FWG Trendrapport

BrancheboekjeGehandicaptenzorg

Utrecht, mei 2018

Het Brancheboekje Gehandicaptenzorg is een uitbreiding op

het FWG Trendrapport 2017 en onderdeel van een reeks van vijf

brancheboekjes. De brancheboekjes zijn een uitgave van FWG.

Auteur Irene van de Glind

Tekstvoorbereiding Kea Alkema

Redactie Peter Andriessen, Geertje van de Ven, Astrid Westerbeek

Ontwerp Ben Cox, Eindhoven

Druk Veenman+, Rotterdam

1

Voorwoord

Met de FWG Trendrapporten hebben we sinds de start in 2009 één hoofddoel: zorgorganisaties tijdig informeren over ontwikkelingen die gaan komen. In het onderzoek bekijken we wat grote, maatschappelijke ontwikkelingen doen met de zorg en wat het effect is van zorgbrede ontwikkelingen op de verschillende zorgbranches. Daarnaast schetsen we zo concreet mogelijk veranderingen in het werk: vragen de ontwikkelingen andere vaardigheden, competenties?

Met de trends die dit onderzoeksjaar naar voren kwamen, bleek iets bijzonders aan de hand. In het trendrapport ‘De zorg, ongelijk voor iedereen’ schrijven we over ‘ontschotting’, ‘het vervagen van de grenzen van de sector gezondheidszorg’, en ‘alles wordt gezondheid’. De trends die we signaleren zijn dus juist breed en overkoepelend. Een doorvertaling naar individuele zorgbranches lag daarmee minder voor de hand.

Toch leverde het trendonderzoek ook relevante informatie over specifieke branche-ontwikkelingen. Omdat we u die niet willen onthouden, kozen we ervoor deze in aparte brancheboekjes te beschrijven, als aanvulling op het trendrapport. Ook hierbij merkten we dat het ontschotten al gaande is. Als voorbeeld: waar horen ontwikkelingen in de wijkverpleging thuis? In het Brancheboekje VVT of in de eerstelijn?

Tot slot nog dit: de onderzoeksresultaten per branche zijn in speciale trendsessies voorgelegd aan bestuurders, (HR-)managers en (beleids-)medewerkers uit de branches. Zij herkenden de bevindingen en vulden deze op onderdelen aan. Daarna zijn de concept-publicaties voorgelegd aan ons netwerk van deskundigen, een vast panel dat we bij onze onderzoeken betrekken. Zij hebben aan ieder brancheboekje een korte, richtinggevende ‘uitsmijter’, in de vorm van een oproep aan het veld toegevoegd.

Voor u ligt het Brancheboekje Gehandicaptenzorg. We wensen u veel leesplezier!

Astrid WesterbeekManager R&D

2

InleidingHet FWG Trendrapport ‘De zorg, ongelijk voor iedereen’ beschrijft de meest prominente trends in de zorg op overkoepelend macroniveau.1 In dit brancheboekje gaan we, aanvullend op het trendrapport, in op de specifieke trends in de gehandicaptenzorg.

Samenvatting van het Trendrapport

Vijf hoofdthema’s illustreren in het FWG Trendrapport de belangrijkste ontwikkelingen voor de komende tijd. De titel van het trendrapport, ‘De zorg, ongelijk voor iedereen’, verwijst naar de ontwikkeling dat zorg steeds meer maatwerk is. Voor iedere persoon wordt bekeken wat de beste uitkomst oplevert. Dat kan aan de hand van iemands persoonlijke context en waarden. Dat kan ook aan de hand van een DNA-profiel. Daarmee is zorg uniek, op het individu afgestemd, ongelijk. Het eerste hoofdstuk Alles is gezondheid beschrijft dat grenzen tussen de verschillende domeinen – zoals wonen, werken en zorg – vervagen. Samenhang en samenwerking zijn sleutelwoorden. Daarna beschrijven we met het thema Grenzen aan de eigen keuze dat de eigen regie van de cliënt steeds groter wordt, maar soms ook grenzen kent. Het derde thema is Waarden als verdienmodel en gaat in op de beweging dat zorg pas goed is wanneer deze aansluit bij de specifieke

situatie, behoeften en waarden van een individu. De zorg zoekt naar manieren om de toegevoegde waarde voor de cliënt centraal te stellen in de organisatie en financiering van zorg. Het vierde thema, Een huis als mantelzorger, laat zien dat zorg zich naar de thuissituatie verplaatst, dat ouderen steeds langer thuis blijven wonen en hoe technologie hier een ondersteunende rol in kan vervullen. Het laatste thema, Vliegende verzorgers, gaat over de snelheid en impact van technologische ontwikkelingen, en kijkt naar de toekomst van de zorg. Wat is er mogelijk met robotisering en wat zijn

