1

Brieven aan mijn vaderBabak Fakhamzadeh

InleidingIn november 2005 overleed, heel plotseling, mijn vader. Op dat moment had ik mijn vader 26 jaar niet gezien, hoewel we wel sporadisch contact hadden. Ik woonde in Nederland, hij in Iran. In januari 2006 zou ik hem voor het eerst in al die jaren weer gaan zien; ik zou naar Iran gaan.

Toen mijn vader plotseling ziek werd besloot ik eerder naar Iran te gaan en uiteindelijk kwam ik aan op de dag na zijn overlijden. In de maanden voor mijn vertrek probeerde ik mij mentaal voor te bereiden op de ongetwijfeld emotionele ontmoeting die zou gaan volgen, en die er nu dus nooit meer zal zijn.

Aan de hand van mijn familie, en foto's en notities die ik bij mijn vader heb gevonden, samen met foto's die ik zelf ook in Iran heb gemaakt, probeer ik me een beeld van mijn vader te vormen. Maar misschien wel voor alles, probeer ik ook te begrijpen wie ik zelf ben. Dit heb ik gedaan door brieven aan mijn vader te schrijven.

Over de fotoʼs

De foto's op de voorpagina zijn gemaakt tussen, ruwweg, 1960 en 1975, met een paar uitschieters van later. De latere foto's heb ikzelf of mijn moeder aan mijn vader gestuurd vanuit Nederland, na zijn vertrek naar Iran in 1979. Deze foto's zijn niet heel bijzonder, behalve dat ze op een bepaalde manier aangeven wat mijn vader tot zijn beschikking had om van mij een beeld te vormen.

De oudere foto's, allemaal in het bezit van mijn vader, zijn vrijwel allemaal moeilijk te classificeren, hoewel een aantal onderwerpen wel herkenbaar zijn en een aantal van de foto's te plaatsen zijn in steden als Berlijn, Hamburg, Rotterdam en London.

3

De originelen waren vooral negatieven en dia's, die eerst gescand moesten worden.

In november en december 2005 en vervolgens aan het eind van 2006 heb ik een flink aantal foto's geschoten gedurende mijn tijd in Iran. De eerste foto's dateren van ongeveer een week na mijn aankomst in 2005. De dag voordat ik aankwam overleed mijn vader en de eerste foto's zijn gemaakt op de begraafplaats waar hij ligt, tijdens de eerste herdenking na zijn overlijden. De overige foto's, onder andere van Teheran, Esfahan en Shiraz, zijn gemaakt in de vier weken daarna, toen verschillende ooms en tantes me op sleeptouw namen om ook de mooie kanten van Iran te zien.!

In oktober 2006 begon ik aan een trip van ruim twee maanden, waarvan ik meer dan de helft in Iran verbleef. Het weblog, in het Engels, dat ik daarvoor geschreven heb online terug te vinden.

Links

Voorpagina fotoʼs: http://bit.ly/eWLHfKFotoʼs van Iran: http://bit.ly/ghX8zi Reisverslag 2006: http://bit.ly/hNLScAWebsite: http://BabakFakhamzadeh.comEmail: babak.fakhamzadeh@gmail.com

Copyright en reproductie

Dit document mag alleen in zijn volledigheid gekopieerd worden. Reproductie van delen van de inhoud van dit document is mogelijk, maar alleen na het verkrijgen van schriftelijke toestemming.

De opmaak van dit document gaat uit van dubbelzijdig geprinte paginaʼs.

4

5

26 november 2005Ik heb het je dus eigenlijk net te laat verteld. Dat komt, ik wilde je niet blij maken met een dode mus, in het geval dat het (nog) niet mogelijk voor mij zou zijn om langs te komen. En ik wilde er zeker van zijn dat ik langs zou kunnen komen.Nu had ik er al een paar maanden mijn zinnen op gezet om aankomende januari voor vier tot zes weken langs te komen om dan, later in het jaar, twee tot drie maanden te blijven.

Ik ben namelijk de afgelopen twee jaar bezig geweest om de juiste papieren in handen te krijgen. Zoals je natuurlijk weet is Iran een lastig land en er bestond nog altijd de mogelijkheid dat ik, met een Nederlands paspoort in mijn handen, aan de grens problemen kon gaan krijgen omdat ik voor de Iraanse wet altijd Iranier blijf. Ik ben er tenslotte geboren. Ze konden me wel eens in dienst willen stoppen, tenslotte. En hoewel ik graag Iran en jou wilde zien, is het risico om twee jaar in dienst te moeten te veel van het goede.

Je zult je wel afvragen waarom het dan zo lang heeft geduurd voordat ik eindelijk de juiste papieren in handen had. Wel, ik moest er eerst achter komen wat de juiste procedure was. Toevallig werkte er een aardige kerel op de ambassade, die met dit bijbaantje, bezoekers van de ambassade op weg helpen met de juiste papieren en procedures, een deel van zijn studie wilde bekostigen. Hij is Iranier en studeert, net als jij en ik dat deden, aan de TU Delft.We kunnen het goed met elkaar vinden en hij heeft me uiteindelijk veel en vaak geholpen om op de juiste manier de Iraanse bureaucratische machine te bespelen. Naast de bureaucratie scheelde het ook dat hij vloeiend Farsi spreekt. Inmiddels ken ik wel een paar woordjes, maar niet genoeg om in het Farsi de diplomaten te woord te staan.

De procedure was erg omslachtig. Het begon met het vernieuwen van mijn geboortebewijs. Normaal is dat, zo werd mij verteld, niet een probleem. Maar omdat die van mij nog van voor de revolutie was, moest mijn oude geboortebewijs opgestuurd worden naar Teheran, waar ze dan, ik vermoed op basis van de gegevens in hun registers, een nieuw en volgens de huidige voorschriften correct exemplaar konden

7

fabriceren. Het heeft maanden geduurd voordat ik eindelijk bericht kreeg dat ik mijn nieuwe geboortebewijs op kon halen.Je begrijpt, ik heb lang in de zenuwen gezeten want zodra mijn geboortebewijs weg was had ik geen poot meer om op te staan gehad, wanneer het bewijs zou verdwijnen, om ooit nog een Iraans paspoort te krijgen om zonder problemen Iran binnen te komen.

De volgende stap was het paspoort zelf, wat ook weer in meerdere fasen moest gebeuren. Ook hiervoor moesten weer pakken papier naar Teheran gestuurd worden en veel geld betaald worden maar, om een lang en oninteressant verhaal wat korter te maken, meer dan twee jaar sinds het begin van deze queeste had ik uiteindelijk mijn Iraanse paspoort in handen. Het hielp natuurlijk niet dat ik dit jaar zes maanden in Afghanistan werkte en vorig jaar vier maanden in Zimbabwe.Ik kreeg het Iraanse paspoort in mei van dit jaar.

Goed, ik mag nu nog steeds maar 1 keer per zonnejaar, wat loopt van 21 maart tot 21 maart, naar Iran, maar dan mag ik wel drie maanden blijven. Eerst wilde ik een verblijf in Iran plakken aan mijn werk in Afghanistan. Echter, een totaal van bijna vijf maanden weg vond mijn vriendin niet zo'n heel goed idee. En ik had er het geld ook niet voor gehad. Uiteindelijk streefde ik er naar om in januari vijf of zes weken te gaan, nog mooi in dit zonnejaar en ook precies voor mijn bezoek aan Delhi, waar in februari volgend jaar vier vrienden van mij gaan trouwen.

Afhankelijk van hoe dat eerste bezoek dan zou gaan wilde ik volgend jaar, maar dan in het nieuwe zonnejaar, nog eens tot drie maanden blijven. Gedurende het eerste bezoek wilde ik dan vooral met jou en de rest van de familie doorbrengen. Gedurende het tweede bezoek wilde ik vooral Iran gaan verkennen. Ze zeggen tenslotte dat Iran een land is van de vier seizoenen, waar je elke dag van het jaar wel ergens kan genieten van herfst, winter, lente en zomer.

Een maand of zes weken leek me overigens niet echt te lang, aangezien we elkaar al sinds 1979 niet meer gezien hebben. We hebben, hoopte ik, veel bij te praten.Een vertrek in januari kwam mij ook nog eens dubbel goed uit. Na mijn terugkeer uit Afghanistan heb ik op een paar grote projecten gewerkt en wat leuke centjes verdiend.

8

Maar ook had ik in december weinig werk gepland, zodat ik nog goed mijn Farsi bij kon spijkeren. Ik wilde niet naar mijn geboorteland zonder de taal enigszins te spreken.

Vorige week stuurde ik je zus Parvaneh een mailtje om te zeggen dat ik in januari langs wilde komen. Ik vroeg haar ook om nog niks tegen jou te zeggen, omdat ik dat zelf wilde doen, in een brief, nadat ik een ticket zou hebben gekocht.Ik heb toen een heel positief antwoord gehad van Parvaneh en ben gelijk op zoek gegaan naar een mooi ticket. Zonder problemen. Toen belde je andere zus, Mehri, uit Duitsland, met het bericht dat je die dag in het ziekenhuis was opgenomen. Ze had Parvaneh gesproken en die had gezegd dat het niet helemaal duidelijk was wat er met je aan de hand wasa. Je had zelf aangegeven, aan oma, dat je je niet goed voelde. Je woonde tenslotte sinds 1980, toen opa eindelijk het verlossende bericht kreeg dat hij je kon ophalen uit de Evin gevangenis, bij je grootouders. Vervolgens zijn er toen verschillende doktoren gekomen die uiteindelijk maar besloten hebben dat je opgenomen moest worden.

En toen ging het snel mis. In eerste instantie dacht iedereen nog dat het wel zou loslopen maar binnen een dag at je niet meer, dronk je niet meer en sprak je niet meer.Het eerste telefoontje kreeg ik van Mehri op zaterdag. Maandag avond sprak ik Parvaneh die aangaf dat het niet goed ging, hoewel de doktoren dachten dat je er bovenop zou komen. In eerste instantie wilde ik alsnog wachten tot januari, maar woensdag besloot ik toch eerder, gelijk, te gaan en niet te wachten tot volgend jaar. Donderdag kreeg ik mijn ticket, met vertrek op zaterdag. En vrijdag ochtend was je overleden.

Begrijp me niet verkeerd, ik wil je geen schuldgevoel aanpraten, maar ik heb gejankt als een klein kind. Ik ben kapot.

Ik hoop dat het goed met je gaat,

Babak

9

27 november 2005Vandaag hebben we je begraven.

Dit is gelukkig pas mijn derde begrafenis en ik vroeg me vandaag pas voor het eerst af of en in hoeverre je (jij) zo'n gebeurtenis nu echt mee maakt. Tijdens de begrafenis wordt er tenslotte ook tegen je gesproken en het zou mij in ieder geval een stuk rustiger maken als je daadwerkelijk de hele gebeurtenis mee krijgt. Zo niet, ik doe zo het hele verhaal uit de doeken, dus dan kan je alsnog te weten komen wat er allemaal gebeurd is vandaag.

Ik kwam gisteren om half twee in Mehrabad aan. Ik heb jaren zorgen gemaakt over wat er zou gebeuren als ik het land zou proberen binnen te komen. Toen ik in Afghanistan was sprak ik een andere Iranier die op een zelfde soort paspoort als ik nu heb, vorig jaar voor de eerste keer in lange tijd naar zijn land terug ging. Hij is toen uren lang aan de grens vast gehouden en ondervraagd en het was bepaald geen pretje. Goed hij kwam vanuit Afghanistan, maar een grenspost is een grenspost, of niet? Sindsdien heb ik wel geprobeerd mijzelf er van te overtuigen dat misschien bij die grenspost bijna nooit iemand met zo'n paspoort wil oversteken en dit in Teheran misschien iets vaker gebeurt, zodat ze dat hier dus ook wel wat meer gewend zijn en er ook minder problemen van maken. Maar ja, wat weet ik. In ieder geval was dat potentiele probleem misschien wel het grootste 'ding' waar ik tegen aan zat te hikken.

Uiteindelijk ging het heel soepel. De rij voor de paspoort controles was lang en slonk langzaam en daarboven op sprak de beambte ook niets dan Farsi, maar het enige dat hij zch afvroeg was hoe ik, zonder stempel van Duitsland, ik vloog via Frankfurt, in mijn paspoort dat land dan was uitgekomen. Twee minuten later kon ik mijn rugzak van de band halen en nog eens twee minuten later vloog Parvaneh me om de hals en kreeg ik een paar kussen toe.Ja, misschien verbaasd jou dat niet, maar ik had niet eens verwacht dat ik haar een hand zou kunnen geven zonder een knuppel in mijn nek te krijgen van de kapo's in de ontvangsthal.Nader, Parvaneh's man, was er ook. Maar ook Parvies, iemand die ik alleen maar op foto's heb gezien, lang geleden, maar wat mij direct opviel was de gelijkenis met jou, met de

11

paar foto's die ik over de jaren heen van je gezien heb. Goed, hij is, wat, 20 jaar jaar jonger, maar toch.

Zoals je waarschijnlijk wel weet, Parvaneh is, net als ik en ook je andere zus Mehri, overigens, iemand die niet veel slaap nodig heeft. Het gevolg was dat we tot na vieren hebben zitten praten. Over van alles en nog wat. Kleine dingetjes, vooral, hoewel Parvaneh ook in grote lijnen de procedure voor vandaag uitlegde. Twee uur later zouden we weer opstaan. Eerst had Nader belooft, die als eerste naar bed ging, dat hij ons om zes uur zou wekken. Vervolgens beloofde Parvies dat hij ons zou wekken mocht Nader zich verslapen.

Ik werd gewekt door Parvaneh, om kwart over zeven. Met zijn vijven aan het ontbijt, Bahar, Nader en Parvaneh's dochter, was er ook bij en vervolgens vertrokken we naar het ziekenhuis waar je de afgelopen week hebt gelegen.

Het was nogal een bureaucratische rompslomp, maar niet ongeorganiseerd. Een stuk lastiger dan ik gewend ben, vooral ook omdat we zelf je lichaam moesten ophalen om het dan vervolgens weer over te dragen aan een ambulance van de begraafplaats. Een paar uur, handtekeningen, afschriften en kopieën later, stonden we voor het mortuarium te wachten op de laatste formaliteit: Nader was er vandoor om de laatste kopietjes te maken. Inmiddels hadden ook je oudste broer Hoesheng en je zus Parvien, die ik eigenlijk bijna vergeten was, bij ons gevoegd. Hoesheng vond ik oud geworden, maar het bleek dat de laatste keer dat wij elkaar gezien hebben meer dan tien jaar geleden was.Langzaam was de knoop in mijn maag gegroeid en bij elke stap begonnen mijn benen meer te trillen en inderdaad, ik heb me nog nooit zo slecht gevoeld. Nu is het gelukkig zo dat het in het midden oosten minder een probleem is als in zo'n situatie ook een man zijn emoties laat zien.Nadat Nader het laatste kopie aan de bewaarder van het mortuarium overhandigde, mochten we naar binnen om je lichaam uit de koeling te halen. Vierkante deuren in een groot mozaïek waarvan er een werd opengeschoven. Je was in een soort laken gerold met op een aantal plaatsen een stoffen reep om je heen gewikkeld en dichtgeknoopt. Parvies maakte de knoop rond je hoofd los om te zien of we wel het juiste lichaam mee zouden krijgen.

12

Ik stond inmiddels bijna te hyperventileren en te trillen op mijn binnen en toen Parvies de doek van je gezicht afhaalde liepen de tranen van mijn gezicht af. Jaren heb ik me voorbereid op een weerzien. Zenuwachtig, maar ook een beetje control freak, denk ik, wilde ik ons weerzien goed voorbereid hebben. De taal een beetje spreken, de cultuur een beetje ervaren hebben, de juiste papieren, zodat ik dan volgend jaar in totaal vier tot vijf maanden in Iran kon zijn. Te leren wie jij bent, te begrijpen wat ons land is, maar vooral om te ontdekken wie ik ben.En dan is dit wat het is. Ik vond het moeilijk je te herkennen, je gezicht, maar blijkbaar voel je dat dan toch. Ik zat stuk, liep weer naar buiten en huilde samen met Parvaneh, Parvaneh omhelsend en mij troostend. Je twee broers en Nader hadden mij gelukkig niet nodig om je lichaam in de ambulance te dragen. Ik had het niet gekund.

In de ambulance was er plaats voor vier lichamen en jij was de eerste. Er moesten er nog drie bijkomen voordat het lichaam naar de begraafplaats in het verre zuiden van de stad zou rijden. Uiteindelijk kwamen wij daar om half twaalf aan, maar we konden pas na twaalven de volgende stappen beginnen te ondernemen.

Toen alles rond was, de juiste papieren verzameld waren en de juiste bedragen aan de juiste mensen gegeven waren, konden we eerst een doek ophalen en vervolgens een klein zwart bordje laten beschilderen met jouw naam erop.Vervolgens werd je lichaam gewassen. Parvaneh adviseerde me hier niet naar te kijken, maar ik vond het echter rustgevend. Twee doodgravers, zakelijk, droegen eerst je lichaam binnen, ontdeden je van je doeken, waste je lichaam uitgebreid in een soort ondiepe badkuip om je lichaam vervolgens naar een tafel te tillen waar het eerst in plastic en vervolgens in een nieuwe, schone, doek werd gewikkeld, waar ook weer katoenen linten omheen gewikkeld werden.Vervolgens konden we je ophalen bij de ingang van het waslokaal. Ook hier wilde Parvies zeker zijn dat we niet met een verkeerde waren opgescheept en hij ontdeed je hoofd van doek en plastic. Als je ogen open waren geweest had je me recht aangekeken. Een klap in mijn gezicht. Het voelde alsof ik recht in mijn eigen ziel keek. In een spiegel waar ik mijzelf zie met mijn ogen dicht.

Hoesheng, Parvies, Nader en ik droegen je lichaam naar een van de bidplaatsen onder een ruim, langgerekt, afdak. De meeste plaatsen waren leeg. Opvallend, trouwens, omdat

13

er met de huidige bevolking van Tehran ongeveer 500 lichamen per dag zouden moeten bijkomen.Toen al begonnen de andere drie te zingen dat er geen god dan God is en dat Muhammad zijn profeet is. Ik ben niet gelovig, zoals je je kan indenken en zoals jij volgens mij ook niet bent, nog je broers, maar toch gaf dit ritme mij enig houvast en werd ik zelf wat rustiger.Onder het afdak, nadat we je lichaam hadden neergezet, kwamen je zussen en je moeder er ook bij. Een klein groepje. Sommigen hadden tot wel 150 man achter zich geschaard. Een mullah zong een vers uit de koran en na afloop hurkten we om je ingepakte lichaam heen om, met een paar vingers je aanrakend, voor je te bidden.Dat laatste maakte me ook rustig. Niet vanwege het bidden, want tot wie moet ik bidden, maar omdat ik dacht te voelen dat je lichaam 'leeg' was. Je was er niet meer. Je bent dus ergens anders of nergens meer. En allebei zijn geruststellende gedachten. Of het is over, of je hebt het beter. Ik hoop vurig het laatste omdat er dan toch nog een moment kan gaan komen waarop we elkaar gaan ontmoeten. En inderdaad, hoe makkelijk sterven moet zijn als je daar vurig in geloofd.

Vervolgens hebben we je weer naar de ambulance gedragen, waarbij zo nu en dan onbekenden ook meezongen en meedroegen. De volgende stap was het vinden van je plekje op de immense begraafplaats.

Later maakte oma de opmerking dat het leek alsof heel Teheran hier lag. Met 250.000 doden per jaar moet dat ook bijna.Wat me brengt op een ander punt. Je had nog minstens 20 jaar moeten leven! Opa is in de negentig geworden en Oma is ruim in de tachtig. Jij bent dit jaar 65 geworden.

