HermenHoe botten een verhaal vertellen

De opgraving

Op 15 november 2010 is bij een archeologisch onderzoek in Zwolle, geheel onverwachts, een menselijk skelet aangetroffen. Bijzonder aan het skelet was dat de handen aan de voorzijde van het lichaam, ter hoogte van de schenen, bijeengebonden waren met een leren band om de polsen. Tussen de elleboog- en kniegewrichten door was een houten staak geplaatst. Beide aspecten vormen samen met de zware beschadigingen aan de schedel duidelijke aanwijzingen voor een moordzaak in Zwolle. Het onderzoek is hierdoor de oudste cold case in Zwolle. In het kader van het onderzoek is een forensisch team samengesteld. Dit team zou zich bezighouden met het fysisch-antropologisch-, DNA-, C14- en Isotopenonderzoek.

Michael Klomp was bezig om het onderzoek op het terrein af te ronden, toen men op het skelet stootte. Hij wist toen al dat het skelet in de 16de eeuw of vroeger gedateerd moest worden. Het skelet lag namelijk onder een dik grondpakket dat was aangelegd voor het verdedigingswerk in 1606. In dat grondpakket werd onder andere een rekenpenning gevonden met de naam Hans Schultes. We weten van hem dat hij maker was van rekenpenningen in het Duitse Neurenberg en daar tussen 1553 en zijn dood in 1584 gewerkt heeft. Het skelet werd onder dit pakket gevonden in een depressie in de natuurlijke ondergrond. Een tweede aanwijzing voor de tijd waarin de moord had plaats gevonden, vormden twee gespen die op het skelet lagen. Op een van de gespen waren nog textielresten aanwezig. Van kleding ontbrak elk spoor. De gespen konden globaal in de 15de of eerste helft van de 16de eeuw gedateerd worden. Voor een duidelijkere datering zouden we moeten wachten op het C14 onderzoek.

De opgraving vond plaats op de hoek van de Spinhuisbredehoek en de Menno van Coehoornsingel, in de volksmond bekend als ‘de Twaalf Apostelen.’ Die naam dankt het terrein aan twaalf aan elkaar geschakelde kleine huisjes. Deze lagen vlak bij het Spinhuis, het in 1739 gestichte provinciale tuchthuis of gevangenis. Het gebied waarin deze gebouwen staan of stonden was een vestingwerk dat buiten de stadsmuren was aangelegd. Met de bouw van dit kroonwerk werd in 1606 een aanvang gemaakt. Die bouw bestond uit de aanleg van grote, hoge en zware bastions, gemaakt van grond, omgeven door grachten. Voor de bouw ervan werd het terrein meters opgehoogd. Inmiddels zijn die bastions al verdwenen, maar de resten van de stadsmuur zijn nog te zien aan de binnenzijde van de Thorbeckegracht.

Locatie nu

Zeshonderd jaar vroegerZeshonderd jaar geleden, rond 1400, was de situatie heel anders. De stadsmuur lag in deze periode onder de Bitterstraat aan de stadszijde van de Kleine Aa. Dit betekent dat ook het Dominicanenklooster met de Broerenkerk nog niet gebouwd waren. In 1416 was dit gebied grotendeels leeg en werd het onder andere gebruikt als bleekveld. Zelfs in 1451 wordt er nog linnen gebleekt en wordt door het stadsbestuur het verbod uitgevaardigd om in het gebied ganzen te laten lopen. De wijk ‘de Smeden’ was in dat jaar reeds ommuurd. Van deze muur zijn op de plek van de voormalige Drietrommeltjessteeg in 1994 de fun-damenten opgegraven. In 1402 lag deze wijk die genoemd was naar de daar aanwezige smederijen nog buiten de stadsmuur. De belangrijke Diezerpoort stond in deze periode ter hoogte van de Botervatstraat en de Mandjesstraat. Dat betekent dus dat het hele Eiland in die tijd buiten de muren lag. De plaats van de opgraving bestond uit laag gelegen terrein, waarschijnlijk in de winter deels onder water lopend, begroeid met struiken en wilgenbos-jes. Er stonden geen huizen. De afstand tot de stadsmuur langs de binnenzijde van de Kleine Aa was ongeveer 150 meter. De afstand naar de eerste huizen in de wijk Dieze is onzeker, waarschijnlijk 150 tot 200 meter.