FWG Trendrapport

De zorg, ongelijk voor iedereen

2017FW

G TREN

DRAPPORT

DE ZORG

, ON

GElijk vO

OR iEDEREEN

Het FWG Trendrapport ‘De zorg, ongelijk voor iedereen’, geeft inzicht in de meest toonaangevende trends en ontwikkelingen in de zorg. De beweging die in dit rapport geschetst wordt, gaat over zorg die steeds meer maatwerk is. Zorg die steeds meer het unieke verhaal van de cliënt centraal stelt, zijn leven in de volle breedte. En die breedte roept meteen de volgende vraag op: wat is nog zorg? Met de ingezette ontschotting, en de toenemende samenwerking tussen branches, lijnen en domeinen, vervagen de grenzen van de sector gezondheidszorg. Alles is gezondheid en de belangrijkste uitkomst wordt het maatschappelijk rendement. Het trendrapport schetst mooie voorbeelden van nieuwe technologie, gaat in op ‘empathisch wonen’ en neemt u mee in de toekomst van werk.

isbn/ean : 978-90-78497-12-7

Hoofdthema’s FWG Trendrap-port

FWG Trend-rapport 2017

3

effecten hiervan op het werken in de zorg? Het volledige trendrapport is te downloaden op www.fwg.nl en op www.zorgtrend.nl zijn de ontwikkelingen kwantitatief geladen.

De gehandicaptenzorg

Voor u ligt het Brancheboekje Gehandicaptenzorg. De gehandicaptenzorg is een sector met een zeer diverse populatie, een breed palet aan ondersteuningsvragen en een grote verscheidenheid aan woonvormen. De belangrijkste trends voor de gehandicaptenzorg beschrijven we in de volgende hoofdstukken:

• De populatie groeit • Het gewone leven• Waardegedreven financieren• Boeien en binden• Virtuele begeleiders

In het laatste hoofdstuk leest u wat de beschreven trends en ontwikkelingen in de branche betekenen voor het werken in de gehandicaptenzorg. De informatie en de doorvertaling van de thema’s naar effecten op organisaties en functies, kunnen organisaties gebruiken om tijdig in te spelen op veranderingen.

De populatie groeitVoor de komende jaren wordt er een groei verwacht van de gehandicaptenzorg. Er zijn een aantal ontwikkelingen die er samen voor zorgen dat de populatie groeit en verandert.

• Door technologische mogelijkheden hebben kinderen met een aangeboren afwijking meer kans om te overleven.2

• Mensen met een verstandelijke handicap leven langer. Er is daardoor niet alleen sprake van een groei van het aantal cliënten, er is ook een toename van de zorgvraag waarneembaar. Diverse onderzoeken laten zien dat oudere verstandelijk gehandicapten een grotere

4

kans hebben op het ontwikkelen van overgewicht, botontkalking, psychiatrische problematiek, hart- en vaatziekten, zintuiglijke beperkingen en vroege dementie.3 Ook krijgen zij eerder te maken met ouderdomsziekten dan de rest van de bevolking.

• Ook bij andere doelgroepen binnen de gehandicaptenzorg is er een toename van cliënten met zorgvragen die zich over meerdere domeinen uitstrekken. De zorg wordt complexer.

• Het aantal baby’s met een verstandelijke beperking blijft stabiel, ondanks toegenomen mogelijkheden van prenatale diagnostiek.4 Dit wordt in het kader hieronder toegelicht.5, 6

• Naast een groei van het aantal zorgvragers en de omvang van hun zorgvraag, zien we ook een toenemende vraag naar ondersteuning. Mensen met een beperking worden geacht steeds meer volwaardig mee te doen in de maatschappij en dit heeft invloed op de zorgvraag.7

• In de toekomst lijkt het mogelijk om DNA te repareren (ook wel aangeduid als de CRISPR/CAS9 techniek). Het is echter nog niet duidelijk wat dit gaat betekenen voor de populatie gehandicapten.8

Contra-intuïtief? Tijdens de trendsessies was er veel aandacht voor veranderingen in de populatie. Het feit dat de populatie de komende jaren zal toenemen, ging voor veel deelnemers tegen hun gevoel in. De uitleg is als volgt.

• Spontane mutaties zullen blijven bestaan. Onderzoek van de Nijmeegse hoogleraar Brunner heeft aangetoond dat 40-60 procent van de verstandelijke handicaps ontstaat door spontane genmutaties. Deze genmutaties zijn niet te ondervangen met selectieve prenatale screening.

• In Nederland maken relatief weinig vrouwen gebruik van prenatale screening. En als zij dit wel doen dan kiest een groot deel niet voor het afbreken van de zwangerschap.6

• De levensverwachting neemt toe, ook voor mensen met een handicap.