De graven waren echt hutje-mutje. Gemetselde gaten in de grond van ongeveer twee meter bij vijftig centimeter.Toen de ambulance er aan kwam hebben we je naar het graf gedragen en vervolgens in het graf gelegd. Parvies maakte de repen stof los terwijl een man in een donker groen pak je vertelde wie je was, wie je vader was en wie je imams waren, opdat je het niet zou vergeten op reis naar je volgende bestemming.Droevig, maar ook rustgevend. Al is het alleen maar omdat er mensen zijn die geloven dat er inderdaad zo'n volgende bestemming is.

14

Wel overviel me toen de massaliteit van de hele operatie. Bij het mortuarium stonden nog drie of vier families te wachten maar op de begraafplaats zou bijna het hele veld, jouw sectie, aan het eind van de dag vol zijn.Vervolgens kwam er een vent bij die, met een megafoon een hoop 'bla-bla' (Parvaneh) uitbraakte. Over dat je je moeder, je zussen, je broers en je zoon achterliet zonder jou. Deze spreker is er alleen om de omstanders aan het huilen te brengen en hij versterkt dit effect door tussen de regels door adem te halen, half door zijn mond en half door zijn neus, zodat het lijkt alsof hijzelf ook aan het janken is.Inmiddels waren er ook een paar oudere vrouwen bijgekomen die stilletjes uit de koran aan het lezen waren. Een jonge jongen deed dat ook. Oma werd vastgehouden door de vrouw van Hoesheng en door Parvien. Ook waren er twee jonge babejes bijgekomen die ook voor je aan het bidden waren.

De man met de megafoon begon aan zijn laatste zinnen toen de doodgraver blokken cement bij je in de buurt legde om er vervolgens je graf mee af te dekken. Vervolgens mixte hij wat cement om dit direct over de tegels te smeren. Twee jonge kerels kwamen aanrijden met kruiwagens zand om over het cement te gooien en de doodgraver stak vervolgens een laatste steen loodrecht in het zand, bij je hoofdeinde, met het beschilderde bordje er tegen aan. Later wordt deze dan vervangen door een echte steen, met opschrift.

Vervolgens werd het kleed over het zand gelegd en hurkten we allemaal om je heen, een paar vingers in het zand stekend, of een hand op het kleed leggend om vervolgens weer voor je te bidden. Ook de twee meisjes deden mee. Later vroeg ik aan Parvaneh wat hun bedoeling hiermee was, maar blijkbaar denken zij dat het positief op hen afstraalt als ze zulke dingen doen bij voor hen onbekende mensen. Wat misschien ook scheelde was dat wij maar met een man of tien waren terwijl een stukje verderop een jonge kerel werd begraven met meer dan honderd man om hem heen. Zijn vriendin viel bijna flauw van verdriet.

Oma was de laatste die opstond. De dames vouwden de doek op en ik pakte een klein steentje van tussen het zand dat nu boven je lag. Samen met Parvies liep ik terug naar de auto en rookten we een paar sigaretten.

15

Terug in de stad, aten we cello kabab bij oma. Op de grond. Er hing niet echt een bedrukte sfeer, hoewel niemand echt iets zei. Deels kwam dat ook omdat gelijk de TV was aangegaan en omdat het eten iedereen ook goed smaakte. Het was inmiddels al vier uur en we hadden sinds half acht niet gegeten.We aten allemaal samen, hoewel de dames zich eerst hadden verzameld in de keuken om apart te eten. Ik ben blij en droevig tegelijkertijd. Ik wou dat je er bij was.

Babak

16

28 november 2005Vanavond hebben we abgusht gegeten. Ik weet niet zeker of ik het wel eens eerder gegeten heb, maar als niet abgusht, wel zijn Hongaarse neefje gulash. De maaltijden zien er hetzelfde uit, maar smaken ruim anders.Vandaag was een 'feest'dag, een herdenking van het overlijden van een van de 12 imams, en de straten van Teheran waren bijna leeg. Samen met Nader zijn we abgusht gaan halen een eind uit de buurt van het huis van Nader en Parvaneh. Op een normale dag had het een halve dag geduurd om bij het restaurant te komen, nu waren we er in tien minuten. Het restaurant heette 'Dizy', wat een andere naam is voor abgusht, niet?In het restaurant verbaasde ik me erover dat er geen scheiding was voor families en mannen alleen, wat alle restaurants in Kabul wel hadden. Iedereen zat door elkaar en de dames vaak met hun hoofddoek een stuk naar achteren geschoven. De 'lakse' manier van afscheiding was me ook al op het vliegveld opgevallen; Waar ik afzonderlijke rijen voor mannen en vrouwen verwachtte bij paspoort controle en douane stond iedereen een beetje door elkaar heen.

Nader had zijn eigen pan meegenomen voor de abgusht en een van de loopjongens bracht de pan, netjes afgesloten met een stuk zilver folie zelfs voor ons naar de auto.

Thuis, dus, werd de abgusht heel anders opgediend dan gulash. Bij gulash wordt het vocht niet gescheiden van de inhoud en de inhoud wordt al helemaal niet fijngemalen tot een consistente brei, zoals ik Nader zag doen, met zijn knieën op de grond. En al helemaal niet worden er stukken brood in het vocht gemixt.Ik vond het wel lekker, maar ook een beetje flauw. Een paar pepers hadden er goed bij gepast. Of natuurlijk de altijd aanwezige paprika's in de Hongaarse gulash. Wat vind jij er van? Ik weet, van Mehri, dat je eigenlijk nooit iemand anders voor je liet koken sinds je weer bij oma woonde. Ik vermoed dat je niet vaak abgusht at, maar wat dan wel? At je brood? Welke soorten? Wat voor vlees? Rijst?

Ik heb sinds je overlijden mijzelf meerdere keren afgevraagd of ik de afgelopen maanden en jaren anders had moeten handelen. Ik vind het nog moeilijk om hier goed over na te denken omdat het ook makkelijk is om mijzelf de schuld te geven dat we elkaar eigenlijk

17

nooit gezien hebben. En als het mijn schuld is, hoe kan ik het mijzelf dan ooit vergeven? Ik had jaren eerder kunnen komen. Ik had moeten weten dat ik met open armen ontvangen zou worden, in ieder geval door Parvaneh of Hoesheng of Parvies, als wij moeilijker 'los' zouden komen.Maar ik denk ook dat Mehri's beschrijving van hoe moeilijk je het had na je terugkomst naar Iran en de gevolgen die je daar je hele leven van hebt mee moeten dragen de afstand tussen ons groter leek te maken dan hij misschien was. Het maakte mij in ieder geval wel angstig om te snel grote stappen te nemen. Ik wilde ons ontmoeten in mijn eigen tempo laten gebeuren.Zo vond ik het ook doodeng toen, wat zal het zijn geweest, een jaar of tien geleden, ik bij Iraj was en hij oma opbelde en jou ook aan de telefoon vroeg om de hoorn even later aan mij te geven. Ik vond het doodeng. Maar ja, wat dat betreft weet je natuurlijk wel dat je broers en zussen er altijd een beetje een handje van hebben om alles voor anderen te willen organiseren, te regelen. En, zeker in het begin, toen ik al wel regelmatig op bezoek ging bij Mehri en Iraj maar ik nog geen goed Duits sprak, laat staan Farsi, was het altijd moeilijk aan te geven dat ik niet altijd zin had in de mooie plannen die ze bedacht hadden. Maar ja, hoe kon ik dan diplomatisch genoeg zijn?Nou, precies tegen zulke dingen zag ik op. Ik wilde niet dat, bij een bezoek aan Iran, alles voor me gepland zou worden.

Maar ook over de laatste weken vraag ik me af of ik anders had moeten handelen. In mijn brief aan je van een paar maanden geleden gaf ik aan dat ik, na mijn werk in Afghanistan, wilde rondreizen in de regio. Ik wilde hiermee subtiel aangeven dat ik binnenkort langs zou gaan komen zonder het overduidelijk te maken omdat ik ook niet een te grote verwachting bij je wilde creëren.In de brief die ik daarna schreef was ik veel onduidelijker. Wat ik eigenlijk wilde was in deze brief aan je vertellen dat en wanneer ik langs zou gaan komen. Daarom duurde het ook zo lang voordat ik die brief eigenlijk schreef: Ik bleef het plannen van de daadwerkelijke reis alsmaar uitstellen, waardoor ik uiteindelijk besloot om eerst een korte algemene brief te sturen om vervolgens, als ik de data precies zou weten waarop ik naar Iran zou gaan, je uitgebreider te schrijven.Ik had al uitgerekend dat je vorige week ziek bent geworden kort voor of nadat je mijn laatste brief gehad zou moeten hebben. Parvaneh zei dat oma dacht, toen je bijna in shock naar beneden kwam, dat dat kwam doordat ik had geschreven dat ik langs zou 18

komen. Dat had ik nog niet, maar hoe kon oma dat hebben gedacht? Was het toch duidelijk dat het ging gebeuren? Voelde jij het ook aankomen? Maakte je je zorgen?Of was het juist dat ik in die brief te weinig schreef over langskomen? Maakte je je zorgen dat het niet meer zou gebeuren? Wond je je daar over op?

Vrijdag belde Mehri me uit bed met de boodschap dat je die nacht nog een hartinfarct had gehad en was overleden. Ik hoorde het maar wilde het niet geloven. Betsy, mijn vriendin, hoorde me natuurlijk Duits praten en hoorde aan de conversatie dat het niet lekker zat, vroeg me wat er aan de hand was. Ik ging terug naar bed, fluisterde heel zachtjes wat er gebeurt was en ging weer liggen. Het was Betsy die toen huilde. Ik denk dat ik dacht dat misschien, als ik er niet over zou denken en er niets over zou zeggen, het misschien gewoon niet waar zou zijn. Dat ik het telefoontje gedroomd had. Dat ik in slaap zou vallen, wakker zou worden en dan de volgende dag naar je toe zou vliegen om naast je bed te zitten en je langzaam weer beter te zien worden. Wat is het met doktoren? Je zou er weer bovenop komen, zeiden ze!

Ik heb het de hele dag maar 1 keer kunnen zeggen dat je overleden was. Irene, moeder, belde om te vragen of ik zaterdag nog langs zou komen voor mijn vertrek en even dacht ik nog dat als ik niets zou zeggen je overlijden misschien niet waar zou zijn. Door er over te zwijgen je weer tot leven te brengen. Maar rede won het van de hoop. Drie zinnen lang heb ik het nog redelijk volgehouden en kon ik ophangen. Toen pas besefte ik echt dat we elkaar niet meer in de ogen zouden kijken.

Waar ik misschien het meest naar uitkeek was om, zodra we elkaar beter zouden leren kennen, je te vertellen over de mooiste dingen die ik tot nu toe gezien heb. Ik wilde met je delen.Vrijdag avond was er een tv programma over Mongolie. Je weet natuurlijk dat ik daar een paar jaar geleden een aantal maanden heb gewerkt. Het is zo'n ontzettend mooi land, zo leeg, zo uitgestrekt, zo ruw, dat het onmogelijk is om er niet van te houden. Ik wou je beschrijven hoe de groene heuvels zachtjes rollen, hoe koud de meren zijn, hoe indrukwekkend de muziek, de manier van zingen is, tweestemmig door 1 persoon.Toen de laatste beelden van het tv programma voorbij rolden besefte ik dat ik nooit echt zal weten wie jij bent, maar dat ik je ook nooit echt kan vertellen wie ik ben, waar ik van hou, wat ik mooi vind.

19

Ik denk dat ik ook verwachtte erkenning te gaan vinden. Erkenning en goedkeuring. Waar kan ik dat nu vinden? In eigen kinderen? Is dit het moment om me om te draaien en de andere kant op te kijken, naar mijn toekomst en niet naar mijn verleden? Is dat hoe ik je overlijden moet uitleggen?

Ik worstel maar kom nog niet boven.

Babak

20

29 november 2005Vandaag ben ik in je twee kamers geweest bij oma. Eerder was dat iets waar ik op een bepaalde manier naar uitkeek. Ik hoopte dichter bij je te komen door te zijn waar jij het grootste deel van de laatste 25 jaar hebt doorgebracht en te zien wat jij elke dag zag.Zondag al hoorde ik dat je kamers waren opgeruimd en de versleten tapijten al weggehaald waren. Even moest ik me afvragen of je misschien al langer in het ziekenhuis was maar mij pas verteld werd hoe het werkelijk zat toen duidelijk werd dat ik langs zou komen.

Veel van je spullen zijn er volgens mij nog wel. Ook een oude houten koffer met dingen die volgens mij jou en moeder hadden achterna moeten rijzen toen jullie in 1974 naar Nederland verhuisden. Moeder heeft me een paar keer gezegd dat ze meerdere keren heeft gevraagd, ook toen jullie nog bij elkaar waren, of die koffer opgestuurd kon worden en nu stond hij gewoon daar. Hoe komt het dat dat ding nooit verscheept is? Met alleen maar kleren en Nederlandse boeken zat er niets in behalve spullen van enige persoonlijke waarde.

Ik had graag zelf wat tijd willen besteden in je kamers, maar het mocht niet baten. Parvies en Parvien gingen mee om de boel enigszins overhoop te halen om mij meer relevante documenten voor te leggen. Rijbewijs, paspoort, etc.Het zijn allemaal echte schatten. Oma en al je broers en zussen. Hoe kan het dan dat ze allemaal zo slecht met je op konden schieten? Of heeft dat toch te maken met je verdwijning na je terugkomst in Iran?

Ook heb ik gezien wat leken te zijn alle kaarten en brieven die je ooit uit Nederland hebt gehad, inclusief kaarten van mij en mijn moeder.Ik heb ook een paspoort van je gezien, met ontzettend veel stempels, waaruit bleek dat je in Turkije en Bulgarije bent geweest. Dat wist ik niet. Wist moeder dat wel?In brieven van mijn moeder aan jou, uit 1977, ik kon ze onmogelijk niet lezen, wordt ook duidelijk dat je toen voor een bepaalde tijd terug bent gegaan naar Iran. Uit moeder haar stijl zou ik kunnen opmaken dat jullie relatie toen al niet lekker liep. Ze verteld dat ze een uitkering heeft aangevraagd en geeft aan hoeveel daar van per maand overblijft. Om

21

vervolgens te zeggen dat ze al weken niet van je gehoord heeft en dat ze je mist. Mis ik hier een paar stukken in de puzzel? Waarom ben je toen terug gegaan naar Iran? Waarom die vele stempels in je paspoort?Een vervelend gevoel bekroop me toen ik door je post van de afgelopen dertig jaar zat te bladeren. Dat je je misschien beseft had dat het trouwen en het krijgen van een kind een vergissing voor je was. Iets waar je je liever van af wou keren, maar niet echt kon. Tot je terugkeer naar Iran in 1979, natuurlijk. Vaag herinner ik me dat we in de jaren kort na 1980 weinig van en over je hoorden, of zit dat alleen maar in mijn hoofd? Je brieven kwamen pas veel later. Of was dat omdat ze zo met je tekeer zijn gegaan dat je jaren nodig had om weer enigszins orde op zaken te stellen?

Morgen hebben we een herdenking in een moskee voor je en misschien komen er studie vrienden, denkt Parvaneh. Later in de week ga ik nog een keer in je kamer kijken. Je hebt ook al je aantekeningen van de universiteiten van Delft en Birmingham nog. Zelfs nog ponskaarten van computers die zelfs de jaren 70 met moeite overleefd hebben. Waarom?

Op de oude foto's die ik nu gezien heb, zwart wit foto's van voordat je mijn moeder leerde kennen, ben je er makkelijk uit te halen. Een serie foto's is genomen, op de universiteit? Met een aantal mede studenten sta je in een rij, allemaal in pak. Jij bent de enige met een zonnebril op en hebt een duidelijk zelfverzekerder houding dan de anderen op de foto. De shah loopt voor jullie langs.

Babak

22

30 november 2005Vandaag hebben we je herdacht. In een kleine moskee, vijftien minuten rijden van Parvaneh en Nader, maar nog altijd zo'n drie kilometer van de straat van de revolutie, min of meer het centrum van de stad.Als ik goed begrijp wat je broers en zussen vertellen kwam je eigenlijk nooit de deur uit. Weet je nog wel waar de belangrijke straten in Teheran zijn? Dat revolutie de stad in tweeën deelt in een noord- en een zuid-Teheran?Als ik met Parvaneh praat hoe het land en de stad zijn veranderd over de jaren, praten we vooral over hoe de revolutie het land heeft veranderd en hoe de revolutie nog steeds het land in een houdgreep heeft, nu op een andere manier dan vroeger. Ik zou willen weten hoe de stad fysiek is veranderd. Hoe was 'revolutie' vroeger? Smaller? Andere winkels? Een veel grotere invloed van de universiteit die ook aan die straat is?

In de moskee was het rustig. Samen met Nader Parvies en de man van Parvien hebben we bijna de hele tijd voor de mannen-ingang gestaan. Ik ging er eigenlijk van uit, toen ik zaterdag op het vliegtuig stapte, dat de begrafenis gescheiden was. Gelukkig was dat niet zo, maar de dienst vandaag was dat wel. Ik zag er wel wat tegenop, maar het viel erg mee. Ik ben niet echt gewend om een overledene te herdenken zonder de overledene in de buurt. Ik hoef niet per se met veertig man in een kamer te zitten om aan je te denken. En ik denk die veertig man ook niet.Er was thee, halva, die Parvaneh en ik eerder op de dag bij Farsifood hadden gehaald, en met walnoten gevulde dadels. Die laatsten hebben Parvaneh en ik samen zitten vullen, vanochtend. Ik ben geen groot fan van halva, niet vies niet lekker, maar de Iraanse dadels, deze kwamen uit Bam, zijn zonder meer de lekkerste in de wereld. Echt finger-lickin'-good.Dat laatste is trouwens een verwijzing naar een slogan van een Amerikaanse fast food keten, zoiets als Boof, waar ik nog niet gegeten heb. Ik heb ergens gelezen dat de hamburgers van Boof beter zijn dan van McDonalds.

Parvaneh vond de opkomst vandaag een beetje matig, maar aangezien we afgelopen zondag maar met zijn achten waren vond ik het erg meevallen. Wel was iedereen vrienden of kennissen van Parvien of Nader, dat vond ik wel jammer omdat Parvaneh dacht dat er ook misschien wat studie vrienden van je langs zouden komen.

23

Wel was er een bezoeker die wat schuchter naar binnen liep. Hij liep eerst langs, op straat, en probeerde duidelijk oogcontact te ontwijken maar tegelijkertijd te zoeken of hij inderdaad hier moest zijn. Hij keek mij even aan maar gaf geen blik van herkenning. Toen hij bijna voorbij was gelopen en een paar kromme stappen maakte om te zien voor wie de aankondiging was van de herdenking draaide hij zich om en liep naar binnen zonder een van ons te groeten. Minuten later kwam hij weer naar buiten.Tijdens de ceremonie voelde ik me als een soort acteur die op zijn gevoel het toneelstuk moet doorkomen maar ook niet te veel mag opvallen. Hoe zou ik hier moeten staan? Wat verwacht je van me? Jouw band met je broers en zussen was niet meer erg sterk. Maakt het je niet heel veel uit hoe ik me gedraag? Vind je het fijn of prettig dat ik hals over kop naar Iran ben gekomen? Of ironisch?Toen ik hoorde dat je in het ziekenhuis lag wilde ik direct naar je toekomen, maar tegelijkertijd overtuigde ik mijzelf er van dat het niet ernstig kon zijn en dat ik dus ook kon wachten. Ik kon ook niet jou en mensen laten denken dat ik er zo een ben die nooit komt, totdat het plotseling slecht met je gaat. Alsof je alleen maar een hartinfarct kon krijgen om mij naar Iran te halen. Ik was bang dat als ik naar je ziekenhuis bed zou komen en je zou begrijpen dat ik er was, dat ik alleen maar zou komen om je te zien sterven terwijl ik jaren bezig ben geweest om mijn papieren in orde te krijgen.Ik was bang dat je misschien zou denken dat je me zou zien maar ik er niet was. Alsof je in je laatste dagen in visioenen je zoon aan je bed zag staan.

