Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek

Research & Innovation in Smart Creative Contexts

Kennis voor creatie

RISCC

Inleiding 1

Nieuwe kansen, nieuwe vragen

De creatieve sector neemt in onze economie een steeds

belangrijker plaats in. Dat biedt kansen, maar werpt ook

vragen op die we nog niet eerder zijn tegengekomen.

Want de creatieve sector werkt principieel anders dan

meer traditionele bedrijfstakken. Oude theorieën kunnen

hier niet verklaren en voorspellen. Daarvoor zijn nieuwe

modellen nodig.

> Silicon Valley, Noordoost Italië, Krakow, Londen, Amsterdam…

Op sommige plaatsen gebéurt iets. Maar waarom juist daar?

Aan welke voorwaarden moet worden voldaan om de vonk

te laten overspringen, zodat vernieuwende en succesvolle

samenwerking kan ontstaan?

Wetenschap kan deze modellen leveren. Zij kan helpen

vragen te beantwoorden, knelpunten op te lossen,

innovatie te stimuleren en daardoor onze concurren-

tiepositie te versterken. De Nederlandse Organisatie

voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) heeft daarom

creatieve industrie geselecteerd als één van de dertien

thema’s. Bij de keuze van de thema’s heeft NWO zich

laten leiden door gebleken behoeften in wetenschap

en samenleving. De thematische programma’s hebben

als doel multidisciplinair onderzoek te stimuleren over

actuele thema’s in wetenschap en samenleving.

Opzet van het programma

Onder de paraplu Research & Innovation in Smart

Creative Contexts (RISCC) wil NWO onderzoeksprojecten

opzetten voor, over en vooral samen met de sector zelf.

De traditionele schotten tussen onderzoekers, kunste-

naars, erfgoedbeheerders en ondernemers, tussen

universiteit en hbo, of tussen verschillende wetenschap-

pelijke disciplines horen daarbij geen belemmering te

zijn. Om de creatieve industrie echt verder te helpen is

het nodig over grenzen heen te reiken, kennis te delen

en krachten te bundelen.

> Een beroemde popster worden doe je tegenwoordig gewoon

zelf, door fimpjes op internet te plaatsen. Dat ontdekte Esmee

Denters uit Zevenaar en zij zal niet de laatste zijn. Maar hoe

moet het verder? Hoe zorg je voor opbrengsten, regel je de

rechten, de distributie en de marketing?

Inleiding

Rekening houdend met de uiteenlopende vragen die

leven binnen de creatieve industrie kunnen de onder-

zoeksprojecten verschillende vormen aannemen:

vertrouwde en beproefde soorten van wetenschappelijk

onderzoek, maar ook nieuwe, waarbij onderzoekers

intensief samenwerken met experts van buiten de

universiteit. In dit bijzondere programma zijn experi-

menten meer dan welkom!

De komende jaren zullen enkele tientallen multidisci-

plinaire teams samen aan de slag zijn in laboratoria,

ateliers en daarbuiten. Zij zullen nieuwe, toepasbare

kennis voortbrengen en daarmee de Nederlandse

creatieve industrie een krachtige impuls geven, zodat

zij haar concurrentiepositie blijvend kan verbeteren.

Waarom NWO?

NWO is in Nederland dé kennismakelaar als het gaat om

wetenschappelijk onderzoek van de hoogste kwaliteit.

Zij heeft tot taak het bevorderen van de kwaliteit en

vernieuwing van wetenschappelijk onderzoek, en het

initiëren en stimuleren van nieuwe ontwikkelingen in het

wetenschappelijk onderzoek. NWO zorgt ervoor dat de

meeste talentvolle onderzoekers en het meest vernieu-

wende onderzoek worden geselecteerd en beheert de

onderzoeksprojecten. Duizenden toponderzoekers in alle

disciplines krijgen subsidie van NWO. Dit uitgestrekte

netwerk en de gespecialiseerde expertise in het select-

eren van de beste onderzoeksvoorstellen geven NWO de

ideale uitgangspositie om RISCC te coördineren.

> Piloten, militairen, brandweerlieden, dijkbewakers… Serious

gaming biedt ongekende mogelijkheden voor opleiding en

training van vakmensen. Maar om effectieve games te maken

is kennis nodig: over hoe we leren in virtuele werelden en hoe

we dit toepassen in het leven van alledag.

Door de aandacht voor dwarsverbanden, de weten-

schappelijke vraagstelling en de brede benadering is het

NWO-programma complementair aan andere initiatieven

die de creatieve industrie verder willen brengen. Denk

bijvoorbeeld aan IIP/Create, het sleutelgebied Creatieve

Industrie van het Innovatieplatform en de Creative

Challenge Call van de ministeries van OCW en EZ. De

bestaande initiatieven leggen het zwaartepunt veelal bij

toepassingen van ICT. NWO gaat uit van haar eigen kracht

en kiest een breder perspectief. Zij kijkt verder dan

Kennis voor creatie

technologie en benadert vragen op een wetenschappelijk

niveau. Van daaruit zoekt zij waar mogelijk de samen-

werking op met andere nationale en internationale

netwerken.

Voor wie is het programma bedoeld?

Onder de creatieve industrie worden meestal drie

sectoren gerekend:

– de kunsten, beheerders van cultureel erfgoed zoals

musea en archieven en organisatoren van culturele

evenementen,

– media en entertainment, o.a. de audiovisuele branche,

filmmakers, schrijvers en journalisten,

– creatieve zakelijke dienstverlening, denk aan ontwer-

pers, architecten, reclamebureaus en makers van

software en games.