5

Het gewone levenIn het trendrapport schetsen we de ontwikkeling ‘Alles is gezondheid’. Als je als zorgprofessional wilt bijdragen aan kwaliteit van leven, dan dien je de mens in zijn totaliteit te benaderen. Dit past bij het concept ‘positieve gezondheid’ dat Machteld Huber in 2012 introduceerde, waarbij gezondheid wordt gezien als ‘het vermogen van mensen om met de fysieke, emotionele en sociale levensuitdagingen om te gaan en zoveel mogelijk eigen regie te voeren’.9 Daarmee is gezondheid niet langer de aan- of afwezigheid van ziekte en behoort het niet meer strikt tot het domein van de zorgprofessional. Het behoort aan ons allemaal. Dit zien we ook in de gehandicaptenzorg. Zo gaf een gehandicaptenzorgorganisatie aan: “Wij zijn geen organisatie meer voor gehandicaptenzorg, wij ondersteunen bij leven.” Deze ontwikkeling leidt tot een verbreding van de branche, meer samenwerking met het informele netwerk, meer samenwerking met andere organisaties en meer zoeken naar maatwerkoplossingen in wonen en werken.

‘Positieve gezondheid’ in de gehandicap-tenzorg

De branche verbreedt zich

Een bredere kijk op gezondheid en ondersteuning betekent voor veel gehandicaptenorganisaties een (nog verdere) integratie van taken op het gebied van zorg, welzijn en maatschappelijke ondersteuning. Zorgorganisaties creëren bij voorkeur een breder aanbod van diensten voor hun cliënten

6

op meerdere domeinen van het leven: wonen, werken, zorg, vrije tijd, dagbesteding, naar school gaan en opvoeding. Het leven van cliënten speelt zich bij voorkeur steeds meer af buiten de muren van de organisatie. Om deze brede aanpak te kunnen verwezenlijken, gaan gehandicaptenzorgorganisaties steeds vaker samenwerkingen aan met andere organisaties in de regio.10 Als gevolg hiervan vervagen domeingrenzen en verbreedt de branche.

Inzet informele netwerk hapert

Bij de beweging dat alles gezondheid is, en dat organisaties ondersteunen bij leven, is er vanzelfsprekend een grotere rol weggelegd voor het informele netwerk. In het trendrapport schreven we over de verbreding van mantelzorg. Ook voor de gehandicaptenzorg speelt dit, zeker bij nieuwe samenlevingsvormen en woonprojecten. Uit onderzoek blijkt echter dat wat het sociale of informele netwerk is, hoe een netwerk van kwetsbare mensen te vergroten, en hoe de samenwerking tussen het sociale netwerk en de professionele zorg er precies uit moet zien, in de gehandicaptenzorg nog te weinig aandacht krijgt.11 Daarnaast wordt het vinden van voldoende vrijwilligers als knelpunt genoemd en blijkt dat het merendeel van de zorgverleners in de gehandicaptenzorg zich niet voldoende competent voelt om samen te werken met vrijwilligers.12 Tijdens de trendsessies vertelden deelnemers dat er daarnaast nog iets anders speelt. In sommige organisaties geldt inmiddels dat de helft van de zorgverleners zelf ook mantelzorger is. Organisaties hebben een mantelzorgbeleid nodig, vanuit het oogpunt van goed werkgeverschap.

Door de ogen van de cliënt

Wanneer kwaliteit van leven van de cliënt steeds meer het uitgangspunt is, groeit het belang om door de ogen van de individuele cliënt te kijken. Een algemeen aanbod op basis van gemiddelden is niet langer voldoende. Het gaat om de juiste zorg, de juiste woonvorm en passende voorziening(en) voor iedere individuele cliënt.

Deze persoonsgerichte benadering is vanaf maart 2017 ook opgenomen in het Kwaliteitskader Gehandicaptenzorg. De Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ) bekijkt tijdens bezoeken of de zorg naast veilig ook persoonsgericht is.

Het leven van cliënten speelt zich bij voorkeur steeds meer af buiten de muren van de organi-satie

De helft van de zorgverleners is zelf ook mantel-zorger

7

En zij kijkt naar de deskundigheid van medewerkers en hoe leidinggevenden ervoor zorgen dat medewerkers goede en veilige zorg kunnen leveren.

In het trendrapport beschreven we dat zorg steeds vaker thuis verleend wordt. Voor de gehandicaptenzorg zien we ook dat steeds meer mensen met een beperking in een kleinschalige (thuis)woonvorm wonen. Wanneer zij medische hulp nodig hebben, zal ook voor hen gelden dat dit vaker in de eerste lijn en thuissituatie geboden wordt.

Zorg wordt steeds vaker thuis verleend

Bij Kwekerij Osdorp in Amsterdam kunnen deelnemers met een indicatie voor dagbesteding een regulier mbo-diploma niveau 1 halen dankzij samenwerking met een ROC.