Eigenlijk zou het de laatste dag van de opgraving worden. Maar bij het afwerken van het onderste vlak, stootten de archeologen op een menselijk skelet. Voorzichtig werden de botten bloot gelegd en toen bleek al snel dat het waarschijnlijk ging om iemand die vermoord was. Het skelet lag op de linkerzijde, de armen om de opgetrokken benen heen. De handen waren aan de voorzijde van het lichaam, ter hoogte van de schenen, bijeengebonden met een leren band om de polsen. Tussen de elleboog- en kniegewrichten door was een houten staak geplaatst. Besloten werd om het onderzoek te stoppen en een fysisch antropoloog in te schakelen om de volgende dag het skelet op te graven. Hij zou een eerste indruk kunnen geven van leeftijd, geslacht en wijze waarop het slachtoffer om het leven was gebracht. Er werd besloten om een cold case team samen te stellen onder leiding van de Zwolse archeoloog Michael Klomp. Forensisch archeologen zouden later aan de slag gaan met onder andere DNA-, C14- en Isotopenonderzoek.

De fysisch antropoloog Steffen Baetsen legde het skelet voorzichtig helemaal bloot. Zijn eerste indruk was dat het om een jongeman ging. De schedel was beschadigd, zodat niet direct duidelijk was of het slachtoffer aan een hoofdwond was overleden. Nog voordat de dag om was, hadden omstanders het al over ‘Harry’. En deze naam was niet meer weg te krijgen. Toch hebben we besloten om hem Hermen te noemen omdat dit een middeleeuwse naam is. Op de derde dag was het skelet in zijn geheel geborgen en konden de verschillende soorten onderzoek beginnen.

Hermen geborgen

Het fysisch antropologisch onderzoekHet geslacht wordt bepaald door anatomische kenmerken aan de skeletdelen, vooral het bekken en de schedel. Uit het onderzoek bleek dat het bekken uitgesproken mannelijk was, maar de schedel was niet uitgesproken mannelijk of vrouwelijk en de onderkaak oogde zelfs vrouwelijk. Mogelijk waren deze kenmerken nog niet volgroeid omdat het om een jong persoon ging. Het bekken geeft bij een geslachtsbepaling de doorslag.Drie kenmerken wezen op een leeftijd tussen de 20 en 25 jaar. Omdat de fusie tussen het gewrichtsuiteinde en het sleutelbeen aan de borstzijde niet voltooid was, kon de leeftijd scherper bepaald worden op 22 tot 24 jaar. Hij was 169 cm lang. Om meer duidelijkheid te krijgen over de doodsoorzaak is de informele hulp van een foren-sisch specialist, verbonden aan het Nederlands Forensisch Instituut, ingeschakeld.Hermen is waarschijnlijk om het leven gekomen door een zogenaamde blunt force injury, een klap op de schedel met een stomp voorwerp. Verschillende breuklijnen en barsten in de schedel wijzen hierop. Hij is op de plaats van het delict dan ook om het leven gekomen.Waarschijnlijk hebben ze zand over hem heen gegooid, om ontdekking te voorkomen. De botten lagen in anatomisch verband, vastgehouden door de grond op en om hem heen.

Het fysisch antropologisch onderzoek

Isotopen zijn verschillende vormen van hetzelfde chemische element (atoom). Radioactieve isotopen hebben de eigenschap dat ze op een bepaald moment ‘uit elkaar vallen’. Stabiele istopen blijven intact en vallen niet uit elkaar. Stabiele istopen worden in de archeologie gebruikt voor diverse doeleinden.Het eetgedrag van de jongeman kan door koolstof en stikstof isotopen worden geanaly-seerd. Deze methode is gebaseerd op het principe ‘je bent wat je eet’. Bot bestaat uit een minerale en organische fractie. Een groot deel van het organische deel bestaat uit collageen dat gevormd is uit de eiwitten in de voeding. In dit collageen zijn de koolstof en stikstof isotopen opgeslagen. Om het voedingspatroon te achterhalen is bij Hermen een monster genomen uit het rechter opperarmbeen. Uit de analyse is gebleken dat hij meer vlees at dan groenten en weinig vis. Een tweede vorm van onderzoek is het migratieonderzoek, dat is uitgevoerd om te kijken of hij uit Zwolle of de buurt van Zwolle kwam of een vreemdeling was.

