2

Brabant Voedselwijs & Voedselvaardig

Voedsel1000 Werkplaats Educatie en Bewustwording

Ander gedrag is de sleutel voor transformatie van ons voedselsysteem; daar heb je educatie en bewustwording voor nodig. Middels de in dit voorstel beschreven veranderaanpak, krijgt iédereen de beschikking over de benodigde kennis en vaardigheden om bewuste en duurzame keuzes te maken ten aanzien van voeding. Werkplaatsleden: Fientje Bax, Ad de Beer, Martien Bos, Miriam van de Broek, Gerrit Coppens, Johan van Dommelen, Wilbert Egelmeers, Henk van Ewijk, Marloes Hoevenaars, Anne-Marie Maas, Ilka van der Meijden, Judith Piek, Peter Reiters, Peter Ribbers, Corrie Smulders, Danielle Vissers, Tonny van de Wiel, Siegfried Willems, Michiel de Wit

31 mei 2019

2

Inhoud 1. Visie: Brabant voedselwijs en voedselvaardig ........................................................................................... 3

1.1 Voedsel: de bron van ons leven .......................................................................................................... 3

1.2 Voedseltoekomstbeeld: het is 2023 ................................................................................................... 3

2. Hoe gaan we het doen................................................................................................................................ 5

2.1 Zeven werkende principes .................................................................................................................. 5

3. Wat gaan we doen ...................................................................................................................................... 5

3.1 Regio’s en voedselcoaches ................................................................................................................. 7

3.2 Veranderaanpak en communicatie..................................................................................................... 9

3.3 Toolbox ............................................................................................................................................. 12

3.4 Monitoren en bijsturen .................................................................................................................... 13

4. Waarom doen we het? ............................................................................................................................. 14

4.1 Wat is er al ........................................................................................................................................ 14

4.2 Daarom: Voedselwijs en Voedselvaardig .......................................................................................... 16

5. Uitvoering ................................................................................................................................................. 17

5.1 Planontwikkeling .............................................................................................................................. 17

Nawoord ........................................................................................................................................................... 18

Bijlage 1 Brabant Voedselwijs en Voedselvaardig in 2023 .......................................................................... 19

Bijlage 2 De 5 O’s ......................................................................................................................................... 19

Bijlage 3 Wat moet er anders met het Nederlandse voedselsysteem in visuals ........................................ 21

3

1. Visie: Brabant voedselwijs en voedselvaardig

1.1 Voedsel: de bron van ons leven

Voedsel is de bron van ons leven, het is een manier van zijn: ‘je bent wat je eet!’ We voelen allemaal aan

dat ons voedselsysteem moet veranderen. In ons dagelijks leven worden de signalen daarvan alsmaar

zichtbaarder. Het huidige voedselsysteem heeft nadelige effecten voor natuur en leefomgeving. Het is

schadelijk voor gezondheid en welzijn van mens en dier. De schaalvergroting en intensivering, die eerder

zorgde voor voldoende betaalbaar voedsel voor iedereen, loopt tegen grenzen aan. Ook ons

consumptiepatroon is niet volhoudbaar en slecht voor de volksgezondheid. Hoe zorgen we voor een

voedselsysteem dat goed is voor mens, dier én omgeving? Aan de basis daarvan staat de vraag: hoe krijgt

iédereen de beschikking over de benodigde kennis en vaardigheden om bewuste keuzes te maken?

In onze Werkplaats Educatie en Bewustwording wordt het al snel duidelijk. We hebben allemaal onze

wensen, waarden en ideeën over een beter, duurzaam voedselsysteem en de weg om er te komen. Wat zou

er gebeuren als we al onze initiatieven kunnen uitvoeren? Als we samen zouden kunnen gaan handelen en

experimenteren? Wat kunnen we leren van al bestaande initiatieven? Wat werkt wel en niet?

In de werkplaats Educatie en Bewustwording zien we een gewenst toekomstbeeld voor Provincie Noord-

Brabant dat ruimte laat voor eigenheid. Het is een toekomst waar actieve en vitale burgers met elkaar in

verbinding, voedselwijs en voedselvaardig zijn. Wat betekent dat nu precies?

1.2 Voedseltoekomstbeeld: het is 2023

In 2023 bestaat Provincie Noord-Brabant uit hechte, lokale voedselcollectieven (afgekort LVCs) oftewel

clubkes in goed Brabants. Lokale voedselcollectieven, die op hun eigen wijze bezig zijn met één of meerdere

voedselthema’s en altijd met inzet van educatie en bewustwording. Gebaseerd op gedeelde waarden en

passie om iets te willen doen aan het voedselsysteem van destijds. En gebaseerd op een groeiend gevoel

van urgentie voor lekker, eerlijk en gezond voedsel dat goed is voor mens, dier én omgeving. Deze mensen

vonden elkaar en zijn aan de slag gegaan.

De groepjes begonnen klein. Maar al gauw groeiden de lokale voedselcollectieven en werden ze groter.

Onderweg leerden ze van andere voedselcollectieven en werd hun invloed op hun eigen, nabije

voedselomgeving alsmaar groter. Het ene collectief startte gezamenlijk een boerderij of een voedselbos,

een ander ging met kinderen gezond koken bij boeren, scholen of op een vaste plek. Sommigen startten

samen een moestuin op een dak midden in de stad. Weer anderen vermarktten Brabants voedsel direct

van grond tot mond. Er waren er zelfs, die dit allemaal deden.

