorzien van een leef-laag schone grond. Daarbij zullen een paar vragen moeten worden beant-woord. Bijvoorbeeld over de te gebruiken grondsoort, de dikte en de plekwaar die leeflaag moet worden aangelegd. Daarnaast moet worden bekekenof er plekken zijn waar een dikkere leeflaag wenselijk is. In de praktijk kan dedikte van die laag wel uiteenlopen van 50 centimeter tot meer dan 1 meter.

4. Oude bomen en monumentale pandenDe oude bomen en monumentale panden zijn waardevol en geven het ter-rein charme. Maar de beproefde aanpak van een schone leeflaag op ver-vuilde bodem gaat in principe uit van kaalslag van het terrein, omdatbestaande bomen of panden 'in de weg' zouden staan bij het aanbrengenvan een nieuwe bodemlaag over het terrein. Kaalslag is een optie die wei-nig mensen zal aanspreken. Misschien is het wel mogelijk om voorzichtigrondom de bomen en monumenten te saneren, met gevarieerde leeflaagdiktes.

18

5. De grond onder straten en pleinenStraten, stoepen en pleinen zijn gesloten oppervlakken. Mensen kunnen daarnormaliter nooit met vervuilde grond in contact komen. We moeten ons dusafvragen of een leeflaag onder de straten zinvol is. Aan de andere kant is hetwel vervelend als bij graafwerkzaamheden (riolering, kabels, lantaarnpalen)vervuiling bloot komt te liggen. Hier ligt een duidelijke keuze in het ver-schiet. Overigens zullen drinkwaterleidingen vanzelfsprekend zo worden aan-gelegd dat er nooit vervuiling in het drinkwater kan komen.

6. Parkeergarages als saneringsmaatregelDe uitgestrekte bak van een halfverdiepte parkeergarage is in principe bijuitstek geschikt om bodemverontreiniging onder een betonnen 'deksel opte sluiten. En omdat parkeergarages sowieso nodig zijn doet zich hier eenkans voor op een win-win situatie. Volgens een andere opvatting is het juistlogisch om het graven van een ondergrondse parkeergarage meteen te be-nutten om een hoop verontreinigde grond weg te halen: werk met werkmaken. Op dit punt moet in het saneringsonderzoek een goede afweginggemaakt worden.

7. Uitvoering in fasesTechnisch gesproken is het handig om het hele terrein in één aaneengeslo-ten operatie aan te pakken; dat is bij elke saneringsvariant het geval. Daarzitten echter twee grote nadelen aan. Ten eerste zouden alle zittende be-drijven eerst moeten vertrekken om een 'leeg' terrein te krijgen. Het kanmisschien jaren duren voordat alle procedures zijn afgerond en bedrijvenzijn uitgekocht; een zeer kostbare aanpak. Het tweede nadeel is dat in eenvroeg stadium bekend moet zijn waar precies de gebouwen, tuinen en par-keergarages komen. In dat stadium liggen er echter nog geen definitievebouwplannen. Daarom zou men praktisch en financieel gezien liever beetjebij beetje willen saneren (gefaseerd). Terwijl op één plek wordt gesaneerdwordt er op een andere plek gebouwd. Die strategie zal waarschijnlijk welmeer overlast voor omwonenden (nieuwe bewoners) geven, omdat er jaren-lang vlakbij hun woning saneringswerkzaamheden plaatsvinden. Het zal dui-delijk zijn dat aan het faseren allerlei technische en maatschappelijke kantenzitten, die aan de orde zullen komen in het saneringsonderzoek.

20

Buurt betrekken bij keuzesDe gemeente beschikt op zich over alle deskundigheid om bovengenoemdevragen te beantwoorden en met een degelijke saneringsaanpak te komen.Maar de saneringsaanpak moet ook rekening houden met de beleving vanveiligheid bij bewoners en omwonenden: wat ervaren we anno 2012 ge-middeld gesproken als een veilige aanpak? Bij zulke vragen wil de gemeentejuist graag in overleg treden met direct betrokkenen, woningbouwers en om-wonenden. Daarbij kunnen vragen aan de orde komen als:

• In welke aanpak heeft men wel of geen vertrouwen?

• Hoe kunnen we bomen en monumenten sparen?

• Welke technische en faseringsopties spreken aan?

• Hoe maken we de sanering zo duurzaam mogelijk?

• Op welke wijze kunnen we overlast beperken?

Mede op basis van deze inbreng zal het gemeentebestuur een besluit nemenover de voorkeursvariant voor het saneren en de manier waarop die wordtuitgevoerd.