NWO zoekt samenwerking met spelers uit praktijk en

beleid. Om vragen te articuleren, kennis en ervaringen

te delen, om samen nieuwe wegen te verkennen, en ook

om financiële partnerschappen aan te gaan.

Bent u een ‘beslisser’ of beleidsmaker in een van deze

sectoren en bent u erin geïnteresseerd om wetenschap-

pelijke expertise in huis te halen, om nieuwe inzichten

te verwerven, nieuwe invalshoeken te verkennen en uw

netwerk uit te breiden? Dan is RISCC voor u van belang.

De zes onderzoekslijnen

Het onderzoekprogramma RISCC is gestructureerd aan

de hand van zes onderwerpen of onderzoekslijnen. De

keuze van deze onderzoekslijnen is pragmatisch: deels

bepaald door behoeften in de samenleving, deels door

de rechtstreekse betrokkenheid van een sector, deels

door te voorziene synergie met al bestaande initiatieven.

De zes onderzoekslijnen binnen het onderzoeks-

programma zijn:

– Transformaties in kwaliteitsbeleving

– Creatieve ecosystemen

– Kunst, wetenschap en innovatie

– Interactieve virtuele werelden

– Cultureel erfgoed

– Diensten en design voor de zorg

Over elk van deze onderwerpen leest u in de volgende

pagina’s meer.

Inleiding

De zes onderzoekslijnen 2

Kwaliteit zien we vaak als een stabiele eigenschap,

inherent aan een ding, een merk of een maker. Maar

kwaliteit is ook een waardetoekenning op basis van nut

en gebruik, iets dat ontstaat in de wisselwerking tussen

een producent, een product en een gebruiker. Het lijkt

erop dat criteria op grond waarvan kwaliteit wordt

toegekend aan kunstuitingen of mediaproducten steeds

sneller aan het verschuiven zijn.

> Muziek die is binnengehaald van internet en wordt afgespeeld

op een MP3-speler heeft een mindere geluidskwaliteit dan

op cd. Toch kiezen muziekliefhebbers massaal voor de eerste

mogelijkheid.

Vier trends

Aan de schijnbare verschuiving van kwaliteitscriteria

voor creatieve uitingen zoals kunstwerken, muziek, film,

fotografie of radio- en tv-programma’s ligt een aantal

technologische en sociale ontwikkelingen ten grondslag.

We noemen vier trends:

– Steeds vaker zien we een kunstwerk dat oorspronkelijk

voor papier, scherm of doek was gemaakt digitaal.

Steeds vaker ook worden digitale technieken ingezet

bij het scheppen van een nieuw kunstwerk.

– De scheidslijnen tussen makers en gebruikers,

professionals en amateurs, onafhankelijk en

commercieel vervagen.

– Monodisciplinaire kunstvormen verliezen terrein ten

gunste van cross-overs: beeldende kunst gecombineerd

met muziek, dans gecombineerd met videokunst, of

muziek die een mengeling van stijlen is.

– Onder cultuurconsumenten zullen twee publieks-

groepen de komende jaren relatief sterk groeien. Een

generatie gezonde, mondige 60-plussers, opgegroeid

in een tijd van massamedia en massacultuur. En een

tweede en derde generatie jongeren met wortels in

een andere cultuur die hun waardeoordeel mede

bepaalt.

> Begin 2008 ontstond opschudding onder fotojournalisten.

Zij waren verontwaardigd omdat een fotograaf in dienst van

het Ministerie van Defensie – dus geen onafhankelijke foto-

journalist – een prijs had gewonnen in de strijd om de Zilveren

Camera. In de ogen van de jury was onafhankelijkheid blijkbaar

geen voorwaarde voor kwaliteit.

Onderzoekslijn 1 Transformaties in kwaliteitsbeleving

Deze trends beïnvloeden de manier waarop consumenten

producten van de creatieve industrie waarderen. Het lijkt

een veel complexer en ongrijpbaarder spel geworden dan

tien of twintig jaar geleden. Welke lijnen zijn er in dit spel

te ontdekken? En sluiten de criteria en werkwijze van de

klassieke ́ poortwachters´, zoals publieke omroep, musea

en bibliotheken, nog wel aan bij de wensen van nieuwe

makers en gebruikers?

> YouTube behoort tot de best bezochte websites van Nederland.

Dat de amateurfilmpjes op deze site vaak schokkerig of

korrelig zijn, lijkt voor de kijkers van weinig belang. Humor,

een originele invalshoek of aansluiting bij de actualiteit zijn

belangrijker dan technische kwaliteit.

Andere processen, andere beleving

De onderzoekslijn Transformaties in kwaliteitsbeleving

zal onderzoeken hoe de processen rond schepping,

vormgeving, productie en distributie van creatieve

uitingen veranderen en hoe die uitingen door consu-

menten worden beleefd. Meer inzicht hierin geeft

ondernemers in de creatieve industrie houvast bij het

afstemmen van hun producten op de wensen van

consumenten. Het geeft beleidsmakers criteria in handen

om te bepalen of de maatregelen waarmee zij de

creatieve industrie willen stimuleren, aansluiten bij de

realiteit. En het zal de onderwijsprogramma’s van

universiteiten en hogescholen actualiseren en verrijken.