Voor dit onderzoek wordt gekeken naar het chemische element strontium, dat van nature aanwezig is in de geologische ondergrond. Strontium wordt via bodems, natuurlijk bron-water en de voedselketen in bot- en tandmateriaal van mens en dier opgenomen. Het strontium uit ons eten neemt in het minerale deel van het bot de plek over van calcium en wordt tijdens de mineralisatie van het tandglazuur in het glazuur opgenomen. Daarvoor is bij Hermen de tweede linker kies uit de onderkaak bemonsterd. Het glazuur van deze kies is ontwikkeld tussen de 1.5 en 6 jaar. Dit houdt in dat de resultaten van het strontium isotopenonderzoek betrekking hebben op de eventuele mobiliteit van het individu tussen zijn tweede en zesde levensjaar. Om de waarden te kunnen vergelijken zijn tevens drie hoektanden uit de onderkaak van drie katten bemonsterd. Deze katten hebben in dezelfde omgeving en in dezelfde periode geleefd en zullen niet van heinde en ver afkomstig zijn. Uit het onderzoek is gebleken dat de jongeman uit Zwolle of omgeving afkomstig kan zijn.

Isotopen & Strontium

Het DNA onderzoekDNA is een biochemisch macromolecuul dat fungeert als belangrijkste drager van erfelijke informatie bij mensen, dieren en planten. DNA is aanwezig in menselijke cellen in de vorm van chromosomen. Op deze chromosomen bevinden zich tientallen tot honderden genen waarin alle erfelijke informatie is opgeslagen. Zo kan door DNA bijvoorbeeld achterhaald worden wat bijvoorbeeld iemands oog- of haarkleur is ge-weest. Daarnaast is DNA onderzoek van belang voor verwantschaps-onderzoek en migratieonderzoek. In het forensisch laboratorium zijn voor DNA testonderzoek twee gebitselementen verwijderd. Tanden en kiezen hebben de voorkeur voor DNA onderzoek omdat het tandgla-zuur het tandbot beschermt, waardoor de kans op goed DNA hoger is. Daarnaast is de kans op DNA van anderen, zoals bijvoorbeeld de onderzoekers, kleiner. Om dit zogenaamde contaminerend DNA te ver-wijderen wordt gebruik gemaakt van UVC licht. Helaas kon uit de kie-zen en het botmateriaal geen geschikt DNA materiaal gevonden wor-den. Dat is erg jammer, want dan zouden we geweten hebben wat voor kleur ogen en haar hij waarschijnlijk had. En het onderzoek had zover kunnen gaan dat er gekeken had kunnen worden of hij nog huidige verwanten gehad zou hebben.

In de natuur komen drie verschillende isotopen van het element koolstof voor: de stabiele isotopen 12C en 13C en het radioactieve isotoop 14C. Dit laatste isotoop wordt continu geproduceerd door kosmische straling in de atmosfeer die stikstof omzet in het radioactieve 14C isotoop. Dit radioac-tieve koolstofisotoop wordt (als 14CO2) opgenomen in de biosfeer en vervalt vervolgens met een halveringstijd van 5736 jaar. Dat wil zeggen dat na 5736 jaar de helft van alle 14C is verdwenen, na 2 maal 5736 jaar driekwart, en na 57.360 jaar 99,9%. Op basis van dit principe kan van elk organisch materiaal een datering worden verkregen. Voor de datering van de botten van Hermen zorgde dit voor de grootste verrassing. Hermen bleek aanzienlijk vroeger ge-leefd te hebben dan gedacht. Hij heeft geleefd in de periode tussen 1316 en 1440. Een zeer interessante periode.

Het C14 onderzoek

14C wordt geproduceerd

in de atmosfeer.

14C oxideert en vormt CO2.

14CO2 wordt door planten

gebruikt bij de photosyn-

these. 14C wordt opgeslagen

in plantenweefsel.

De meeste 14C wordt opge-

nomen door de oceaan.

Dieren eten planten en

het planten14C wordt

opgeslagen in het dierlijk

botmateriaal en ander

weefsel door de stofwis-

seling.Als dieren sterven stopt de

stofwisseling en het weefsel stopt

met het opnemen van 14C. 14C

vergaat tot 14N. De hoeveelheid

14C begint af te nemen.

