Onderwijs op maat. Veel Nederlandse scholen

streven hier op de één of andere manier naar.

Gepersonaliseerd leren heeft de toekomst. Vaak

zijn die ambities ingegeven door de noodzaak

om én zwakkere leerlingen én talentvolle, meer

begaafde leerlingen goed onderwijs te geven.

Veel scholen die hun leerlingen gepersonaliseerd

leren willen bieden, onderzoeken de toegevoegde

waarde van ict. Als belangrijk onderdeel van een ge-

personaliseerde infrastructuur of als les materiaal.

Want als je leerlingen zelfstandig en op maat wilt

laten werken is goede adaptieve software nodig

met mogelijkheid tot reflecteren. Kennisnet (met

bijvoorbeeld Ruimte voor talent), Wikiwijs en de

leermaterialendatabase VO-content voorzien in

steeds meer mogelijkheden.

In deze brochure zoomt Kennisnet in op een aan-

tal scholen en onderwijs concepten die vorm geven

aan gepersonaliseerd leren. Sommige scholen

hebben al grote stappen gezet, andere zijn hun visie

aan het fijnslijpen. Kennisnet hoopt u met deze voor-

beelden te informeren en inspireren.

Onderwijs op maat voor iedere leerling

Gepersonaliseerd leren

Cito-score Opmerkingen548 Zit in laptopklas

Extra vak General coach Cambridge Engels P. de Heer

VerbredingstrajectEen robot maken

DATA PORTFOLIO ROOSTER

2

Kunskapsskolan

In Zweden zijn al grote stappen gezet in de richting van gepersonaliseerd leren met

Kunskapsskolan (‘kennisschool’ of ‘lerende school’). Er zijn het afgelopen decennium

33 nieuwe scholen opgericht, waar 10.000 leerlingen van 12-15 jaar gepersonali-

seerd onderwijs volgen. Ook 3 Britse scholen en een Amerikaanse school namen het

concept van de Kunskapsskolan over. Cecilia Carnefeldt, CEO van Kunskapsskolan

Education Sweden: “Op de Kunskapsskolan is geen plaats voor rigide onderwijs-

structuren; alles draait er om moderne coaching en begeleiding van individuele

leerlingen. Iedereen is anders en iedereen leert anders. Het gaat om de behoeften,

ambities en leerdoelen van individuele studenten. Dat is de uitgangsgedachte van

Kunskapsskolan. Daarbij zijn – naast leraren, leerlingen en ouders – ook de web-

portal en huisvesting heel belangrijk.”

Leraar als coach

Leerlingen hoeven hun leerdoelen niet helemaal zelf te benoemen, vertelt Carnefeldt.

“Iedere leerling heeft een personal coach met wie hij overlegt. Stap voor stap werkt

hij naar het einddoel toe. Daarvoor hebben we het Zweedse curriculum vertaald

naar thema’s en tussenstapjes. Die vormen de basis voor het

gepersonali seerde leerplan van de leerling. Een dag op een

Kunskapsskolan begint gezamenlijk, met een groepscoach.

Daarna gaat iedere leerling aan de slag met zijn eigen

plan. Daarbij werkt hij zelfstandig of in groepjes met

leerlingen die met hetzelfde stapje bezig zijn.” De leerling

vindt zijn lesmateriaal in een portal dat doet denken aan de persoonlijke leeromgeving

uit het onderwijsconcept dat Kennisnet ontwierp voor top sporters; Ruimte voor

talent. Deze portal geeft de leerling 24/7 toegang tot alle content, zijn doelen en

planning, toetsen en de beoordelingscriteria.”

Iedere leraar is personal coach

van een klein groepje leerlingen”

Toepassing

Moderne coaching en begeleiding van individuele leerlingen.