Maatwerk betekent passen en meten

De persoonsgerichte ontwikkeling vertaalt zich ook naar werken en dagbesteding. Men zoekt steeds meer naar maatwerkoplossingen. We zien dat gemeenten allerlei projecten starten om mensen met een beperking aan het werk te helpen. Maatwerk lukt echter niet altijd. Zo is er soms onvoldoende geld beschikbaar om de vervoerskosten te dekken. Daardoor kunnen cliënten niet altijd naar dagbesteding of werk dat het beste bij hen past. Tijdens de trendsessies hoorden we dat dit vooral een nijpend probleem is in buitengebieden, waar voorzieningen en werk vaak kilometers verderop zijn. De NZa heeft de tarieven inmiddels verhoogd, maar rapporteert dat vervolgonderzoek naar dit knelpunt nog tot 2019 nodig is.13 Een gevolg van het steeds meer ondersteunen bij leven, is dat professionals vaker een spanningsveld ervaren bij het zoeken naar de balans tussen

Men zoekt steeds meer naar maat-werkoplossingen

8

ondersteunen, sturen of overnemen.14 Het gaat dan om het afwegen van de risico’s als een cliënt zichzelf onder- of overschat. Hoewel zorgprofessionals het vaak nog moeilijk vinden om de omslag te maken van ‘zorgen voor’ naar ‘zorgen dat’, zien ze het tegelijkertijd als een uitdaging om maatwerk te leveren binnen de kaders van hun eigen organisatie. Professionals merken dat zij steeds meer per cliënt haalbare en creatieve oplossingen moeten zoeken. We signaleren dat er op het gebied van zelfredzaamheid tools zijn ontwikkeld, zoals digitale spellen en apps om de zelfredzaamheid van mensen met een licht verstandelijke beperking te vergroten. Voorbeelden zijn de HandyApp, die helpt bij het uiten van emoties; de Pictoplanner die helpt een dagstructuur te maken met behulp van pictogrammen; en Willie Webwijs die leert veilig gebruik te maken van het internet.15 Een ander mooi voorbeeld is naarjehuisarts.nl (zie kader).

Er zijn tools voor zelfredzaamheid ontwikkeld

Naarjehuisarts.nl De website naarjehuisarts.nl helpt mensen met een verstandelijke beperking om beter voorbereid naar de huisarts te gaan. De bezoekers krijgen uitleg van webhulp Steffie en kunnen telefoongesprekken oefenen. Met drie uitlegmodules legt Steffie in eenvoudig Nederlands uit wat je kan doen als je je niet lekker voelt.

Grenzen aan integratie en keuzevrijheid

Ondanks goede intenties om iedere burger aan de maatschappij mee te laten doen, is er ook kritiek op de toenemende integratie van verstandelijk gehandicapten (en andere kwetsbare mensen) in ‘gewone wijken’. Nadat het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP) vorig jaar vraagtekens plaatste bij de geclaimde successen, trekken ook begeleiders zelf steeds vaker aan de bel.16 Keuzevrijheid is een groot goed, maar deze vrijheid kan niet zover doorschieten dat mensen die het niet aankunnen in hoge mate verantwoordelijk worden gemaakt voor hun eigen levensgeluk.17

Er is ook kritiek op de toenemende integratie

9

Loon naar werkenMet de komst van de Participatiewet in 2015 moesten alle sociale werkplaatsen worden afgebouwd.17 Iedereen moest doorstromen naar regulier werk. Dit bleek niet haalbaar. Inmiddels bieden gemeenten ‘beschut werk’ aan. Het heeft voor velen een wrange bijsmaak omdat er in de huidige sociale werkplaatsen precies hetzelfde als voorheen gebeurt. Maar nu onder een andere naam en met een slechtere beloning.17 Ook rondom het wetsvoorstel van staatsecretaris Van Ark was er veel discussie over eerlijke kansen en eerlijke beloning. Het wetsvoorstel moet het aantrekkelijker maken voor werkgevers om mensen met een beperking in dienst te nemen. Werkgevers hoeven maar een deel van het minimumloon te betalen, en de werknemer moet voor het overige deel zelf subsidie uit de bijstand aanvragen. Veel mensen zijn tegen het voorstel en vinden het een vorm van discriminatie. Zo zullen arbeidsgehandicapten minder pensioen opbouwen, en het recht op WW zal vervallen.