Mehri heeft me ooit verteld dat je na je vertrek uit Nederland in 1979 maanden verdwenen was. Je bent toen eerst naar Mehri in Hamburg gegaan maar daarna, zo leek het, in rook opgegaan. Totdat opa een bericht kreeg dat hij je kon ophalen aan de poorten van de Evin gevangenis. Toen Mehri het me vertelde wist ik het niet, maar dat is de gevangenis waar de geheime diensten van de Shah en Khomeini vrolijk aan het martelen waren.Mehri vertelde me dat je toen nog maanden, zo niet jaren, van de kaart bent geweest.Waarom ben je toen opgesloten geweest? Wat is er met je gebeurd? Waarom was Khomeini geïnteresseerd in een in het buitenland werkende en studerende burger? Kort na de revolutie kwamen er 1000en Iraniers terug uit het buitenland. Waarom moesten ze jou precies hebben? En waarom voor zo lang?

Morgen gaan we naar Behest-e-Zahra, de begraafplaats. Dat is toch een beetje traditioneel om te doen? Om op donderdag naar de graven van je dierbaren te gaan? Het 24

is misschien raar, maar ik kijk er naar uit. Een beetje als een kind die weet morgen op een uitje te gaan. Is het een stukje gevoel in me dat teruggaat naar 1979 met de gedachte dat ik je morgen weer zie?

Tot morgen.

Babak

25

1 december 2005Hoe moet ik je herinneren? Als van de paar vage herinneringen die ik nog heb van voor 1980 of van iets van de afgelopen dagen? Je gezicht in het ziekenhuis of je lichaam op de wastafel? Of toen we je op de voor jou aangewezen plek op Behesht-e-Zahra legden? Of van de momenten daarna? Of van hoe ik je in mijn gedachten in je ziekenhuis bed zag liggen, aan een infuus, niet etend, drinkend of pratend.Er zit een gat in mijn herinneringen van meer dan 25 jaar, hoe moet ik dat opvullen?

En dan ook nog dit. We zijn allebei niet bepaald gelovig. Wat is een leven dan waard, zodra je komt te overlijden. Ik neig te denken dat de enige manier om eeuwig te leven is om herinnerd te worden, iets wat binnen de islam ook heel belangrijk is en waarom we vandaag ook bij je lichaam op bezoek zijn geweest.Vorige week, tijdens de begrafenis, heb ik uit het zand dat uit de kruiwagens op je geleegd werd een steentje gehaald en in mijn broekzak gestopt. Zo ontkom ik er niet aan om elke dag met mijn gedachten bij je te zijn.

Vanochtend zijn we bij je graf geweest. Merk je zo iets? Maakt het uit? Je weet het natuurlijk, donderdag is een belangrijke dag om de doden te bezoeken, de dag waarop de geesten vrij hebben. Het kleed waarmee je ingepakte lichaam zondag werd bedekt hebben we op je graf gelegd en we hadden zoetigheid bij ons, bloemen, kaarsen en rozenwater.Alle broers en zussen waren er, met partners. Ook drie man uit Bushehr, ik geloof via een halfbroer van oma. Een van hun kinderen zou volgende week gaan trouwen maar dat gaat nu niet door vanwege je overlijden. Het is maar liefst een jaar uit gesteld. Vind je dat niet een beetje lullig? Moet je voorstellen, je bent jong en je wilt wat, en dan moet je ineens een jaar wachten omdat een verre oom plotseling is overleden. Of komt het omdat je het oudste kind van oma bent? Zou het niet gebeuren als Hoesheng of Iraj of Mehri plotseling zou komen te overlijden?

Oma had het moeilijk, maar ook Fatema, de vrouw van Hoesheng had het zwaar. Ik kan me toch niet aan de gedachten onttrekken dat vrouwen binnen een cultuur als de Iraanse een beetje getraind zijn om te rouwen en misschien wel op commando te huilen.

27

Hoesheng maakte op veel momenten de afgelopen week, en ook vandaag, een erg verslagen indruk. Hij is natuurlijk maar twee jaar jonger dan jij. Maar hij was de afgelopen 12 jaar niet zo koppig om geen doktoren naar hem te laten kijken. Hij heeft wel een hartoperatie gehad. In Duitsland nota bene! Had je niet een beetje minder wantrouwend kunnen zijn en je ook een paar keer kunnen laten onderzoeken?Overigens, de broers van mijn moeders kant hebben allemaal een zwak hart. Als dat aan deze kant hetzelfde is ben ik natuurlijk ook veel te vroeg het haasje. Mooi is dat.

Parvies heeft het ook zwaar. Mehri heeft eens gezegd dat hij, toen je 25 jaar geleden verdween en verslagen terug kwam, hij daar erg door is aangeslagen. Het was toen natuurlijk maar een jong kereltje, een jaar of 17, niet?

Het was ontzettend druk op de begraafplaats. Het is natuurlijk de bedoeling dat alle nieuwe graven de eerste donderdag worden opgezocht. Voor sommigen waren weer hele geluidsinstallatie ingehuurd om klaagliederen goed op iedereen over te laten komen, maar met de groepen mensen die allemaal druk door elkaar lopen en de zoetigheden die iedereen uitdeelt hangt er toch een wat prettiger sfeer, ook al wordt er veel gehuild.We zijn later ook nog bij opa geweest en bij de graven van de martelaren van de oorlog met Irak. Hoewel er hier en daar flink gerouwd wordt, werd er ook op veel plaatsen gekeuveld, gegeten en gedronken. Deze manier van het levend houden van de herinneringen aan de personen die overleden zijn bevalt me wel.We hebben ook de kleur steen voor je bedacht. Parvaneh vroeg me wat ik mooi vond en ik greep gelijk mijn kans. Je krijgt een groene steen, groen marmer. Niet per se het mooiste, maar wel opvallend. Je gaat er uitspringen, zeg maar.Trouwens we zijn ook nog in het monument en moskee voor Khomeini geweest, maar dat vond ik erg tegenvallen. De mooiste bouwwerken in Esfahan zijn in een paar jaar uit de grond gestampt en met dit monster zijn ze al zestien jaar bezig en nog is het lang niet klaar. Het meest deed het me denken aan een vertrekhal van een veel te groot vliegveld ergens in Siberie. De goudkleurige minaretten zien er kitscherig uit, de muren goedkoop. Opa ligt bij hem in de buurt, ik denk dat hij hem elke dag weer uitlacht.

Toen we aan je graf zaten vroeg ik me af hoe ik je moest herinneren. In mijn gedachten zag ik je graf langzaam sluiten en je nu, als in een soort dwarsdoorsnede, onder onze

28

halva en dadels liggen, met dichte ogen in een witte los zittende doek. Als in zo'n plaatje uit een archeologieboek voor kinderen.Ik herinnerde me een filmpje dat je broer Iraj jaren geleden heeft gemaakt toen hij in Iran op bezoek was, samen met Mehri's dochter Ariane, die toen misschien een jaar of 10 was. Ariane was druk heen en weer aan het springen, om jouw heen, jij hield met een hand een hand van haar vast en liet haar om je heen dansen en terwijl Ariane telkens weer de camera in keek, leek jij je van het bestaan van de opnames niet bewust. Alsof je in het plezier van het moment opging en je concentratie alleen maar op je nichtje gericht was.In mijn herinneringen zie ik een glimlach op je mond en speelt de video vertraagd af. Alsof het film is uit de jaren 20 of 30. Van kleur verschoten en met krassen op het negatief, zonder geluid.Moet dat mijn herinnering zijn? Met niet Ariane maar mijzelf om je heen spelend?

Morgen ochtend vertrek ik vroeg met Parvies naar Esfahan en daarna Bushehr. Ik hoop dat de Amerikanen niet dan besluiten om de kerncentrale plat te gooien. Ik zal proberen te schrijven, maar misschien duurt het iets langer.

Ik hou van je, ik mis je,

Babak

29

31

33

35

37

7 december 2005Ik ben afgelopen vrijdag met Parvies richting Bushehr gereden. De suggestie was dat we zouden stoppen op meerdere plaatsen onderweg, maar uiteindelijk werd het een snelle trip langs de highlights van Esfahan en Persepolis, voordat we de volgende dag al, 's avonds laat, in Bushehr aankwamen.Je weet natuurlijk wel dat Parvies met een halve nicht is getrouwd, maar dat is een behoorlijke babe. Ook in Esfahan, waar ik voor het eerst echt in de avond in een stad was, viel het me op dat de meisjes er behoorlijk goed uit zien.De avond voordat Parvies en ik richting Bushehr reden, hebben we in de stad, in Tehran, bij de KFC rip-off gegeten, Avache (Apache was te Amerikaans en is uiteindelijk verboden). Daar viel me mond meerdere keren open. Jonge meisjes met strakke pakjes die net tot onder de billen kwamen maar weinig aan de fantasie over lieten en soms zelfs een meisje waarvan de jas niet eens over de billen viel.In de buitenlandse pers wordt regelmatig gesuggereerd dat er in 'het rijke noorden van Teheran' binnenshuis de meisjes op feestjes er naakter en gewaagder rond lopen dan in het westen. Of het waar is of niet weet ik nog niet, maar ik kan me er nu wel iets van voorstellen.

Waar ik in het begin van de week een beetje bang voor was en wat op de eerste ochtend verwezenlijkt werd was dat Parvies mij in het begin een beetje leek te zien als een vervanging van jou. De eerste cassette die in de auto gespeeld werd was een grijs gedraaide, jankende versie van een stuk van Vivaldi die jij ook gedraaid hebt toen jij ooit Parvies mee nam op een road trip door Iran.Zijn Engels is niet zo goed, dus het waren vermoeiende dagen. Maar leuk, en ik steek er veel van op.

De tweede dag gang ook in een sneltreinvaart. Eerst langs Chehel Sotun en Ali Qapu, nog in Esfahan, daarna 'hoofdenvoeten' eten (wat een stank zeg, in die snackbar) en vervolgens eerst naar Pasargade om de tombe van Cyrus te zien en daarna naar Persepolis. Persepolis is erg indrukwekkend, misschien zelfs beter dan de Acropolis in Athene en in ieder geval heel veel rustiger.

39

Het was de bedoeling om ook de grafmonumenten van Hafez en Saadi te gaan zien in Shiraz, maar de tijd stond het niet toe. Ik had graag een nacht in Shiraz willen blijven, maar het paard begon zijn stal te ruiken. Geen echte verassing toen ik Shamsi, Parvies' vrouw, zag. Ze heeft een gezichtje om in te verdrinken en het beste decolleté dat ik tot nu toe in Iran gezien heb. Okee, okee, het is inderdaad ook het enige decolleté dat ik tot nu toe gezien heb.

De Shiraz druif wordt nog altijd omgezet in vino. Wat me brengt bij het feit dat jij zelf ook zo nu en dan een, welliswaar zuur, wijntje dronk. Parvies liet me de vijf jerrycans wijn zien die je zelf ooit eens gemaakt had en waar je zo nu en dan een glas van dronk.Vodka, wijn, schnapps, geen probleem.

We hebben ook nog een bezoekje gebracht aan de kerncentrale van Bushehr. Dat is, hem van een afstand bekeken en op de gevoelige plaat vastgelegd. De locatie wordt, met onder andere afweergeschut, redelijk goed verdedigd.Hier, maar ook eerder en in andere landen, heb ik aan een keur van Iraniers gevraagd of ze denken dat Iran een kernbom aan het bouwen is. Er is nog niemand geweest die dacht van niet. Wat denk jij? Kan Parvies maar beter uit Bushehr verhuizen, voordat de Amerikanen de boel plat gooien?

Om tijd te besparen hadden Parvies en ik beter een dag in Shiraz kunnen blijven toen we terug reden vanuit Isfahan. We zijn later in de week met de familie naar Shiraz gereden, maar de ruim vier uur durende rit is geen pretje, en nu moesten we hem twee keer doen, op 1 dag. Terwijl we in Shiraz in het huis van Hoesheng hadden kunnen slapen.

In het Iraans, voel ik me inmiddels praten als Yoda. Je zal hem waarschijnlijk niet kennen; het is een figuurtje uit een populaire serie bioscoopfilms. Als hij praat gebruikt hij altijd de juiste worden, maar enigszins door elkaar gegooid. Zo is mijn Farsi nu ook.Als ik wat zeg kijken mensen me regelmatig aan alsof ze met stomheid geslagen zijn. Dit, terwijl ik weet dat ik de juiste worden gebruik. Als ik het dan een paar keer, langzaam, herhaal komt mijn boodschap meestal wel over. Als Parvies er bij is herhaald hij wat ik zeg, maar dan in een andere volgorde. Dat werkt altijd direct.

40

Op een van de avonden in Bushehr heb ik samen met Parvies en Shamsi naar hun fotoalbums mogen kijken. Het meeste van wat ze hebben is van na hun trouwen. Waarom ziet Parvies er altijd zo ontzettend serieus uit op foto's?Echter, er zat ook een verdwaalde foto van mij bij, van toen ik een jaar op 12 was, en ook wat foto's van opa. Ook zat er 1 foto van jou bij, genomen tijdens het 'springen over vuur'. De familie staat in de tuin van oma om een vuur heen en jij loopt net weg, het huis in. Ik zie dus alleen maar je rug en, omdat je voorover loopt terwijl je naar binnen stapt, zelfs weinig van je hoofd.Mijn grootste verdriet is dat ik het gemist heb om via jou er achter te komen wie ik ben. Via je broers en zussen probeer ik dat indirect te bereiken. Maar zelfs op de spaarzame fysieke bewijzen die zij hebben van jouw bestaan weet je me te ontglippen.

In Shiraz hebben ik met Parvies, Shamsi en Hasti de mausoleums van Haafez en Saadi gezien. Doordat ik zo ontzettend beschermd wordt door de familie ben ik dan ook, voor de ingang naar de tuin van het mausoleum van Haafez, toen ik voor het eerst echt wat geld wilde uitgeven in Iran, flink uitgeklopt door een toeristen jager.Zoals je zult weten kent Iran te weinig buitenlandse toeristen om genoeg Iraniers te laten leven op de fouten van de toevallige toerist. Iraanse toeristen zijn dus net zo makkelijk het mikpunt. Bij mij gebeurde het bij een vrij typisch Iraans verschijnsel, je zult het wel kennen. Een man met een parkiet op zijn schouder, of in zijn hand, die de parkiet, zodra jij dat wilt, een kaartje uit een bakje laat trekken. De kaartjes zijn allemaal quotes van Haafez en het getrokken kaartje moet dus je toekomst voorspellen. In plaats van 20 cent betaalde ik 2 euro. En ik weet niet eens wat het kaartje zegt. Mijn Farsi is te zwak om Haafez te begrijpen en Parvies' Engels niet sterk genoeg om het te vertalen.

In de bazaar van Shiraz liepen we langs een vrouw, in chador, die ook nog een houten masker voor haar gezicht had. Ik heb gelezen dat, hoogstwaarschijnlijk, het masker geen vervanger is van een burqa, maar een overblijfsel van een fashion statement uit de tijd dat de Portugezen een deel van de Perzische gold in handen hadden. Ik moest ook denken aan het Carnival di Venezia toen ik het zag.

Ik had langer in Bushehr willen blijven, maar ik ben bang dat ik niet de tijd heb om de dingen te doen die ik 'moet' doen. Ik moet Mashhad bezoeken, Hoesheng, en ook jouw

41

spullen door spitten, bij oma thuis. En ik wil meer over je te weten komen via Parvaneh. De nog iets meer dan twee weken die ik nog heb, heb ik dus erg hard nodig.Heb je trouwens Jan, van Mehri, ooit ontmoet? In de foto collectie van Parvies staat hij er een aantal keer op, in Shiraz, in Isfahan, in Bushehr, telkens in typisch zo'n poze die door Iraniers, en vast ook door andere Midden Oosterlingen, wordt verwacht maar voor Westerlingen al sinds de jaren 60 onecht, gemaakt, geënsceneerd overkomt.

Mijn vlucht van Bushehr naar Tehran was in een Fokker-100, van Iran Air. Ik heb het al een keer eerder gezegd, maar de meisjes zijn behoorlijk aantrekkelijk. Wat denk je, komt dat juist omdat ze zo zijn ingepakt, omdat ze daarom juist weten hoe ze zich goed moeten presenteren, of omdat Iraanse dames nu eenmaal mooi zijn?Het eten bestond uit zoet (chocolade), zoet (cake), zoet (yoghurt/ijs), zoet (vruchtensap) en zout (cashews met citroensap besprenkeld). Iran Air heeft problemen om zijn toestellen goed te onderhouden vanwege de vele westerse boycots. 's Middags vloog er een personenvliegtuig tegen een gebouw in Teheran. De turbulenties tijdens de vlucht stelden me dus niet erg op mijn gemak.Toen ik door Parvaneh, Nader en Bahar van het vliegveld gehaald werd, bleek dat de scholen in Teheran twee dagen gesloten zijn geweest omdat de luchtvervuiling te ernstig was.

Deze plotselinge aanpassing van mijn planning heeft er wel voor gezorgd dat ik hard aan het nadenken ben over kinderen. Ik vraag me of of ik liever met een meisje uit Iran kinderen zou willen krijgen dan met iemand anders. Moet ik er snel mee beginnen? Ik ben nu even oud als jij toen ik geboren werd, en jonger wordt ik niet. Moet ik haast maken, of toch nog even wachten?

Of toch met mijn vriendin een grote stap maken? Ik hou van haar, maar betekend dat dat ik haar de moeder van mijn kinderen moet laten zijn?Ik wil meer inzicht in dit probleem en ik hoopte het je voor te kunnen leggen. Wat denk je er van?

Voor jou kan het krijgen van een kind kan niet echt een ongelukje zijn geweest. Want waarom zijn jullie anders getrouwd geweest, ruim voor ik geboren werd?

42

Vandaag ben ik door je spullen gegaan. De kakkerlakken daargelaten raakte ik eerst in paniek doordat ik je spullen niet terug vond zoals ik ze vorige week had achtergelaten, bang dat oma of Hoesheng een aantal spullen, de belangrijkste, hadden weggegooid. Gelukkig was dat niet het geval.

Naast de koffer met spullen die naar Nederland had moeten gaan toen jij en Irene naar Nederland verhuisden en een aantal gebruiksvoorwerpen, waren er vooral veel boeken. En aantekeningen. Van je studies in Tehran, Birmingham en Delft. Stapels met aantekeningen. En ook je final draft van het boek over water management dat je in het begin van de jaren 70 uit het Engels naar het Farsi hebt vertaald.Ook vond ik, wat leek, al je brieven van de afgelopen dertig jaar, inclusief een brief aan en van de auteur van het boek dat je vertaald hebt.

Ik weet dat mijn Nederlandse nichtje Andrea nog lang brieven en kaartjes naar je heeft gestuurd. Om haar Engels te proberen, dacht ik. Maar ik zag dat haar kaartjes tot in ieder geval het eind van de jaren 90 nog steeds bij je aankwamen. Heb je eigenlijk ooit wat terug geschreven?

