FWG Trendrapport

BrancheboekjeZiekenhuiszorg

Utrecht, mei 2018

Het Brancheboekje Ziekenhuiszorg is een uitbreiding op het

FWG Trendrapport 2017 en onderdeel van een reeks van vijf

brancheboekjes. De brancheboekjes zijn een uitgave van FWG.

Auteur Irene van de Glind

Tekstvoorbereiding Kea Alkema

Redactie Peter Andriessen, Geertje van de Ven, Astrid Westerbeek

Ontwerp Ben Cox, Eindhoven

Druk Veenman+, Rotterdam

1

Voorwoord

Met de FWG Trendrapporten hebben we sinds de start in 2009 één hoofddoel: zorgorganisaties tijdig informeren over ontwikkelingen die gaan komen. In het onderzoek bekijken we wat grote, maatschappelijke ontwikkelingen doen met de zorg en wat het effect is van zorgbrede ontwikkelingen op de verschillende zorgbranches. Daarnaast schetsen we zo concreet mogelijk veranderingen in het werk: vragen de ontwikkelingen andere vaardigheden, competenties?

Met de trends die dit onderzoeksjaar naar voren kwamen, bleek iets bijzonders aan de hand. In het trendrapport ‘De zorg, ongelijk voor iedereen’ schrijven we over ‘ontschotting’, ‘het vervagen van de grenzen van de sector gezondheidszorg’, en ‘alles wordt gezondheid’. De trends die we signaleren zijn dus juist breed en overkoepelend. Een doorvertaling naar individuele zorgbranches lag daarmee minder voor de hand.

Toch leverde het trendonderzoek ook relevante informatie over specifieke branche-ontwikkelingen. Omdat we u die niet willen onthouden, kozen we ervoor deze in aparte brancheboekjes te beschrijven, als aanvulling op het trendrapport. Ook hierbij merkten we dat het ontschotten al gaande is. Als voorbeeld: waar horen ontwikkelingen in de wijkverpleging thuis? In het Brancheboekje VVT of in de eerstelijn?

Tot slot nog dit: de onderzoeksresultaten per branche zijn in speciale trendsessies voorgelegd aan bestuurders, (HR-)managers en (beleids-)medewerkers uit de branches. Zij herkenden de bevindingen en vulden deze op onderdelen aan. Daarna zijn de concept-publicaties voorgelegd aan ons netwerk van deskundigen, een vast panel dat we bij onze onderzoeken betrekken. Zij hebben aan ieder brancheboekje een korte, richtinggevende ‘uitsmijter’, in de vorm van een oproep aan het veld toegevoegd.

Voor u ligt het Brancheboekje Ziekenhuiszorg. We wensen u veel leesplezier!

Astrid WesterbeekManager R&D

2

Inleiding Het FWG Trendrapport ‘De zorg, ongelijk voor iedereen’ beschrijft de meest prominente trends in de zorg op overkoepelend macroniveau.1 In dit brancheboekje gaan we, aanvullend op het trendrapport, in op de specifieke trends in de ziekenhuiszorg.

Samenvatting van het Trendrapport

Vijf hoofdthema’s illustreren in het FWG Trendrapport de belangrijkste ontwikkelingen voor de komende tijd. De titel van het trendrapport, ‘De zorg, ongelijk voor iedereen’, verwijst naar de ontwikkeling dat zorg steeds meer maatwerk is. Voor iedere persoon wordt bekeken wat de beste uitkomst oplevert. Dat kan aan de hand van iemands persoonlijke context en waarden. Dat kan ook aan de hand van een DNA-profiel. Daarmee is zorg uniek, op het individu afgestemd, ongelijk. Het eerste hoofdstuk Alles is gezondheid beschrijft dat grenzen tussen de verschillende domeinen – zoals wonen, werken en zorg – vervagen. Samenhang en samenwerking zijn sleutelwoorden. Daarna beschrijven we met het thema Grenzen aan de eigen keuze dat de eigen regie van de cliënt steeds groter wordt, maar soms ook grenzen kent. Het derde thema is Waarden als verdienmodel en gaat in op de beweging dat zorg pas goed is wanneer deze aansluit bij de specifieke

situatie, behoeften en waarden van een individu. De zorg zoekt naar manieren om de toegevoegde waarde voor de cliënt centraal te stellen in de organisatie en financiering van zorg. Het vierde thema, Een huis als mantelzorger, laat zien dat zorg zich naar de thuissituatie verplaatst, dat ouderen steeds langer thuis blijven wonen en hoe technologie hier een ondersteunende rol in kan vervullen. Het laatste thema, Vliegende verzorgers, gaat over de snelheid en impact van technologische ontwikkelingen, en kijkt naar de toekomst van de zorg. Wat is er mogelijk met robotisering en wat zijn

FWG Trendrapport

De zorg, ongelijk voor iedereen

2017FW

G TREN

DRAPPORT

DE ZORG

, ON

GElijk vO

OR iEDEREEN

Het FWG Trendrapport ‘De zorg, ongelijk voor iedereen’, geeft inzicht in de meest toonaangevende trends en ontwikkelingen in de zorg. De beweging die in dit rapport geschetst wordt, gaat over zorg die steeds meer maatwerk is. Zorg die steeds meer het unieke verhaal van de cliënt centraal stelt, zijn leven in de volle breedte. En die breedte roept meteen de volgende vraag op: wat is nog zorg? Met de ingezette ontschotting, en de toenemende samenwerking tussen branches, lijnen en domeinen, vervagen de grenzen van de sector gezondheidszorg. Alles is gezondheid en de belangrijkste uitkomst wordt het maatschappelijk rendement. Het trendrapport schetst mooie voorbeelden van nieuwe technologie, gaat in op ‘empathisch wonen’ en neemt u mee in de toekomst van werk.

isbn/ean : 978-90-78497-12-7

Hoofdthema’s FWG Trendrap-port

FWG Trend-rapport 2017

3

effecten hiervan op het werken in de zorg? Het volledige trendrapport is te downloaden op www.fwg.nl en op www.zorgtrend.nl zijn de ontwikkelingen kwantitatief geladen.