1Kennis voor creatie

Sinds het verschijnen van Richard Florida’s The rise of the

creative class erkent iedereen het belang van creatief

talent voor economische vitaliteit. Amersfoort, Den Haag,

Groningen… er is nauwelijks meer een plaats in Neder-

land die zich niet als ‘creatieve stad’ profileert. Over-

heden hebben veel geïnvesteerd in stimuleringsmaat-

regelen. Platforms en ‘creatieve broedplaatsen’ rezen

als paddenstoelen uit de grond. Met wisselend succes.

Nu de hype over zijn hoogtepunt heen is, wordt het tijd

voor een volgende stap.

Frisse ideeën en groei

Een creatief ecosysteem is een complexe organische

omgeving waar frisse ideeën worden omgezet in nieuwe

projecten, bedrijven en groei. Amsterdam is bijvoorbeeld

een creatief ecosysteem, met zijn historisch gegroeide

gunstige klimaat voor artistieke en intellectuele bedrijvig-

heid.

Ook Londen geldt als een toplocatie voor de mondiaal

opererende creatieve industrie. Maar zo’n systeem is niet

gebonden aan een bepaalde plek. Ook een reizend dans-

of theatergezelschap kan een creatief ecosysteem zijn, of

het cluster van innovatieve bedrijvigheid rond de

Formule-1 races. De belangrijkste spelers ontmoeten

elkaar dan telkens op andere plekken.

Boekenplanken vol

Wat verklaart het succes van creatieve ecosystemen en

hoe kunnen bedrijven en overheden een vergelijkbaar

succes ook op andere plaatsen in de hand werken?

Zit het hem in een gunstig fiscaal en juridisch klimaat,

een goede infrastructuur, of juist in een vrijzinnige

en cultureel gevarieerde omgeving en netwerkmoge-

lijkheden? Waar liggen voor overheden de grenzen

aan de invloed die zij kunnen uitoefenen? De laatste

jaren zijn er boekenplanken over vol geschreven. Eén

ding is inmiddels duidelijk: de verwevenheid tussen

creatieve bedrijvigheid en economie is zo complex dat

zij zich niet vanuit één invalshoek laat beschrijven en

begrijpen.

Volgende stap

Inzicht in de werking van creativiteit is van belang

voor het gehele Nederlandse bedrijfsleven en dus

Onderzoekslijn 2 Creatieve ecosystemen

voor onze concurrentiepositie in de internationale

economie. Daarom wordt in de onderzoekslijn Creatieve

ecosystemen een volgende stap gezet.

Een integrale benadering onderscheidt dit programma

van eerdere onderzoeksexercities naar hetzelfde

fenomeen. Economen, sociale wetenschappers en juristen

trekken samen op met relevante partners uit het veld,

zoals netwerken van creatieve ondernemers, investeer-

ders, vastgoedbeheerders of opleidingsinstituten. Vaak

zijn specifieke sectoren het onderwerp van onderzoek

geweest. In dit programma willen we naar het totale

systeem kijken: inclusief toeleveranciers, klanten en

financiers. En misschien wordt het tijd dat wetenschap-

pers niet vanaf de zijlijn beschrijven hoe creatieve

systemen werken, maar zich zelf vestigen in het hart

ervan. Ze kunnen dan samen met ondernemers nieuwe

modellen ontwerpen voor echt effectieve verbeteringen.

De recente aandacht voor creatieve ecosystemen heeft

vooral veel kennis opgeleverd, maar nog weinig begrip.

Met dit programma willen we weten, laten zien én

begrijpen. Praktische handreikingen voor overheden en

ondernemers zullen de uitkomst zijn van onderzoek in

deze onderzoekslijn. Maar ook aangeven waar de

maakbaarheid van creatieve ecosystemen ophoudt en

voorbij welke grens stimuleringssubsidies weggegooid

geld zijn. Ondernemers, nationale en regionale over-

heden en onderwijsinstellingen kunnen er hun voordeel

mee doen.

2Kennis voor creatie

‘Artistiek onderzoek’ begeeft zich op de grens van kunst,

wetenschap en innovatie. Het is op zich niet nieuw;

Leonardo da Vinci was kunstenaar én wetenschapper en

Jan van Eyck vond de olieverf uit. Maar juist nu wordt

artistiek onderzoek steeds meer erkend en gewaardeerd

als een heel eigen manier van denken, waarbij verstand,

zintuigen, herinnering, fantasie en verlangen op gelijk

niveau staan. Het kan onverwachte wendingen nemen en

tot gedurfde, onvoorziene uitkomsten leiden.

> Een stadsspel dat creatieve onderzoekers ontwikkelen met en

voor jongeren in achterstandswijken. Doordat bewoners samen

gamen ontstaat meer saamhorigheid en zelfbewustzijn in de

wijk. Bovendien levert het spel informatie op over sluimerende

problemen.

Nederland haalt achterstand in

Nederland heeft lang op achterstand gestaan als het

gaat om een academische vorm van artistiek onderzoek.

In Groot Brittannië, Duitsland, België, Scandinavië en

Zwitserland was het al lang mogelijk om te promoveren

na een opleiding aan een kunst, ontwerp- of filmaca-

demie, theaterschool of conservatorium. In Nederland zat

er voor creatieven met wetenschappelijke ambities tot

voor kort niets anders op dan hun toevlucht te nemen tot

het buitenland. Hierdoor ging waardevol talent voor ons

land verloren.