Ik heb ook een aantal jaarplanners gevonden waaruit blijkt dat je nouwkeurig bijhield wanneer je post van mij ontving. En ik heb bijna alle kaartjes en brieven gevonden die ik ooit gestuurd heb. Wat een berg!Ik kan me goed herinneren dat, in het begin, vooral mijn moeder er op aandrong dat ik contact met je onderhield. Dat kwam neer op een eenvoudige brief en een aantal kaartjes per jaar. Zij schreef dan het adres op de kaart en ik 'Love and greetings', omdat ik het zo saai vond om de kaartjes te schrijven. Ik meen me ook te herinneren dat dat vooral kwam doordat ik in het begin van de jaren tachtig zo weinig van je te hoorde. Of was het misschien dat je post nooit of zelden aankwam. Waarom anders markeerde je alle ontvangen post in jaaragenda's met cryptische omschrijvingen (R.A.L.F.B - Received a letter from Babak)?

Ik heb een aantal drafts gevonden van brieven die je naar mij gestuurd hebt en van een aantal, soms op uitgevouwen enveloppen, kan ik me niet meer herinneren dat ik ze ooit gelezen heb.

43

De vele drafts, vaak meerderen voor dezelfde brief, doen vermoeden dat je moeite had met het opstellen van een Engelse brief. Hoe kan dat? Je hebt tenslotte een heel boek uit het Engels vertaald. Je sprak vloeiend Engels, niet?Of was het dat je heel voorzichtig en precies de teksten wilde neerzetten.

Ik heb de meeste van je brieven, maar ook die van mij, weer gelezen en ik werd er erg droevig van. Ik zag dat ik in bijna elke brief van de laatste tien jaar mij verontschuldigde voor te weinig schrijven, met als excuus dat ik het te druk had.Ook zag en las ik in jouw brieven, vooral in de vele doorgestreepte zinnen die je me niet gestuurd hebt, dat je altijd uitzag naar mijn volgende contact. Soms, in bedekte termen, suggererend dat ik langs moest komen of dat het je speet dat je me niet kon zien.De laatste draft die ik gevonden heb was van 8 september, een dag voor mijn verjaardag van dit jaar.

Ik wou dat ik eerder naar Iran gekomen was. Waar ik eerder bang voor was is waar. Ik heb geen goede stok achter de deur gehad om je eerder op te zoeken. Misschien heeft mijn moeder het wel geprobeerd, maar ja,

Mehri heeft mij nooit echt aangespoord om naar Iran te gaan. Iraj wel, maar zijn gepush had eerder het tegenovergestelde effect bij mij. En ik zag hem natuurlijk ook veel te weinig.Maar waarom drong je er zelf niet op aan? Jij zou toch de uitgelezen persoon zijn geweest om mij hier op aan te spreken? Was je misschien bang dat ik het niet zou willen?Achteraf is het makkeljik praten, maar ik wordt zo goed opgevangen hier, door Parvaneh, Parvies, maar ook door Hoesheng, Parvien en oma, dat het alleen maar goed had kunnen gaan.Het moet je duidelijk geweest zijn dat ik niet rancuneus was. Ik schreef tenslotte regelmatig (maar inderdaad niet geregeld) en heb een universiteits diploma in een technische studie, dus een meer analytische, minder emotionele, instelling. Waarom pushte je mij niet meer?

Veel van de foto's die ik je over de jaren heen gestuurd heb, heb ik ook terug gevonden. Van kort na 1980, tot mijn kerstkaart van vorig jaar. Ook zag ik dat jij en mijn moeder nog brieven gewisseld hebben aan het begin van de jaren 80. Blijkbaar zat je toen in Qazvin, 44

je post moest daar naartoe. Waarom Qazvin? Ik heb dit aan Parvaneh gevraagd, maar die bevestigde dat je niet terug bent gegaan naar Qazvin na je terugkomst.Uit je brieven spreekt een duidelijke zorg over of ik wel op de juiste manier opgevoed werd, op de juiste manier geprikkeld om mij goed te ontwikkelen. Brieven van mijn moeder, uit 1977 (waarom zat je toen overigens een langere tijd in Iran?), op van dat flinterdunne blauwe 'par-avion' papier waar de envelop ook de brief is, behandelen dit aspect ook sterk.Ook uit een aantal van je latere brieven komt deze zorg van je sterk naar voren. Ik weet nog dat je, nadat ik mijn ingenieurs diploma, met een 8, afsloot, je suggereerde dat dat een goede basis zou zijn voor verdere studies. En meerdere keren in brieven in de jaren daarna wenste je me ook veel sterkte met verdere studie.Ook weet ik nog, en ik werd er vandaag ook aan herinnerd door een van je kladbrieven, dat je, rond het eind van mijn studie, me feliciteerde van het afstuderen in weg- en waterbouw. Jouw studie. Ik was daar een beetje gepikeerd over. Maar ik kan me nu niet, na het doornemen van je vele drafts en het toch wat verwarde Engels van de drafts, aan de gedachte onttrekken dat je niet altijd alles helemaal helder voor de geest had. Hoe zie ik dit verkeerd?

In een klein notitieboekje heb ik een aantal geschreven pagina's van je gevonden met als titel 'New series on so-called revolution in Iran'. Je schrijft over CIA en KGB plots, gerund vanuit meerdere buitenlanden met binnenlandse medewerkers. De datum bij het stuk is April 1981. Waren dit hersenspinsels of was je hier op een bepaalde manier bij betrokken? Is dit de reden waarom je na de scheiding gevangen gezet bent? Was dit waarom je in 1977 een tijdje verdwenen bent en in die periode in Turkije en Bulgarije bent geweest?

Ik heb een pakket punchcards gevonden voor oude computers die met deze dingen geprogrammeerd moesten worden. Maar ook stapels aantekeningen op kleine stukjes papier. Lijsten, tabellen met schijnbaar onsamenhangende nummers, op papier gezet na 1980. Wat zijn deze dingen? Waarvoor waren ze nodig?

De taal in de vele briever van jouw en mijn moeder suggereerden duidelijk dat jullie allebei de engelse taal niet altijd even goed machtig waren. Hoe zijn jullie dan voor elkaar gevallen? Was het liefde op het eerste gezicht? Ongeacht de 'inhoud'?

45

Ik heb ook een aanvraag gezien voor emigratie naar Canada. Wat was hier het plan voor? Was dit doorgesproken? Wat zou Moeder doen? Wat zou jij doen?

Een aantal kaarten en brieven heb ik gevonden, aan jouw in Iran, uit Europa, in het farsi. Van wie waren die brieven?

Ik heb een draft van een brief gezien, aan mij, van toen ik in Budapest studeerde. In de brief noem je het adres van een collega waar je ooit mee samen hebt gewerkt. Je suggereerde dat ik die collega zou kunnen opzoeken. Waarom heb je die brief nooit opgestuurd? Denk ik dat alleen maar? Ben ik dat vergeten?

Waarom heb je me niet meer gepusht? Waarom ben ik niet veel eerder naar Iran gegaan?

Ik heb foto's gezien van mij en mijn (nu ex-)vriendin op bezoek bij Iraj in Saarbrucken, een jaar of vijf geleden. Iraj, zijn vrouw Parvien, hun zoon Kurosh en Julia en ik. Wat dacht je toen je die foto's zag? Toen moet het toch ook duidelijk zijn geweest dat ik wel naar Iran wilde komen? Was dat niet wat je toen zelf ook had gewild?

In de auto met Parvaneh vandaag vroeg Parvaneh waar mijn vriendin Betsy vandaan komt. Ik zei dat dat haar vader half zwart is en dat ze 10 jaar in Suriname heeft gewoond. Parvaneh vertelde toen over een kennis die half Iranier half Rus is. Hij is getrouwd geweest met een half Engels half Italiaanse vrouw. Dat liep niet lekker en ze zijn na een paar jaar gescheiden. Nu is hij al jaren gelukkig getrouwd met een Iraanse vrouw. Vertelde Parvaneh me hier dat ik me beter een Iraanse kan vinden?

Morgen ochtend vroeg vertrek ik met Hoesheng naar Mashhad. Ik had gehoopt dat op zijn minst een dag langer uit te kunnen stellen om wat op adem te komen, maar Hoesheng wilde erg graag vertrekken.Voor mijn vertrek naar Bushehr had ik al aangegeven dat hij niet op mij hoefde te wachten omdat ik de trein kon nemen, maar dat heeft niet mogen baten. Het kan dus misschien weer even duren voordat ik wat schrijf.

Een beetje verward,

46

Babak

47

49

51

53

13 december 2005De dag voor ons vertrek naar Mashhad ben ik door je spullen gegaan. Erg emotioneel, zoals ik al eerder schreef. En ik had graag tot diep in de nacht met Parvaneh willen praten over jou. Maar om een uur of 1 hield ik het voor gezien. Ik was bekaf en moest om kwart over vijf weer opstaan om naar Mashhad te gaan.

De reis was redelijk saai. De Dasht-e-Kavir is, tja, echt een woestijn. Er is niets te zien. Gelukkig was de Peykan van Hoesheng groot genoeg, zodat ik nog enigszins comfortabel op de achterbank een tukje kon doen wanneer het nodig was.

We zijn drie keer gestopt door politie. Een keer omdat we te hard reden. Dit was niet geheel onterecht, Hoesheng reed bijna continu 140 km per uur, ook al stond nergens de maximum snelheid aangegeven. Dat dat 95 km per uur was konden we niet raden.De tweede keer was het een gewone controle, Hoesheng moest zijn papieren laten zien.De derde keer was het ook een gewone controle, maar besloot de diender dat Hoesheng al te veel gereden had en dat ik moest rijden. Hoesheng ging bijna door het lint en het duurde meer dan tien minuten, een hele lange scheldpartij over en weer, voordat we weer op weg waren, met Hoesheng aan het stuur.

Oh, we hebben ook nog pech op de weg gehad. Vlak nadat we een oude Carvanserai hadden bekeken kwam er vervelend veel herrie van onder de motorkap vandaan. Er bleek een probleem met de koeling.Hier kwamen we achter letterlijk naast een sleep wagen van de Iraanse ANWB. We waren dus binnen 30 minuten weer op weg.Als dit 'in the middle of nowhere' was gebeurd hadden we uren vastgezeten. De motor werd niet meer gekoeld en hoe hadden we dan aan een vervangend onderdeel kunnen komen?

Hoesheng woont in een net appartement. Ben je er wel eens geweest? Redelijk westers, hoewel de kamer waarin ik slaap alleen maar een tapijt en kussens langs de muur heeft. En geen satelliet televisie ("You know, this is Mashhad. Neighbours might talk").

55

En wat is dat toch met verlichting? Je ziet dat over het hele midden oosten en ruim daar buiten. Mag verlichting niet 'prettig' of 'warm' zijn? Moeten het altijd felle spaarlampen of TL balken zijn die schreeuwend en hard wit licht produceren? In Hoesheng zijn huis ook, waar ik bijvoorbeeld slaap onder een TL balk.Maar ook op de weg. Geen wegrestaurant telt mee als het niet een paar TL balken voor de deur heeft hangen. Bij voorkeur in een paar verschillende kleuren. Het maakt de boel zo lelijk en onaantrekkelijk.Of is dat echt alleen maar mijn mening? Wordt die kille uitstraling hier juist gewaardeerd? Is het juist geen onverschilligheid?

Ik begrijp de Iraanse weg-mentaliteit nog niet helemaal. Elk boek dat hier iets over schrijft verteld je dat Iraniers op de weg gevaarlijker zijn dan een vat vol piranha's. Je zult het wel weten. Maar dat is niet het hele verhaal.Ik heb leren rijden in Budapest, gereden in Parijs, Delhi, Rome en Kabul, dus ik ben iets gewend. In Kabul, waar het op de weg een complete chaos is, is autorijden eigenlijk vrij makkelijk. Vrij snel besefte ik me dat in Kabul slechts een verkeersregel van kracht is: De 'wees er als eerste' regel. Als je ergens, in je auto, als eerste bent, krijg jij voorrang.Het is wel iets complexer dan dat, want het gaat alleen maar echt op wanneer de auto's die vechten om ergens als eerste te zijn, ongeveer gelijkwaardig zijn. Een Hummer, waarvan er inderdaad een paar rondrijden in Kabul, heeft altijd net iets meer overwicht dan een Toyota Corolla (ongeveer 95% van de auto's) en krijgt dus wat sneller het voordeel van de twijfel.

Het probleem in Iran is niet dat het een complete chaos op de weg is, dat is het juist niet. Het probleem is dat het Iraanse wegverkeer in theorie alle regels heeft, maar dat iedereen ze structureel aan zijn laars lapt. Zo zijn er de eenrichtingswegen die er schijnbaar niet zijn of de stoplichten die het niet hoeven te doen.Maar wat mij stoort is dat de meeste weggebruikers liever op de stippellijnen tussen de wegvakken rijden dan op de wegvakken zelf. Een driebaans weg wordt zo dus een tweebaans weg. En omdat, per definitie, elke bestuurder alleen maar voor zich kijkt moet je dus, als je er langs wilt, altijd eerst toeteren voordat ze even opschuiven. Om vervolgens weer op de streep te gaan rijden.Wat is het voordeel van die streep? Ook op een tweebaans weg, 1 baan in elke richting, geven de meesten er de voorkeur aan om in het midden van de weg te rijden of, in 56

bochten, naar de andere kant op te schuiven. Juist dit weg gedrag, wat volledig onnodig is, maakt autorijden veel intensiever, veel zwaarder, omdat elke chauffeur veel meer moet opletten.Op een brede weg is er natuurlijk wel een voordeel van de streep gebruiken als extra baan. Als het druk is wordt een driebaans snelweg zonder problemen een vijfbaans snelweg. Iedereen is dat tenslotte al gewend. Misschien is dat het juist wel? Elke streep is een extra baan en automobilisten proberen alleen maar zoveel mogelijk ruimte om zich heen te creëren.

Op de tweede avond bij Hoesheng kwamen er een aantal flat bewoners op bezoek. Een belangrijke reden was jouw overlijden, ze kwamen hun spijt betuigen. Ik was, voordat ze kwamen, op bed gaan liggen om wat te lezen, maar in slaap gevallen.Toen ik wakker werd hoorde ik de drukte in de woonkamer en eigenlijk had ik niet veel zin om me bij de groep te voegen. Onbekende gebruiken, taalbarrières, en dan ook nog het zware onderwerp van jouw overlijden.

Maar ja, ik moest natuurlijk wel mijn snuffert laten zien. En wat moest ik doen? Iedereen een handje geven? Of toch niet. We zijn hier in Mashhad, dus iedereen is toch wat conservatiever, of behoort dat te zijn. Er waren drie koppels en twee kinderen, waarvan 1 een acht maanden oude baby.Op straat hebben alle dames hier een chador aan, behalve de paar toeristen die niet speciaal voor de Eman Reza moskee komen. Fatema, Hoesheng's vrouw, doet ook in huis haar hoofddoek niet af en de drie dames van de groep gasten zaten ook allemaal met zwarte chador binnen. Fatema had voor de gelegenheid een iets kleurrijker chador aan gedaan. Er zaten wat grijze strepen in.Moest ik dus iedereen een handje geven? De mannen natuurlijk wel. De vrouwen ook? Als ik het niet zou doen kon ik er misschien een paar beledigen. Als ik het wel zou doen zou ik misschien hun mannen beledigen. Aan de andere kant, ik ben ook de buitenlander, hoewel de zoon van Hoesheng's broer, dus hopelijk zouden ze mijn fouten niet heel erg kwalijk nemen.En fout was het wel. De twee jonge dames gaven zonder meer een hand, maar de oude dame wilde eigenlijk niet, keek eerst naar haar man en kreeg, vermoed ik, hoop ik, toch een goedkeurend knikje en stak toen, onzeker, schuchter, haar hand uit. En dit dus met nog een hoofd vol slaap.

57

En toen natuurlijk praten, over jou, over Nederlands, over Nederland, over Europa. En allemaal in het Farsi. Het Yoda gevoel kwam snel weer boven, maar ik zag Hoesheng met een glimlach en wat glinsterende ogen vanuit mijn ooghoek toekijken. Ik wil graag denken dat-ie trots op me was, maar het kan ook leedvermaak geweest zijn.

Het viel me ook op, toen we terugreden van een bezoek aan de stad, dat alle ramen in de 'gated-community' waar Hoesheng woont bedekt zijn met gordijnen. Blijkbaar doet iedereen dingen die het daglicht niet kunnen verdragen. Ik moest denken aan de verhalen van toen de Taliban net Kabul had overgenomen en alle ramen op normale hoogte liet zwart verven, zodat niemand naar binnen kon kijken en misschien een vrouw zou kunnen zien rondlopen.We kwamen terug van een tochtje door de stad. Een kort bezoek aan de Eman Reza moskee. Het was vrijdag en je kon over de hoofden lopen. Na de moskee bezochten we het Nader Shah museum en een mausoleum met een indrukwekkende 'groene koepel'. Die laatste was open, en we hebben het graf van dervish mogen zien. We kregen thee van de verzorger van het gebouw. Hoesheng dacht dat het kwam omdat de verzorger dacht dat Hoesheng een dervish was en mij de stad liet zien.

We zijn ook nog naar de Aramgah-e Khajeh Rabi begraafplaats geweest om het mausoleum Bog'eh-ye Khajeh Rabi te bekijken. De begraafplaats is heel anders opgezet dan jouw begraafplaats in Teheran. De begraafplaats lijkt op het plein van een moskee waarbij de tegels grafstenen zijn en langs de muren kleine kamers zijn gebouwd voor de rijkeren van Mashhad. Hoesheng dacht dat het begraven, hier, per steen, vorig jaar 1000 euro koste. Een graf in de Eman Reza moskee was vorig jaar 5000 euro. Man, je zou hier maar dood gaan, ben je gelijk straatarm.In het mausoleum waren, zoals altijd, natuurlijk, de dames en de heren gescheiden. Maar de scheiding, in het gebouw, was een open hekwerk. Je kon elkaar dus zonder probleem zien zitten.

Op de tweede dag hebben we een aantal herdenkingsplaatsen bezocht. Eman Reza ligt hier om de hoek, dus het meeste had hier mee van doen. Een aantal graven van mensen die met de Iman te maken hadden, als ook een heel complex, gebouwd ter ere van het nalaten van zijn voetsporen, maar ook de mausoleums van Khayam, Atar en Kemal AlMolk.58

Die van Khayam is behoorlijk indrukwekkend.

Intussen wordt ik continu volgestopt. Elke keer als ik opschep wordt me verteld dat ik meer moet opscheppen. En als ik niet opschep moet ik opscheppen. Er wordt fruit gekocht en als ik het niet opeet wordt het geperst en me voorgezet. Walnoten worden voor me gekraakt. Wijn vloeit rijkelijk.

Ik ben in Mashhad ook voor het eerst in een echte supermarkt geweest. Hoewel, het was meer een kruising tussen een C1000 en een V&D, maar toch. In de geldlade van de kassamevrouwen zitten snoepjes, van verschillende waarden, als wisselgeld. En kleine bonnetjes met een geldbedrag erop geprint.

Fatema is erg aardig. Ze praat erg vaak tegen me aan, maar meestal snap ik er geen hout van. Ze heeft een erg zwaar accent, maakt van een 'k' een 'tsj', van haar 'a' een 'oe', van haar 'o' een 'e'. Meestal, als ze wat zegt, staar ik haar aan met knipperende ogen en een dwaze blik in mijn ogen. geen idee wat ze zegt.En als ik duidelijk maak dat ik een behaald woord niet begrijp, valt ze terug op de eeuwenoude beproefde methode van mensen die iets proberen duidelijk te maken aan iemand die hun taal niet beheerst: Ze herhaalt hetzelfde gewoon nog een keer.

Met Hoesheng ben ik in het Shiitische hieligdom der heiligdommen geweest, in het midden van de stad. Ik heb zelfs de shrine van Eman Reza zelf mogen aanraken. Als geboren moslim heb je dan toch hier en daar een voordeeltje, hoewel het niet al te makkelijk was. In het complex was het drukker dan in een Hollandse legbatterij voor kippen. Mensen waren letterlijk aan het vechten om bij de tombe te komen. Natuurlijk hielp het niet dat het de dag ervoor de verjaardag van meneer Reza was.Het complex is erg indrukwekkend. De moskee in Mazar-e-Sharif, op zich zelf al een indrukwekkend bouwwerk, is een provinciaals misbaksel vergeleken bij wat er in Mashhad staat.