In de loop der tijd zijn lokaal en regionaal steeds meer verbindingen ontstaan tussen scholen, boeren,

ondernemers, overheden en inwoners van Brabant. En met deze verbindingen ontstaan weer nieuwe

lokale voedselcollectieven, nieuwe clubkes. Ieder initiatief is lokaal maatwerk, initieel startend vanuit

gedeelde waarden en de passie om onze voedseltoekomst beter te maken en de Brabanders te leren

om bewuste voedselkeuzes te maken. Met ruimte voor eigenheid en experimenteren.

4

Met het ontstaan van deze voedselcollectieven, gebeurt er iets bijzonders. Mensen met verschillende

achtergronden en manieren van kijken gaan met hart, hoofd en handen aan de slag met voedsel. Het

respect voor voedsel groeit, de waardering voor de bronnen van ons voedsel neemt zienderogen toe en er

ontstaan nieuwe inzichten en vaardigheden vanuit een andere houding, anders kijken naar voedsel. Kennis

van en over voedsel en gerelateerde voedselthema’s, wordt voor de Brabanders meer en meer

gemeengoed. Brabantse kinderen krijgen met lokaal maatwerk, voedselwijsheid en -vaardigheid met de

paplepel ingegoten.

Sinds 2019 begon Provincie Noord-Brabant de lokale voedselcollectieven gericht te ondersteunen. Vanuit de

overtuiging dat je moet samenwerken en experimenteren met vertegenwoordigers van het héle

voedselsysteem. Dus met consumenten, voedselproducenten, voedingsmiddelenindustrie, tussenhandel,

supermarkten, horeca, onderwijs- en kennisinstellingen, overheden. Die ondersteuning bleek terecht! Niet

alleen met subsidies, maar ook met voedselcoaches. Deze facilitators zijn de versnellers, de inspiratoren en

bieden raad en daad met concrete handvatten hoe je als initiatiefnemers aan de slag kunt gaan. Er is een

gereedschapskist ontwikkeld met on- en offline handvatten ter ondersteuning van de LVCs, waaronder een

matchmaking website en een LVC-stappenplan. De acties die regionaal en lokaal zijn ingezet en de

voedselsysteem vraagstukken die hieruit ontstonden, zijn internationaal met een groot netwerk van

geïnteresseerden gedeeld en besproken via de Brabantse hub #UlabNB. Provincie Noord-Brabant had hier al

eerder positieve ervaringen mee opgedaan in 2015 en 2016 (brabanthub). Zo is lokaal, regionaal en zelfs

internationaal samengewerkt aan oplossingen voor een beter, duurzamer voedselsysteem. Provincie Noord-

Brabant begon al gauw met het meten van de voortgang. Met de LVCs kon er vervolgens verder worden

bijgestuurd naar een duurzamer voedselsysteem. De resultaten namen en nemen exponentieel toe.

En dit alles gebeurt en groeit anno 2023 nog steeds! De investering verdient zich inmiddels terug. Vanuit heel Nederland komt men in proeftuin Brabant kijken en van de LVCs leren. De Provincie helpt andere overheden met het uitrollen van een soortgelijke aanpak. Ook internationaal staat Provincie Noord-Brabant met haar inwoners op de kaart als wereldwijde koploper en vernieuwer van het voedselsysteem. Het is een inspiratiebron voor veel regio’s, waar de grenzen inmiddels zijn bereikt en rampscenario’s zich voltrekken. Van bodemuitputting en onvoldoende waterkwaliteit en -kwantiteit, tot het verdwijnen van natuur en dieren- en plantensoorten. Het leerproces, de groeiende kennis en bewustwording leidt tot het maken van bewuste keuzes en ander gedrag ten aanzien van voedsel, het verwerven en het verwerken ervan. Onze voedselomgeving is meer in balans. De landbouw- en voedselsector werkt meer en meer met respect voor natuur en milieu én voor gezondheid en welzijn van mens en dier. Er zijn innovaties tot stand gekomen, die we niet voor mogelijk hadden gehouden toen we het voorstel van onze werkplaats op 15 juni 2019 aan de Brabantse Voedselraad presenteerden. De Lokale Voedselcollectieven zijn inmiddels een vast onderdeel van de Brabantse cultuur. Onze kinderen weten weer waar ons eten vandaan komt en eten gezond en duurzaam. Niet alleen voor hun eigen welzijn, maar ook voor die van hun kinderen én voor een gezondere aarde.

5

2. Hoe gaan we het doen

Ander gedrag is de sleutel naar transformatie van ons voedselsysteem. Daar heb je educatie en

bewustwording voor nodig. Alle werkplaatsen zijn het daarover unaniem eens. Niet voor niets sprongen

deze begrippen eruit in de gezamenlijk gecreëerde woordenwolk, tijdens de eerste Voedsel1000

bijeenkomst op 19 februari 2019. Ons voorstel, waarin educatie en bewustwording centraal staan, geeft een

belangrijke aanzet voor een ontwikkelstrategie naar gedragsverandering.

2.1 Zeven werkende principes

De werkplaats Educatie en Bewustwording heeft gekeken naar huidige goedlopende Brabantse collectieven.