Ziekenhuiszorg

Voor u ligt het Brancheboekje Ziekenhuiszorg. De belangrijkste trends voor deze branche beschrijven we in de volgende hoofdstukken:

• Juiste zorg op de juiste plek• Bewegen in ketens en netwerken• Value Based Healthcare• Groener en duurzamer• Robots, algoritmes en zorg op afstand

Aan het einde van het boekje leest u wat de beschreven trends en ontwikkelingen betekenen voor het werken in de ziekenhuiszorg.

Juiste zorg op de juiste plek In het trendrapport schrijven we dat zorg dicht bij huis en substitutie van zorg steeds overtuigender vorm krijgen. Ook complexere ziekenhuiszorg wordt in toenemende mate thuis georganiseerd.

Strikt budgetbeleid

‘Goede zorg voor iedereen, op de juiste plek en op het juiste moment’. Dit uitgangspunt heeft een prominente plek in het regeerakkoord.2 Maatregelen om zorg van de tweede naar de eerste lijn te verplaatsen en de eigen verantwoordelijkheid van mensen te vergroten, zijn al jaren geleden ingezet door de overheid. De zorgkosten in Nederland stijgen namelijk te hard, zeker

4

in het licht van de naderende vergrijzing. In een poging de zorgkosten te beteugelen, stelt de Nederlandse Zorgautoriteit (NZa) budgetplafonds in voor de ziekenhuiszorg. Ook de komende jaren zal een strikt budgetbeleid van kracht blijven. In het nieuwe hoofdlijnenakkoord medisch specialistische zorg is er eveneens veel aandacht voor de maximale volumegroei en wordt er zelfs geld beschikbaar gesteld voor ziekenhuizen die door substitutie van zorg een krimpscenario volgen.3 Zo is er in het Beatrixziekenhuis sterk ingezet op substitutie en streeft het ziekenhuis naar een omzetdaling van 8,3 procent (zie kader).4 Ook zorgverzekeraars sturen steeds meer op omzetdaling in ziekenhuizen.

Substitutie naar eerste lijn Er wordt steeds kritischer afgewogen welke zorg wel en welke niet in het ziekenhuis dient plaats te vinden. Zo is het streven om een groot deel van de diagnostiek en controles die in het ziekenhuis gedaan worden, te verplaatsen naar de huisarts en de thuissituatie. Ook relatief eenvoudige (chirurgische) ingrepen verschuiven meer naar de eerste lijn. Voorbeelden hiervan zijn kaakchirurgie, sterilisatie van de man, chirurgie bij het carpaletunnelsyndroom en dermatologische ingrepen. Verder zien we intensievere samenwerkingsvormen tussen huisartsen en ziekenhuizen ontstaan, om op die manier overbodige verwijzingen naar de tweede lijn te voorkomen. Zo starten het Martini Ziekenhuis en de Groninger Huisartsen Coöperatie (GHC) met een innovatieve manier van digitale consultatie tussen huisarts en specialist, waardoor de patiënt vaak bij zijn eigen huisarts onder behandeling kan blijven.5

Zorgverzeke-raars sturen steeds meer opomzetdaling inziekenhuizen

Kleine thuisziekenhuisjes

In het trendrapport is te lezen dat niet alleen ‘eenvoudige zorgtaken’ naar de eerste lijn worden verschoven, maar dat zelfs de complexere ziekenhuiszorg in toenemende mate thuis wordt georganiseerd. Doordat er technisch meer mogelijk is, ontstaan er kleine ‘thuisziekenhuisjes’. Hierbij verschuift de zorg naar de thuissituatie, maar blijft deze onder de verantwoordelijkheid van het ziekenhuis vallen. Zo voorziet oncoloog en klinisch farmacoloog Jan Schellens van het Antoni van Leeuwenhoek dat patiënten door de komst van orale antikankermiddelen hun chemotherapie vaker thuis kunnen ondergaan.6

5

Succesvolle substitutie in het Beatrixziekenhuis Eén van de kwaliteitsinitiatieven in het Beatrixziekenhuis is de ‘poli-review’: medisch specialisten wegen de noodzaak van controles en diagnostiek in het ziekenhuis. Hierbij wordt telkens de vraag gesteld: is het nodig dat mensen bij de specialist komen, of kan de huisarts het doen?