Toen duidelijk was dat het hier om een moord ging en we alle verdere gegevens over Hermen binnen kregen, wilden we dat Hermen ‘een gezicht’ zou krijgen.Het gezicht van Hermen is gemaakt door Maja d’Hollosy, bekend van reconstructies in binnen en buitenland. Denk maar aan Marcus uit Eindhoven die zij gemaakt heeft voor de archeologische dienst van Eindhoven of aan Hilde uit Noord Holland voor de provincie Noord-Holland etc. Zij heeft er enkele maanden over gedaan om Hermen een gezicht te geven zodat hij een visueel onderdeel wordt van de Zwolse geschiedenis. Hij zal dan permanent geëxposeerd worden in de nieuwe boekhandel van Waanders in de Broerenkerk in Zwolle.

Het gezicht van Hermen

De reconstructieDe gezichtsreconstructie van Hermen was een moeilijke zaak. De schedel was incom-pleet, kapot en deels vervormd. Dit moest allemaal eerst ‘gerepareerd’ worden. Op een kopie van de ‘gerepareerde’ schedel is het gezicht gereconstrueerd. Voor de dikte van de zachte weefsels in het gezicht is gebruik gemaakt van tabellen. Voor Hermen is de tabel van West Europese mannen tussen de 20 en 29 jaar gebruikt. Voor de vorm, grootte en plaatsing van zijn gezichtskenmerken zijn richtlijnen gevolgd; deze zijn gebaseerd op de anatomie en maten van deze schedel. Zo is bijvoorbeeld de verhouding breedte neus en breedte neusopening in de schedel 5 : 3. Als het zachte weefsel van het gezicht overal de juiste dikte heeft en al de richtlijnen in acht genomen zijn, ontstaat het gezicht dat bij deze schedel hoort: Hermen’s gezicht. Maar welke wonden en wat voor een gezichtsuitdrukking moest Hermen krijgen? Er is voor gekozen om hem te reconstrueren vóór dat zijn hoofd werd ingeslagen, maar wel in de positie zoals hij is aangetroffen. Het hoofd was naar achteren getrokken, alsof hij een onderkin maakte, en dit gegeven is meegenomen. Zijn gezichtsuitdrukking is er nu een van vermoeide berusting.

Hermens kledingIn de tijd dat Hermen leefde, bestond er nog niet zoiets als een onderbroek of een broek. Als onderbroek droegen de mannen meestal een doek, het best te vergelijken met een luier, die om het middel met een touw werd vastgebonden. Als broek gebruikte men zogenaamde ‘hosen’. Je zou dat kunnen vergelijken met losse broekspijpen of heel lange kousen tot boven de lies. Deze ‘hosen’ zaten strak om de benen en werden door middel van touwtjes aan het touw om zijn middel vastgemaakt. De schaamstreek moest daardoor bedekt worden met een zogenaamde schaambuidel. Ze droegen een hemd dat in lengte tot onder de lies kwam. Daaroverheen konden ze een wambuis dragen. Die kon van wol, linnen of leer zijn. Aan de voeten droeg men leren schoenen.Het lijkt er op dat de moordenaars Hermen met weinig kleding hebben achter gelaten. Een eventuele jas hebben ze hem al uitgetrokken voor zijn executie. Anders hadden ze zijn vastgebonden polsen moeten losmaken. De hosen kunnen ze eventueel na zijn dood verwijderd hebben omdat die uit losse pijpen bestonden. Schoenen hebben ze niet achter gelaten. Die zouden de tand des tijds overleefd moeten hebben. Waarschijnlijk is Hermen achter gelaten met hemd en lendedoek of geheel naakt.

Enkele ‘hose’, samengevoegde ‘hosen’ met schaambuidel en een eenvoudige tuniek. Deze kleding werd rond 1400 gedragen.