> Installaties die milieuvervuiling letterlijk zichtbaar maken: de

rook die ’s nachts uit de fabriekspijpen komt wordt felroze of

groen gekleurd en brengt een abstracte dreiging dichter bij het

dagelijks leven.

Pas sinds kort bestaat ook hier de mogelijkheid tot het

behalen van een PhD in de kunsten: NWO voert een

experiment uit samen met het Fonds voor Beeldende

Kunsten, Vormgeving en Bouwkunst en de Universiteit

Leiden heeft een doctoraatsprogramma opgezet samen

met de kunstacademie in Den Haag en met diverse

conservatoria in Nederland en België. Bij een promotie-

traject in het artistiek onderzoek wordt niet alleen

geëxperimenteerd, geanalyseerd en gereflecteerd, er

komt ook een kunstwerk tot stand. Dat kan een instal-

latie of een film zijn, maar ook een softwareprogramma,

een ballet of een muziekstuk.

Onderzoekslijn 3 Kunst, wetenschap en innovatie

Aan professionals die via zo’n promotietraject zowel

artistiek als intellectueel geschoold zijn, heeft niet alleen

de Nederlandse creatieve industrie grote behoefte, ze

dragen ook voor buitenlandse bedrijven bij aan een

aantrekkelijk vestigingsklimaat.

> Een mobiele telefoon die de ontvanger de hartslag van de

beller laat voelen in diens hand en zijn adem doorgeeft in

diens oor.

Hoge vlucht

Het verdrag van Bologna, dat het onderwijs in verschil-

lende Europese landen op elkaar afstemt, stelt dat in

2010 alle Nederlandse kunstopleidingen getalenteerde

studenten de mogelijkheid moeten bieden hun opleiding

af te ronden met een promotie. Artistiek onderzoek zal

daardoor in de nabije toekomst een hoge vlucht nemen

en zijn weg vinden in tal van industriële en maatschap-

pelijke sectoren.

De onderzoekslijn Kunst, wetenschap en innovatie biedt

in de eerste plaats ruimte aan artistiek onderzoek zelf,

waarbij NWO een uitgelezen positie heeft om de weten-

schappelijke kwaliteit hiervan te bewaken. Daarnaast is

er ook vraag naar metaonderzoek: projecten die beogen

zicht te krijgen op de rol, mogelijkheden en opbrengst

van artistiek onderzoek, dat in zijn academische vorm

voor ons land nieuw, spannend en belangrijk is.

> Stedenbouwkundigen en architecten die samen met het publiek

een station ontwerpen: een vorm van co-creatie. Kunstenaars

kunnen hierbij als bruggenbouwer fungeren tussen technici

en het publiek.

3Kennis voor creatie

Virtuele werelden gaan de manier waarop we leven,

werken, spelen en leren nog sterker beïnvloeden dan

nu al het geval is. In de toekomst zullen ze makkelijker

voor iedereen te gebruiken zijn, nog levendiger en

realistischer zijn, nog meer detail bevatten en nog

directer in verbinding staan met de echte wereld. Maar

er moeten nog wel wat hindernissen genomen worden

voor het zover is. Daarvoor schept de onderzoekslijn

Interactieve virtuele werelden de ruimte.

> Brandweerlieden, militairen, agenten en dijkwachters kunnen

zich in 2015 met behulp van videohelmen en pakken met

sensoren zeer realistisch voorbereiden op hun optreden tijdens

rampen. Niet alleen zien ze de vlammen, ze voelen de hitte,

ruiken de rook of ervaren hoe het water tot hun lippen stijgt.

In een rampzalige, maar toch veilige virtuele wereld kunnen ze

kapitale fouten maken… om bij een echte ramp trefzekerder

op te treden dan ooit tevoren.

Virtuele werelden in 2015

Nu al zijn interactieve virtuele werelden niet meer weg

te denken uit vrijetijdsbesteding (games), training

(simulatoren), reizen (tomtom), communicatie (videocon-

ferencing) en vele andere sectoren. In de toekomst zullen

de mogelijkheden nog veel uitgebreider zijn. Virtuele

werelden zullen bevolkt worden door intelligente avatars

met elk hun eigen karakter, ze zullen realistisch veran-

deren door het verstrijken van tijd, de wisseling der

seizoenen of ingrijpende gebeurtenissen en ze zullen

reageren op onze gezichtsuitdrukkingen en gebaren.

Hindernissen

De veelbelovende volgende generatie virtuele werelden

ligt binnen bereik. Toch zijn er nog enkele stappen te

zetten.

– Het maken van virtuele werelden is nu nog groten-

deels handwerk, en daardoor zeer kostbaar. Om

dit op te lossen moeten er algoritmen worden ont-

wikkeld die virtuele werelden (semi-)automatisch

genereren.

– Er is know how nodig om geloofwaardige virtuele

karakters neer te kunnen zetten: wezens waar

vormgeving en gedrag in perfecte balans zijn.

Onderzoekslijn 4 Interactieve virtuele werelden

– Er is behoefte aan intuïtieve interfaces, of zelfs een

rechtstreekse verbinding tussen brein en computer.

– We zullen inzicht moeten verwerven in hoe het

leerproces verloopt dat typisch is voor deze vorm van

leren: hoe effectief is leren in virtuele werelden, hoe

kunnen we die effectiviteit verbeteren, hoe werkt de

interactie tussen virtuele en reële werelden?