Het resultaat is dat de huisartsen veel controles hebben overgenomen. Bijvoorbeeld van kinderen bij wie de kno-arts een buisje in het oor heeft geplaatst, hartpatiënten met atriumfibrilleren en stabiele epilepsiepatiënten. De medisch specialisten en inhoudsdeskundige huisartsen hebben met elkaar protocollen gemaakt. Daarin staat wat de huisarts bij de betreffende aandoening kan doen, wat alarmsignalen zijn en wanneer een patiënt wél naar het ziekenhuis moet. Bij twijfel zijn de specialisten langs digitale weg snel bereikbaar.

Er zijn veel initiatieven waarbij complexe ziekenhuiszorg naar huis wordt verplaatst; zo geeft het Radboudumc terminale IC-patiënten de kans om thuis te sterven en kunnen patiënten na een operatie – met behulp van technologie – steeds vaker nog dezelfde dag naar huis.7 Het Rijnstate ziekenhuis en Philips hebben samen de ambitie om de kliniek van de toekomst te bouwen. Vanuit een virtueel zorgcentrum in een digitaal ziekenhuis kunnen zorgverleners patiënten zowel binnen als buiten het ziekenhuis monitoren. Volgens hen kan vrijwel ieder bed thuis worden omgevormd tot een gemonitord bed.8

Impuls aan substitutie

In de trendsessie kwam naar voren dat de verschuiving van zorg van de tweede lijn naar de eerste lijn gaande is, maar dat de eerstelijnszorg (nog) onvoldoende middelen heeft om de toenemende vraag op te vangen. Deelnemers verwachten dat er meer financiële prikkels nodig zijn om zorg uit ziekenhuizen te verplaatsen. Ook de Algemene Rekenkamer concludeerde dat — ondanks het ingezette overheidsbeleid — substitutie op kleinschalige wijze vorm krijgt, maar dat dit nog niet voldoende is.9, 10 De substitutieafspraken tussen ziekenhuizen en eerstelijnsorganisaties worden daarom geïntensiveerd en met een jaar verlengd.11 Zorgverzekeraars, ziekenhuizen en huisartsen moeten gezamenlijke afspraken maken om de zorg opnieuw in te richten met het geld dat vrijgemaakt is.12 In dit kader zullen zorgverzekeraars vaker

Rijnstate en Philips werken samen aan de kliniek van de toekomst

6

meerjarenafspraken met ziekenhuizen maken, waardoor er meer zekerheid over financiële kaders ontstaat. Met deze zekerheid kunnen ziekenhuizen vervolgens gerichter werken aan het afbouwen van bepaalde vormen van zorg.

Gezamenlijk consult huisarts en orthopedisch chirurg in Maastricht

Onderzoekers plaatsen kant-tekeningen bij de potentiële besparingen van substitutie

Bewijs voor besparing ontbreekt Dat afbouw en omzetdaling mogelijk zijn, zien we aan voorbeelden zoals Ziekenhuis Bernhoven en het eerder genoemde Beatrixziekenhuis. We verwachten dat deze trend zich doorzet en dat meerjarenafspraken met zorgverzekeraars toenemen. Maar er zijn ook kritische geluiden. Zo zou het geld nog onvoldoende mee verschuiven van de tweede naar de eerste lijn. Ziekenhuizen vullen de ontstane capaciteit dan op met andere activiteiten, waardoor er uiteindelijk geen besparing gerealiseerd wordt.13 Daarnaast plaatsen onderzoekers kanttekeningen bij de potentiële besparingen van substitutie. Zij betwijfelen of de vooronderstelling die onder het substitutiebeleid ligt, namelijk dat de zorg in de eerste lijn goedkoper is, wel klopt. Wetenschappelijk bewijs ontbreekt nog. En er zijn ook voorbeelden dat de kosten toenemen. Zo zouden er bij een anderhalvelijnscentrum meer patiënten komen omdat de drempel lager is dan in het ziekenhuis. De specialist in het centrum verwijst gemakkelijk door naar zijn ‘eigen’ ziekenhuis

7

en daardoor komen er onbedoeld meer mensen in de dure tweede lijn. Er lijken daarmee twee richtingen te ontstaan. Er is een groep die vindt dat substitutie van zorg vooral met kleine stapjes moet gebeuren. Anderen roepen om een plan voor meer radicale wijziging en sturing.

Om de beweging van de juiste zorg op de juiste plek te helpen versnellen, publiceerde de gelijknamige Taskforce onlangs het rapport ‘De juiste zorg op de juiste plek’. Hiermee wil de Taskforce de beweging die gaande is ‘van brandstof voorzien en verbreden’ met als streven dat ‘niet meedoen een uitzondering wordt en de transformatie de regel’.

Bewegen in ketens en netwerkenHet trendrapport beschrijft een toenemende focus op kwaliteit van leven. Daarmee groeit de behoefte om alles in samenhang te benaderen. Een mens is meer dan zijn zorgvraag. Ook binnen de ziekenhuiszorg is er toenemende aandacht voor de hele persoon, in zijn of haar specifieke context. Deze focus op kwaliteit van leven en op maatwerk, betekent dat ziekenhuizen bewegen van een relatief statische ‘organisatie’ naar (nieuwe vormen van) ‘organiseren’. Er ontstaan nieuwe organisatievormen, zoals joint ventures en coöperaties van organisaties.14

In de toekomst zullen ziekenhuizen steeds meer regionale netwerkorganisaties zijn. Deelnemers aan de trendsessie herkennen dit beeld, en verwachten vergaande allianties tussen ziekenhuizen en thuiszorgorganisaties. Nu al neemt het aantal ‘tussenziekenhuisjes’ toe (een soort short stay-afdelingen): het dure ziekenhuisbed wordt dan ingewisseld voor een minder duur bed op een herstelafdeling.