We stelden ons de volgende vragen: Wat is hun succesformule, dat leidt naar gedragsverandering en

creëren van impact? Wat kan er nog beter? Daaruit hebben we 7 werkende principes naar voedselwijs en

voedselvaardig gedrag afgeleid:

1. Lokaal maatwerk en eigenheid; gebruik maken van de kracht die lokaal al aanwezig is en samen verder

ontwikkelen. Daarbij geen plaatsen overslaan; naast de bloei in de steden extra ondersteuning bieden

aan plaatsen en landelijke gebieden die dit nodig hebben.

2. Bewegen vanuit de energie van Lokale Voedselcollectieven; alles ontstaat omdat mensen het zelf

willen en het samen willen doen.

3. Ervaringsgericht leren door beleven met hart, hoofd en handen; even een lesje of even proeven is niet

genoeg om voedselwijs en -vaardig te worden. Met ervaringsgericht leren kom je tot bewuste keuzes

rond voedsel;

4. Gericht op de gehele levenscyclus van de Brabantse bewoners; wat je eet van baby tot bejaarde,

voedsel in je rol als ouder, in je professionele loopbaan en op je eigen levenspad.

5. Voortbouwen op bestaande initiatieven, deze verbreden en verbinden samen met alle

vertegenwoordigers van de gehele voedselketen; Omwonenden, Overheid, Ondernemingen, Onderwijs

en Omgeving (de 5 O’s, zie bijlage 2).

6. Sociale innovatie, participatie en co-creatie; een kwaliteitsslag en versnelling brengen door nieuwe

vormen van samenwerken. Theory U en Design Thinking bijvoorbeeld zijn geschikt om tot oplossingen

te komen voor complexe maatschappelijke opgaven rondom transformatie van het voedselsysteem.

7. Feedback loops, oftewel een proces van experimenteren, reflecteren en verder optimaliseren. Van

fouten leren en continu verbeteren.

De ontwikkelstrategie zullen we in een volgende fase verder uitwerken. Op de volgende pagina nodigen

we je uit om samen met ons door de proeftuin Brabant te lopen. Hierin vind je een greep uit bestaande

voedseleducatie initiatieven, die zijn aangedragen door de werkplaats Educatie en Bewustwording.

6

7

3. Wat gaan we doen In onze ontwikkelstrategie draait het om meer verbinding en samenhang tussen losse initiatieven, die nu

maar deels bewustwording en impact creëren. Daarvoor willen we de lokale voedselcollectieven laten

ondersteunen door voedselcoaches. Zij coördineren een veranderaanpak op vijf niveaus, ondersteund met

communicatie. Ook ontwikkelen ze een toolbox met concrete handvatten. Tenslotte zorgt monitoring en

evaluatie ervoor dat kan worden bijgestuurd en verder ontwikkeld.

3.1 Regio’s en voedselcoaches

Provincie Noord-Brabant gaat de Lokale Voedselcollectieven in de vier Brabantse regio’s laten faciliteren

door vijf voedselcoaches die als team opereren. Vier coaches voor iedere regio en één coach die landelijk

afstemt en internationaal opschaalt. Gezamenlijk bedienen ze de regio’s, waarbij ze de samenhang

benutten in economische en agrarische activiteiten, recreatie en bestuurlijke samenwerkingsverbanden:

Brabantse Wal /Markiezaat

Baronie

Amerstreek

Dongemond

Langstraat

Maashorst

Peelland

Hart van Brabant

Kempen

Groene Woud

Land van Cuijk

Land van Heusden en Altena

De voedselcoaches starten met een inventarisatie van bestaande initiatieven, het zogenaamde laag

hangende fruit. Door prioriteitstelling en focus zetten ze in op versnelling en verbinding van Lokale

Voedselcollectieven. Vervolgens faciliteren ze de LVCs om gezamenlijk een kwaliteitsslag te maken. Dit doen

ze met inzet van nieuwe vormen van samenwerken, waarbij persoonlijke en collectieve waarden en

manieren van denken het vertrekpunt zijn (zoals Theory U1 en design thinking). De voedselcoaches gaan zo

met de LVCs aan de slag om oplossingen te vinden voor uitdagende voedselthema’s. Door de verschillende

LVCs met elkaar te verbinden en deze faciliterende aanpak, maken ze de gewenste versnelling mogelijk.

Met oog voor de lokale context en eigenheid zullen de voedselcoaches daarnaast een brede inzet van het

lokale voedselcollectief stimuleren, zodat alle vertegenwoordigers van het voedselsysteem betrokken zijn.

Denk hierbij aan boeren, onderwijs, bewoners, maatschappelijke organisaties, lokale overheden, de

bedrijven in de voedselketen en aanverwante bedrijven. De vijf voedselcoaches werken nauw samen via

een digitaal kantoor van waaruit ze de regio’s bedienen.

¹ Theory U is een procesmodel voor transformatie van complexe vraagstukken, zoals het voedselsysteem. Het model neemt je

mee van silo-denken naar systeemdenken. Door diepere lagen van betrokkenheid en het aanboren van verschillende

kennisbronnen, ontstaat er meer kennis en een groter inzicht. Daardoor worden vernieuwende oplossingen zichtbaar.

Door vroegtijdig te experimenteren met prototypen ontstaat een steile leercurve.

8

Concreet voorbeeld 1: Hoe zou het kunnen werken?