> Gaming in 2015 behelst meer dan een muis en een toetsenbord.

Wie dan in een zelfgekozen virtuele wereld stapt, ervaart het

licht, de temperatuur, de geuren en geluiden die bij die wereld

op dat moment horen. In jouw wereld kun je je vrienden

ontmoeten en samen met hen avonturen beleven.

Doorbraken

Echte doorbraken zijn alleen te verwachten als uiteen-

lopende disciplines op deelproblemen intensief samen-

werken: informatici, psychologen, sociologen, bewe-

gingswetenschappers, onderwijskundigen, artsen,

onderzoekers op het terrein van de nieuwe media en

kunstenaars. De onderzoekslijn Interactieve virtuele

werelden wil een basis leggen voor deze doorbraken. Het

wil onderzoek stimuleren naar nieuwe simulatiemodellen

en komen tot een beter begrip van hoe mens en techniek

in virtuele werelden op elkaar reageren.

> Op vakantie een middeleeuwse ruïne of vroegchristelijke kerk

bezichtigen? Dat is in 2015 geen stoffige bezigheid meer. Al

rondwandelend door het oude steen ontrolt zich een levendig

beeld voor je ogen van hoe hier de ridders huishielden en de

geestelijken preekten, en hoe het er een eeuw later uitzag, tot

vandaag aan toe.

4Kennis voor creatie

Nederland is sterk in erfgoed. Jaarlijks komen zo’n tien

miljoen buitenlandse toeristen ervan genieten. Ons

erfgoed bestaat uit Rembrandts en Van Goghs, grachten

en tulpenvelden, maar ook uit ‘Dutch Design’, Oerol en

popconcerten in Paradiso.

Met moderne multimediatechnologie laat het zich op

geheel nieuwe manieren ontsluiten. Ook wordt het

mogelijk om afgeleide diensten en producten aan te

bieden.

> Heeft u een passie voor het fin de siècle, en bent u een middag

in Den Haag? Met de digitale tijdmachine kunt u via uw telefoon

precies zien welke voor u interessante schilderijen, kostuums,

teksten of tentoonstellingen zich in uw omgeving bevinden.

Voor koloniale geschiedenis in Amsterdam of klederdrachten

in Zeeland werkt het ook.

Nederland heeft een gunstig klimaat voor vernieuwend

erfgoedbeheer met mogelijkheden om in de toekomst

cultuur als content op maat aan te bieden. Niet alleen

beschikken we over een schat aan erfgoed, we lopen ook

voorop met digitale ontsluiting van collecties>. Toch staat

dit alles nog in de kinderschoenen.

> Bent u een museumdirecteur? Uw collectie als content is goud

waard. Reclamebureaus betalen grif voor het gebruik van uw

objecten, liefhebbers over de hele wereld willen dolgraag een

afdruk op posters, kalenders en koffiemokken. Mits zij in een

virtuele winkel makkelijk kunnen vinden wat ze zoeken en mits

de ‘aanschaf’ snel en eenvoudig is af te handelen.

Vernieuwend erfgoedbeheer

De onderzoekslijn Cultureel Erfgoed wil de verdere

ontwikkeling van vernieuwend erfgoedbeheer stimu-

leren door hindernissen weg te nemen en kennislacunes

op te vullen. Daarbij gaat het slechts ten dele om tech-

nische kennis, zoals visualisatietechnieken of toepassing

van geodata. Juist aan een interdisciplinaire, gezamen-

lijke aanpak – van bijvoorbeeld kunsthistorici, natuur-

wetenschappers, musea en mediabedrijven – is behoefte.

– Om erfgoed zo te kunnen aanbieden dat het aansluit

bij de wensen van een bepaalde gebruiker op een

bepaald moment en een bepaalde plaats, is het nodig

nieuwe, in ervaring wortelende perspectieven te kiezen

van waaruit het wordt ontsloten.

Onderzoekslijn 5 Cultureel erfgoed

– Om over de muren van verschillende culturele instellin-

gen heen erfgoed te kunnen aanbieden, bijvoorbeeld

via een virtuele webwinkel, is het nodig om collecties

onderling vergelijkbaar en uitwisselbaar te maken.

– Om prille initiatieven tot bloei te brengen zijn

exploitatiemodellen nodig, voor zowel commerciële als

niet-commerciële toepassingen. Modellen die rekening

houden met nieuwe distributiemethoden, nieuwe

schakels tussen beheerder en verkoper en nieuwe

vormen van rechtenmanagement.

> Ben je zeventien en geïnteresseerd in cultuur, maar dan wel

graag gewoon via de computer? Doe een virtuele rondleiding

door een museum en kom leeftijdgenoten tegen. Zoom in op

je favoriete schilderij en wissel meningen en ervaringen uit.

Wie weet krijg je zin om de kunstwerken ook eens in het echt

te zien.

Door te onderzoeken, te experimenteren en nieuwe

samenwerkingsverbanden aan te gaan legt de onder-

zoekslijn Cultureel Erfgoed de basis voor een duurzaam

bloeiend Nederlands erfgoedbeheer, dat wereldwijd

nog meer mensen bereikt, nog meer mensen weet te

boeien en dat cultureel en economisch nog meer waarde

creëert.

> Zie bijvoorbeeld: www.nwo.nl/catch/; www.europeana.eu; e-cuture.

multimedian.nl.