In de toekomst zullen zieken-huizen steeds meer regionale netwerk-organisaties zijn

8

Naar verticale samenwerking

Ziekenhuizen werken nu nog vooral horizontaal samen, met andere ziekenhuizen. Maar ook verticale samenwerking, in de keten, wordt steeds belangrijker. Dat betekent mogelijk ook een andere rol voor ziekenhuizen. Zo stelt de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving (RVS) in ‘De Zorgagenda voor een gezonde samenleving’ voor om te denken in termen van een netwerk om iedere cliënt.15 Daarin kunnen ziekenhuizen een regisseursrol oppakken, vooral wanneer het gaat om specialistische kennis. In ons eigen trendonderzoek spraken experts ook over een regisserende, coördinerende rol voor de ziekenhuizen. Zij verwachten dat over vijf jaar het ziekenhuis een budget beheert voor medisch specialistische thuiszorg, en deze inzet waar nodig. Zorgverleners kunnen met de patiënt vanuit het ziekenhuis mee naar huis gaan. Of het ziekenhuis coördineert de specialistische thuiszorg aan huis, in samenwerking met de netwerkpartner.

In het trendrapport beschreven we dat het domein van de gezondheidszorg verder oprekt en dat er sprake is van branchevervaging. In de trendsessie over de ziekenhuiszorg noemden deelnemers dat zij deze branchevervaging voor ziekenhuizen niet herkennen. Zij gaven aan dat er juist meer focus en afbakening is, om de zorg goed te verdelen over de keten. De samenwerking met andere aanbieders, met de zorgvraag van de cliënt als uitgangspunt, zorgt ervoor dat ziekenhuizen zichzelf de vraag stellen ‘wat moet er echt in het ziekenhuis?’. Dit verscherpt juist de identiteit.

Value Based HealthcareIn het trendrapport beschrijven we hoe de aandacht zich meer richt op het bieden van samenhangende zorg met toegevoegde waarde voor de patiënt. Dat vraagt om financieringsmodellen die hierbij passen.

In Nederland wordt Value Based Healthcare (VBHC) steeds populairder omdat het een methode is die in kaart brengt welke toegevoegde waarde een

9

behandeling heeft gehad en wat dat dan kost (zie kader). Het concept gaat uit van het meten van de uitkomsten van zorg, in de zin van toegevoegde waarde voor de patiënt. Wat deze waarde is, bepalen zorgverlener en patiënt samen.

Zorgverzekeraars stimuleren VBHC Zorgverzekeraars stimuleren de beweging naar VBHC. Zo geeft VGZ zogenaamde ‘zinnige zorg’ (een vorm van VBHC) voorrang bij contractering. Menzis heeft met dertig ziekenhuizen en zelfstandige behandelcentra (zbc) een driejarig contract gesloten voor de waardegerichte inkoop van zorg. De zorgverzekeraar wil daarmee vanaf 2018 voor bepaalde aandoeningen een verbetering van de behandeluitkomsten stimuleren. Dit jaar startte Menzis samen met De Nederlandse Hart Registratie (NHR) en tien ziekenhuizen een driejarig experiment voor uitkomstfinanciering in de hartzorg.16

Wat is Value Based Healthcare? Value Based Healthcare (VBHC) is een concept dat in de Verenigde Staten is ontwikkeld en vooral groot is geworden door het werk van managementexpert Michael Porter, professor aan de Harvard Business School. Het gaat uit van het meten van de uitkomsten van zorg en de bijbehorende kosten. Eenvoudig gezegd: waarde is uitkomsten gedeeld door kosten. Daarbij wordt het gehele zorgpad voor de behandeling van een patiënt als uitgangspunt genomen, zodat de bijdrage van de verschillende disciplines duidelijk wordt. Het hele traject van preventie tot en met revalidatie/nazorg wordt in kaart gebracht. Data worden verzameld en geanalyseerd waarna wordt bijgestuurd. Op deze manier ontstaat een lerende omgeving die de zorg continu verbetert.17

Standaardiseren voor maatwerk?

Beleidsmakers en zorgverzekeraars zien veel potentie in uitkomstfinanciering. En steeds meer ziekenhuizen geven vorm aan het meten en gebruiken van uitkomsten in de spreekkamer. Ziekenhuizen organiseren daarbij zelf VBHC-netwerken om samen te werken aan betere uitkomsten (zie kader). Het verplicht meten en registreren van generieke landelijke uitkomstindicatoren stuit op steeds meer weerstand. Ziekenhuizen stellen bij voorkeur de waarde van de behandeling voor de patiënt en de relatie tussen zorgverlener en patiënt centraal.17 Maatwerk wordt daarbij steeds meer het uitgangspunt.