Waardegedreven financieren Bij de ontwikkelingen dat alles gezondheid is, organisaties steeds meer ondersteunen bij leven en samen met cliënten naar maatwerkoplossingen zoeken, wordt de roep om passende financieringsvormen luider. Waardegedreven zorg en waardegedreven financieringsmodellen zijn in opkomst. Cliënt en professional bepalen samen wat passende zorg en ondersteuning is, en de financiering is daarbij volgend. Voorzichtig zijn de eerste stappen richting persoonsvolgende bekostiging gezet.18 Het echt centraal stellen van de cliënt en diens context leidt ook tot het wezenlijk anders organiseren van zorg. Bijvoorbeeld bij gehandicaptenorganisatie Stichting JP van den Bent zijn de meeste cliënten vanwege hun verstandelijke beperking langdurig aangewezen op zorg. Verplicht herindiceren is voor deze cliënten en hun familie niet alleen onnodig, maar ook confronterend. Daarom kwamen zij, samen met het CIZ, tot een ‘indicatie voor onbepaalde tijd’. Medewerkers hoeven nu alleen een herindicatie aan te vragen bij een verandering.

10

Persoonsvolgende bekostigingGehandicaptenzorgorganisatie Philadelphia en zorgverzekeraar Menzis hebben in april 2018 het eerste meerjarige contract gesloten in de Wlz dat is gebaseerd op kwaliteit zoals die door cliënten wordt ervaren. Bestuursvoorzitter van Philadelphia Greet Prins: “We gebruiken geen afvinklijstjes meer met algemene kwaliteitseisen, zoals het aantal artsen gehandicaptenzorg dat we op de loonlijst hebben staan. Dit is veel uitdagender: we moeten gaan uitvinden waar de cliënt zich nog niet gezien voelt.” Philadelphia kan onder dit contract volledige persoonsvolgende bekostiging doorvoeren.18

Tegenbeweging naar beheersing en controle

Persoonsvolgende bekostiging en waardegedreven financiering passen bij de bredere ontwikkeling dat alles gezondheid is en dat maatwerk nodig is om bij te dragen aan kwaliteit van leven. Er zijn echter ook signalen die duiden op een beweging naar kostenbeheersing en controle. Bij het persoonsgebonden budget (PGB), hét middel om cliënten eigen regie te geven, neigt men naar maatregelen om de kosten niet verder te laten stijgen. Skipr berichtte eind 2017 over een forse toename in de uitgaven voor het PGB.19 Zorgkantoren maakten kenbaar dat zij onvoldoende mogelijkheden hebben om de uitgaven aan het PGB in de langdurige zorg te controleren. We verwachten dat er in de komende tijd een tegenbeweging komt om de kosten te beheersen en controlemogelijkheden te vergroten. Het SCP rapporteert dat ouders van kinderen met een beperking vrezen dat het PGB zal verdwijnen. Vooral ouders die zelf een woonvorm opzetten voor hun kinderen zijn bezorgd over de toekomst.20, 21

Organisaties worstelen met aanvullende diensten

Met meer nadruk op het gewone leven en maatwerk, gaan gehandicapten-organisaties meer samenwerking aan met anderen én breiden zij daarnaast hun eigen pakket aan diensten uit. Naast wonen, verzorging, maaltijden en ontspanning bieden zorgorganisaties steeds meer ‘service’ aan. Tijdens de trendsessies werd er echter een kanttekening bij deze ontwikkeling geplaatst. Zo zijn er organisaties die nu bepaalde diensten tegen betaling als service aanbieden, terwijl deze voorheen door de Wlz werden vergoed en bij de totaalprijs waren inbegrepen. Voor de komende jaren wordt het

Toename uit-gaven voor het PGB

11

voor organisaties steeds belangrijker om te bepalen welke diensten zij aanbieden en welke niet. Welke gebouwen blijft men aanhouden (ook gezien de volledige verantwoordelijkheid voor vastgoed), en welke niet? Wat doe je zelf en waar zoek je samenwerking met anderen? Houd je bijvoorbeeld zelf een zwembad open? Wat mag je aan vergoeding vragen van cliënten? Bij deze vragen is het niet afdoende om professionals op een creatieve manier maatwerk-oplossingen voor iedere cliënt te laten zoeken; hier zal men op organisatieniveau mee aan de slag moeten.

Boeien en binden Het werven en behouden van voldoende personeel is de komende jaren (opnieuw) zeer relevant voor de gehandicaptenzorg. Na jaren van bezuinigingen, collectieve ontslagen en reorganisaties, gaat alle aandacht nu weer uit naar tekorten op de arbeidsmarkt. Vooral op mbo-4- en hbo-niveau ontstaan tekorten en werkgevers hebben het moeilijk om voldoende verpleegkundigen aan zich te verbinden.22