Beperken overlastDe aanpak van de bodem is nu nog niet bepaald. Daarom kan nog niet exactworden aangegeven wanneer werkzaamheden plaatsvinden en hoe lang zijduren. Het streven is om in 2013 te starten met het slopen van gebouwen ophet noordelijk gedeelte. In de jaren daarna wordt grond afgevoerd, en mis-schien ook nieuw aangevoerd. Bij de sloop-, graaf- en bouwwerkzaamhedenis enige hinder niet uit te sluiten. Uiteindelijk zal het een waardevol en le-vendig stuk Amsterdam opleveren met een park, winkelcentrum en mooiemonumenten waar het voor iedereen prettig en veilig toeven is.

Deze brochure is een momentopname in een lang proces dat voor onsligt. Voordat de eerste bulldozer aan het werk gaat zijn er nog een paarbelangrijke stappen te zetten en besluiten te nemen.

Saneringsonderzoek en -planAan het saneringsplan voor Amstelkwartier 2e fase gaat eerst een zogehe-ten saneringsonderzoek vooraf. Er is al veel voorwerk verricht, waardoor hetonderzoek meteen kan inzoomen op nog resterende vragen en kansrijke op-lossingen. Op basis van dat onderzoek wordt een voorkeursvariant voor desanering gekozen en vervolgens een concreet saneringsplan opgesteld. Naarverwachting is dat in 2012 gereed. Voordat de saneringswerkzaamhedenstarten zullen alle belanghebbenden in de omgeving eerst uitleg krijgen overde aanpak en waar men terecht kan met vragen of klachten.

Wisselwerking met bestemmingsplanNaar alle verwachting zal er een sterke wisselwerking zijn tussen het sane-ringsplan en de bouw- en inrichtingsplannen van Amstelkwartier 2e fase.Daarom wordt in 2011 en 2012 tegelijkertijd gewerkt aan een bestem-mingsplan. Daarin zal worden vastgelegd waar woningen, kantoren, winkelsen voorzieningen, wegen en fietspaden, parkeergarages, groen en recreatiezijn gepland. Het saneringsonderzoek en saneringsplan maakt gebruik vandie informatie om per deellocatie de saneringsaanpak uit te werken.

5. Hoe verder...

21

Omgekeerd is het ook mogelijk dat bouwplannen juist slim inspelen op devervuiling (diepte, omvang, soort) onder een bepaalde plek. De afstemmingtussen saneren en herontwikkelen is een belangrijk aandachtspunt. De ge-meente zal daar ervaringen in betrekken die bij het saneren van de Wester-en Oostergasfabriek op zijn gedaan.

PlanningDe gemeentelijke Dienst Milieu en Bouwtoezicht heeft in 2009 een wettelijkebeschikking afgegeven waarin staat dat de sanering uiterlijk medio 2013moet zijn gestart. Het Rijk hanteert 2015 als uiterlijke startdatum om aan-spraak te kunnen maken op de beschikbare saneringsbijdragen. Daarop aan-koersend vinden we de volgende duidelijke mijlpalen voor Amstelkwartier 2efase:

• Consultatieronde met omwonenden over de bodemaanpak(tweede helft 2011)

• Voorleggen resultaten consultatie aan gemeentebestuur (begin 2012)

• Bestemmingsplan en Saneringsplan gereed (2012)

• Start bodemsanering (2013 of 2014)

• Start bouw Amstelkwartier 2e fase (2015 of later)

22

Deze brochure vat slechts samen wat er in Amstelkwartier 2e fase

op bodemgebied speelt. Als u meer wilt weten kunt u zich melden

bij Projectbureau Wibaut aan de Amstel. U wordt dan op de hoogte

gehouden van belangrijke momenten. Daarnaast heeft het project-

bureau meer documenten over de bodemverontreiniging die u kunt

opvragen. Ook voor vragen over deze brochure kunt u daar terecht.

September 2011

Colofon

UitgaveProjectbureau Wibaut aan de Amstel

TekstEndre Timár

BeeldmateriaalFoto’s: Gemeente Amsterdam, Beeldbank Amsterdam, Stadsarchief,Ton van Rijn, Jan Willem Steenmeijer, Gerald Bockting

Graphics en kaartmateriaal: DPI, Schwandt Infographics,Gemeente Amsterdam, Dienst Ruimtelijke ordening

VormgevingWisselWerking | Vanessa Rutgers

DrukwerkSpinhex & Industrie drukkerij, Amsterdam

Meer informatieProjectbureau Wibaut aan de Amstel020 552 9494overamstel@wibautaandeamstel.nlwww.overamstel.nl

23