Aan het woord:

Cecilia Carnefeldt, CEO Kunskapsskolan Education Sweden

Steve Bolingbroke, managing director Kunskapsskolan UK

Zweden, Stockholm

3

Sociale omgeving

Kunskapsskolan gaat uit van 1 leraar per 20 leerlingen. Carnefeldt: “Iedere leraar

is niet alleen personal coach van een klein groepje leerlingen, maar fungeert ook

als general coach: alle leerlingen kunnen iedere leraar aanspreken met vragen. De

Kunskapsskolanleraar is dus een soort gids. Ook geven leraren colleges en leiden ze

workshops. Docenten die het goed doen krijgen meer betaald. Binnen Kunskapsskolan

brengen leraren en leerlingen veel tijd met elkaar door. Naast de onderwijstijd eten

ze ook samen. Er ontstaat een hechte onderlinge band en een fijne sociale omgeving

waarin ook minder sterke leerlingen en leerlingen met speciale onderwijsbehoeften

zich veilig voelen.” Het onderwijsconcept stelt ook eisen aan de fysieke leeromge-

ving. De gebouwen van Kunskapsskolan bestaan uit verschillende soorten leerruimtes.

Ze zijn open en transparant met veel glas, ronde vormen en verschillende kleuren.

Kunskapsskolan: van Zweden naar UK, USA en … Nederland?

“Een Zweeds model zonder aanpassingen in een ander land overnemen kan niet zo-

maar”, weet Steve Bolingbroke, managing director van de Kunskapsskolan UK. “Het

onderwijsniveau en het welzijn van de Zweden is niet te vergelijken met dat van de

Britten. Ook het onderwijssysteem, het curriculum en de wijze van toetsen verschil-

len drastisch van elkaar. Toch hebben wij nu drie Kunskapsskolan. De gemene deler

zit hem in de doelgroep: tieners, die baat hebben bij een systeem waarin ze kunnen

leren op een manier die past bij hun ambities en doelen.” Net als in Zweden moest

ook in Engeland het curriculum worden vertaald naar ‘steps & themes’, met uitwer-

kingen in lesvormen die aansluiten bij verschillende leerstijlen. Omdat de leraren

daarmee moeten gaan werken, zijn zij ook degenen die het materiaal zouden moeten

maken, vindt Bolingbroke. Meer informatie over op maat leren in de Kunskapsskolan.

4

Hondsrugcollege

Het Hondsrugcollege werkt sinds het schooljaar 2010-2011 met het onderwijskundig

programma Leren op maat. De school haalde de landelijke pers omdat zij één van de

eerste scholen was die experimenteerde met iPads. “Maar ‘Leren op maat’ gaat verder

dan alleen ict”, vertelt directeur Kees Versteeg. “We stellen voor iedere leerling een

profiel op. Daarin staat welke interessegebieden die leerling heeft, maar ook welke

leerstijl en leervoorkeuren. Daarnaast beschikken we over gemetadateerde content. Die

metadata gekoppeld aan het profiel van de leerling, zorgt ervoor dat iedere leerling

die leervoorstellen krijgt die aansluiten bij zijn interesses en leerstijlen. Daarnaast

werken we met learning analytics. Iedereen laat sporen na; op het web, in de manier

waarop hij lesstof verwerkt. Die informatie verwerken we in het profiel. Denk aan

de aankoopsuggesties van Bol.com; die zijn gebaseerd op je eerdere aankopen en op

bestellingen van mensen met vergelijkbare interesses. Het leerlingprofiel loodst de

leerling op zijn persoonlijke route door de stof.”

Verschillende content

“Het metadateren van lesmateriaal is een enorme klus. We zijn begonnen op het vmbo

met een methode Duits. Over een halfjaar willen we tien methodes gemeta dateerd

hebben. We gaan nu met 5 scholen dit traject in, om de

lasten samen te dragen. Deze manier van lesgeven zet ook

de traditionele leermiddelenmarkt op haar kop. We heb-

ben een iTunes-achtige omgeving voor onze leer lingen

met materiaal van verschillende content aanbieders. Denk

bijvoorbeeld aan 5 lesmethodes Duits: iedere leerling kiest op basis van zijn profiel

onderdelen van verschillende methodes die bij hem passen.”