10.000 nieuwe medewerkers nodig

De verwachting is dat er in 2020 voor de gehandicaptenzorg 10.000 nieuwe medewerkers nodig zijn om aan de zorgvraag te kunnen voldoen. Echter, de instroom van nieuwe medewerkers, komend vanaf beroepsopleidingen, krimpt 13,5 procent.23 De gehandicaptenzorg kampt, net als de ouderenzorg, met een slecht imago.24 Studenten vinden deze branches te weinig uitdagend en vinden de werkdruk te hoog. In het trendrapport beschreven we dat er over de gehandicaptenzorg vooroordelen bestaan als ‘veel sprake van agressie’, ‘cliënten kunnen niets’ of ‘je staat er als begeleider alleen voor’. Tijdens de trendsessies vertelden organisaties dat zij personeel proberen te werven en te behouden door hechte samenwerkingsrelaties met mbo’s en hbo’s aan te gaan, stagiaires proberen aan te nemen en eigen ‘academies’ op te zetten. De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN) start opnieuw haar Facebookcampagne, ‘Wát een vak’. Dit keer gericht op zij-instromers.25

Ouderen- en gehandicapten-zorg kampen met een slecht imago

12

De arbeidsmarktproblemen zijn het grootst bij zeer zorg-intensieve cliënten zoals ernstig meervoudig beperkte kinderen met complexe medische problemen, en verstandelijk gehandicapten met agressief gedrag.26 De hoge zorgzwaarte en gedragsproblemen van deze cliënten vragen om zeer specifieke deskundigheid. Gezien de ontwikkelingen in de populatie (meer ouderen, meer medische problematiek), heeft beroepsorganisatie V&VN bericht dat er meer behoefte is aan somatische verpleegkundige expertise in teams.27 Er is inmiddels een expertisegebied verstandelijke gehandicaptenzorg ontwikkeld, als aanvulling op de agogisch gerichte begeleidingscultuur.30 Tegelijkertijd is er behoefte aan medewerkers van het ‘gewone leven’, menselijkheid, ‘gewoon doen’ en betekenisgeving. Dat is precies waar de gehandicaptenzorg haar evenwicht zoekt: professionaliteit en ‘gewoon doen’.

Virtuele begeleidersIn het trendrapport zagen we dat technologische ontwikkelingen in de zorg een grote vlucht nemen. Afgaand op de signalen staan we aan de vooravond van een enorme revolutie. We lichten er hier voor de gehandicaptenzorg enkele ontwikkelingen uit.

Virtuele Droomvlucht Efteling12 april jl. opende de Efteling speciaal voor bezoekers met een beperking de Virtuele Droomvlucht. Bezoekers met een rolstoel kunnen nu deze attractie ervaren met de muziek, geuren en wind in hun gezicht.28

Er is meer behoefte aan somatische ver-pleegkundige expertise

13

Telemonitoring en domotica maken het mogelijk cliënten op afstand te monitoren en begeleiden. Zo zijn er uitluistersystemen om 24/7 toezicht te bieden. Er worden steeds meer sensoren toegepast die signalen kunnen afgeven, bijvoorbeeld bij vallen, of wanneer een luier te verschonen. Studenten van de TU Eindhoven bedachten de ‘vliegende verzorgers’: drones die ’s morgens kleding aanreiken aan een cliënt of hulpdiensten alarmeren. Maar een drone zou ook een extra controleur kunnen zijn bij het verdelen en verstrekken van medicatie, of mee kunnen gaan met cliënten als gids naar hun werk of dagbesteding. Een ander voorbeeld van een technologische ontwikkeling is dat cliënten door middel van augmented en virtual reality voorlichting kunnen ontvangen. Denk daarbij aan visualisaties of hologrammen. Zo zou een hologram een cliënt kunnen voorbereiden op sociale gebeurtenissen, uitleg kunnen geven over werk, geld, seksualiteit, of kunnen voorbereiden op medische ingrepen. Daarnaast is het mogelijk om op andere manieren deel te nemen aan evenementen en belevenissen. Zo opende pretpark de Efteling een virtual reality-attractie, speciaal voor mensen met een beperking (zie kader).28

Mag alles wat kan?

De snelheid en de potentiële impact van technologische ontwikkelingen wakkeren veel discussie aan. Aan de ene kant ontstaan er (medisch ethische) discussies over de maakbaarheid van de mens. In hoeverre is de mens maakbaar, en wat betekent dit (op de lange termijn) voor de acceptatie van mensen met een handicap? En meer specifiek ten aanzien van robotisering: in hoeverre moeten we ons voorbereiden op hele andere manieren van werken, of zelfs op een wereld zonder werk? Is de robot in staat de mens te vervangen?

Voorlichting door middel van augmented en virtual reality

Orcam: een bril die teksten voorleestDeze nieuwe bril leest teksten voor aan blinden en slechtzienden. OrCam heeft aan de zijkant een klein cameraatje dat correspondeert met een kleine draagbare computer in de broekzak. Als de gebruiker ergens naar wijst, leest de OrCam de aangewezen tekst zachtjes voor.