De voedselcoaches zetten in op de steden en plekken waar de energie zit om bestaande LVCs te verbinden en verder op te gaan zetten. De voedselcoaches beginnen met een oriëntatie, waar in hun regio’s de kansrijke mogelijkheden zijn en waar extra ondersteuning nodig is. Naast de bestaande initiatieven gaan ze bijvoorbeeld ook op zoek naar ruimtes waar organisaties zitten, waarmee kan worden samengewerkt. Zodat een inspiratie en fascinatie centrum ontstaat, die per locatie anders zal zijn. Bijvoorbeeld een plek in de stad, of bij een (klasse)boer. Maar ook een mooie samenwerking met een zorgcentrum waar ouderen worden betrokken. Jong en oud, boer en burger, overheid en bedrijf, onderwijs en belangenorganisatie; sámen aan de slag met voedsel. In de tuin, in de stal, in een winkel, samen oogsten, samen koken, samen eten, samen voedselwijs en -vaardig worden. De voedselcoaches gaan steeds op maat per gemeente kijken en bespreken wat daar kan en past… Om daarna verder uit te breiden…

Concrete voorbeelden van bestaande initiatieven in 3 categorieën:

Succesvolle, losse initiatieven LVCs rondom één voedselthema LVCs in één regio met meer

op meerdere locaties voedselthema’s

Toenemende impact op gedragsverandering binnen het voedselsysteem

1. Boer in natuur : Zie www.facebook.com/Boer.In.Natuur

2. Smaakcentrum : Zie www.smaakcentrum.nl

3. Altena Kennispoort : Zie www.stichting-altena-kennispoort.nl

3 11

2

9

Er zijn nog veel meer succesvolle initiatieven op het gebied van voedseleducatie. Hieronder hebben we

er enkele uitgelicht. Zie ook de poster met een wandeling door proeftuin Brabant op pagina 6.

Goed Boeren: een Brabant-breed netwerk van 10 innoverende agrarische

bedrijven, die samenwerken aan de transitie naar een duurzame agrarische

sector. Onder andere door het sluiten van kringlopen, goed bodembeheer,

vermarkten van eigen producten, nieuwe relaties met burgers en nieuwe

vormen van financiering. Dit doen ze samen met vele collega-boeren,

maatschappelijke partijen, kennisinstellingen en overheden. Binnen

Provincie Noord-Brabant o.a. met het team FoodUp en het programma

Natuurinclusieve Landbouw. Zie www.goedboeren.nl

Smaaklessen is ontwikkeld door Wageningen University & Research (WUR). Vanuit

de WUR wordt ook EU-Schoolfruit gecoördineerd. Beide programma's zijn gericht

op aandacht voor voeding in het basisonderwijs en worden ondersteund door het

Voedingscentrum. Bij dit landelijke stimuleringsprogramma voor voedseleducatie

en belevend leren voor kinderen zijn onderwijs, overheden, (soms) ondernemers

en andere lokale organisaties betrokken. Het is een mooi effectief lesprogramma,

dat meer zou bereiken als het in een breder verband en met meer O’s ingezet kan

worden. Zie ook www.smaaklessen.nl

Jong Leren Eten 2017-2020, een programma van LNV en VWS (en OCW) gericht op

structurele aandacht in het onderwijs voor voedingseducatie. We zien dit als belangrijk

onderdeel van de toolbox die de voedselcoaches zullen inzetten. Binnen dit programma

is al veel in gang gezet voor 0 - 18 jaar. De Jong Leren Eten makelaars van Noord-Brabant

maken deel uit van de werkplaats. Zij hebben goed in beeld wat er in de provincie speelt

en werken samen met relevante netwerkpartners (RIVM, GGD-GHOR Nederland, JOGG,

onderwijsraden, Voedingscentrum, IVN Nederland en NME-diensten). Zie ook

www.jonglereneten.nl

3.2 Veranderaanpak en communicatie

Einstein:

‘We kunnen een probleem niet oplossen met de denkwijze die het heeft veroorzaakt’ De werkplaats Educatie en Bewustwording heeft een veranderaanpak voor ogen met een diep, blijvend

effect. We willen, gedragsverandering activeren en impact creëren. Impact gericht op de lokale situatie.

De wens om te veranderen komt daarbij vanuit de gedeelde waarden en de passie van de initiatiefnemers

zelf. Deze betrokkenheid geeft de energie, het doorzettingsvermogen en de wil om het voedselsysteem

te veranderen. We willen mensen bewust maken van de impact die zijzelf op het voedselsysteem kunnen

hebben. Dat bereiken we door een gelaagde, bottom-up aanpak: lokaal, regionaal, provinciaal, landelijk

en internationaal.

10

Laag 1. Lokaal

Door het ondersteunen, activeren en verbinden van Lokale Voedselcollectieven, gaan er steeds meer

mensen leren en beleven met hart, hoofd en handen. Dit ervaringsgericht leren samen met anderen leidt

tot nieuwe inzichten (bewustwording), een positievere houding, meer vaardigheden en daarmee ander

gedrag ten aanzien van gezond en duurzaam voedsel.

Zoals eerder aangegeven, faciliteren de voedselcoaches de lokale voedselcollectieven middels nieuwe

vormen van sociale innovatie, geschikt voor het oplossen van complexe vraagstukken. De coaches

stimuleren om vroegtijdig prototypen in te zetten - gewoon beginnen, doen en experimenteren. Via een

continu proces van doen en leren (feedback loops), creëren we een steile leercurve. Van onbewust gedrag

naar inzichten en bewustere keuzes. Ook de combinatie van kennis vanuit alle vertegenwoordigers uit het

voedselsysteem (burgers, ondernemers, ambtenaren, onderwijzers, professionals) zorgt voor versnelling.