Het leerlingprofiel loodst de leerling

op zijn persoonlijke route door de stof”

Toepassing

Leren op maat, gebaseerd op individuele interesses,

leerstijl en leervoorkeuren.

Aan het woord:

Kees Versteeg, directeur Hondsrugcollege

Emmen

5

Organisatiemodel

“Dit werken op iPads met gemetadateerd materiaal is voor ons slechts het begin”,

vertelt Versteeg. “Als je verder wilt met gepersonaliseerd leren moet je ook kijken

naar de lessentabellen, de groepsformaties, de gebouwen enz. Waarom vasthouden

aan het systeem van de jaarklassen? Het is toch onzin dat een leerling vier uur

wiskunde per week moet volgen terwijl hij het met een uur per week ook snapt.

En waarom maar op één niveau examen doen? En waarom in slechts zes of zeven

vakken? We moeten nadenken over doorlopende leerlijnen. Als leerlingen sneller

kunnen, waarom dan niet vast vakken volgen op het mbo, hbo of op de universiteit?

Ik ben ervan overtuigd dat deze manier van leren de toekomst heeft. Op dit moment

doet lector Jos van der Waals (lectoraat vmbo, HvA/BMC) wetenschappelijk onder-

zoek naar het rendement en de veranderende rol van de leraar in dit proces. Ook

voor docenten heeft deze vorm van leren de toekomst. Iedere docent wil zijn leer-

lingen op maat bedienen, maar we zitten met een organisatiemodel uit de vorige

eeuw. Als je die hindernis wegneemt, kunnen leraren weer het werk doen waarvoor

ze gekozen hebben en waarvoor ze zijn opgeleid. Eén van onze docenten zei: ‘Ik

krijg mijn vak weer terug. Ik heb nu instrumenten waarin ik zwakke én sterke leer-

lingen goed kan begeleiden.’”

6

Praktijkschool KennemerCollege

Ria van Tuinen, afdelingsdirecteur van de Kennemer Praktijkschool/lwoo:

“Wij zijn een school voor Praktijkonderwijs: we geven les aan leerlingen met

praktijkonderwijs beschikking en aan leerlingen op een vmbo/lwoo-niveau met een

gestapelde problematiek. We zagen vaak dat onze docenten zich druk maakten voor de

klas, terwijl de leerlingen onderuit in de banken hingen. Sinds een paar jaar wer-

ken we daarom met een nieuw onderwijskundig concept. We bieden nu echt onder-

wijs op maat. We gaan uit van de sterke kanten van iedere leerling. Iedere leerling

heeft een begeleider, een ‘leermeester’. Die vraagt tijdens individuele gesprekken

aan de leerling: Wat wil je? Waar ben je goed in? Waar wil je naartoe? Vervolgens

kiest die leerling samen met de leermeester een leerlijn die past bij zijn wensen.

Daarmee bouwt hij een portfolio op met ‘bewijzen van

prestaties’, dat hij meeneemt naar de bovenbouw. Na-

tuurlijk is het niet alleen maar feest. Misschien moet

een leerling extra aandacht besteden aan Nederlands,

omdat hij naar het mbo wil. Dat komt dan naar voren

tijdens het gesprek met zijn leermeester. Vervolgens zal die leerling zélf besluiten

om extra bewijzen voor zijn portfolio te verzamelen. Het moet vanuit hemzelf

komen, daar gaat het om.”

Ict

“Om dit onderwijs op maat te kunnen bieden gebruiken we veel ict. Iedere och-

tend tijdens het gesprek met de leermeester plannen de leerlingen hun dag door

de ‘aanbiedingen’ aan te klikken waarop ze zich willen inschrijven. Zo bouwen ze

een persoonlijk rooster. De prestaties voor het portfolio bestaan onder andere uit

ontdekvragen, die klaar staan in de elo. Ook toetsen we veel digitaal en gebruiken

we adaptieve software.”