14

Met de enorme toename aan technische mogelijkheden, rijst de vraag ‘mag alles wat medisch en technisch kan?’ Medisch ethici zullen meer dan ooit nodig zijn om te helpen om verschillende waarden tegen elkaar af te wegen.29, 30

‘Mind the gap’

Het trendrapport beschrijft hoe zorgorganisaties zich vooralsnog op het korte-termijn-personeelstekort richten. Ook in de gehandicaptenzorg gaat de focus naar het nu, naar vandaag, naar het oplossen van urgente (personeels-)problemen in de eigen organisatie. Gezien de snelheid van technologische ontwikkelingen zou de toekomst meer centraal mogen staan in de huidige arbeidsmarktdiscussies. Een arbeidsmarktagenda, waarin technologische ontwikkelingen zijn meegenomen, is nodig om toekomstbestendig te zijn. Dit geldt zeker voor de gehandicaptenzorg, waar er in al in 2020 meer dan 10.000 nieuwe medewerkers nodig zullen zijn.

Effecten op werkHet trendrapport beschrijft de belangrijkste trends en ontwikkelingen voor de zorgsector als geheel. In voorgaande paragrafen zijn deze ontwikkelingen concreet en specifiek naar de branche gehandicaptenzorg vertaald. In deze paragraaf werken we, als laatste stap, de thema’s en trends uit naar effecten op het werken in de gehandicaptenzorg en naar functies. We zien een groeiende behoefte aan somatisch geschoolde professionals; professionals die samen met cliënten en familie naar maatwerk-oplossingen kunnen zoeken; professionals die kennis kunnen overbrengen aan andere (eerstelijns-)professionals; professionals met technologische kennis en vaardigheden; en samenwerking met medisch ethici. We lichten deze effecten hieronder toe.

• Vanwege veranderingen in de populatie (vergrijzing, complexere zorgvragen, meer medische zorgvragen) zal er meer behoefte komen aan somatisch geschoold personeel. Denk daarbij aan de verpleegkundigen verstandelijk gehandicapten. Gehandicaptenorganisaties zullen in de toekomst naast agogisch, iets meer somatisch geschoolde verpleegkundigen nodig hebben.

De toekomst zou meer centraal mogen staan in de huidige arbeidsmarkt-discussies

We zien een groeiende behoefte aan samenwerking met medisch ethici

15

• Er is behoefte aan meer aandacht voor participatie van gehandicapten in de samenleving. Hiertoe is samen met enkele hogescholen het initiatief genomen tot een Associate Degree Sociaal Werk in de Zorg op niveau 5.

• Het streven van organisaties naar meer zelfsturing (managementlagen die verdwijnen, verantwoordelijkheden die lager worden belegd) betekent dat er hogere eisen aan competenties als samenwerken en resultaatverantwoordelijkheid van medewerkers worden gesteld. 31

• Vanuit de ontwikkeling dat gehandicaptenzorgorganisaties steeds meer ondersteunen bij leven en dat gezondheid met alles samenhangt, zal er van professionals meer gevraagd worden om maatwerk voor iedere cliënt te bieden. Steeds vaker zullen zij creatieve, haalbare oplossingen bedenken voor wonen, werken, dagbesteding en ondersteunen bij leven. Zij zullen vaker samenwerken met andere organisaties, ook buiten het zorgdomein.

• Vanuit de beweging naar meer eigen regie en zelfmanagement, krijgt de zorgprofessional een rol in het bespreken van de leefstijl van cliënten en het belang van een gezonde sociale en fysieke omgeving.

• De zorg en behandeling van patiënten vindt steeds vaker in de eerstelijnszorg en thuissituatie plaats (sociaal domein), dit geldt ook voor mensen met een beperking. Daardoor zal het overdragen van specialistische kennis op het gebied van gezondheidsproblemen en gehandicaptenzorg aan collega’s in de eerstelijnszorg belangrijker worden. De competenties samenwerken en netwerken worden daarmee ook steeds belangrijker. Er zijn voorbeelden dat professionals uit de gehandicaptenzorg deelnemen aan een spreekuur bij een eerstelijnszorgorganisatie.32

• Technologische ontwikkelingen zullen nieuwe kennis en vaardigheden van medewerkers vragen. Zorgverleners zullen moeten leren werken met technologie, onder andere uitluistersystemen, sensoren en technieken om op nieuwe manieren (op afstand) te communiceren met cliënten. Daarnaast zijn er vaardigheden nodig om gegevens uit zelfmeetapparatuur te interpreteren en beoordelen. Te denken valt ook aan medewerkers die een virtuele oefenomgeving kunnen aanbieden aan cliënten.