Meer aandacht voor uitkomsten en waarden

10

De Trechter van Verdunning helpt om de noodzaak, werking en doelmatigheid van maatregelen te bepalen 20,21

VBHC-netwerken gestartHet Albert Schweitzer ziekenhuis, Jeroen Bosch Ziekenhuis, Alrijne Ziekenhuis, het Diakonessenhuis Utrecht, het Máxima MC, Rijnstate, Isala en Tergooi zijn samen een Value Based Healthcare-netwerk gestart met als doel zorguitkomsten uit te wisselen en kwaliteitsstandaarden te ontwikkelen.18

Ontregelen

Passend bij de aandacht voor betekenisvolle uitkomsten, is het ‘ontregelen’ sterk in opkomst. Zo stopt het Utrechtse Diakonessenhuis met het aanleveren van honderd kwaliteitsindicatoren aan het Zorginstituut. Stafvoorzitter en MDL-arts Marc Verhagen: ‘Het genereren van getallen waar we vervolgens niets mee doen en alleen maar naar kijken, maakt de zorg niet beter’ (zie kader). Als onderdeel van de beweging ‘(Ont)regel de zorg’, overhandigden zorgverleners in maart 2018 ruim 60 schrappunten aan minister Bruins.19 Voor evaluatie van bestaande regels en de invoer van nieuwe, werd ook de Trechter van Verdunning ontworpen.

Filter 1: NoodzaakIs deze beleidsmaatregel noodzakelijk om goede zorg mogelijk te maken?

Gaat er iets mis met het functioneren van ons zorgsysteem als we deze beleidsmaatregel niet invoeren?

Filter 2: WerkzaamheidWat is het beoogde e�ect van deze

beleidsmaatregel ?Is dat e�ect aantoonbaar?

Filter 3: DoelmatigheidWegen de kosten van deze

beleidsmaatregel optegen de baten?

Welke vragen moeten we beantwoorden voordat we een beleidsmaatregel invoeren?

De Trechter van Verdunning

2017De ArgumentenFabriekwww.vvaa.nl/ontregeldezorg

11

Dure medicijnen en waardenafweging

Aan de ene kant probeert men de zorgkosten te beteugelen door substitutie en zinnige zorg. Aan de andere kant blijven de uitgaven aan dure geneesmiddelen in de ziekenhuiszorg fors stijgen. Die stijgende uitgaven worden vooral veroorzaakt door de komst van nieuwe, dure medicijnen. De NZa moedigt zorgverzekeraars en ziekenhuizen aan zich te blijven inspannen om de geneesmiddelenprijzen te verlagen. De zorgautoriteit ziet al een aantal goede initiatieven om de kostenstijging te beperken. Zo kopen ziekenhuizen vaker gezamenlijk geneesmiddelen in bij de farmaceutische industrie. Op die manier betalen zij een lagere prijs. Daarnaast worden vaker goedkopere alternatieven ingezet dan vorig jaar.22 Recent was de ontwikkeling van een eigen alternatief door het AMC in het nieuws (zie kader). Ook zullen zorgverleners en patiënten steeds vaker samen bespreken welke zorg en welke medicijnen zinnig zijn. Om een daadwerkelijke omslag te kunnen maken in de zorg(kosten) wordt daarnaast gepleit voor een plek in het basispakket voor leefstijlgeneeskunde — naast conventionele (farmaco)therapie — en de leefstijlspecialist als volwaardig medisch specialisme.23

Het AMC gaat zelf medicijn bereidenHet AMC in Amsterdam gaat zelf een medicijn bereiden voor patiënten met een zeldzame stofwisselingsziekte. Zorgverzekeraars gaan het nieuwe middel vergoeden. Het bestaande middel van farmaceut Leadiant wordt niet langer vergoed na een drastische prijsverhoging. De kosten voor bereiding door het AMC bedragen 20.000 tot 25.000 euro, aanzienlijk minder dan het tarief van Leadiant, zo’n 200.000 euro.24

Groener en duurzamerDe verduurzaming van zorg neemt de komende jaren toe. Zo is het streven dat meer dan helft van de energie in de zorg groen is in 2019.25 Het TNO berekende dat de zorg jaarlijks 115 miljoen euro kan besparen op energieverbruik.26 Ook ziekenhuizen zetten zich in om hun ecologische ‘footprint’ te verkleinen en kosten te besparen. Hieronder volgen enkele voorbeelden van manieren waarop zij dit (kunnen) doen.

Er wordt gepleit om leefstijl-geneeskunde in het basispakket op te nemen

12

• Het hergebruiken van medische apparatuur. Zo bekijken Rijnstate en Philips de mogelijkheden om medische apparatuur terug te nemen en te hergebruiken.

• Het tegengaan van voedselverspilling (zie kader). Onderzoek laat zien dat beter inkopen van voedsel kan leiden tot een besparing van 50.000 tot 150.000 euro per ziekenhuis.27

• Het circulair inkopen van dienstkleding. Het idee hierbij is dat de producent eigenaar blijft van de kleding. Ook wordt kleding steeds vaker gemaakt van Tencel, een duurzaam materiaal waarbij weinig water en energie nodig is om het te produceren.

• Het gebruiken van het Pharmafilter voor afvalverwerking en waterzuivering.

• Het gebruiken van informatie uit ‘smartbuilding’ technologie geeft inzicht in het gebruik van het gebouw, en daarmee kunnen licht en klimaat zuiniger ingesteld worden.

Voedselverspilling terugdringenHet Radboudumc is één van de ziekenhuizen in Nederland waar voedselverspilling fors is teruggedrongen: van 40 procent in 2012 naar 11 procent in 2016. Doel is om dat percentage nog verder te verlagen tot maximaal vijf procent in 2018.28

Robots, algoritmes, en zorg op afstandIn het trendrapport is te lezen dat technologische ontwikkelingen in de zorg een grote vlucht nemen. Afgaand op de signalen staan we aan de vooravond van een enorme revolutie. Dit geldt ook voor de ziekenhuiszorg. We lichten er hieronder enkele ontwikkelingen uit.