De leerling kiest samen met zijn leer-

meester een leerlijn die past bij zijn wensen”

Toepassing

Uitgaan van de sterke kanten van de leerling.

Aan het woord:

Ria van Tuinen, afdelingsdirecteur Kennemer College Praktijkschool/Iwoo

Heemskerk

7

Positieve insteek

“Onze positieve insteek werpt zijn vruchten af: het aantal incidenten is fors

terug gelopen, 75% van de leerlingen stroomt door naar het mbo en de leerlingen

rea geren positief. ‘Ik voel me prima’, horen we dan.”

8

Kennemer College

Marleen Lemstra, algemeen directeur Kennemer College vmbo/Praktijkonderwijs:

“We willen op het Kennemer College onze leerlingen zoveel mogelijk individueel

op maat bedienen. Op de Praktijkschool zijn we daarmee ver gevorderd, dat is ons

pareltje. Maar ook bij de andere afdelingen zetten we stappen. Op de mavo kunnen

de plusleerlingen naast een zevende examenvak kiezen voor een extra praktijkvak.

Zo’n 60% van hen doet dat ook. Ook de vakcolleges (vmbo-bbl) zijn meer individueel

gericht. Alle opleidingen hebben talentklassen en zapp-uren, om leerlingen te laten

ontdekken waar hun talenten liggen en eigen keuzes te laten maken.”

Lesmateriaal

“Als je je leerlingen echt op maat wilt laten leren, stelt dat eisen aan hoe je het

onderwijs inricht. Daarbij moet er een sterk onderwijskundig concept onder liggen.

Onze docenten zijn continu op zoek naar websites en

ander digitaal materiaal dat hun lessen interessanter

kan maken. We ontwikkelen ook zelf materiaal; we laten

leerlingen bijvoorbeeld instructiefilmpjes maken over

onderwerpen als ‘hoe gebruik je een draaibank’ en

‘hoe dek je een tafel voor een viergangenmenu’. Ons

doel is om ons complete curriculum te digitaliseren. Als we daarover beschikken

kunnen we de logistiek anders inrichten: minder klassikaal onderwijs, en meer

individuele lessen op maat. De Zweedse Kunskapsskolan is bruikbaar voor de ont-

wikkeling van ons denken.”

Alle opleidingen hebben talentklassen

en zapp-uren, om leerlingen te laten ontdekken

waar hun talenten liggen”

Toepassing

Talentklassen en zapp-uren.

Aan het woord:

Marleen Lemstra, algemeen directeur Kennemer College vmbo/Praktijkonderwijs

Heemskerk

9

Aurum College

Het Aurum college in Lelystad is een school voor voortgezet speciaal onderwijs. Leer-

lingen met een stoornis in het autistisch spectrum of internaliserende psychiatri-

sche problemen krijgen er les in klassen van maximaal 12 leerlingen. “Ze hebben een

Cluster 4-indicatie”, vertelt directeur Peter Nooitgedagt. “Veel van onze leerlingen

hebben het syndroom van Asperger. Ze krijgen zoveel mogelijk individueel onder-

wijs, op maat. Daarnaast werken we binnen de school aan sociale ontwikkeling.”

Leren op afstand

Twee dingen zijn bijzonder aan deze school. Ten eerste is het een school voor havo/

vwo. Er zijn maar weinig scholen voor voortgezet speciaal onderwijs waar deze

leerlingen een diploma op dat niveau kunnen halen. En

ten tweede: de leerlingen zien hun vakdocenten vrijwel

nooit. “Een mentor begeleidt het onderwijskundig

proces. Hij helpt de leerlingen bij het plannen van het

werk en onderhoudt het contact met de ouders”, vertelt

Peter Nooitgedagt. “Vakdocenten op afstand regelen de

lesinhoud en kijken het werk van de leerlingen na. Voordat

de lessen beginnen maken de vakdocenten kennis met de leerlingen. Vaak schrijven ze

elkaar daarvoor via e-mail een aantal brieven. Ict is binnen onze onderwijs organisatie

een fantastisch middel. Het lesmateriaal komt van IVIO@school.”