• Er ontstaat meer behoefte aan medisch ethici, die zorgprofessionals kunnen ondersteunen. Enerzijds omdat er meer technisch mogelijk is, anderzijds wordt door de toename van eigen regie, meer

16

maatwerk, en nieuwe samenwerkingsvormen de inschatting van de medewerker steeds belangrijker. Medisch ethici kunnen personeel ondersteunen bij vragen.

In tijden van krapte op de arbeidsmarkt vraagt het veel om te werken aan een lange-termijn-HR-strategie. Toch vragen de veranderingen in de populatie, de trends en ontwikkelingen in de zorgsector en branche, en de technologische ontwikkelingen om een visie. We hopen dat gehandicaptenzorgorganisaties de informatie in dit brancheboekje gebruiken om tijdig op veranderingen in te spelen. Bent u klaar voor de toekomst?

Het FWG onderzoekspanel geeft u tot slot het volgende mee:

Geef medewerkers de ruimte en de kennis om samen met de cliënt leefplezier te ontwikkelen. Zet ervaringsdeskundigen in om teams te helpen door de ogen van de cliënt te kijken.

17

Bronnen

1 FWG, FWG Trendrapport ‘De zorg, ongelijk voor iedereen’, oktober 20172 TNO, Trendanalyse verstandelijk gehandicaptenzorg, januari 20113 VGN, Kenmerken van ouderen met verstandelijke beperkingen, 1 oktober 2015 4 SCP, Steeds meer verstandelijk gehandicapten, 10 maart 20105 Tweede kamer, Prenatale screening, 21 februari 20176 NRC, Worden er straks alleen nog perfecte baby’s geboren? 30 september 20167 VNG, Ratificatie van VN-verdrag gehandicapten: VNG-reactie, 14 juli 20168 BioNieuws, Crispr-Cas: Nu al een onmisbare genetische gereedschapskist, 24 februari 20189 Alles is gezondheid (www.allesisgezondheid.nl) 10 AZW, Toekomstverkenning voor de branche gehandicaptenzorg, september 201511 Nictiz, Thesaurus zorg en welzijn, 9 januari 201712 NIVEL, Inspelen op veranderingen in de zorg, 201613 NZa, Nieuwe verdeling budgetten langdurige zorg in 2018, 11 september 201714 KPMG, Tranzo & Vilans, De wet langdurige zorg in de verzorging, verpleging en gehandicaptenzorg, mei 201715 Kennisplein gehandicaptenzorg, Allemaal digitaal, juni 201616 Trouw, Gehandicapte kan in instelling gelukkig zijn, 17 april 201717 Trouw, Beschut werk blijkt in praktijk veredelde sociale werkvoorziening, 25 november 201718 Zorgvisie, Menzis en Philadelphia sluiten eerste uitkomstcontract gehandicaptenzorg, 17 april 201819 Skipr, Pgb-uitgaven stijgen met miljoenen, 28 juni 201720 SCP, Net als thuis, 17 april 201821 Zorgvisie, Kleinschalige woonvormen gehandicapte kinderen onder druk, 17 april 2018 22 Kiwa CAOP, Personeel opleiden in verpleeghuizen, 1 december 201623 VGN, Arbeidsmarktonderzoek gehandicaptenzorg. Effect van transitie op organisatie en medewerker, 6 april 201724 Rene Smid, Waarom willen hbo-opgeleide verpleegkundigen niet in de ouderenzorg werken? 16 april 201825 VGN, Van kapper tot begeleider gehandicaptenzorg, 27 maart 2018

18

26 VGN, Schrijven aan de politiek, 201727 V&VN, Expertisegebied verstandelijk gehandicaptenzorg, 11 oktober 201628 Efteling, Efteling komt met virtuele beleving van Droomvlucht, 21 november 201729 Medisch Contact, Bespreek ethische dilemma’s in moreel beraad, 27 januari 201630 CEG, Medische Ethiek, 201631 AZW, Toekomstverkenning voor de branche Gehandicaptenzorg. Vraag en aanbod van verplegend, verzorgend en sociaal-agogisch personeel 2015-2019, oktober 201532 ’s Heeren Loo, Steeds meer patiënten met een verstandelijke beperking bij de huisarts, 20 juni 2015

Lunettenbaan 593524 GA Utrecht

Postbus 852663508 AG Utrecht

T 030 - 2669 400

servicepunt@fwg.nlwww.fwg.nl

Dit brancheboekje is onderdeel van een reeks van vijf en is een uitbreiding op het FWG Trendrapport.

FWG Trendrapport

BrancheboekjeEerstelijnszorg

FWG Trendrapport

BrancheboekjeGeestelijke gezondheidszorg

FWG Trendrapport

BrancheboekjeGehandicaptenzorg

FWG Trendrapport

BrancheboekjeVerpleeg- en Verzorgings-huizen en Thuiszorg

FWG Trendrapport

BrancheboekjeZiekenhuiszorg