13

Robots en drones

Er zijn steeds meer voorbeelden van het gebruik van robots en drones in ziekenhuizen. Zo brengt zorgrobot Robin in het Albert Schweitzer ziekenhuis bloed naar het laboratorium.29 In april 2018 zette het Franciscus Vlietland ziekenhuis in Schiedam de pratende robot Pepper in. Hierbij gaat om een experiment van twee weken, in samenwerking met de Erasmus Universiteit en de TU Delft. De robot werd ingezet om vragen te stellen aan patiënten bij hun opname.30 Ook groeit de toepassing van operatierobots en van automatisering in het laboratorium, de apotheek en de kledinguitgifte in het ziekenhuis.

Algoritmes en beslisondersteuning

Computers helpen steeds vaker bij het stellen van diagnoses. Slimme software is in staat om patronen en correlaties te herkennen in ongestructureerde data. Toepassingen zijn te vinden in het beoordelen van scans, hartfilmpjes en andere metingen aan en van het lichaam. Bovendien ontstaat er een schat aan informatie wanneer grote databases met patiëntinformatie aan elkaar gekoppeld worden. Computers zijn in staat om grote hoeveelheden data te analyseren, afkomstig uit verschillende bronnen, en vervolgens de medisch specialist te ondersteunen bij beslissingen. Daarmee wordt het mogelijk om meer inzicht te krijgen in het ontstaan van ziektes, het opsporen van ziektes in een vroeg stadium, en het vaststellen van de effectiviteit van behandelingen voor specifieke patiëntengroepen. Zorg zal daarmee steeds meer op de unieke situatie van de patiënt afgestemd worden. Dit betekent tegelijkertijd dat zorgverleners steeds meer in staat moeten zijn om de beslismodellen te begrijpen, om deze vervolgens goed toe te kunnen passen.32

Bloed-prik-robotDeelnemers aan de trendsessie vertelden dat zij gaan werken met een gerobotiseerde prik-arm. Hierdoor kan bloedafname makkelijker in de eerste lijn plaatsvinden.31

Zorg wordt steeds meer afgestemd op de unieke situatie van de patiënt

14

Zorg op afstand

Naast robotica, slimme software en grote hoeveelheden data, zullen patiënten in toenemende mate hun gezondheid zelf meten en monitoren met allerlei apps, wearables, en sensoren. Deze vormen van technologie geven signalen voordat er iets mis is, waardoor patiënten straks alleen op die momenten dat dit nodig is contact hebben met de verpleegkundige en medisch specialist.33 Wanneer deze ‘zelfgemeten’ gegevens in de toekomst ook nog in patiëntendossiers ingevoegd gaan worden, zullen zorgprofessionals nog veel meer op afstand (onafhankelijk van plaats en tijd) met patiënten kunnen communiceren en deze adviseren. We lazen dit jaar al dat de ‘virtuele verpleegkundige gaat helpen bij hartfalenzorg’, en dat ‘de verpleegkundige steeds meer in een spreekwoordelijke cockpit gaat werken’. Nu er vanaf 2018 een gelijke vergoeding is gekomen van het e-consult (in vergelijking met een face-to-face consult), is de verwachting dat e-consulten sneller zullen toenemen.

Technologie kan ook ingezet worden om patiënten voorlichting te geven, onder andere met behulp van virtual reality. Zo zou een hologram een patiënt uitleg kunnen geven over het gebruik van medicatie, zelfzorg en leefregels. Ook kan virtual reality ingezet worden om patiënten voor te bereiden op een medische ingreep.

Zorgrobot Pepper aan het werk

15

BeterDichtbij breidt service uit met koppeling Thuisarts.nlDe app BeterDichtbij maakt gemakkelijk en veilig contact tussen arts en patiënt mogelijk. Over praktische zaken als parkeren of bezoektijden, maar ook over klachten, bijwerkingen of onderzoeksuitslagen. Vanaf deze week is de app uitgebreid met de gezondheidsinformatie die beschikbaar is op Thuisarts.nl. Zo kunnen patiënten en artsen die via BeterDichtbij met elkaar communiceren eenvoudig medische informatie met elkaar delen.34  

Acceptatie zorgprofessionals blijft achter

De interesse in technologische mogelijkheden voor de zorgsector is groot. Bijna wekelijks verschijnen er berichten over zorgrobots, e-health en virtual reality. Technologie komt de ziekenhuizen binnen. Echter, het daadwerkelijke gebruik van technologie in de ziekenhuiszorg, op grote schaal, komt nog maar langzaam van de grond. In de trendsessie werd hierover gezegd dat technologische ontwikkelingen vaak duur zijn en dat zorgverleners het moeilijk vinden om ze in hun werk te integreren. Uit een onderzoek blijkt dat drie op de vijf artsen vreest dat de relatie tussen arts en patiënt zal verslechteren door technologie.35

Opvallend is de ontwikkeling dat technisch geneeskundigen steeds belangrijker worden in ziekenhuizen, revalidatieklinieken en verzorgingshuizen. In de opleiding ‘Technische Geneeskunde’ worden geneeskunde en techniek met elkaar verbonden. Eind 2017 namen de eerste studenten hun bachelor-diploma in ontvangst. “Een operatiekamer zonder klinisch technoloog zal een zeldzaamheid worden”, aldus docent en onderzoeker Arjo Loeve.36

De snelheid en de potentiële impact van technologische ontwikkelingen wakkeren veel discussie aan. In hoeverre moeten we ons voorbereiden op hele andere manieren van werken? Hoe ziet de zorgverlener van de toekomst eruit?