Al met al gaan de LVCs de impact op hun voedselomgeving sneller ervaren.

De lokale voedselcollectievenkrijgen daarnaast de beschikking over een communicatie toolbox. Hiermee

krijgen ze handvatten hoe zij hun initiatief zo effectief mogelijk kunnen communiceren met inzet van een

slimme mix van middelen (cross-mediale aanpak). Denk hierbij aan lokale evenementen van LVCs, social

media en websites voor lokale doelgroepen.

Louis Bolk instituut:

’Initiatieven vanuit verschillende invalshoeken geven meer resultaat.’

Concreet voorbeeld van bestaande lokale samenwerking met voedselsysteem vertegenwoordigers:

Altena Kennispoort: Een aantal initiatieven in Altena rond de thematiek van circulaire landbouw,

Foodprint, is beland in de fase van verdieping en verbreding: – Project Waterberging (grip op water) –

Project Akkerranden – Project Pixel farming – Precisie landbouw – Project Waterenergie –

Patrijzenproject Struikwaard– Weidevogelbeheer.

Voor CHIEF (plantaardige eiwitten project) is een eerste bijeenkomst geweest: Vertegenwoordigers van

(lokale) kennis- en onderwijsinstellingen, retail, ondernemingen en landelijke organisaties willen de

ideeën rond een centrum verder vormgeven: een centrum voor Innovatie, Educatie, Fascinatie en

Gezondheid in relatie tot plantaardige eiwitten in de regio Altena.

11

Laag 2. Regionaal

In elk van de vier Brabantse regio’s werken partijen bovengemeentelijk samen, zoals overheid (gemeenten),

ondernemers (MKB), onderwijs, (maatschappelijke) organisaties en omgeving (bewoners).

Vanuit hun inventarisatie zetten de voedselcoaches een matchmaking website op, gericht op

kruisbestuiving. Deze site krijgt een zoek- en filterfunctie op specifieke regio’s en voedselthema’s. Ook

kunnen initiatiefnemers er een oproep plaatsen voor specifieke kennis of ervaringen. Zo kunnen bestaande

én nieuw op te zetten LVCs zelf verbindingen aangaan en kennis ophalen bij ervaringsdeskundigen en

professionals. Basis voor de site is de content van bestaande provinciale websites. De matchmaking website

omvat bovendien een databank met professionals. Deze kunnen hun wetenschap en praktijkkennis inzetten,

afgestemd op de lokale situatie en de doelgroep. Eenmaal opgezet, kan de matchmaking-website worden

aangevuld door bestaande en nieuwe LVCs. De voedselcoaches ondersteunen de matchmaking door

ontmoetingen te regelen. Zo kunnen de lokale activiteiten elkaar onderling versterken.

Laag 3. Provinciaal

We bouwen voort op bestaande provinciale initiatieven, zoals BrabantAgrofood2020, Voedsel1000,

FoodUp!, We are Food, de Landbouw Innovatie Campus en Agrifood Capital. We voegen hier een

kwaliteitsslag aan toe, door Provincie Noord-Brabant verder te activeren als proeftuin en koploper in de

transformatie van het totale voedselsysteem. De monitoring van de inspanningen vanuit de LVCs is hierbij

een belangrijk sturingsmiddel. De monitoring resultaten worden ook benut voor communicatiedoeleinden.

Foodup Landbouw Innovatie Campus

Laag 4. Landelijk

De voedselcoaches weten de kansen voor transformatie van het voedselsysteem optimaal te benutten. Waar mogelijk koppelen ze de LVCs aan landelijke initiatieven, zoals de routes voor de Sustainable Development Goals (SDG). Zie ook www.sdgroutekaart.nl

12

Ook op landelijk niveau wordt zoveel mogelijk aangehaakt bij bestaande initiatieven, met als doel deze

verder te verrijken. Daarnaast kunnen de voedselcoaches proactief verbindingen leggen tussen LVCs en

soortgelijke, inspirerende initiatieven in andere gebieden. Bijvoorbeeld de Voedselfamilies in provincie Zuid-

Holland en in Food Valley met een thuisbasis in Wageningen, provincie Gelderland en zelfs in Zhangzhou,

provincie Fujian in China.

Laag 5. Internationaal

De lokale en regionale acties en de hieruit voortkomende voedselsysteem vraagstukken, worden

internationaal met een groot netwerk van geïnteresseerden gedeeld en besproken. Een geschikt platform

hiervoor is de Brabantse hub #UlabNB. In 2015 en 2016 heeft Provincie Noord-Brabant hier al positieve

ervaringen mee gehad. We verwachten met name veel van de combinatie van de inbreng van de bestaande

Lokale Voedselcollectieven en die van internationale vertegenwoordigers van het voedselsysteem op het

internationale, online platform Deze combinatie zal een brede spin-off opleveren van kennisdeling, nieuwe

verbindingen en inzichten.

Ambassadeurs

Op ieder verander- en communicatieniveau, van lokaal tot (inter)nationaal, zetten we ambassadeurs in: om

mensen te enthousiasmeren, te inspireren en tot actie te bewegen. De ambassadeurs ‘walk the talk’.

Concreet voorbeeld 2: Hoe zou het kunnen werken?