5Kennis voor creatie

Meer patiënten, hogere kosten en minder personeel.

Ons zorgsysteem staat onder druk. Door nieuwe tech-

nologieën creatief in te zetten en daarbij de gebruiker

centraal te stellen, kunnen we deze druk verlichten. We

kunnen zowel de levenskwaliteit van zorggebruikers

verbeteren als de zorg bemensbaar en betaalbaar

houden. Maar daarvoor is nieuwe kennis nodig, en

moeten we nieuwe vormen van samenwerking opzetten.

> Een van de meest pijnlijke behandelingen die er bestaan, is het

verwisselen van het verband bij ernstige brandwonden. De serious

game SnowWorld maakt de pijn dragelijker. Patiënten kunnen

in deze virtuele sneeuwwereld pinguïns bekogelen met sneeuw-

ballen, een sneeuwhut bouwen, of baden in een ijskoud riviertje.

Wie tijdens de behandeling in SnowWorld ‘speelt’, lijdt aantoon-

baar minder pijn dan lotgenoten die op een andere manier

worden afgeleid, bijvoorbeeld door tv te kijken.

Sommige veelbelovende ICT-toepassingen in de zorg

staan nog in de kinderschoenen en moeten verder

worden ontwikkeld. Andere initiatieven werpen vragen

op waarop we nog geen antwoord hebben. Op het

snijpunt van zorg en creatieve industrie is ruimte nodig

om technologie te ontwikkelen, onderzoek te doen naar

de effecten van technologietoepassingen en bestaande

kennis beter te verspreiden. Hierbij zullen we de hele

zorgketen – van patiënt tot verzekeraar – moeten

betrekken. Innovatie komt immers maar al te vaak uit

onverwachte hoek!

Virtuele werelden kunnen worden toegepast bij andere

medische of psychotherapeutische behandelingen.

Bijvoorbeeld bij vliegangst, pleinvrees, of aan het aan-

of afleren van gedrag. Maar ook bij het trainen van

medisch personeel in operatievaardigheden. Daarvoor

is echter wel onderzoek nodig naar het effect van

virtuele werelden op ervaring en gedrag in de echte

wereld.

Chronisch zieke wordt op afstand behandeld

Hartpatiënten en diabetespatiënten kunnen met

eenvoudige meetinstrumentjes zelf bepalen hoe het

met hun gezondheidstoestand staat. Een volgende

stap is om die instrumenten direct te verbinden met

een controlesysteem, waarbij de zorgverlener wordt

gewaarschuwd zodra er een verstoring van het even-

wicht is.

Onderzoekslijn 6 Diensten en design voor de zorg

Zorgt dit soort technologie ervoor dat patiënten langer

zelfstandig kunnen blijven wonen?

En hoe verhouden zich de kosten tot de gewonnen

levenskwaliteit voor de patiënt en de uitgespaarde

arbeidsuren?

Samen met gebruikers proberen ontwerpers al ideeën

uit voor de zorg in de vorm van pilots die dankbaar

worden ontvangen. Hoe kunnen we ervoor zorgen

dat succesvolle pilots zoals deze voor de hele sector

onder handbereik komen? En hoe kunnen we ook bij

andere projecten gebruikers nauw betrekken bij het

ontwerpproces?

> Een ‘verhalentafel’ biedt ouderen in verzorgingsinstellingen

de mogelijkheid om herinneringen op te halen en uit te wisselen.

Met behulp van een gebruiksvriendelijke interface roepen ze

beelden, verhalen en geluiden van vroeger op: liedjes van Wim

Sonneveld, oude journaalfragmenten, scènes uit een lang

vervlogen dagelijks leven…

Samen praten over vroeger, herinneringen ophalen en die delen

met anderen. Het maakt dat ouderen in een zorginstelling zich

minder eenzaam voelen en minder depressief.

Menselijke en bemensbare zorg

Wil de zorgsector echt profiteren van vernieuwingen, dan

zullen deskundigen met een uiteenlopende achtergrond

met elkaar moeten samenwerken: artsen, fysiotherapeu-

ten, industrieel ontwerpers, kunstmatige intelligentie-

deskundigen, neurowetenschappers, bewegingsweten-

schappers, verpleegkundigen, mantelzorgers, architecten,

designers, kunstenaars en game-ontwikkelaars. Met de

onderzoekslijn Diensten en design voor de zorg willen

we deze disciplines bij elkaar brengen en onorthodoxe,

creatieve en succesvolle consortia opzetten. Doel: een

menselijk, bemensbaar en betaalbaar zorgsysteem met

hoogwaardige dienstverlening die is toegespitst op de

gebruiker.

6Kennis voor creatie

In de praktijk 3

In het thema RISCC kunnen uiteenlopende typen

onderzoeksprojecten worden uitgevoerd: zowel fun-

damenteel als toegepast, zowel langlopend als kort-

durend, zowel ‘traditioneel’ als experimenteel van opzet.

Er wordt gedacht aan:

Reguliere onderzoeksprojecten

Reguliere onderzoeksprojecten worden uitgevoerd door

een onderzoeksteam met één of meer promovendi

(afgestudeerden die zich in een paar jaar voorbereiden

op hun promotie) of postdocs (gepromoveerden die

kort- of langlopend postdoctoraal onderzoek doen).

Een senioronderzoeker leidt het onderzoeksteam.