Technisch geneeskundigen worden belangrijker

16

Effecten op WerkIn deze paragraaf werken we, als laatste stap, de thema’s uit naar effecten op het werken in de ziekenhuiszorg. We sommen de belangrijkste effecten op:

• De afgelopen jaren stonden in het teken van inkrimping. De instroom van personeel was kleiner dan de uitstroom.37

• Er ontstaan grote tekorten aan gespecialiseerde verpleegkundigen, operatieassistenten, en anesthesiemedewerkers. Ziekenhuizen en zorgverzekeraars hebben afspraken gemaakt over concrete, branche-overstijgende acties om de arbeidsmarktvraagstukken aan te pakken. Voor 2018 zijn er (opnieuw) KiPZ-gelden ter beschikking gesteld (kwaliteitsimpuls personeel ziekenhuizen). Er is veel creativiteit nodig om medewerkers te vinden en te behouden. Ziekenhuizen en een deel van de eerste lijn vissen in dezelfde kleine vijver.

• De komende jaren groeit de behoefte aan breed opgeleide verpleegkundigen die flexibel inzetbaar zijn. Op initiatief van de Nederlandse Vereniging voor Ziekenhuizen (NVZ) ontwikkelen vier hbo-v’s nieuwe minoren op het gebied van e-health, acute zorg, en kind-ouderzorg.38

• De ziekenhuiszorg heeft de komende jaren meer behoefte aan hoger opgeleid personeel. Er zal fors ingezet worden op bijscholing van de huidige medewerkers. Dit betekent dat medewerkers zich voortdurend moeten blijven ontwikkelen: nieuwe technieken aanleren, bijblijven in het vakgebied en meegaan in organisatorische veranderingen. Ziekenhuizen ontplooien projecten om een goede arbeidsrelatie op te bouwen, inclusief het invoeren van dialoog en i-deals.

• In de nieuwe cao ziekenhuizen zijn afspraken vastgelegd voor het Generatiebeleid. Oudere werknemers (57+) kunnen langer gezond en prettig doorwerken, en meer jongeren (35-) kunnen een vaste baan krijgen.39 Een generatiebeleid kan zorgen voor een meer evenwichtige leeftijdsopbouw van het personeelsbestand. Echter, tekorten op de arbeidsmarkt maken de uitvoering ervan lastig omdat jonge mensen niet makkelijk te vinden zijn.

• De verwachting is dat de Wet BIG medio 2018-2019 het onderscheid

De behoefte aan breed opgeleide en flexibel inzet-bare verpleeg-kundigen groeit

17

tussen mbo- en hbo-verpleegkundigen zal invoeren. De NVZ, V&VN en de NFU werkten samen met tien ziekenhuizen om generieke functieprofielen te ontwikkelen. De profielen zijn inmiddels gevalideerd en gepresenteerd. De verwachting is dat ziekenhuizen aan de slag gaan met de twee beroepsgroepen, beiden met eigen bevoegdheden en bekwaamheden. Er is nog discussie over de naamgeving van de verpleegkundige niveau 6, de regie-verpleegkundige.

• Taakherschikking van medisch specialisten naar verpleegkundig specialisten en verpleegkundigen zal verder doorzetten. De experimenten om een grotere zelfstandigheid toe te kennen aan de Verpleegkundig specialist (VS) en de Physician Assistent (PA) zijn succesvol gebleken en zijn daarom nu in de wet BIG verankerd.

Op arbeidsmarkt afgestemde nieuwe opleidingIn Limburg is in september 2017 een nieuwe, vierjarige mbo-opleiding gestart tot klinisch verpleegkundige. De opleiding is ontwikkeld door de vijf ziekenhuizen en drie ROC’s in de provincie. Het lesprogramma is afgestemd op de wensen en behoeften van de zorg-arbeidsmarkt en er is extra aandacht voor technologie. Medewerkers van de ziekenhuizen verzorgen lessen met aanvullende stof die zij van belang achten voor het werken in een klinische omgeving.

• Technologische ontwikkelingen zullen nieuwe kennis en vaardigheden van zorgprofessionals vragen, ook omdat er steeds meer automatisering aan het bed plaatsvindt. Zorgverleners zullen moeten leren werken met technologie, bijvoorbeeld met sensoren en technieken om op nieuwe manieren (op afstand) te communiceren met cliënten. Daarnaast zijn er vaardigheden nodig om gegevens uit zelfmeetapparatuur te interpreteren en beoordelen. Te denken valt ook aan medewerkers die een virtuele oefenomgeving kunnen aanbieden aan cliënten.

• Er ontstaat meer behoefte aan medisch ethici, die zorgprofessionals kunnen ondersteunen. Enerzijds omdat er meer technisch mogelijk is, en dat roept de vraag op: mag alles wat kan? Anderzijds wordt door de toename van eigen regie van patiënten, meer maatwerk, en

18

nieuwe samenwerkingsvormen de inschatting van de zorgverlener steeds belangrijker. Medisch ethici kunnen zorgverleners (en patiënten) helpen om verschillende waarden tegen elkaar af te wegen.