Wie we zoeken? Een bestuurder die de trekkersrol vervult en deuren opent. Een ambassadeur in de top van de overheid: een Commissaris van de Koning, gedeputeerde, burgemeester of wethouder. Daarnaast zoeken we sponsors, bijvoorbeeld plaatselijke Midden- en Kleinbedrijven (MKB) , en banken. Ook betrekken we boegbeelden, zoals een bekende sporter, succesvolle ondernemer, populaire jongere, vlogger, chef-kok, inspirerende helden, rolmodellen en BN’ers.

3.3 Toolbox

Je hebt een goed idee, maar je weet als initiatiefnemer niet hoe en waar te starten. Of hoe je meerdere

vertegenwoordigers van het voedselsysteem aan je project kan koppelen. Voor dit soort vraagstukken komt

er een handige toolbox, oftewel gereedschapskist. Ook hiermee borduren we voort op datgeen wat er al is.

De voedselcoaches stellen in samenwerking met studenten een basis toolbox op, met gebruikmaking van

bestaand materiaal. De toolbox wordt daarna via een iteratief proces (doen – evalueren – optimaliseren)

verder uitgebouwd. Ook wordt hij digitaal beschikbaar gesteld.

Wat kun je zoal in de toolbox vinden?

1. LVC-stappenplan met handvatten en tips: Hoe start je een clubke? Hoe bouw je een Lokaal

Voedselcollectief?

2. Een beknopt communicatieplan met inspiratie voor lokale/regionale evenementen, social media en

websitemodules (on- en offline handvatten).

3. Voedsellespakketten en een doorlopende leerlijn voor jong tot oud, van 0 tot en met 18 jaar. Deze

zijn al beschikbaar via de Jong Leren Eten makelaars.

13

3.4 Monitoren en bijsturen

Het scherpstellen van de doelstellingen ten aanzien van ’gedragsverandering door voedselwijsheid en

voedselvaardigheid’ ziet de werkplaats Educatie en Bewustwording als een reis. De meningen over wat dit

precies behelst en wat nodig is voor een duurzaam, gezond voedselsysteem, zijn divers. Het voedselsysteem

is uitermate complex, met voedselthema’s die elkaar onderling beïnvloeden door gemaakte of te maken

keuzes. Naast de vele belanghebbenden die invloed (kunnen) uitoefenen op ons voedselsysteem. Ons

voorstel is om met een of meer lokale voedselcollectieven de doelstellingen per regio vast te stellen.

Verder stellen we voor dat het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) een cyclisch dashboard ontwikkelt

voor de monitoring en bijsturing op de doelstellingen. Dit met ruimte voor experimenteren en feedback

loops. De monitoring gegevens over de activiteiten en resultaten van de LVCs, zijn hierbij naast

sturingsmiddel ook bestemd voor communicatiedoeleinden, zoals eerder vermeld.

Concreet voorbeeld 3: Inspiratie doelstellingen

Verhogen van het kennisniveau over ons voedsel en

voedselproductie bij de boer, in de keuken en op school

(% minder bouwland, % minder foodafdruk).

Maken van bewuste keuzes, tonen van gezonder gedrag, meer

waardering voor voedsel, het gezonder en duurzamer

verwerven en het verwerken ervan. Minder voedsel verspilling,

meer dierenwelzijn, toename van consumptie van groenten en

fruit. Periodieke scans met trends en ontwikkelingen.

Eten verbindt mensen; door de ontdekkingstocht bij de boer,

de lessen van de kok, beleving van pure en mooie producten

van ons Brabantse land, helpen we consumenten bij hun

dagelijkse keuzes en kunnen ze nog meer genieten van de

dagelijkse maaltijd (% meer LVCs, grotere sociale cohesie,

toename van omzet € in korte keten).

Voedselkennis

Impact keuzes

Verbindingen

14

4. Waarom doen we het?

Onze werkplaats pleit ervoor om educatie en bewustwording expliciet in te zetten als strategisch

ontwikkelinstrument. Dit is broodnodig om noodzakelijke veranderingen in ons voedselsysteem te

bewerkstelligen. Hieronder schetsen we een beeld van het huidige beleid, de context en de hiaten.

Waarmee duidelijk wordt waarom een verdergaande aanpak nodig is voor een Voedselwijs en

Voedselvaardig Brabant.

4.1 Wat is er al

Wat is de context van ons voorstel? We zijn in het beleid rondom voedsel op zoek gegaan waar Educatie en

Bewustwording, Voedselonderwijs, Voedselwijs en Voedselvaardig aan de orde is, of een rol zou moeten

spelen.

Onderstaand een overzicht van het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) van beleid op meerdere

bestuurlijke niveaus. In zijn pas verschenen rapport ‘Dagelijkse kost’ roept het PBL overheden op om werk

te maken van meer samenhangend voedselbeleid. Voedselbeleid, landbouwbeleid en natuurbeleid zouden

elkaar moeten aanvullen, zonder elkaar te verdringen. Want als dat het geval is, kunnen overheden de

andere partijen in het voedselsysteem ondersteunen; boeren, voedselproducenten, retailers,

natuurbeheerders en consumenten kunnen zo stappen zetten richting een duurzamer voedselsysteem.

Uit: Dagelijkse kost, Planbureau voor de Leefomgeving, april 2019

15

Het PBL benoemt in de publicatie Dagelijkse Kost ook voedselonderwijs als belangrijke, kansrijke inspanning

in het korte termijnbeleid van gemeenten en provincie. Zie onderstaande tabel.