Wat is dat toch met die verschrikkelijke versieringen? In andere landen in het midden oosten zie je het ook. De meest gewaardeerde manier om een gebouw aan te kleden, mooier te maken, is door er flink veel kerstverlichting aan te hangen. In veel kleuren, maar vooral groen, de kleur van de islam, en als het even kan ook lekker knipperend.

59

De indrukwekkende Eman Reza moskee verandert dan dus ook in de loop van de avond in een bonte verzameling kerstbomen, het hele jaar door.Een gemiddelde drukke straat ziet er hetzelfde uit. Overal neon reclames, voor de ruiten en aan de gevels, en kerstverlichting voor wie het zich kan veroorloven.

Het bovenstaande en de extreme mom-and-pop cultuur (liever tien eenmanszaakjes die sinaasappelen verkopen dan een groenteman die de groente en fruit van tien boeren verkoopt) zorgen ervoor dat de meeste steden niet heel veel indruk op me maken, naast de historische bouwwerken natuurlijk. Anonieme flats, lelijke, onafgemaakte en slecht afgewerkte laagbouw, de alom aanwezige neonverlichting.Een stad als Esfahan heeft wel veel te bieden, maar alleen maar omdat er een paar uitslovers eeuwen geleden mooie bruggen, pleinen of paleizen hebben gebouwd. Wat er de laatste decenia is neergezet slaat als een tang op een varken. Of twee.Van Tehran heb ik nog te weinig gezien. 15 miljoen mensen op een kluitje kan ook alleen maar een anonieme kolk van gebeurtenissen genereren. Alsof heel Nederland in de randstad leeft. Alle restaurants, bioscopen, museums op een kluitje.

In de Emam Reza moskee liep een groot aantal 'bewakers' rond. Allemaal met een plumeau, sommigen met een steel van twee meter, om slecht gedragende pelgrims op de schouder te tikken.

Als stad is Mashhad nog minder interessant dan de voorsteden van Parijs. Hoewel de ongeinsprireerde bouwstijl en de percentages 'buitenlanders' goed te vergelijken zijn.

Het drinken met Hoesheng heeft meer weg van een borrel met een paar jaar oudere goede vriend dan met een 30 jaar oudere oom die ik minder dan een handvol keren bewust gezien heb.Hoesheng roept regelmatig god aan, maar volgens mij is dat meer een grap dan een serieuze uiting van zijn geloof. Fatema bid echter wel drie keer per dag, zoals een goede Sjiitische moslima hoort te doen. Maar ook houdt ze van een potje bijgeloof. Eerder in de week maakte zo rondjes met wierook om het boze oog af te weren en voordat we naar Neishabur reden gooide ze een rouw ei stuk voor de auto.Gelukkig maar, want we hadden een aanrijding zonder gevolgen en een grote steen die van een voorbij rijdende vrachtwagen op onze voorruit viel. Zonder schade.60

Fatema zegt dingen als 'Uw handen doen geen pijn', in plaats van 'bedankt' en Hoesheng helpt me met het leren van Farsi door moeilijke zinnen te gebruiken. Bijvoorbeeld 'Het hard van een vrouw is niet voor rede vatbaar'. Als ik dan duidelijk maak dat ik het niet helemaal begrijp zegt hij 'Vrouw, vrouw', om uit te leggen dat de vertaling van 'zan', 'vrouw' is. Hoewel dat dan het enige woord is dat ik dan wel begrijp.

Op mijn laatste dag in Mashhad zijn Hoesheng en ik nog naar een paar andere doden gaan kijken. De vader des vaderlands Ferdowsi, de broers van Eman Reza en nog een paar stervelingen van wie ik de namen alweer vergeten ben.Hoesheng was niet te stoppen. Het is een schat van een vent en het doet hem erg veel pijn dat je veel te snel bent overleden. Maar hij is ook een beetje nukkig en verstrooid, maar op een grappige manier.

Het ligt voor de hand, misschien, dat ik een groot gemis voel door je overlijden. Echter, het is juist het omgekeerde, hoewel dat misschien niet het gevolg is van je overlijden, als wel van mijn aanwezigheid hier. Ik voel me een stuk completer, alsof er langzaam een gat wordt opgevuld.

Op de avond dat Hoesheng en ik aankwamen in Mashhad, was de film 'Goodbye Lenin' op de Iraanse TV. Een erg goede film, uit Duitsland, van een paar jaar geleden, waar een moeder kort voor de val van de muur, in coma raakt en, nadat ze uit coma geraakt, door haar kinderen wordt wijsgemaakt dat de muur nog steeds overeind staat, om haar voor een shock te behoeden.In de film vlucht de vader vijftien jaar eerder naar het westen. De brieven die hij schreef aan zijn kinderen werden door de moeder achtergehouden, maar niet vernietigd. De dochter vind al die brieven, kort nadat via een min of meer toevallige ontmoeting de zoon met zijn vader heeft gesproken. Voor de dochter is het vinden en lezen van de brieven een pijnlijke, droevige gebeurtenis en een reden om met haar moeder te breken.Nu ik je brieven nog een keer heb kunnen lezen, is het me duidelijk dat ik ze niet altijd even goed heb uitgelegd. Ik had beter kunnen weten wie jij bent, kunnen begrijpen wie ik ben.

61

Ik zou ook willen weten of jij de wat mindere trekjes van Iraj of Hoesheng ook had. Allebei zijn het minder goede luisteraars en hebben ze de neiging om wat ze zeggen een paar keer op net iets andere manier te herhalen als ze een punt willen maken. Ik wordt daar snel kriegelig en sarcastisch van, omdat ik wel wat beters te doen heb dan vriendelijk te luisteren naar de derde uiteenzetting van iemands gedachten als het de eerste keer al duidelijk was.Ik vang langzaam wat hints op dat je wel iets anders was dan je broers en zussen. Iedereen noemt je nog steeds 'professor', hoewel ik nu denk dat dat een resultaat is van het verkeerd vertalen van een Iraanse woord. Je weet natuurlijk dat 'Ostad' ongeveer het zelfde is als professor, maar dat je voor 'ostad' 'alleen' maar veel aanzien hoeft te hebben. Je was tenslotte 'slechts' een mohandes, een ingenieur, net als ik.

Hoesheng vertelde me dat toen hij naar Zuid Afrika vertrok om daar voor een aantal maanden te werken, in de raffinage, zo'n 30 jaar geleden, jij hem verweet dat hij naar het land van apartheid ging. Ik ben blij dat ik mij in die opmerking ook heel erg kan herkennen.Ook bevestigde hij wat Mehri al een aantal keer eerder heeft gezegd, dat je altijd aan het lezen was. Mijn moeder zei dat ook nog, een paar weken geleden. En dan alleen maar non-fiction, nooit romans. Ook daar herken ik mijzelf heel erg in, hoewel ik wel degelijk zo nu en dan een roman lees.

En dan zijn er nog de genetische overeenkomsten. De moedervlekken die ik deel met Bahar, Parvaneh of Ariane. De recalcitrante haar op een van de vingers van mijn linkerhand die Jan en Hoesheng ook hebben. Alsof er langzaam een zetel voor me wordt afgestoft en stukje bij beetje herkenbaar wordt.

Ik word behoorlijk in de watten gelegd. Ik had dit vroeger al met Mehri en Iraj in Duitsland, maar nu is het in feite het zelfde met Parvaneh en Hoesheng en in mindere mate Parvies, hier in Iran.Het lijkt bijna alsof ze allemaal een schuldgevoel hebben en iets goed hebben te maken. Is dat ook zo? Is het een soort schaamte? Waarvoor?Ik verbaas me ook over de financiele situatie van de familie. Iedereen is 'upper middle class', met uitzondering misschien van Parvies. Hoewel hij wel 50 man moet aansturen en zeker niet qua functie onderdoet van de anderen in de familie.

62

Het is juist die sociale positie die me aan het denken zet. Je hebt, ongepland of niet, mijn moeder en mij achtergelaten in een situatie waar elk dubbeltje meerdere keren omgedraaid moest worden voordat we ook maar konden beginnen te denken over hoe het uitgegeven moest worden, maar zelf schreef je heel duidelijk in een van je brieven dat je niet bij machte was om ons financieel bij te staan.Terwijl, nu althans, alle broers en zussen in een riante situatie verkeren. Is dat iets van de laatste jaren of is dat er altijd geweest? Waarom wilde of kon je mijn moeder en mij niet financieel bij staan? Natuurlijk, geld uit Iran krijgen in de jaren '80 was lastig geweest, maar dat is niet helemaal het punt.

Ik weet dat opa en zijn tweelingbroer grote landerijen boven Abadan geerfd hadden, maar ook dat, voor de dood van opa's broer, het meeste van de bezittingen er door een wat decadente levensstijl doorheen zijn gejaagd, voordat opa en oma naar Tehran verhuisden.Is er soms toch ergens oud geld? Waarom hoor ik daar dan niets over? Ik ben het oudste (en enige) kind van het oudste kind. Heb misschien de aanspraak op een familiefortuintje ooit opgegeven? Ook moeder heeft een paar keer toespelingen gemaakt op een 'erfenis' en 'familiekapitaal'.Hoe kan ik hier subtiel vragen over stellen?

Het was niet de eerste keer dat ik hoorde dat jij en Hoesheng ooit onafscheidelijk waren. Dit maal van Hoesheng. Maar ik kan me er wel iets bij voorstellen. Ik geloof dat het Mehri was die ooit zei dat Hoesheng zichzelf altijd in de problemen werkte en dat jij hem er dan uit kwam halen.Ook nu nog werkt hij zich in de nesten. Op kleinere schaal, met zijn vrouw, maar nu moet hij zichzelf er uit werken, wat niet altijd even soepel gaat. Maar Fatema is tolerant. En heel erg bang van muizen. Vanmiddag, in de bazaars van een van de monumenten waar we gestopt zijn kocht hij een sleutelhanger met een schattig muisje er aan. Zodra deze in de buurt kwam van Fatema zorgde ze snel dat ze uit de buurt kwam. Hoesheng gedraagt zich een beetje als een oude excentriekeling die ze nog allemaal op een rijtje heeft, het grootste deel van de tijd, maar regelmatig verstrooid is. In de auto, achter het stuur, praat hij vrolijk over van alles en nog wat, zonder te merken dat de auto langzaam naar links of naar rechts schuift. Tot luit getoeter of een bijna aanvaring.

63

Het is heel moelijk om een discussie aan te gaan met Hoesheng, op een zelfde manier als dat een paar jaar geleden voor mij was met Mehri of Iraj, in Duitsland. Inmiddels beheers ik de Duitse taal vrij goed, zodat ik Mehri en Iran van een goed weerwoord kan voorzien. Met Hoesheng is dat nog helemaal niet het geval. Hij zegt, eist bijna, dat ik binnen een jaar goed Farsi moet spreken, vind het vanzelfsprekend. Terwijl hij zijn Engels, funcitoneel, maar beperkt, de afgelopen dertig jaar geen moment heeft bijgehouden. 'mijn taal is een goede taal, waarom zou ik een andere willen leren?'.

En ik krijg ook soms van die typische antwoorden die volledig waardeloos zijn. Zo heb ik vandaag wat bewerkte stenen voorwerpen gekocht, als aandenken. Het is van zeepsteen, dus beschadigd makkelijk. Thuis aangekomen vroeg ik aan Hoesheng of hij kranten in huis heeft (ik wilde de voorwerpen goed inpakken), in het Farsi. 'Wat voor kranten?'. Ik vroeg me natuurlijk af wat voor relevant antwoord ik hier nu op moest geven, maar een krant is een krant, dacht ik. 'Kranten van hier, of Tehran. Kranten uit Iran.' 'Wat voor krant wil je dan, van vandaag?' waarop een aantal andere zinnen volgden waar ik niets uit kon opmaken. Ik vroeg dus nog maar een keer, in het Farsi, of Hoesheng kranten had. 'Nee'.

Ik vind het regelmatig moeilijk om te begrijpen wat Hoesheng wil zeggen, zelfs als ik, in het Farsi, alle woorden begrijp of hij, in het Engels, duidelijk maakt wat hij wil zeggen. De oorzaak is hier niet zo zeer de taalbariere, maar meer een culturele bariere. In Afghanistan had ik regelmatig dezelfde problemen. Het is alsof je, zelfs als je dezelfde taal spreekt, langs elkaar heen praat, terwijl je het toch over hetzelfde hebt.Kan het zijn dat deze duidelijke cultuurkloof heeft gezorgd voor het uit elkaar gaan van jouw en mijn moeder?

Zou dit ook de basis kunnen zijn voor de ruzie tussen Iraj en de rest van de familie? Iraj, die een meer exacte opleiding heeft gehad (medicijnen, niet?), in Duitsland, heeft misschien op een andere manier leren denken, 'westers', terwijl Hoesheng dat niet (meer?) heeft. Ik kan me goed voorstellen hoe dat voor problemen gezorgd zou kunnen hebben toen Hoesheng een huis voor Iraj aan het bouwen was. Als dan niet alles volgens plan loopt, de spanning flink kan stijgen. Zou het niet jouw taak geweest zijn om hier in te middelen? Iraj is nu buiten de familie geplaatst en ik vraag me af waarom dat nodig is. Hij weet niet eens dat jij bent overleden. Is zo'n ruzie dat waard? Jij, de volgens iedereen

64

slimste van de hele familie, had dit toch aan moeten zien komen? En jij zat in de beste positie om hier iets aan te doen.

Zouden we wel met elkaar overweg kunnen? Wat vind jij belangrijk? Zouden wij echt in discussie kunnen gaan? Parvaneh, waarmee ik dat wel kan, zecht zelf dat ze dat pas in de afgelopen paar jaar heeft geleerd. Heb jij dat ooit geleerd? Of was je dat weer verleerd?Parvaneh is eigenlijk nooit gestopt met studeren, terwijl jij dat volgens mij sinds begin jaren 80 niet meer deed. Wat deed jij de afgelopen 25 jaar?

Een keer, tijdens het oreren van Hoesheng moest ik een aantal malen hard slikken om niet geergerd te reageren wanneer hij kort door de bocht ging ih zijn uitermate lang betoog. Dit was niet het moment om op strepen te gaan staan en we kunnen elkaar toch nog niet heel goed begrijpen.De laatste avond in Mashhad werd wel duidelijk dat Hoesheng een schat van een vent is. Hij mist jou heel erg, is er nog steeds behoorlijk kapot van. Ook omdat hij, op een bepaalde manier, zichzelf in jou zag, misschien als een soort voorbeeld voor hemzelf, en nu bang is dat het binnen twee jaar, hij is tenslotte twee jaar jonger dan jij, zijn beurt is.Ook voelt hij zich verantwoordelijk voor mij. Vruchtensap met een flinke kik ging er flink door heen, toen ik, op een plagende manier, vroeg waarom hij mij dan zo in de gaten wilde houden. "Because I am your fa-mily". De pauze tussen 'fa' en 'mily' deed me denken dat hij zich zou verslikken en zou toegeven dat hij jouw rol over wilde nemen.

Nadat we moe en dronken waren van het praten en elkaar aanmoedigen om telkens toch nog een glas te drinken, maar voordat we gingen slapen omhelsden we elkaar als verloren vader en zoon. Hoesheng, die een kop kleiner is dan ik, gaf me een kus op mijn voorhoofd.Ik kan me goed voorstellen hoe jullie een aantal overeenkomsten hadden. Het zelfverzekerde, de wil om te slagen, de zelfde stijl van humor, maar tegelijkertijd was jij een denker en Hoesheng een doener, Hoesheng bijna veertig jaar als bouwer van energiecentrales (inclusief, pikant genoeg, het bouwen van de eerste nucleaire centrales in de jaren '70) zegt dan genoeg.

65

Ik had geen keus dan, voor de treinreis van Mashhad naar Tehran, het treinkaartje van Hoesheng te accepteren. Hij kocht natuurlijk het duurste kaartje, 15 euro, inclusief diner en ontbijt.Dat het het duurste kaartje was, verklaart waarom er voornamelijk mannen van middelbare leeltijd in de wagon zaten. Een sprak echter goed Engels, had aan het begin van de jaren 70 in Tennessee gestudeerd. En natuurlijk moest er over de reden van mijn aanwezigheid in Iran gepraat worden. Ik vroeg me af hoe ik het zou moeten aanpakken, maar het leek me toch voor de hand liggen om in principe de waarheid te vertellen.Helaas was zijn Engels toch niet zo goed als hij het deed voorkomen. Hij begreep niet dat je al overleden was, en toen kon ik natuurlijk niet meer uitleggen dat dat zo was; een te groot risico dat hij zou 'afgaan' ten opzichte van mij en de andere rijzigers in de coupe. Ik moest dus een verhaal verzinnen over hoe het was om jou weer na zoveel jaar te zien.

Vandaag, weer bij Parvaneh en Nader, heb ik met Parvaneh gepraat over een paar aspecten van de tijd dat je uit Nederland bent weg gegaan die voor mij niet helemaal duidelijk waren.Zij denkt dat je al in 1978 terug naar Iran bent gegaan en vanaf toen niet meer weg bent geweest. Ze zegt dat je, kort na de revolutie, geprobeerd hebt om over land de grens over te steken, maar toen bijna een jaar verdwenen bent, totdat de familie je vanuit Evin kon komen ophalen. Ze herinnert zich ook nog een bezoek aan Nederland, waarschijnlijk in 1974 of 1975, toen Irene had gevraagd aan jou of oma naar Nederland kon komen. Blijkbaar had jij gevraagd of Parvaneh kon komen, zonder dat Parvaneh ooit duidelijk was geworden waarom.Ze weet nog goed dat ze voelde dat er iets niet helemaal lekker met je zat en dat Irene zich ook zorgen maakte over hoe je je voelde.

Later, in de jaren 80, vertoonde je uitermate zonderling gedrag. Depressief, misschien zelfs schizofreen. Je nam niets van niemand aan, behalve van Hoesheng en Fatema. Vrienden van je kwamen zo nu en dan op bezoek, die je op een gegeven moment ook aangaven dat je je oude baan aan de universiteit weer terug kon krijgen, maar dat je niet wilde werken in de Iraanse Islamitische Republiek.Pas nadat je in 1989 of 1990 een ongeluk had gehad (een hersenbloeding, althans, dat was wat dokters vermoeden toen je 10 dagen opgenomen bent in een ziekenhuis) ging daarna pas alles een stuk beter. Echter zat je alleen maar thuis, deed je niets.66

De brieven van mij en moeder aan jou, uit het begin van de jaren 80, zijn allemaal naar Qazvin gestuurd, naar een postbus nummer. Ik weet dat je in het verleden in Qazvin werkte, maar dat was nog voor jullie trouwden. Parvaneh's vermoeden was dat je de post naar Qazvin liet sturen omdat je hier in Tehran niemand vertrouwde, zelfs de familie niet.

Ik heb tussen je spullen ook een klein notitieboekje gevonden waarin je, midden 1980, een aantal opmerkelijke dingen neerpent. 'On the so-called revolution in Iran', en je praat over samenzweringen waarbij KGB en CIA betrokken zijn. Over plannen die de regering moeten omverwerpen. Over spionage satalieten die al sinds de jaren 60 alles en iedereen in de gaten houden.Het is makkelijk om te denken dat dat inderdaad de hersenspinsels zijn van iemand die in de war is, niemand weet tenslotte wat ze met je gedaan hebben, een jaar lang, in Evin. Maar als slimste jongetje van de klas, regelmatige reizen naar het buitenland, inclusief Duitsand, Groot Brittanie, Bulgarije en Turkije is het moeilijk, als niet onmogelijk, om deze notities als onzin af te doen.