Gestructureerd lesmateriaal

“De oorsprong van het materiaal is een reguliere methode die we gebruiken voor

de Wereldschool (De Wereldschool werd 1948 opgericht door stichting IVIO om

Nederlandse kinderen in het buitenland van onderwijs te voorzien)”, vertelt Sjoerd

Veltman van IVIO@school. “De leerdoelen moeten immers aansluiten bij het regu-

lier onderwijs. Die methode hebben we geïndividualiseerd: er is een lesprogramma

naast waarbij het tempo en de hoeveelheid te verwerken stof wordt aangepast aan

We structureren het lesmateriaal dui-

delijker, zodat leerlingen met een stoornis

uit het autistisch spectrum ermee overweg

kunnen”

Toepassing

Digitaal lesmateriaal op maat voor leerlingen met een autistische stoornis.

Aan het woord:

Peter Nooitgedagt, directeur Aurum College

Sjoerd Veltman, algemeen manager IVIO@school

Lelystad

10

de individuele leerling. Bovendien structureren we het materiaal duidelijker, zo-

dat leerlingen met een autistische stoornis er beter mee overweg kunnen. Bij een

schrijfopdracht staat dan bijvoorbeeld een icoon van een pennetje. Ook houden we

er rekening mee dat keuzeopdrachten lastig kunnen zijn voor deze leerlingen. Als het

materiaal van de Wereldschool leerlingen laat kiezen, selecteren we voor deze groep

gewoon alvast een vraag. Hier en daar passen we ook de inhoud aan op de doelgroep.

Een opdracht die inlevingsvermogen vereist kan lastig zijn, dus zoeken wij een ver-

vangende opdracht waarbij het leerdoel op een andere manier kan worden bereikt.”

11

Baken Poort

Baken Poort is een nieuwe school in Almere, voor mavo en havo. Mirjam van Veelen,

teammanager: “Onze toelatingseis is mavo+, we vragen een minimale Citoscore van

534. We laten alle leerlingen de eerste twee jaar havo doen, dus ook de leerlingen

met een mavo-advies. Dat lukt niet met een reguliere methode. Maar omdat onze

leerlingen allemaal een Citoscore hebben van 534 of hoger weten we dat ze zeker

vakken hebben waar ze goed in zijn. Dat willen we benutten. Misschien kunnen ze

bijvoorbeeld een uurtje wiskunde missen en die tijd gebruiken voor Frans, en zo

hun gemiddelde niveau omhoog brengen naar havo.”

Lessentabel

“We zijn nog aan het onderzoeken hoe we dit precies willen inrichten. We den-

ken aan een bepaalde flexibiliteit in de lessentabel;

de leerlingen kunnen dan zelf kiezen hoe ze sommige

uren benutten. Maar met deze doelgroep weten we

ook dat ze niet altijd de goede keuze zullen maken. Ze

hebben dus veel begeleiding én vakdocenten die de

lesstof kunnen didactiseren nodig. Als ons onderwijs

deze kant opgaat zal ict dit kunnen ondersteunen. We kunnen de leerlijnen dan in

modules opknippen en die in de elo beschikbaar stellen.”

Kunskapsskolan

“Ik vind het Zweedse concept van de Kunskapsskolan zeer inspirerend en ben benieuwd

hoe we dat in ons Nederlandse onderwijssysteem zouden kunnen gebruiken. Mijn wens

is om een groep te vormen van enthousiaste schoolleiders, getalenteerde mentoren en

SLO (voor de leerlijnontwikkeling). Samen kunnen we dan uitzoeken welke onderdelen

van Kunskapsskolan we kunnen overnemen.”