Brabantse Agrofood en Voedsel1000

Een vitale, maatschappelijk gewaardeerde en bedrijfseconomisch gezonde agrofoodsector die voedsel

produceert met respect voor natuur en milieu én voor gezondheid en welzijn van mens en dier. Dát is het

doel van de provincie Noord-Brabant met het Uitvoeringsprogramma Brabantse Agrofood 2016-2020, waar

de Voedsel1000 onderdeel van is. Educatie en Bewustwording is als belangrijkste thema naar voren

gekomen tijdens de Voedseltop op 19 februari 2019.

In opdracht van de provincie heeft BrabantAdvies vier toekomstscenario’s voor Agrofood Brabant 2050

geschetst, hieronder verbeeld. Verdienen we in 2050 het geld met de productie van voedsel en kennis voor

de wereldmarkt? Of groeit Brabant uit tot de specialist in kringlooplandbouw? Zijn de ‘Googles’ van

vandaag de supermarkten van de toekomst? Of is de Brabantse inwoner zelf boer? Voor onze werkplaats is

duidelijk: hier ligt een opgave voor educatie en bewustwording rondom voedsel.

Brabantse Omgevingsvisie

De provincie wil alvast gaan werken volgens de uitgangspunten van de nieuwe Omgevingswet. Daarom is

in december 2018 de Brabantse Omgevingsvisie vastgesteld. Hierin zijn vier hoofdopgaven benoemd die

nauw met elkaar samenhangen en die op elkaar inwerken: werken aan de Brabantse energietransitie,

aan een klimaatproof Brabant, aan de slimme netwerkstad en aan een concurrerende, duurzame

economie. De Omgevingswet heeft als doel een balans te vinden tussen beschermen (veilig, gezond

met waarborg voor omgevingskwaliteit, inclusief natuur) en benutten (optimaal gebruik en ontwikkelen

van de leefomgeving om maatschappelijke behoeften te vervullen). De basisopgave is daarbij: werken

aan veiligheid, gezondheid en omgevingskwaliteit. In die context speelt ook de transitie van

het voedselsysteem.

16

Overdrachtsdossier 2019

Na de verkiezingen in maart 2019, maakt Provincie Noord-Brabant zich op voor een nieuw bestuur. In de

behandeling van het thema landbouw en voedselsysteem in het Overdrachtsdossier 2019, wordt niet

gesproken over educatie en bewustwording rond voedsel. Wij zouden dit wel verwachten. Het

Overdrachtsdossier 2019 is gericht aan de nieuwe Statenleden van Provincie Noord-Brabant.

Wel staat in het Overdrachtsdossier dat de provincie als middenbestuur de verantwoordelijkheid en

mogelijkheden heeft om bij transities een cruciale (regie)rol te vervullen. Met haar uitgestrekte netwerk

kan zij Europa en het rijk aan de ene kant en de regio, gemeenten, bedrijven en kennisinstellingen aan de

andere kant met elkaar verbinden. Dit dossier benoemt als kans en uitdaging voor het nieuwe

bestuursakkoord de ontwikkeling van een landbouw- en voedselsysteem dat beter in evenwicht is met het

natuurlijk water- en bodemsysteem, dat bijdraagt aan biodiversiteit op het boerenland. Met minder

geuroverlast, gezondheidsrisico’s en aantasting van dierenwelzijn en daardoor meer maatschappelijke

acceptatie.

De kracht van Brabant kunnen we hierbij aanspreken. De Brabantse kracht wordt gekenmerkt door

samenwerken, veerkracht, onderlinge verbondenheid, innovatie, ondernemerschap. Hierin herkennen we

de culturele kenmerken en waarden om Lokale Voedselcollectieven (LVCs) te zaaien, te laten groeien en te

doen bloeien. De door onze werkplaats voorgestelde aanpak van versterking, verbreding en verbinding van

de LVCs, zal naar onze verwachting in Brabant in vruchtbare grond vallen.

Citaat uit Overdrachtdossier 2019:

‘We combineren saamhorigheid met korte lijnen. Door samenwerking en door gebruik te maken

van elkaars krachten realiseren we samen met onze partners het beste voor Brabant.

De samenwerking van de vijf grote Brabantse steden en de provincie in Brabantstad is hiervan

een krachtig voorbeeld. Besturen in partnerschap maakt gebiedsgerichte aanpak kansrijk: kansen

worden verzilverd door het ontdekken en ontwikkelen van gedeelde waarden en belangen.

De kracht van de Brabanders en de Brabantse identiteit zijn daarbij van grote waarde. Brabant

kent bovendien een rijk en actief verenigingsleven. Brabanders herkennen zich in diepgewortelde

waarden die ten grondslag liggen aan moderne vormen van coöperatief handelen.‘

4.2 Daarom: Voedselwijs en Voedselvaardig

Het beeld ontstaat dat vele mensen aan de slag zijn met de transitie van de landbouw. Aan de slag met hoe

het voedselsysteem anders zou kunnen worden. Maar de relatie met educatie en bewustwording wordt

alleen sporadisch en met verschillende diepgang gelegd. Dat kan anders. Dat móet anders, omdat

voedselwijsheid en -vaardigheid invloed heeft op landbouw en voedselsysteem.