Vandaag voelde ik me niet goed. Misschien komt het doordat ik, moe, wat makkelijk vatbaar was voor emotionele stress, maar ik realiseerde mij vandaag ook dat ik me zonder doel voel, zonder 'heimat'.De laatste jaren heb ik mij gericht op een hereniging in Tehran. Ik leefde toe naar een moment waarvan ik me voorstelde dat het me de informatie zou geven die ik nodig had om te ontdekken wie ik echt ben. Wie jij bent, maar vooral wie ik ben.Dat moment krijg ik nu niet en ik moet het doen met informatie uit tweede hand, waarvan, gezien je gedrag van de afgelopen 25 jaar, niet heel veel beschikbaar is.Hoewel het in Nederland niet onaardig is, voel ik mij er ook niet echt thuis. Het is de voornaamste reden dat ik sinds mijn studie atijd probeer het land te 'ontvluchten', te werken in het buitenland. Maar het is waarschijnlijk dat, ook in Iran, hoewel ik me erg op mijn gemak voel, ik nooit echt thuis zal horen. Een man zonder land?

Een beetje moedeloos en verward,

Babak67

17 december 2005Voordat ik afgezet werd op het station, door Hoesheng en Fatema, was ik de deur al uit toen Fatema me duidelijk maakte dat ik weer terug moest komen. Ze liep haar slaapkamer in om een koran op te halen en ik mocht pas de deur weer uit nadat ik eerst onder de Koran was doorgelopen.

Weer in Teheran ben ik een echte toerist geweest. Uren rondgelopen in de grote bazaar en ook een aantal museums bezocht. Ik vond de museums, het nationaal museum, het museum of the islamic period, het glas en keramiek museum en het 13 aban museum allemaal erg goed verzorgd.En ik ben naar de kapper geweest. Ik zie er gelijk weer 5 jaar jonger ut.

Ook een bezoek gebracht aan het museum voor moderne kunst. Veel van de werken zijn verzameld door Farah Dibah, de vrouw van de laatste Shah. De kwaliteit van het werk is variabel, maar er zitten een aantal hele leuke werken tussen. De coffee shop is erg de moeite waard.

We zijn ook naar Damavand gereden. 90 minuten heen, half uurtje thee drinken, 90 minuten terug. Toen we terug reden van Damavand zijn we gestopt en hebben we lunch gegeten bij een vriendin van Parvaneh. Zoals je weet wordt er vaak op de grond gegeten. Na afloop was het dus een kleine moeite om de benen te strekken en in slaap te vallen.Lichamelijk gaat het goed, maar geestelijk ben ik erg moe. De afgelopen drie weken waren erg zwaar. Elke dag weer nieuwe dingen. Nieuwe ervaringen, terwijl ik met jouw verlies bezig moet zijn en ook nog eens een taal moet leren.

Ik betrap mezelf er op dat ik inmiddels zo nu en dan weer aan werk denk. Projecten waar ik mee bezig ben, of plannen die ik wil uitvoeren. Betekend het dat ik langzaam weer de draad oppak? Dat ik jouw plotseling overlijden een plaats aan het geven ben, iets waar ik niet meer continu mee bezig ben, zelfs weer over meer gewone zaken kan nadenken?

Er zijn een aantal aspecten van de Iraanse cultuur waar ik nog niet bij kan. Hier zijn er een paar:

69

De rijstijl. Hoewel je, op basis van het wegennet, de bewegwijzering en de alom aanwezige verkeerspolitie zou moeten denken dat het verkeer hier goed geregeld is, is dat verre van de waarheid. Het is een zooitje op de weg. Chauffeurs geven er een voorkeur aan om OP de streep te rijden, halen links en rechts in, en gedragen zich als vliegen in een lege ruimte om van A naar B te komen, ze rijden continu door elkaar. De meeste chauffeurs kijken alleen maar voor zich, zodat aanstormende medeweggebruikers toeteren om aan te geven dat ze gaan passeren. Erg belangrijk omdat elke bestuurder zonder waarschuwing plotseling een ruk naar links of naar rechts kan geven aan zijn stuur.

Ik begrijp ook weinig van verlichtingen in de openbare ruimte. Winkels lijken niet mee te tellen als ze geen schreeuwende neon verlichting voor de ramen hebben hangen, hoewel sommige winkeliers dat compenseren door lange snoeren met lichtjes aan hun gevels te hangen. Veel van de kantoorgebouwen gaan nog wat verder en hebben soms, zelfs op 10 verdiepingen, verschillende snoeren, met knipperende lichtjes in verschillende kleuren over de gevel hangen.En dan zijn er de fel knipperende palmbomen van plastic. In bonte kleuren en het liefst geplaatst in paren op drukke kruispunten.Restaurants en tankstations, zeker in de wat rustigere wijken of buiten de stad, tellen niet mee als ze geen felgekleurde TL balken buiten de deur hebben hangen. Bij voorkeur een stuk of 10. Of meer.

Merkte jijzelf, met je buitenland ervaring, ook nog deze dingen? Ergerde je je er ook aan? Of vond je het de normaalste zaak van de wereld en vraag je je nu af waar ik het over heb?

Toen we op een avond bij de auto aan het wachten terwijl Nader een berg donner kebab haalde (maar liefst voor zes personen, we hadden twee gasten), konden we vlak bij de auto de nasleep van een ongeluk mee maken.Het ongeluk was verre van bijzonder, een zijspiegel van een auto was er afgereden. De tweede auto, of brommer, was niet meer te bekennen. Wat ik vermoed wat de bestuurder van de auto was, was echter de hele tijd dat wij er waren, een minuut of 10, continu aan het schreeuwen, alsof hij zojuist, door de aanrijding, de hoofdprijs in de loterij had misgelopen. Verschillende mensen probeerden hem te bedaren door hem dan weer hier, dan weer daar mee naar toe te nemen, maar zonder resultaat. Iemand haalde op een 70

gegeven moment ergens een beker water vandaan. Ik vroeg me af of dat was om hem te kalmeren, of als verzachting voor zijn keel, die inmiddels wel schor moest zijn. Een verkeersagent probeerde de boel een beetje rustig te houden terwijl een man of 30 geamuseerd stond toe te kijken.Na een tijdje kwamen er twee muzikanten voorbijlopen, een met een accordeon, de ander met een drum. Ik gaf ze een euro en liet ze een paar minuten wat deuntjes spelen als achtergrond muziek bij het toneel. Het was alsof we een klucht zaten te bekijken, beter dan TV.Ik begrijp niet waarom de man niet gewoon weer weg reed. De schade was beperkt, zijn auto nog heel. De politie, twee man in een auto, kwam op een gegeven moment ook aanrijden en ik dacht even dat hij daar op aan het wachten was. Maar binnen een minuut waren die er ook weer van door.

Als toerist ook nog, samen met Parvaneh, Nader en Bahar op bezoek geweest in twee grote paleis tuinen met bijbehorende paleizen. Eerst in Sa'd Abad, het voormalige zomer complex van de shah, en daarna Niyavaran, het tweede paleis van de laatste shah.

Beide complexen zijn redelijk modern, met inrichtingen die me nog het meest deden denken aan Franse paleizen met een inrichting van uit de 19e eeuw.Ook heb ik eindelijk echte toeristen gezien. Wat Russen, Britten en wat verdwaalde Japanners waren zich aan het vergapen aan de kostbaarheden in de paleizen.

In de avond zijn we een flink stuk de bergen in gelopen, bij Darband. Jammer was dat het pad links en rechts bezaait is met kebabis, chaikhanes en winkels. Het geheel deed me denken aan een soort Venetië in de bergen. Het pad loopt langs een diepe geul die veel naar beneden stromend water kan verwerken.

Ik heb me al meerdere keren verbaast over de schijnbare desinteresse in nieuws in het algemeen en politiek in het bijzonder. Een paar dagen geleden deed de president weer een aantal opmerkelijke uitspraken over hoe het, zijns inziens, verder moest moet Israel en de internationale gemeenschap viel er behoorlijk over heen.Het lijkt alsof er een flinke onverschilligheid is met betrekking tot de mogelijke gevolgen op lange termijn. Dit geld ook, en misschien zelfs vooral, voor het al dan niet door Iran maken van een atoombom.

71

Inmiddels heb ik meerdere mensen gesproken die er van overtuigd zijn dat Iran een atoombom maakt. En zelfs een aantal mensen die verwachten dat de machthebbers ook bereid zijn om hem te gebruiken. Ik vind het moeilijk om in te schatten in hoeverre het dan gaat om een degelijke politieke analyse, of dat zulke uitspraken meer een voortvloeisel zijn van een cultuur waar makkelijk samenzweringen worden vermoed.

De dag dat ik van je overlijden hoorde heeft het de hele dag gestortregend. De drie weken daarna, in Iran, heeft de zon aan een stuk geschenen en was het heerlijk weer. Alsof het weer voor me huilde en mij vervolgens wilde steunen door extra vriendelijk te zijn.Vandaag is het begonnen te regenen in Tehran. Rijkelijk laat, omdat het normaal al veel eerder in het jaar regent of sneeuwt. Blijkbaar is de rouwperiode over. Moslims behoren veertig dagen te rouwen, maar dan ben ik helaas al weer in Nederland.

Vandaag zou ik naar oma gaan en dus ook naar jouw huis. Het plan was dat Nader me zou droppen en Parvaneh me dan later zou ophalenIk zag er niet echt naar uit. Ik dacht vanwege het vooruitzicht om met oma te praten en ik me dan weer moest inspannen om het Farsi te begrijpen. Uiteindelijk bleek Parvien ook bij oma te zijn, dus konden we met zijn allen in half Engels, half Farsi een eind komen.Echter, later realiseerde ik me dat dat helemaal niet was waar ik me zorgen om maakte. Toen we naar oma toe reden besefte ik was het was, het vooruitzicht om weer in jouw oude kamer te zijn, de confrontatie. Toen ik uiteindelijk in je kamer was, voor de laatste keer en door je spullen heen ging om uit te zoeken wat ik mee wil nemen, zat ik weer regelmatig met trillende handen de brieven, kaarten en boeken te sorteren.

Inmiddels heb ik me, denk ik, er bij neergelegd dat ik niet meer antwoorden ga krijgen op wat er nu eigenlijk de afgelopen 25 jaar echt gebeurt is, en in het bijzonder wat er gebeurd is rond 1979. Het lijkt dat niemand het echt weet, of in ieder geval te weinig weet om er iets zinnigs over te kunnen zeggen.Nadat ik in je kamer was, bleek oma ook nog een aantal spullen van je te hebben. Eerder had ik haar aanbod om je horloges over te nemen, een Longines, Seiko en Casio, als ik mij niet vergis, al afgeslagen, en dit keer kwam ze met een aantal metalen kettinkjes, maar ook met een aantal lapis lazuli stenen die op oude briefkaarten geplakt waren. De kaarten waren volgens mij ooit uit Nederland naar jou of jullie gestuurd. Jij, blijkbaar, had op twee van die kaarten, van die langwerpige, openvouwende verjaardagskaarten, een aantal 72

stenen geplakt, met daarnaast een datum, allemaal in 1982. Parvaneh dacht dat, misschien, jij de stenen had gekocht, en de kettinkjes, om mee naar Nederland te nemen zodra je weer die kant op kon gaan.Was dat echt een plan van je? Wilde je in die tijd terug naar Nederland? Waarom? Je was net gescheiden, wat wilde je er vinden? Waarom over een periode van maanden die stenen kopen? En waarom op die kaarten plakken?

We zijn ook nog op bezoek geweest bij het huis waar je met moeder hebt gewoond, vlak bij het ministerie wat verantwoordelijk is voor water voorzieningen in Iran. De huidige eigenaar wilde ons echter niet binnenlaten. "Het huis is anders nu".

Adios,

Babak

73

75

77

79

21 december 2005Ik heb vandaag voor het eerst een Engelstalige Iraanse krant gelezen, en het is niet heel best. De toon van de lokaal geproduceerde artikelen deed me denken aan de stijl en het niveau van de artikelen in Zimbabwaanse kranten. De Engelstalige kranten, hier, zijn eigendom van de staat en de meeste artikelen lijken er op gericht om Amerika en Europa in diskrediet te brengen en om te laten zien dat het eigen land het elke maand weer beter doet, of het nu gaat om de export van goud, een nieuwe technische uitvinding of het maken van internationale afspraken (met landen als Noord Korea, Libië of, inderdaad, Zimbabwe).

Langzaam ben ik meer de toerist aan het worden. Hoewel het aangenaam is, passen deze activiteiten op een bepaalde manier niet goed in deze trip. Ik ga naar wat museums, bezoek de Kaspische zee, verzamel cadeautjes voor bekenden in Nederland. Maar ik ben geestelijk ook moe.

Hoesheng en Parvies hebben allebei geklaagd bij Parvaneh, dat ik zo weinig eet. Terwijl ik na elke maaltijd moeite heb om te ademen.Het eten is ontzettend lekker, maar het is moeilijk om niet ontzettend volgestopt te worden. "Heb je trek in gorme sabzi?" "Nee niet echt" "Ik zal het voor je maken" En als het dan op tafel staat, "Eet eet", wat moet je dan? Een klein beetje eten. "Zo weinig?" "Maar ik zit vol" "En ik heb het juist voor je klaar gemaakt. Hou je niet van gorme sabzi?"

Parvaneh, die zelf ook niet zo veel eet, dringt gelukkig minder aan. Maar ik wou dat ik zo veel kon eten als Parvies of Hoesheng, zonder na afloop weggerold te moeten worden.

Zoals ik je al zei is het mijn plan om volgend jaar voor een paar maanden naar Iran te komen. Maar voor zo'n periode wil ik wel iets om handen hebben. Wat? Iets zakelijks? Misschien iets creatiefs?

81

De afgelopen paar dagen zijn Nader en ik in het Noorden geweest, min of meer aan de Caspische zeekust. We zaten in een hotel in Rasht. De stad is populair bij mensen uit Tehran omdat de straten rustiger zijn en de lucht veel schoner is. Nader is in zijn nopjes.Rasht zelf is niet zo heel erg bijzonder, een vrij nieuwe stad die zelf niet zo heel veel te bieden heeft.

De bevolking van Iran is zo explosief gegroeid de laatste jaren, dat de meeste steden heel nieuw en niet zo aantrekkelijk zijn. Veel gebouwen worden slecht onderhouden. De bazaars zijn druk en in de stadscentra kan je over de hoofden van de straatverkopers lopen.

Eerder in de week zijn we met zijn vieren Darband opgelopen. Na ongeveer dertig minuten zijn we gestopt en hebben we thee gedronken. Dertig minuten lang kwamen we, op een smal pad, langs winkels, restaurants en thee huizen. Elke winkel had hetzelfde (lavassak en chips) elk restaurant het zelfde eten (kabab) en de theehuizen, tja, thee.De stoep verkopers bieden zelden diversiteit, CDs, truien of een snack. De variatie in snacks varieert misschien per straat, zelden binnen een straat. Tien gestoofde lima bonen verkopers achter elkaar. In de volgende straat alleen maar walnoten op zuur. Drie straten verder alleen maar harde kleine koekjes. In Rasht hebben veel kranten kiosken ook thee.

Op bezoek geweest in Masoeleh, een dorpje ingeklemd tussen een paar bergen waar de paden tussen de gestapelde huizen over de daken van de benedenburen gaan. Nader is er de afgelopen paar jaar enkele malen geweest en zei dat er niets is verandert in die paar jaar. Behalve dan dat elk tweede huis nu een winkel is die zich op toeristen richt. De laatste keer dat hij hier was, in augustus, was het zo druk dat je over de daken en over de hoofden van de mensen kon lopen. Nu was het erg rustig en waren er maar vier of vijf andere auto's met wat toeristen naar het dorpje gekomen. Het betekende ook dat het moeilijk was om ergens thee te drinken. De meeste winkels waren gesloten.

De tweede stop was Ghalah Roodkhan, de ruïnes van een indrukwekkend kasteel op een berg top, gebouwd door de Seljuks, Turken, wat misschien verklaard waarom de vesting me deed denken aan een Bulgaars klooster.

82

Het landschap, de huizen en de mensen op de weg van Rasht naar Masouleh deden me ook regelmatig denken aan Bulgarije, Roemenie en Rusland. Een aantal mensen hadden een eigenschap die je typisch op de Balkan tegenkomt: donker haar en lichte ogen.

Een dag na Masouleh in een motorboot gezeten en de Kaspische zee opgevaren als ook in de moerassen voor de kust van Anzali. Thee gekocht in de thee hoofdstad van Iran Lahijan. Met een kabelbaan de duivelsberg bestegen waar vroeger mannen zich vergrepen aan dames van lichte zeden.

Hoe anders had mijn trip naar Iran geweest als ik hem 'gewoon' in januari had gemaakt. Had ik dan ook bij Parvaneh geslapen, of net als Hoesheng en Fatema, bij jou en oma? Bij Parvaneh kan ik goed Engels praten. Bij jou had dat veel moeilijker geweest, afgaand op het aantal keren dat je je brieven aan mij hebt overgeschreven en verbeterde voordat je de uiteindelijke versie klaar had.Iedereen in de familie die ik over je gesproken hebt zegt dat je moeilijk te benaderen was en weinig van anderen aannam. Volgens mij is dat, dat moeilijke in de omgang, een beetje een familie trekje. Ik krijg het ook wel eens naar mijn hoofd geslingerd, maar ik kan het ook wel zien in je broers en zussen. Degene waar ik dat het minst in zie, je zus Mehri, woont al dertig jaar in Duitsland, is getrouwd met een Duitser en heeft al twee kinderen door de puberteit moeten loodsen.Maar jij woonde de laatste 25 jaar op een kamer boven oma en had weinig contact met de buitenwereld. Was je moeilijker te benaderen geweest? Had ik gefrustreerd weggelopen, me aan je geërgerd?Het is niet makkelijk om hier goed te discussieren. Mensen, ook Parvaneh of Nader, nemen moeilijk een concreet standpunt in. Misschien om er ook niet afgerekend te kunnen worden, maar het suggereert ook een afkeer van het zoeken naar feiten, oplossingen. "Weet je hoe hoog de werkeloosheid is in Iran?" "Ja..." "Hoe hoog?" "... Heel hoog, in het bijzonder deze laatste paar jaar".En dan zijn er de eeuwige samenzweringen. De regering bestaat uit Arabieren die het plan hebben om de Iraanse nationaliteit te vernietigen. Niemand heeft op de huidige president gestemd. De regering weet waarom er zoveel smog is in Teheran, maar wil er niets aan doen opdat de bevolking dan sneller krimpt...

83

Of hadden we wel met elkaar overweg gekund? Hadden je tijd in het buitenland en je vermeende intelligentie (dat zegt ook iedereen, je was moeilijk, maar ook extreem intelligent) genoeg invloed opdat we het goed moet elkaar hadden kunnen vinden?

Wat hadden we dan in die eerste maand gedaan? Waar hadden we het dan over gehad? Ik had willen weten wat er nu precies gebeurt is aan het eind van de jaren 70. Jullie scheiding, wanneer je nu precies naar Iran gegaan bent, hoe en wanneer je in Evin terecht bent gekomen en wat ze daar met je gedaan hebben. Waarom ze je na een jaar weer vrijgelaten hebben, terwijl veel mensen er jaren bleven of liggend uitgedragen werden.

Hoe hadden we aan het eind van die maand tegen over elkaar gestaan? Als vader en zoon? Als twee vrienden? Of als twee volkomen vreemdelingen die niet met elkaar overweg konden en elkaar weinig of niets te vertellen hadden?Had ik dan nog wel terug gekomen voor meerdere maanden? Of had ik juist een hoofdstuk achter me afgesloten?