In tijden van organisatorische veranderingen en krapte op de arbeidsmarkt vraagt het veel van ziekenhuizen om te werken aan een lange termijn-personeelsstrategie. Toch vragen de veranderingen in de populatie, de trends en ontwikkelingen in de zorgsector en in de ziekenhuisbranche om een visie op de toekomst. We hopen dat ziekenhuizen de informatie uit het trendrapport en brancheboekje gebruiken om tijdig op veranderingen in te spelen. Bent u klaar voor de toekomst?

Het FWG onderzoekspanel geeft u tot slot het volgende mee:

Ontregel jezelf. Toon lef, maak keuzes, durf niet te doen.

19

Bronnen

1 FWG, FWG Trendrapport ‘De zorg, ongelijk voor iedereen’, oktober 20172 Kabinetsformatie, Vertrouwen in de toekomst, 10 oktober 20173 Zorgvisie.nl, Hoofdlijnenakkoord medisch specialistische zorg is af, 26 april 20184 Zorgvisie.nl, Succesvolle substitutie: Omzet Beatrix Ziekenhuis daalt 8,3%, 16 mei 20185 Skipr, Digitale consultatie voorkomt doorverwijzing naar specialist, 4 mei 20186 De Telegraaf, Chemotherapie thuis op de bank, 28 april 20177 Medisch Contact, Laatste reis naar huis, 23 november 20168 Zorgvisie.nl, Rijnstate en Philips ontwikkelen virtueel ziekenhuis, 16 mei 20189 Algemene Rekenkamer, Uitgavenbeheersing in de zorg IV: zorgakkoorden, 201610 Medisch Contact, Substitutie zonder budget kan echt niet meer, 27 februari 201711 NVZ, Bestuurlijk Hoofdlijnenakkoord, geraadpleegd op 18 mei 201812 InEen, Substitutie, 201813 Zorgvisie, Substitutie werkt alleen als ziekenhuis budget inlevert, 29 januari 201814 Medisch Contact, Samenwerkende ziekenhuizen botsen met bureaucratie, 24 mei 201715 RVS, De Zorgagenda voor een gezonde samenleving, 17 april 201716 Skipr, Hartzorg zet flinke stap naar uitkomstbekostiging, 2 april 201817 Zorgvisie, Value based healthcare, geraadpleegd op 13 mei 201818 Skipr, Topziekenhuizen wisselen kwaliteitsinformatie uit, 30 mei 201719 VvAA, (Ont)Regel de zorg, geraadpleegd op 23 april 201820 De Argumentenfabriek, Trechter van verdunning, geraadpleegd op 11 mei 201821 (Ont)RegeldeZorg, Trechter van verdunning, www.ordz.nl geraadpleegd op 11 mei 201822 Skipr, Kosten dure medicijnen stijgen harder dan uitgaven ziekenhuiszorg, 21 december 201723 Zorgvisie, Leefstijlgeneeskunde: nodig voor fundamentele omslag in de zorg, 26 maart 201824 Nos.nl, AMC zet farmaceut buitenspel met eigen medicijn, 5 april 2018 25 Skipr, Meer dan helft energie in de zorg groen in 2019, 19 april 2017

20

26 Financieel Dagblad FD, Duurzaamheid levert zorgsector geld op, 27 februari 201727 NVZ, Duurzame zorg, geraadpleegd op 12 april 201828 Duurzaambedrijfsleven.nl, Radboudumc verspilt minder voedsel met duurzaam concept, 9 januari 201729 AD.nl, Robin de Robot brengt bloedmonster naar het lab, 23 april 201830 Franciscus Gasthuis & Vlietland, Innovatieve proef met zorgrobot Pepper, 12 april 201831 Robotzorg.nl, Voortaan bloedprikken met de Veebot?, 8 januari 201732 NPO3, Tech op 3 podcast, 5 februari 201833 V&VN, Generieke module E-Health, 201734 Smarthealth.nl, BeterDichtbij breidt service uit met koppeling Thuisarts.nl, 17 mei 201835 ICT&Health.nl, E-health zorgt voor omwenteling in relatie patiënt en zorgverlener, 27 september 201736 Technische Universiteit Delft, Eerste bachelors Klinische Technologie denken en praten als arts én technoloog, 11 oktober 201737 AZW, Branche-rapportage ziekenhuizen en UMC’s, 201738 Nursing, Nieuwe minoren voor hbo-v’ers op komst, 7 mei 201839 STAZ, Rekentool voor generatiebeleid, 2017

Lunettenbaan 593524 GA Utrecht

Postbus 852663508 AG Utrecht

T 030 - 2669 400

servicepunt@fwg.nlwww.fwg.nl

Dit brancheboekje is onderdeel van een reeks van vijf en is een uitbreiding op het FWG Trendrapport.

FWG Trendrapport

BrancheboekjeEerstelijnszorg

FWG Trendrapport

BrancheboekjeGeestelijke gezondheidszorg

FWG Trendrapport

BrancheboekjeGehandicaptenzorg

FWG Trendrapport

BrancheboekjeVerpleeg- en Verzorgings-huizen en Thuiszorg

FWG Trendrapport

BrancheboekjeZiekenhuiszorg