Ook de mavoleerlingen starten

op havoniveau”

Toepassing

Vakken waar leerlingen goed in zijn benutten.

Aan het woord:

Mirjam van Veelen, teammanager Baken Poort

Almere

12

Stedelijk Gymnasium Nijmegen

Gisela Ewals, conrector bovenbouw: “Het Stedelijk Gymnasium Nijmegen is een

begaafdheidsprofielschool. In klas 1 nemen we bij alle leerlingen een intelligentie- en

motivatietest af. De resultaten bespreken we met het Centrum Begaafdheidsonderzoek.

Als blijkt dat een leerling meer aan kan dan het vaste programma, dan komt hij in

aanmerking voor een verbredingstraject. Een aantal uur per week mag zo’n leer-

ling de les uit om te werken aan een eigen onderwerp. Hij heeft hierbij een vaste

begeleider die hem helpt bij de organisatie. De leerling kiest zelf aan welke on-

derwerpen hij wil werken. De interesses zijn breed: van het maken van een robot

tot het schrijven van een boek. Vanaf klas 4 kunnen leerlingen die dat aankunnen

colleges lopen aan de universiteit. Ook kunnen ze extra lessen volgen. Bijna de helft

van alle leerlingen die Duits of Frans in hun pak-

ket hebben, kiest voor Goethe Duits en Delf Frans.

Ongeveer een derde van de leerlingen kiest voor

Cambridge Engels. Ze kiezen hiervoor omdat het

iets bijzonders is dat hen meer mogelijkheden biedt

bij buitenlandse universiteiten. Voor iets bijzon-

ders werken ze vrijwillig harder. Ook werken we met facultatiefkaarten. Daarmee

kunnen leerlingen tijdens lesuren die ze eigenlijk niet nodig hebben andere ac-

tiviteiten ontplooien. Daarnaast denken we na over Bèta-plusklassen. We voeren

gesprekken met universiteiten, misschien kunnen uitblinkers alvast beginnen met

de propedeuse.”

Ict

“Vorig jaar zijn we begonnen met twee laptopklassen. We wilden ict inzetten om

te kunnen differentiëren. We hebben daarmee nu ervaring opgedaan, maar we

hebben geconstateerd dat de ontwikkelingen minder snel gaan dan we dachten.

Bestaand lesmateriaal is niet zomaar omgezet naar geschikt digitaal materiaal

Met facultatiefkaarten kunnen leer-

lingen tijdens lesuren die ze eigenlijk niet nodig

hebben andere activiteiten ontplooien”

Toepassing

Differentiatie door verbreding en verdieping.

Aan het woord:

Gisela Ewals, conrector bovenbouw Stedelijk Gymnasium Nijmegen

Nijmegen

13

voor de lessen. Ook heeft het materiaal van bijvoorbeeld Wikiwijs vaak niet het

gymnasiale niveau dat onze docenten nastreven. De docenten blijven oefenen

met het ontwikkelen en met name arrangeren van digitaal lesmateriaal, maar we

rollen de laptopklassen nu nog niet verder uit. Er is meer tijd nodig. Ons einddoel

is differentiatie, die behoefte voelen we al heel lang. Als digitale middelen kunnen

helpen om dat doel te bereiken is dat mooi, maar het hoeft niet per se digitaal.”

14

Stichting Voortgezet Onderwijs Parkstad Limburg (SVO|PL)

Tjeu Seeverens, beleidsadviseur van het College van Bestuur SVO|PL en directielid

van de TalentenAcademie: “Gepersonaliseerd leren heeft wat ons betreft de

toekomst. Hier werken we binnen het SVO|PL op verschillende manieren naartoe.