Ik heb de afgelopen vier weken geprobeerd te ontdekken wie je was, wat er met je gebeurt is. Maar ik denk niet dat ik je heb gevonden. Ik weet nog steeds niet wie je bent. Ik ben op een bepaalde manier wel dichter bij je gekomen, ben op je kamer geweest, heb je brieven gelezen, je werk gezien. Het is als de foto's die ik op je kamer gevonden heb. Op sommigen is goed te herkennen wat er aan de hand is: met een stel medestudenten ben je aan het picknicken of aan het werk. Maar van veel andere foto's heb ik geen context. Een studie tour in Duitsland? Volleybal? Onbekende mensen.Ik heb in mijn hoofd geprobeerd een portret van je in elkaar te zetten, maar het enige wat ik heb is de achtergrond.

Terug in Teheran hebben Parvaneh en ik voor de tweede keer een bezoek geprobeerd te brengen aan het juwelen museum. Maar zonder succes. De vorige keer werd ons verteld dat het museum open was van zaterdag tot woensdag, van 9 tot 2, nu werd ons verteld dat het museum open was van zaterdag tot dinsdag van 9 tot 1. Hoe dan ook de ingang van het museum hebben we beide keren niet gevonden en we moesten informatie vragen bij de centrale bank.84

Naast het juwelen museum (met de Peacock Throne) was er nog een locatie die ik wilde zien, het Golestan paleis. Maar ook daar hadden we vandaag geen geluk. Op het moment dat we er aankwamen, even na drieën, was het complex net gesloten.

Het was vannacht de langste nacht. En hoewel de 'winter solstice', Yalda, natuurlijk in veel culturen een betekenis heeft, wist ik niet dat er hier ook echt wat mee gedaan werd. We zijn op bezoek geweest bij vrienden van Parvaneh en Nader en waren met een man of 15. In totaal vier stellen, van Nader en Parvaneh hun leeftijd, met aanhang.Een van de ouderen was een kunstenaar die zelfs ik herkende. Gelukkig spraken er een aantal behoorlijk Engels, dus ik was niet alleen maar toegewezen op het proberen ontcijferen wat er allemaal gezegd werd.De kunstenaar was met voorsprong de drukste voortplanter met drie kinderen; een zoon en twee dochters. De jongste dochter was er met haar man, net getrouwd en al aardig uitgedijd sinds het trouwen, liet ik mij vertellen. De oudste dochter, 'zon', zat in haar rok op knie lengte en haar slanke figuur op afstand met me te flirten. Een stuk. Maar het stuk had ook ruim te veel op. Minder dan een uur na onze aankomst verdween ze naar een achter kamertje om een tukje te doen.Het is hier op straat niet de moeite waard om dames achterna te kijken. In een chador zie je natuurlijk helemaal niets, maar ook onder de soort jurkjes die de meeste meisjes dragen is het vaak moeilijk de rondingen te herkennen.Buiten hoofd en handen is er weinig vlees te zien bij de dames. Meestal, want soms hebben ze, expres, een te korte broek aan zonder sokken, zodat je net een stukje enkel of been kan zien tussen schoen en broekspijp. En dan is het moeilijk om niet omlaag te kijken, blik op haar enkels. Kan je het je voorstellen?

Hoewel het een aangename avond was, was het ook duidelijk dat, zelfs al zou ik goed Farsi spreken, ik nooit echt hier thuis zal horen. Er werd gezongen en gedanst en Hafez werd, soms zelfs uit het hoofd, voorgelezen.Geen Nederlander, maar dus ook geen Iranier. Deze ambiguïteit zal de reden zijn waarom ik mij altijd zo op mijn gemak voel, wanneer ik voor een project in een ver buitenland zit, binnen een expat gemeenschap. Hier is niemand thuis en is iedereen een halve vreemdeling in het land waar hij zich tijdelijk bevindt.

85

Hoewel het tijdens onze trip naar Rasht gelukt was om Nader er ook van te overtuigen dat ik geen grote eter ben, ben ik vanavond toch weer tot aan de nok toe volgestopt. Kebabs, salades, rijst, yoghurts, brood, kazen, etc. Erg lekker. Maar morgen hebben we nog een Yalda viering!

Parvaneh heeft nog minder slaap nodig dan ik, dus elke avond zitten we tot laat in de avond nog te babbelen. Ik ben niet echt een babbelaar, maar met Parvaneh is het makkelijk praten. Onze interesses liggen ook dicht tegen elkaar en we hebben hetzelfde gevoel voor humor. Mijn tijd hier is bijna op, na morgen moet ik deze nachtelijke gesprekken voor een lange tijd missen. Erg jammer.

Parvaneh vertelde me ook over twee wetten die volgens haar nog altijd van kracht zijn. Als enigst kind en jongen ben je niet oproepbaar voor militaire dienst. Als je vader ouder dan 60 is ben je niet oproepbaar voor militaire dienst1.Ik had dus blijkbaar nooit bang hoeven zijn om in dienst te moeten. Mijn grootste angst voor een eerder bezoek aan Iran lijkt dus ongegrond geweest. Ik had hier jaren geleden kunnen en moeten zijn.

Ik weet dat achternamen nog niet zo heel lang bestaan in Iran en dat opa zelf zijn eigen achternaam heeft moeten kiezen. Ook weet ik dat zijn broer een net wat andere achternaam heeft. Wat ik niet wist was dat, toen opa bij de, zeg maar, burgerlijke stand aan kwam en vertelde wat hij zijn achternaam wilde laten zijn werd hem verteld "dat is helaas niet mogelijk, we hebben al iemand met die achternaam". Zijn broer.

Een ander nieuwtje voor me was dat onze familie in de regio van abadan door anderen werd aangesproken met een (voornamelijk) Turkse adelijke titel, 'beg'. Wat Parvaneh echter vertelde was dat, in ons geval, dit verwijst naar een aanspreektitel voor de bovenklasse binnen het administratieve systeem van het geloof van Zarathustra.

Babak

86

1 Een jaar later kwam ik er achter dat, uiteindelijk, deze regeling toch niet op mij van toepassing is.

22 december 2005Vanavond op bezoek geweest bij vrienden van Parvaneh en Nader. Ik werd met een Iraanse filmster vergeleken (maar ik weet niet welke) en beter bevonden. Ik moest trouwfoto's kijken en heb twee kansen laten liggen: Twee van de mensen op de borrel hebben in de gevangenis gezeten, allebei een jaar in Evin als ook in andere gevangenissen. Ik wilde ze vragen hoe dat was, waarom ze daar terecht kwamen en hoe ze behandeld werden. Maar hoe begin je daar over? "Zeg, hoe was dat zo, in de gevangenis?"

Eerder deze week, toen we naar restaurant Shandiz reden, voor weer kebabs, had ik voor een tijdje het idee dat alle voetgangers zich achteruit bewogen.

Babak

87

23 december 2005Toen ik met Parvies onder de si-o-se brug in Isfahan thee dronk en qaljun rookte (hadden ze dat niet juist pas verboden?) realiseerde ik me dat ik een kind van Iran ben, maar een zoon van Europa. Geen 'product' van Iran en ik zal dat ook nooit meer kunnen worden. Ik moest denken aan van die aquaria waarbij vissen de zee in kunnen zwemmen maar niet door het hek heen kunnen. En net als die vissen kan ik me ook niet meer aan de andere kant van het hek echt thuis voelen. Maar aan welke kant zwem ik? In het aquarium of in de zee?

Op een van mijn eerste avonden in Tehran vertelde Parvaneh me dat ze 25 jaar geleden een waslijst aan voorspellingen van een soort waarzegger had meegekregen. Ze geloofde er maar weinig van totdat, over de jaren, jaar na jaar, elk van de voorspellingen uitkwam. Van hoeveel kinderen ze zou krijgen, met wat voor iemand ze zou trouwen tot aan gebeurtenissen binnen de familie.Met een ding had de waarzegger echter ongelijk. Die zei dat haar oudste broer, jij dus, verdwenen was en niet meer terug zou komen. Parvaneh kreeg de voorspellingen toen jij in de gevangenis zat, kort nadat je uit Duitsland naar Iran was gevlogen.Maar ben je ooit wel echt terug gekomen? Is er een stuk van je achtergebleven en bleef er over niet meer dan een schaduw van jezelf?Misschien was de tijd in de war en hadden wij eigenlijk niet de mogelijk moeten hebben om, hoewel sporadisch en te vaak te oppervlakkig, toch met elkaar op afstand te kunnen praten.

Langzaam komt er een oude herinnering bovendrijven. Het is als in een oude film, gelig-bruin van kleur, met van die storingen in het beeld die oude, langzaam slijtende films hebben. Er is geen geluid. Je staat in het midden van het beeld, een beetje met een afwezige blik, met een lichte glimlach om je mond. Om je heen draait een kind, aan het spelen. Op een fiets? Misschien dansend. Het kind lacht, praat en kijkt in de camera, zich er van bewust dat hij op de gevoelige plaat wordt vastgelegd. Jij kijkt naar het kind.Ben ik dat kind?

Ik hou van je en ik mis je.

88

Babak

89

4 januari 2006Het is vandaag veertig dagen geleden dat je overleed. Je broers en zussen zijn allemaal naar Teheran gekomen om je te herdenken en ik ben vandaag bezig geweest met de foto's en dia's die ik van je heb meegenomen uit Teheran. Het zijn allemaal oude foto's, de meeste van voor dat je terug naar Iran ging en ik heb ook meestal geen idee waar ik naar kijk. Het is alsof ik dertig, veertig jaar in het verleden kijk, naar verhalen zonder tekst waar ik niet van weet waar ze over gaan. Ik voel me er ongemakkelijk bij.

De afgelopen dagen komen er ook telkens drie momenten in mijn gedachten boven drijven die ik blijkbaar moeilijk los kan laten. Het eerste is van de dag van je overlijden. Eerst belde je zus uit Duitsland om te zeggen dat je overleden was, maar het moment dat me bijstaat is toen ik de email van je zus uit Teheran opende waarin ze schreef hoe erg het haar speet. Pas toen drong het goed tot me door dat je daadwerkelijk overleden was. Het tweede moment is een dag later, toen ik de aankomsthal van Mehrabad instapte en Parvaneh me om de hals sprong en Nader en Parwies opdoken om me te omhelzen.Het derde moment is weer een dag later. Nadat we je in de grond hadden gelegd en langzaam de stenen over je heen werden gelegd en zand op je graf werd gestort.

Ik voel me lusteloos. Heb weinig zin om te werken, ben bezig met tijdverdrijf, luister naar muziek, speel games, werk aan mijn eigen websites. Afgelopen jaar, toen ik gepland had om in januari en later in het jaar drie maanden naar Iran te gaan, ging ik er van uit dat ik, na afloop, een goed plan zou hebben met hoe ik mijn leven verder in zou willen vullen. Ik ging er van uit dat iets groots mijn kant op zou komen. Maar nu niets.Ik hang een beetje, verveeld. Ik vraag me af wat ik moet doen.Dan denk ik ook nog na over kinderen. Moet ik er dan maar aan beginnen? Kan ik mij wel vastleggen? Voel ik mij wel op mijn gemak genoeg?

Op mijn laatste dag in Teheran zijn we, in de stromende regen, nog naar het Golestan paleis geweest en naar je begraafplaats Beheshte zahra. De begraafplaats was zo drassig dat ik centimeters groeide door de grote hoeveelheden modder die aan mijn schoenen bleef plakken.

91

De incheck procedure was vervelend. Eerst in de rij om binnen te komen. Vervolgens in de rij bij de check in counter, waar vandaan ik naar de excess baggage counter werd gestuurd. Terug naar de check in counter. Weer naar de excess baggage counter. Naar de bank om te betalen voor mijn excess babage. Eindelijk check in. Paspoort controle, terug naar de bank om departure tax te betalen. Nog een keer paspoort controle en dan, eindelijk, boarding.

Babak

92

15 januari 2006Ik heb vandaag de laatste van de foto's en dia's gescand die ik uit Iran heb meegenomen. Meer dan 600 dia's en 100 foto's. Vooral in de dia's was ik erg geïnteresseerd. Ik denk dat ik hoopte dat ik aan de hand van de dia's een beeld van je zou krijgen. Ik wist dat ik 30 tot 40 jaar in het verleden zou kijken en hoewel ik nu een paar aardige 'Dubbel Delft' foto's kan maken, waar een foto van tientallen jaren geleden geplaatst wordt naast een foto van nu, waren de meeste dia's niet te plaatsen. Geografisch misschien nog wel, maar de context ontbrak.

Er waren dus foto's bij uit Delft, maar ook uit België, Hamburg, Londen, Parijs. Uit Roemenië en natuurlijk ook uit Iran. Veel hadden er, denk ik, met je werk te maken. Groepen mensen in de buurt van waterwerken in een relatief droge, heuvelachtige of bergachtige omgeving. Een paar foto's ook uit wat, ik vermoed, je diensttijd was. Een paar foto's van een door de Shah afgenomen defile, waar jij de enige bent die naar de Shah kijkt, de rest opzij of naar beneden. Je had blijkbaar ook een voorkeur voor zonnebrillen. Op de oude foto's, uit je studententijd misschien, draag je bijna altijd een zonnebril. En ook op de jongere dia's is je zonnebril vaak onafscheidelijk. Foto's van bij de Afsluitdijk, foto's van Madurodam en veel foto's van de Keukenhof. Een paar keer met mijn moeder, maar ook regelmatig met een blonde, nogal boerse dame die ik helemaal niet lijk te kennen. Een vriendin van voor mijn moeder? Een collega/studiemaatje aan de TU Delft?

Foto's van een bootreis naar Engeland? Foto's van een boot reis naar Denemarken? Veel foto's met je zus in Hamburg. Foto's van Brussel. Foto's van 'Night club Abadan'. Veel foto's zijn out-of-focus. Foto's van wat volgens mij het waterloopkundig lab was in Delft. Foto's van de graven van Hafez en Saadi in Esfahan. Foto's uit de Efteling. Foto's van kassen in het Westland. Een paar foto's uit het Westland waar ik zelf ook op sta, als piepklein ventje (hoewel ik mij dat bezoek nog wel kan herinneren!). Een foto van het 35(?) jarig trouwfeest van moeder's ouders, waar je zelf niet op staat. Een paar foto's waar ik met een ex-vriendin je broer in Duitsland bezoek. Een foto van mij op de lagere school die ik zelf naar je gestuurd heb, met een gebrekkige Engelse tekst op de achterkant. Een bul-uitreiking op de TU. Foto's van Persepolis.

93

De meeste dia's en foto's zijn niet te dateren. Op sommige dia's staat wel een datum, maar dat verwijst naar de datum dat ze verwerkt zijn, denk ik. Dat zijn dia's van 1968, 1969 en 1971. Nog van voor dat jij en moeder elkaar kende?

Er zat ook nog een niet ontwikkeld rolletje bij je spullen. Daar bleek geen enkele foto af te komen. Na het scannen van de negatieven kon ik op 1 negatief een nachtelijk scène van Teheran(?) ontdekken.

Er is maar een dia waar je zelf goed en herkenbaar op staat. Op de andere dia's kom je wel regelmatig voor, maar dan in een typisch kiekje. Een foto van bloemen pracht in de Keukenhof met jou er in, bijvoorbeeld.Op een andere portret foto van jou, waar je voor een felle lichtbron staat, is je gezicht nauwelijks te zien, hoewel je bijna de hele foto in beslag neemt. Je bent herkenbaar, maar hoe je er precies uitziet is aan de hand van die foto niet te achterhalen. Die foto is, vrij duidelijk, symbolisch voor de hele collectie. Het vertelt me wel wat, maar ik kan er niet veel me. Ik weet niet wat ik zie.

Ik heb nog je notitieboekjes. Haal ik daar meer uit? Of alleen maar meer verwarring?

Babak

94

17 januari 2006Ik ben door de post aan het gaan die ik meegenomen heb uit Iran. Ik schaam me voor mijn eigen brieven. Een of twee keer per jaar en kort briefje met bijna elke keer de verontschuldiging dat ik het druk had en te weinig tijd had om te schrijven.In de vele klad brieven die ik van je heb meegenomen staat volgens mij veel meer dan ik daadwerkelijk van je gehad heb. Zijn die brieven nooit aangekomen of heb je ze nooit gestuurd? Wat je in klad op papier zet is ook veel persoonlijker, minder afstandelijk en opener dan wat ik van je herinner. Soms waren er meerdere klad versie van 1 brief. Twee keer kwam ik dezelfde kladbrief tegen, met een tijd daartussen van 3.5 maanden. Heb je me dan in die tijd 1 of 2 brieven gestuurd?Is het een dagboek?

De laatste kladbrief van je is van 8 september 2005, met felicitaties voor mijn verjaardag.

Soms stond niet alles je even helder voor ogen. In 2002 maakte je de vergissing dat ik op de 11e jarig ben, terwijl je eerder wel de juiste datum gebruikte en dus kende. In een niet volledig ingevuld sollicitatie formulier voor de VN, van lang geleden, had je ook 11 september neergezet als mijn geboorte datum. In een brief van mijn moeder uit 1977 corrigeert ze je ook, dat het niet 11 september maar 9 september is.

Verward,

Babak

95

23 januari 2006Naast de dia's en foto's die ik van je heb meegenomen, uit Teheran, heb ik ook een deel van de post meegenomen die je over de jaren hebt ontvangen. Ook heb ik alle klad brieven die ik van je gevonden heb meegenomen.Ik was vooral geïnteresseerd in de periode van rond de revolutie, in januari 1979. Niemand lijkt precies meer te weten wanneer je naar Iran terug gekomen bent, maar iedereen is het er over eens dat je een tijd bent 'verdwenen' en dat later bleek dat je maanden lang, volgens Parvaneh zelfs bijna een jaar, in Evin bent vastgehouden.De enige reden voor je detentie is, denk ik, een politiek motief. Iedereen is er van overtuigd dat je je nooit met politiek bezig hield en dat dat ook de reden was waarom ze uiteindelijk opa hebben opgebeld met de boodschap dat ze je op konden halen. Aan de andere kant, je had dus het perfecte alibi om je wel met politiek bezig te kunnen houden.