Afhankelijk van het onderwerp kunnen aanvullende

eisen worden gesteld aan de opzet van het onderzoek.

Bijvoorbeeld:

– actieve deelname van kennisgebruikers van buiten

het academische circuit,

– betrokkenheid van verschillende wetenschappelijke

disciplines,

– positionering van een of meer onderzoekers bij de

niet-academische instelling.

Promoveren in de kunsten

In de onderzoekslijn Kunst, wetenschap en innovatie

bestaat de mogelijkheid om een doctorsgraad in de

kunsten te behalen. Het onderzoek op basis waarvan

deze graad wordt behaald heeft dan zowel een artistieke

component – een door de promovendus vervaardigd

kunstwerk – als een theoretische en reflexieve compo-

nent: een geschreven verhandeling. Begeleiding van

het onderzoek gebeurt deels vanuit een hogeschool

voor de kunsten en deels vanuit een universiteit.

Ook in de andere onderzoekslijnen zijn in principe

alternatieve promotietrajecten mogelijk, zoals promo-

veren op een innovatie of een ontwerp.

Reconstructies

Onderzoek kan de vorm aannemen van een al dan niet

virtuele reconstructie. Bijvoorbeeld van historische

muziekinstrumenten, meetinstrumenten, machines,

gebouwen, proefopstellingen of filmscènes. Doel van dit

soort onderzoek moet zijn nieuwe gegevens boven water

te krijgen die tot nu toe onbereikbaar waren. Denk daarbij

bijvoorbeeld aan inzicht in maatsystemen, bouwprincipes,

materiaaltoepassingen of simpelweg in de vraag waarom

destijds voor een bepaalde constructie is gekozen.

Soorten subsidies

Ateliers en labs

Het is mogelijk subsidie te verkrijgen voor het instellen

van een zogeheten laboratorium extra muros: een

testomgeving waar wetenschappers, kennisgebruikers

en bedrijven bij elkaar komen om samen iets uit te

zoeken of verder te ontwikkelen.

Startsubsidies

Onderzoekers die samen met partijen uit de creatieve

industrie een consortium willen vormen en een voorstel

willen voorbereiden voor een multidisciplinair onder-

zoeksproject, kunnen dit doen met behulp van een

startsubsidie.

Investeringssubsidie

Investeringssubsidies zijn beschikbaar voor het opzetten

van een virtuele testomgeving op basis van open

standaarden en open source software. Hiervoor kunnen

bijvoorbeeld pilots en demonstratiemodellen uit

de creatieve industrie worden gebruikt, die men

doorontwikkelt en commercieel toepasbaar maakt.

Internationalisering

Uitwisseling van expertise tussen Nederlandse onder-

zoeksgroepen en hun buitenlandse collega’s kan de

creatieve industrie versterken. Daarom is er subsidie

beschikbaar voor uitwisselingsprogramma’s, internatio-

nale gemeenschappelijk bijeenkomsten en het opstarten

van internationale netwerken. Ook is het mogelijk een

reis- of bezoekersbeurs aan te vragen.

Kennis voor creatie

Op deze manieren wil NWO met RISCC helpen de

creatieve sector te versterken:

Verbinding en samenwerking

Veel van de knelpunten voor de creatieve industrie

vragen om een integrale benadering vanuit verschillende

wetenschappelijke, artistieke en commerciële disciplines.

Het programma brengt deze partijen bij elkaar en zet

hen aan tot intensieve samenwerking.

Menselijk kapitaal

De sector heeft behoefte aan multidisciplinair opgeleide

onderzoekers, die kennis van verschillende vakgebieden

kunnen combineren. Het programma levert deze

onderzoekers af, doordat het promotieplaatsen

beschikbaar stelt in multidisciplinaire onderzoek-

teams.

Bundeling van kennis en expertise

De samenwerking die het programma in de hand werkt,

zorgt ervoor dat verspreide en versnipperde kennis en

expertise worden gebundeld en dat er nieuwe modellen

voor samenwerking ontstaan.

Kennisuitwisseling en -benutting

Het programma stimuleert niet alleen de ontwikkeling

van nieuwe kennis, maar ook de uitwisseling, toepassing

en benutting ervan.

Hoe komt RISCC ten goede aan de creatieve industrie?

Het programma RISCC is een van de dertien thematische

programma’s van de Nederlandse Organisatie voor

Wetenschappelijk Onderzoek. NWO wil met de multi-

disciplinaire thema’s focus en massa geven aan het

onderzoeksveld door in te spelen op actuele ontwik-

kelingen in wetenschap en samenleving. Meer hierover

vindt u op de www.nwo.nl.

Beheer van het programma

Het programma wordt beheerd door een overkoepelende

stuurgroep. Deze is verantwoordelijk voor de coördinatie

en de afstemming tussen de verschillende onderzoeks-

lijnen binnen het programma en waar mogelijk met

andere onderzoeksprogramma’s. In de stuurgroep

zitten vertegenwoordigers van de financiers van het

programma, de betrokken ministeries en de creatieve

industrie.

Per onderzoekslijn is een programmacommissie verant-

woordelijk voor de inhoudelijke programmering en de

verspreiding en toepassing van onderzoeksresultaten.

In deze commissies zitten experts op de wetenschaps-

gebieden die voor de onderzoekslijn relevant zijn en

vertegenwoordigers van de creatieve industrie.