Bijvoorbeeld met de TalentenAcademie; daarmee stimuleren we het delen van

kennis, de talentontwikkeling en ondernemerschap bij leerlingen, medewerkers

en ouders. Zowel het programma als de content wordt digitaal aangeboden. We

signaleren nieuwe ontwikkelingen en stimuleren docenten om daarmee aan de slag

te gaan. Het online expertisecentrum bevat een databank vol lesideeën, tips om ict

beter in te zetten en informatie over gepersonaliseerd onderwijs. Bij geperso-

naliseerd leren moet je leerlingen voldoende ruimte geven om ook een bijdrage te

leveren aan de content. In een traditionele les bepaalt de docent de leerstof; hij

geeft instructie, het huiswerk dient om die instructie te

verwerken. We zouden naar een situatie moeten waarin

een groot deel van de huiswerktijd wordt ingezet om de

al beschikbare kennis vanuit verschillende invalshoeken

en leerstijlen te ver zamelen, te beoordelen en te

verwerken. Als je die verzamelde kennis in kaart hebt

gebracht en nog eens beoordeelt, dan kun je vervolgens in de les veel aandacht

besteden aan verdieping. Tot slot laat je de leerlingen de kennis die ze over het

onderwerp willen bewaren, opslaan in een webbased omgeving. Zo ontstaat er een

digitaal kennisgeheugen.”

Gepersonaliseerd leren draagt bij

aan een grotere intrinsieke motivatie “

Toepassing

Online expertisecentrum vol lesideeën.

Aan het woord:

Tjeu Seeverens, beleidsadviseur CvB en directielid TalentenAcademie SVO|PL

Limburg

15

Ruimte voor Talent

Daarnaast werkt het SVO|PL samen met Kennisnet aan de verdere ontwikkeling van

het onderwijsconcept Ruimte voor talent. Kennisnet ontwikkelde dit concept met

2 LOOT-scholen, om hun topsportende leerlingen gelegenheid te geven een op

maat gemaakt programma te volgen. Seeverens: “Kennisnet, SVOPL en Onderwijs-

gemeenschap Venlo & Omstreken onderzoeken nu samen of dit onderwijsconcept

ook voor andere leerlingen in het regulier onderwijs goed werkt.”

Motivatie

“Gepersonaliseerd leren draagt bij aan een grotere intrinsieke motivatie. Daarom

denk ik dat het hiernaartoe gaat voor alle leerlingen. Je moet wel rekening houden

met de kenmerken van het soort leerling. Een vmbo-leerling heeft meer hulp nodig

bij het plannen, verantwoording afleggen en afspraken nakomen dan een vwo’er.

Voor de leraren geldt: hun betrokkenheid is bepalend voor het succes van het onder-

wijs. Van bovenaf opleggen werkt niet. Wij zijn daarom met een groep docenten

aan de slag gegaan om dit vorm te geven.”

16

Colofon

Uitgave

Kennisnet, 2012

Tekst

Lisette Blankestijn

Vormgeving

Tappan Communicatie, Den Haag

Naamsvermelding-NietCommercieel-GeenAfgeleideWerken 2.5 NederlandDe gebruiker mag:

• het werk kopiëren, verspreiden, tonen en op en uitvoeren onder de volgende voorwaarden:

Naamsvermelding. De gebruiker dient bij het werk de naam van Kennisnet te vermelden.

Niet-commercieel. De gebruiker mag het werk niet voor commerciële doeleinden gebruiken.

Geen Afgeleide werken. De gebruiker mag het werk niet bewerken.

• Bij hergebruik of verspreiding dient de gebruiker de licentievoorwaarden van dit werk kenbaar te maken aan derden.

• De gebruiker mag uitsluitend afstand doen van een of meerdere van deze voorwaarden met voorafgaande toestemming van Kennisnet.

Het voorgaande laat de wettelijke beperkingen op de intellectuele eigendomsrechten onverlet. (www.creativecommons.org/licenses). Dit is een publicatie van Stichting Kennisnet. kennisnet.nl

Meer informatie:

Stichting KennisnetPaletsingel 32 Postbus 7782718 NT Zoetermeer 2700 AT Zoetermeer

T 0800 - 32 12 233E info@kennisnet.nl I kennisnet.nl