Samen met de post heb ik ook je paspoort meegenomen en geprobeerd de douane stempels te ontcijferen om zo een beeld te krijgen van wanneer je waar was.Zoals je weet was de revolutie in januari 1979. Wat me als eerste opviel is dat je van mei 1979 tot februari 1980 flink op reis bent geweest door Europa en in mei 1979, dus na de revolutie, was je zelfs in Delft, net als in mei een jaar eerder. Van dat jaar hier tussen heb ik een aantal kaartjes van moeder gevonden die vooral namens mij schrijft, wat suggereert dat jullie al uit elkaar waren maar nog wel contact hadden. En hoewel ik van 1977 en eerder en van 1980 en later veel klad brieven van je heb gevonden, heb ik van de periode mei 1978 tot mei 1979 helemaal niets van je. Van mei 1978 tot februari 1979 ben je in Nederland, Duitsland, slovenie, Bulgarije, Oostenrijk en Turkije geweest en in december 1979 en februari 1980 ben je uit Duitsland uitgewezen. In je verzameling kaartjes zat ook een briefkaart uit 1979 met een bedankje van moeder namens mij. Die is naar Iran gestuurd, wat dus betekent dat moeder in ieder geval dacht dat je op dat moment in Iran was. De kaart dateert van 22 september, terwijl je een week eerder bij Oostenrijk de grens passeerde en een week later in Duitsland was. Op het moment dat moeder de kaart verstuurde was je dus waarschijnlijk niet in Iran en was moeder daar niet van op de hoogte.In mei 1979 is je ook tot twee maal toe de toegang tot Nederland op Schiphol geweigerd, terwijl slechts een paar dagen later je het land wel in mocht, met meldingsplicht, wat je op

97

29 mei ook gedaan hebt, in Delft, terwijl je twee weken later weer in Duitsland was. Op 1 mei heeft Irene nog een kaart namens mij gestuurd naar Iran. Toen was je dus niet in Nederland.In februari 1980 heb je een kladbrief opgemaakt waarin je schreef dat het 4 tot 5 maanden was sinds je laatste bezoek en dat je in de tussentijd niet kon bellen of schrijven. Je zegt dat je in orde bent maar dat je niet kan voorzien wanneer je volgende bezoek kan plaatsvinden. Je bent daarna nooit meer buiten Iran geweest.Als op 10 februari 1980 je 4 of 5 maanden eerder in Nederland bent geweest, was dat dus september of oktober 1979. Op 22 september 1979 heeft moeder namens mij een kaartje gestuurd met een bedankje voor ontvangen cadeaus. De kaart is verstuurd naar Iran, dus de cadeaus heb je waarschijnlijk ook verstuurd vanuit Iran, maar in augustus en september was je op meerdere plaatsen in Europa. Wanneer heb je die cadeaus verstuurd? Op 26 september was je in Duitsland en op 3 december ben je uit Duitsland uitgewezen, maar van de tussenliggende periode kan ik geen stempels van een Nederlandse grenspost in je paspoort vinden.Op een 'laissez passer' van eind 1979 staat een foto van je waarin je boos en met je haar in de war opzij kijkt, alsof zojuist iemand je kwaad heeft gemaakt. Het document is een soort uitwijzingsbevel van Duitsland naar Iran.Maar aangenomen dat je in die tussenliggende periode wel degelijk in Nederland was, was je in ieder geval op 3 december dus weer in Duitsland, net als op 5 februari 1980, 4 dagen voor het schrijven van je brief waarin je zegt dat je 4 tot 5 maanden niet op bezoek geweest bent.Ben je dus daadwerkelijk op bezoek geweest, dan was dat waarschijnlijk oktober 1979 en is dus alleen voor januari 1980 niet duidelijk waar je precies was, hoewel je toen dus, na de revolutie, nog wel het land uit hebt kunnen komen.

Uit de communicatie tussen jou en moeder tot december 1977 is duidelijk dat jullie het nog erg goed met elkaar konden vinden. Op 30 december 1977 kwam je aan op Schiphol en op 16 mei 1978 werd je verblijfsvergunning verlengd. De eerstvolgende communicatie dateert van 13 november en is een bedankje van moeder namens mij. De post die daarop volgde is duidelijk koeler van aard en suggereert dat jullie toen eigenlijk uit elkaar zijn gegaan. Dit loopt tot mei 1979, wanneer jij ook weer naar Nederland kwam.Van die tussenliggende periode, van mei 1979 tot mei 1979 heb ik geen klad brieven van jou kunnen vinden. Omdat ik geen post uit Nederland heb gevonden van tussen 16 mei 98

1978, het laatste stempel in jouw paspoort van die periode, en 13 november 1978, de eerste kaart uit Nederland, zou het goed kunnen zijn dat je in die periode voor een belangrijk deel in Nederland was. Echter blijft dan je lokatie van november 1978 tot mei 1979 onduidelijk. Was het in die periode dat je in Evin bent vastgehouden? Het past, in die zin dat het precies de maanden voor en na de revolutie waren. Maar je hebt daarna meerdere keren geprobeerd om Nederland binnen te komen en het ziet er naar uit dat je in ieder geval een keer bent teruggekeerd naar Iran. Je kon dus, blijkbaar zonder problemen, Iran uit en in. Waarom heb je het na februari 1980 dan niet meer geprobeerd? Wat was er toen anders?

Van tussen december 1980 en september 1982 heb ik ook geen klad brieven gevonden. In de brief van september 1982 schrijf je onder andere 'Force majeure was the reason for correspondence delay of a few years'. Naast dat dit natuurlijk een hele rare boodschap is, waarvan ik ook vermoed dat je die nooit hebt gepost, zou het dus ook kunnen betekenen dat je daadwerkelijk pas bent vastgezet na december 1980 en van het toneel bent verdwenen tot misschien wel zo laat als september 1982. Het verklaart in ieder geval je opmerkelijke boodschap en het schijnbaar probleemloze in- en uitreizen van voor die periode.

Erg pijnlijk vind ik de brieven waarvan ik zeker weet dat je die nooit gepost hebt en waarin je veel persoonlijk bent dan ik je ooit gezien heb. In november 1991 schrijf je onder andere 'already a long time has past since I left you in Delft and was unable to return to visit you again. What has gone is a long and sad story of revolution and other terrible events in this country."

Familie heeft me meerdere keren verteld dat het moeilijk contact met je leggen was. Je brieven geven ook aan dat je soms verstrooid of verward was. In klad brieven van rond mijn afstuderen in 1997 blijkt dat je je regelmatig vergiste omtrent de datum van mijn verjaardag, iets dat je ook al deed in de vroege jaren '70, toen moeder je hierover moest corrigeren. Maar ook dat je soms mijn studierichting goed opschreef, maar soms ook niet. De soms meerdere klad brieven die duidelijk de zelfde tekst bevatten zijn soms over een periode van weken geschreven, getuige de voortschrijdende data boven de verschillende brieven of de klaarblijkelijk voortgeschreden tijd binnen de verschillende paragrafen van 1 brief. Had je zoveel moeite om iets op papier te zetten?

99

In december 2000 schreef je "I could not obtain a chance to visit the Netherlands and meet you again, but may have an occasion in the future to do so". Waar kwam dit optimisme vandaan? In brieven van rond mijn afstuderen, als antwoord op schrijven van mij dat ik misschien in het buitenland wilde gaan werken, schrijf je dat Iran geen goed land is om in te gaan werken. Misschien goed bedoeld, maar ik denk dat dat op mij overkwam als een suggestie om nog niet op bezoek te komen. Een paar jaar later wilde je dat klaarblijkelijk wel. Vanwaar deze ommezwaai?

In de jaren daarna werden je klad brieven steeds korter. Had je de hoop al opgegeven dat we elkaar ooit zouden zien? De laatste kladbrief die ik van je heb dateert van 8 september 2005, een dag voor mijn 32 verjaardag. Twee en een halve maand later hebben we je begraven. "Dear Babak, happy birthday to you."

Ik ben een beetje boos omdat ik denk dat ik niet meer ga ontdekken wat er met je gebeurd is. Moet ik het dus maar laten rusten? Wat kan ik doen.

Babak

100

31 januari 2006Ik heb met moeder gekeken naar de foto's die ik van je heb meegenomen uit Iran. Hoewel ze het geloof ik wel aardig vond om de foto's te zien, liet ze niet blijken of ze iets herkenbaars tegenkwam, op de paar foto's waar zij zelf op staat, na. Dat zijn een paar foto's van Madurodam en een paar foto's van een boot reis naar Engeland en van datzelfde bezoek aan Engeland.

De blonde dame die regelmatig samen met jou op de foto's terug komt, wist ze wel te identificeren. Ze zegt dat het de dochter van een prof op de TU was en dat je regelmatig vanuit de TU op excursie ging, wat dan de reden zou moeten zijn dat ze zo vaak op de foto's staat. Dochters van docenten of profs gaan echter over het algemeen niet mee op excursies.

Ook was er een foto bij waar ik, in het Delftse Hout, op schoot zit van iemand met een oranje/geel/zwart trainingsjack. Ik ben mijn tranen aan het drogen, maar waarom weet ik niet. Ik kan me dat moment nog wel herinneren, hoewel ik dus een jaar of drie, misschien vier, was. Wat ik niet meer wist is, dat ik op schoot zat bij Parvaneh. In Iran vertelde zij me dat ze, toen ik ongeveer drie was, in Nederland is geweest, in feite om jou op te zoeken. Ze zei dat het toen niet goed met je ging en dat eigenlijk iemand anders van de familie naar je had moeten gaan, maar dat jij alleen maar Parveneh wilde tolereren, je jongste zus en toen net 16. Parvaneh zelf begreep de situatie niet goed, maar het was voor haar wel duidelijk dat je met iets aan het worstelen was. Je was een beetje ruzie aan het zoeken, hoewel Parvaneh geen match voor je kon zijn. Als jullie, thuis, aan het praten waren, waarbij jij dus blijkbaar minder dan redelijk was, zei moeder telkens dat je beter kon gaan slapen.

Babak

101

1 april 2006Ik zit al weken aan te hikken tegen het laatste onderdeel van het door je spullen gaan. Het gaat om het op orde brengen van de notities die ik van je heb meegenomen. Natuurlijk heb ik er al hier en daar wat van gelezen. Ik denk dat ik een beetje angst heb om er een geheel van te maken.Angst voor wat er in zou kunnen staan, maar ook bang dat het allemaal onzin kan zijn.

Toen ik, midden vorig jaar, uiteindelijk mijn Iraans paspoort kreeg waren mijn plannen voor de nabije toekomst langzaam maar zeker vorm aan het krijgen. Letterlijk jaren was ik mij mentaal voor aan het bereiden op mijn eerste bezoek aan Iran, en aan jou. ik was er van overtuigd dat ik een completer, vollediger persoon zou worden, mijzelf beter zou begrijpen, mijn plannen en wensen beter zou kennen. ik verwachte door het opvullen van een gat mijn doel te zien. Nu betwijfel ik of dat ooit gaat gebeurenLater dit jaar ga ik weer terug naar Iran. ik denk niet meer dat ik ga vinden wat ik nodig heb, maar misschien houdt het me bezig en kan ik met wat extra informatie een paar foute conclusies wegstrepen, opties elimineren.Ik voel me niet Nederlands maar ben ook niet Iraans.

Babak

103

9 april 2006Ik heb geprobeerd de notities die ik van je heb mee genomen te ontcijferen. De notities staan in een stuk of zeven compacte agenda's. Aan de meeste van de notities gaat een datum vooraf, veel in april 1981. Uit 1981 heb ik praktisch geen communicatie van je gevonden. De suggestie is duidelijk dat je in die periode gevangen hebt gezeten en het zou dus kunnen zijn dat je deze notities in gevangenschap hebt opgeschreven.

Je notities zijn niet tot heel moeilijk te ontcijferen. Op het eerste gezicht lijkt het geheel op een bonte verzameling samenzwering theorieën, opgeschreven door een krankzinnige, maar daar zijn de verwijzingen naar namen en plaatsen en de beschrijvingen van relaties tussen individuen te samenhangend voor. Inderdaad, ik ben geneigd te geloven dat je heel goed wist waar je over schreef, maar dat je het niet goed op papier kon krijgen.Wat je schrijft over hoe je zelf een rol speelde in de complotten valt me zwaar. Als maar de helft waar is, dan betekent het dat je constant een rol speelde bij een van de groepen die uiteindelijk verantwoordelijk was voor de val van de Shah, dat je onder bedreiging geforceerd bent om mee te doen en constant gevolgd werd, in Delft, Hamburg, Londen en verder.

Een paar weken geleden vertelde mijn vriendin iets dat moeder aan haar verteld had. Dat je in Delft op een gegeven moment altijd de gordijnen dicht wilde hebben omdat 'ze anders jullie konden zien'. Ik was dit half vergeten, maar herkende het wel. Het klinkt natuurlijk uiterst paranoia, maar past bij wat je geschreven hebt. Ik kan me ook goed voorstellen hoe ongeloofwaardig zo iets moet klinken, maar ben jij het niet die op je foto's met de shah duidelijk het diepste buigt?

De soms potentieel schokkende bekentenissen (“That was the reason; They sucked me from Europe through my emotional weakness.”) worden omgeven door uitleg waar ik kop nog staart van kan zien.

Je beschrijft een wereld waar je midden in zat, waar communisten, KGB, CIA, UN en een aantal andere partijen al sinds het eind van de jaren '50 aan het werk waren om de Shah

105

ten val te brengen. Je schrijft dat je op een slinkse manier bij een van die groepen in dienst hebt moeten gaan.

Maar ik kan te weinig uit je schrijven opmaken om er harde aanknopingspunten uit te halen.

Babak

106

10 april 2006Gisteren op een feestje sprak ik een kennis die een emotionele zware periode achter de rug heeft, voornamelijk het gevolg van te hard werken. Hoewel ze er lichamelijk inmiddels wel overheen is, heeft die episode voor haar gezorgd dat ze nu veel beter zichzelf begrijpt, begrijpt wie ze is, hoewel ze tegelijkertijd ook het idee heeft dat ze aan het begin staat van een soort ontdekkingsreis die nog verre van voltooid is, waar ze alleen nog maar meer over zichzelf te weten denkt te gaan komen.

We hebben over haar gepraat, maar ook over mij en mijn worstelen met gevoel en, vooral, mijn gevoel van doelloosheid waar ik de laatste maanden mee worstel.Het was haar gedachte dat het grootste deel van mijn probleem voort kwam uit een rouwproces waar ik nog altijd in zou zitten. In eerste instantie leek me dat onzin want, tenslotte, kan ik in alle redelijkheid zeggen dat ik echt voor je rouw? Of dat ik, als ik inderdaad echt voor je gerouwd heb, dat dan nog steeds doe? Ik denk het niet. Het is moeilijk te rouwen voor een persoon die je praktisch niet gekend heb.Maar haar punt was sterker dan dat. Haar suggestie was dat ik niet per se voor jou als persoon rouwde, voor het gemis dat jouw afwezigheid inhoudt, maar rouw voor het gemis van een beeld dat ik in mij had. Een beeld van jou of een beeld van mijzelf in relatie tot jou en de potentie van dat beeld en de daarbij behorende visie. En het rouwen zou dan een uiting zijn van het gemis van de invulling van dat beeld en die visie. Dit heeft dus wel betrekking op jou, maar het gaat dan niet om jou als zodanig, het is dan mijn invulling van mijn beeld van jou en het niet meer kunnen verwezenlijken of invullen van dat beeld, door je te gaan ontmoeten, dat voor het gemis en dus een rouwproces zorgt.

Maar daarnaast is er meer. Mijn doelloosheid, mijn verveling, is een gevolg van het niet kunnen verwezenlijken van mijn planning. Ik had een idee, bijna een visioen, dat onze ontmoeting een soort openbaring voor mij zou zijn. De basis zou vormen voor de invulling van mijn verdere leven. Ons ontmoeten zou mij duidelijk maken wie ik ben en wat mijn doel is, wat het is waar ik de rest van mijn leven mee bezig zou moeten zijn. Ik zou gaan begrijpen wie ik ben.Deze potentiële realisatie is nu onhaalbaar. Ik ga je nooit meer zien, ik zal je nooit spreken. Ik zal dus nooit ontdekken wie ik ben.

107

In ons gesprek gisteren vergeleek ik het met het lopen van een marathon waar halverwege de paaltjes die de route aangeven niet meer in de grond staan. In het begin kan je misschien nog wel de route volgen aan de hand van de gaten die de paaltjes hebben achtergelaten, maar het is onmogelijk om op de gok de tweede helft van de marathon nog uit te lopen. Je weet tenslotte niet hoe de route loopt. Jouw overlijden voelt bij mij als het, halverwege, uit de grond halen van de paaltjes tijdens mijn marathon, waar ik bij de finish zou ontdekken wie ik nu eigenlijk ben.

Mijn kennis suggereerde echter een andere opzet. Zij gelooft sterk, sinds het te boven komen van haar inzinking, dat zij het zelf is die haar eigen potentie moet verwezenlijken, terwijl ze zich zelf vroeger doelen stelde die deels ook van de wensen van mensen om haar heen afhingen.Die nobele gedachte, zelf je potentie moeten verwezenlijken, is iets waar ik mij volledig bij aansluit maar ik kan ook zien op basis waarvan zij deze realisatie heeft gemaakt. Ik ben altijd van mening geweest dat ik inderdaad zelf mijn potentie moet verwezenlijken, zelf mijn keuzes moet maken, zelf mijn beslissingen moet nemen. Altijd, behalve voor dat ene, die ontmoeting met jou, die mij het enige moest geven dat ik dat niet zelf kan vinden.Tijdens mijn bezoek aan Iran, eind vorig jaar, had ik het gevoel dat ik een paar van de paaltjes nog op de grond kon zien liggen, waardoor ik iets verder langs de route van mijn marathon kon lopen, maar de finish was buiten bereik.

Mijn kennis' suggestie was dat mijn zelf ontdekking op basis van onze ontmoeting niet de marathon op zich was, maar dat onze ontmoeting slechts een hulpmiddel was om die zelf ontdekking te realiseren. In andere woorden: jouw overlijden heeft niet de paaltjes onderweg uit de grond gehaald, maar de auto met de coach die naast me reed een lekke band gegeven. De route is er nog steeds, de paaltjes staan nog in de grond, maar ik moet het nu zelf doen.

Deze vergelijking bevalt me wel, hoewel ik er niet van overtuigd ben dat het ook de correcte vergelijking is. Maar misschien heeft dat tijd nodig.De mogelijkheid dat ze gelijk heeft maakt me erg verdrietig, omdat ik dan dus inderdaad helemaal op mijzelf ben aangewezen en jij, die mij ook voor 27 jaar niet heeft gezien, dan dus niet nodig bent om mij te laten begrijpen wie ik ben. Als jouw overlijden het uitvallen 108

van de auto van de coach is, ben jij dus bijna niet belangrijk voor mij als individu en dan voelt het als de laatste (enige?) band die we hadden ook doorgeknipt wordt. Dat beetje hoop, dat toekomstbeeld wat ik had, is dan triviaal gebleken, onnodig, nutteloos bijna, jouw waarde in mijn wereld bijna leeg. En dat doen pijn. Want wie was jij dan? Wie zorgt dan voor jouw nalatenschap?

Komt het dan neer op een keuze tussen het niet kunnen ontdekken wie ik ben en het niet kunnen ontdekken wie jij was. En als dat laatste niet kan, dan is dat hetzelfde als dat jij voor mij niet hebt bestaan, alsof je leven nutteloos was. En dat doet ook pijn.

Babak

109

11 april 2006Morgen vertrek ik voor een half jaar naar Zuid Afrika dus vandaag moest ik nog een aantal last-minute boodschappen doen. Ergens liep ik een winkel in en ging een roltrap op om een verdieping hoger te komen. De roltrap draaide langzaam omhoog, bijna vertraagd, en stukje bij beetje kon ik meer van de hogere verdieping zien. Terwijl ik omhoog kwam draaide een jonge verkoopster zich langzaam om. Ze zag mij omhoog komen en glimlachte vriendelijk, ik vermoed zoals ze naar elke klant doet. Wat het bijzonder maakte, was dat niet alleen haar mond lachte, maar ook haar ogen, haar hele gezicht. Het was een hele oprechte glimlach.Ik dacht in haar glimlach ook een boodschap te lezen. Of misschien triggerde haar glimlach alleen maar de gedachte. “Kop op, het leven gaat door, het is tijd om verder te gaan.”

Ik besefte me dat ik de afgelopen maanden me niet alleen slecht heb gevoeld, maar te vaak ook net gedaan heb alsof er niets aan de hand was. Maar ik realiseerde me ook dat het inderdaad tijd is om verder te gaan. Ik ga geen antwoorden op mijn vragen vinden en ik moet zelf mijn toekomst vinden.Door jouw onterechte overlijden te accepteren en dus te relativeren hoef ik niet op zoek naar een diepere betekenis die ik niet kan gaan vinden.

Ik voelde me rechter op lopen en glimlachte terug naar de verkoopster. Het was als de eerste keer in maanden dat ik weer oprecht lachte. Het meisje zag me terug lachen en haar lach werd nog een stukje voller.

Ik hou van je,

Babak

PS: Toen ik bij de kassa aan kwam om af te rekenen was de verkoopster al weer verdwenen. Blijkbaar was ze toch niet echt onder de indruk.

111