De LucienachtHermen moet in de periode 1316-1440 geleefd hebben. Het is een interessante periode met als hoogtepunt, beter gezegd dieptepunt de Lucienacht. Op de vooravond van de feestdag van de heilige Lucia (13 december) in 1416 werd de macht van de gilden gebroken. De besturen van de gilden hadden veel macht verworven ten koste van het stadsbestuur. Die vonden dat de maat vol was en riepen de hulp in van de landsheer, de bisschop van Utrecht. Deze was het stadsbestuur genegen hulp te bieden omdat de macht van de gilden ten koste ging van kerk en kloosters in Zwolle. Hij smokkelde in de nacht van 12 op 13 december soldaten de stad in die vervolgens het gildehuis op het Grote Kerkplein binnenvielen en tientallen gildeleden ge-vangen namen. Tien werden meegenomen naar de markt voor de Grote Kerk en aldaar een kopje kleiner gemaakt. 30 burgers werden voor het leven verbannen en 70 moesten een eed zwe-ren zich afzijdig te houden van wraak en politieke activiteiten. De gildenbrieven uit de gildenkist werden in het openbaar aan de vlammen prijsgegeven waarbij de politieke macht en zeggen-schap letterlijk in rook was opgegaan.Tientallen families verloren hun kostwinner. Het was een onrus-tige periode en we vragen ons dan ook af of Hermen niet een bepaalde rol gespeeld heeft in die Lucienacht en daarom ge-executeerd is. Om de fantasie hier de vrije loop te laten, kan een prachtig verhaal opleveren.

Waanders in de Broeren, vlakbij de plek des onheils, is de definitieve huisves-ting voor Hermen geworden. Zijn skeletresten liggen in een kistje onder een glazen plaat in de vloer van de kerk. Daarbij ligt een plastic skelet, precies zo neergelegd als het in werkelijkheid bij de opgraving gevonden is. Op de bovenste verdieping is de levensechte reconstructie van Hermen te zien.Bij Waanders in de Broeren kan iedereen zomaar binnen lopen, boekenlief-hebbers, scholieren, studenten, monumentenbezoekers, toeristen of gewoon nieuwsgierigen. Te midden van duizenden boeken over kunst, cultuur en lite-ratuur kan de bezoeker ‘alles’ over Hermen te weten komen.

Hermen in de Broeren

Colofon:ISBN: 978-90-8533-200-8Uitgave: Gemeente Zwolle Expertisecentrum, omgevingsadvies Monumentenzorg en Archeologie Postbus 10007 8000 GA ZwolleDruk: Koninklijke Van Gorcum bvTekst: Hemmy Clevis, Michael KlompVormgeving: SPA-Uitgevers, Hidde HeikampFotografie: Jeroen Drost, Hans Westerink, Hans Bruggeman, Archeologie Zwolle

Het ‘Hermen’ project is medegefinancierd door:Gemeente ZwollePrins Bernhard Cultuurfonds (Overijssel)Ruud van Beek stichtingStichting Promotie ArcheologieWaanders in de Broeren

Marteling

Er blijven natuurlijk veel vragen over. Uit de Middeleeuwen zijn meer voorbeelden bekend van mensen die om het leven zijn gebracht. Het allerbekendst zijn natuurlijk veenlijken. Maar er zijn ook op andere plaatsen skeletten gevonden van personen die om het leven gebracht zijn als straf voor een bepaalde daad. Ze worden dan meestal aan de rand van een dorp ‘begraven’. Ze worden dus na hun dood nog buiten de samenleving gezet. Daarmee is het onderzoek naar de omstandigheden rondom de dood van Hermen nog niet afgelopen.

Vragen

Hermen is de schedel ingeslagen terwijl hij op de linkerzijde lag, de armen om de opgetrokken benen heen. De handen waren aan de voorzijde van het lichaam, ter hoogte van de schenen, bijeengebonden met een leren band om de polsen. Tussen de elleboog- en kniegewrichten door was een houten staak geplaatst. Hij heeft meerdere klappen gekregen. We kunnen dat nu maar ten dele zien, omdat alleen het skelet overgebleven is. Nekwervels en schedel wijzen echter op meerdere klappen. Wat de rest van het lichaam heeft moeten verduren, weten we niet.Was het wraak of straf omdat hij iets had uitgehaald en was betrapt, of moesten zijn moordenaars eerst nog geheime informatie uit hem zien te krijgen. We weten het niet.

De ultieme winkelbeleving met

ruim 1500 m2 aan boeken, verrassende

cadeau artikelen en een eigen brasserie.

Achter de Broeren 1-3 | 8011 VA Zwolle

T 038 421 53 92 | info@waandersindebroeren.nl

Advert_WIdB.indd 1 14-08-13 11:32