Voor de beoordeling van subsidieaanvragen zal de

stuurgroep panels instellen van experts uit binnen-

en buitenland.

Meedoen?

Bent u geïnteresseerd, wilt u deelnemen aan RISCC?

Op www.nwo.nl/RISCC vindt u de actuele informatie

over RISCC en gegevens van contactpersonen.

Algemene informatie is ook te verkrijgen bij:

NWO Geesteswetenschappen

RISCC@nwo.nl

PraktischKennis voor creatie

s

CMarianne Berendse Kunst&Zaken

Christine Bok NWO

Marja Berendsen NWO

Otto Bernsen SenterNovem

Cees de Bont Technische Universiteit Delft

Sander Boer Mecanoo

Joost Dankers Universiteit Utrecht

José van Dijck Universiteit van Amsterdam

Joris Ebbers Universiteit van Amsterdam

Mariken Elsen NWO

Maya van der Eerden Universiteit van Tilburg

Caroline van Eck Universiteit Leiden

Daan van Eijk Technische Universiteit Delft

Arie Graafland Technische Universiteit Delft

Frits Grotenhuis Grotenhuis Organisatieadvies

Bruni Hofman Syntens

Bart Hofstede Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap

Henk Jan Honing Universiteit van Amsterdam

Bas Haring Universiteit Leiden

Giep Hagoort Universiteit Utrecht/Hogeschool voor de Kunsten

Utrecht

Lucie Huiskens Kunstenaars&CO

Joke Hermes Universiteit van Amsterdam

Paul Hekkert Technische Universiteit Delft

De brochure ‘Kennis voor Creatie’ is gebaseerd op de

NWO Themabeschrijving Creatieve Industrie.

Deze inhoudelijke beschrijving van het NWO initiatief

RISSC is geschreven door:

Franciska de Jong (voorzitter) Universiteit Twente

Martijn Arnoldus Stichting Nederland Kennisland

Mark Leenders NESCoR (UvA)

Anne Nigten The Patching Zone

Chantal Olffers Min. van OCW, Directie Media, Letteren en

Bibliotheken

Mark Overmars Universiteit Utrecht

Eric van Pelt ICTRegie, IIP/Create

Guus Schreiber Vrije Universiteit Amsterdam

Sabine Wildevuur Waag Society

Kitty Zijlmans Universiteit Leiden

Met medewerking en bijdragen van:

Irina van Aalst Universiteit Utrecht

Emile Aarts Philips Research

Gerrit van Ark ZonMW

Anrew Bullen Mediagilde

Cathy Brickwood Virtueel Platform

Henri Beunders Erasmus Universiteit

Met dank aan…

Dany Jacobs UvA en ArtEZ/HAN

Margriet Jansz STW/ICTRegie

Mark Kas NWO

Frank Kresin Waag Society

Jasper Kraaijeveld Ministerie van Economische Zaken

Petran Kockelkoren Universiteit Twente

Robert Kloosterman Universiteit van Amsterdam

Roel Klaassen Premsela, Dutch Platform for Design and Fashion

Jos de Mul Erasmus Universiteit Rotterdam

Hans Mommaas Universiteit van Tilburg

Robert Marijnissen Gemeente Amsterdam

Sander Mulder KREANET

Bernard Nijstad Universiteit van Amsterdam

Dirk Noordman Erasmus Universiteit Rotterdam

Martijn Nuijten SenterNovem

Anton Nijholt Universiteit Twente

Veronica van Nederveen Ministerie van Volksgezondheid,

Welzijn en Sport

Frank van Oort Universiteit Utrecht

Antoon Quaedvlieg Radboud Universiteit Nijmegen

Paul Rutten Universiteit Leiden

Timo de Rijk Technische Universiteit Delft

Anneke Smelik Universiteit Utrecht

Frido Smulders Technische Universiteit Delft

Wouter Segeth FOM

Marleen Stikker Waag Society

Mia Stokmans Universiteit van Tilburg

Peter Smidt BUMA Cultuur

Arnold Smeulders Technische Universiteit Delft

Rene van Stipriaan Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse

Letteren

Aukje Thomassen Hogeschool voor de Kunsten Utrecht

Jos Uiterwijk Universiteit Maastricht

Pauline de Vries Ontwikkelingbedrijf Rotterdam

Theo van Veen Koninklijke Bibliotheek

Henk Waaijers NWO

Rob Zwijnenberg Universiteit Leiden

… en alle anderen die op welke wijze dan ook hebben

bijgedragen.

Colofon

Tekst Mariëtte Huisjes www.mariettehuisjes.nl

Vormgeving Studio Parkers Amsterdam

Drukwerk Kwak & Van Daalen & Ronday Zaandam

RISCC (Research & Innovation in Smart

Creative Contexts) is een NWO initiatief

Met dank aan…Kennis voor creatie

Kennis voor creatieBrochure voor het NWO Onderzoeksinitiatief

RISCC

(Research & Innovation in Smart Creative Contexts)

Concept d.d. 4 februari 2009

Tekst: Mariette Huisjes

Uitgave:Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk OnderzoekGebied Geesteswetenschappen

Bezoekadres:Laan van Nieuw Oost Indie 300Den Haag

Postadres:Postbus 93425, 2509 AK Den HaagTelefoon 070-344 06 91Fax 070-347 16 23 www.nwo.nl/RISCC RISCC@nwo.nl

Den Haag, maart 2009