Voor de werkplaats Educatie en Bewustwording is het duidelijk: er is een verdergaande aanpak nodig voor

een Voedselwijs en Voedselvaardig Brabant. Dat vraagt om lef en andere wegen dan die tot op heden zijn

bewandeld. Het vraagt om verbindingen tussen de diverse beleidsvelden en spelers (de 5 O’s). Om

verbindingen tussen losse, goedlopende initiatieven (silo’s). Het vraagt om een samenhangende

systemische aanpak, gebaseerd op gedeelde waarden.

Wij willen bouwen aan een systematische aanpak om dit voor Brabant te realiseren. Innovatief,

samenwerkend, impactgericht.

17

5. Uitvoering

Provincie, gemeenten en alle relevante organisaties in het netwerk van ons voedselsysteem hebben een

gezamenlijke uitdaging: Brabant Voedselwijs en Voedselvaardig. De werkplaats Educatie en Bewustwording

gaat voor een voorbereidingsfase om een robuuste uitwerking te geven aan de ideeën.

5.1 Planontwikkeling

De werkplaats Educatie en Bewustwording bestaat uit gemotiveerde mensen die met passie de handschoen

willen oppakken. De groep bestaat uit landbouwers, horeca ondernemers, agrofood professionals,

studenten, professionals die werken in de gezondheidszorg, onderwijs, overheid, marketing, community

building, dierenbescherming, natuurorganisaties en ook als inwoner van Brabant deelnemen. Samen

hebben we een uitgebreid netwerk met een diversiteit aan expertise en contacten.

In het korte tijdsbestek van de Voedsel1000 hebben we onze ideeën voor een impactvolle aanpak

geschetst. In een volgende fase kunnen we de ideeën verder uitwerken tot een robuust plan van aanpak.

De voorbereidingsfase ziet er als volgt uit:

Tijdsduur: periode van 4 maanden, van 1 september tot 31 december 2019.

Kosten: financiering van personele kosten en operationele kosten. Onze inschatting:

1 fte kwartiermaker voor 4 maanden, ingevuld door 2 of meer mensen: € 68.000.

Daarnaast kosten voor reizen, vergaderen, bouwen website, maken van publicaties als flyers e.d.: € 12.000.

Totaal: € 80.000

Financiering: aan Provincie Noord-Brabant wordt gevraagd de voorbereiding te faciliteren en kosten voor

haar rekening te nemen. In de voorbereiding wordt meegenomen dat voor de start van de daadwerkelijke

uitvoering ook gekeken wordt naar financiële bijdragen van gemeenten, bedrijfsleven, banken,

maatschappelijke organisaties, naast een bijdrage van de provincie.

Opdracht: de kwartiermakers voeren gesprekken met de benodigde betrokken partijen en betrokken

mensen, brengen verder in kaart wat er al is (voorkomen van dubbel werk) en wat er nodig is, regelen

intentieverklaringen met samenwerkingspartners, zoeken ambassadeurs, maken een profielbeschrijving van

de voedselcoaches, maken een meerjarige planning en stellen een begroting op.

Procedure: de directie van de provincie verstrekt de opdracht in de vorm van trekker van de thematafel

en externe opdrachtverlening. De werkplaats Educatie en Bewustwording wordt betrokken bij de keuze

voor de uitvoering.

18

Nawoord

Wat op 19 februari 2019 begon als een individuele binnenkomst bij de Voedsel1000, ging al snel over in een

gesprek met onbekenden. Hieruit ontstonden nieuwe ideeën, samenwerkingen, vriendschappen, het delen

van kennis, verbindingen. De reis startte, met zoveel mensen, zoveel inzichten, maar met een gezamenlijk

doel: een toekomstbestendig voedselsysteem in Brabant.

Richting de deadline van 31 mei werd ons besef, overtuiging van ‘dit is het juiste pad’ alleen maar groter.

Al snel kwam de roep: Laten we hier dan nú samen mee aan de slag gaan! Onze werkplaats Educatie en

Bewustwording wacht niet af tot de uitslag van 15 juni 2019. De komende weken gaan we aan de slag met

Brabant 'Voedselwijs en voedselvaardig' 2023 (zie bijlage 1). We starten met de website

www.lokalevoedselcollectieven.com en de inzet van social media kanalen om de Brabanders te bewegen.

We zetten in op de ontstane energie, onze gedeelde waarden en passie om met ons clubke en vele andere

Lokale Voedselcollectieven het te gaan doen, te beleven en te experimenteren.

Voedsel1000, alle mensen die hier vandaag aanwezig zijn, inspiratoren, maar in het bijzonder de mensen

die in ons clubke zaten: Bedankt voor de vrijwillige inzet, motivatie en het enthousiasme die wij samen

hebben gedeeld. Laten we het niet zien als een einde, maar als een begin van een gezonder en duurzamer

Brabants voedselsysteem waar we samen met elkaar de schouders onder zetten!

19

20

Bijlage 2 De 5 O’s

Belangrijk voor impact en gedragsverandering, is verbinding te leggen tussen de O’s. Wie bedoelen we met de 5 O’s?:

Ons/Omgeving: Jij zelf, gezin, familie, vrienden, de mensen om je heen, buren, (net)werk

Onderwijs: Kinderdagverblijf, basisschool, voortgezet onderwijs, kennisinstellingen

Organisaties: Clubs, zorginstellingen, verenigingen, genootschappen

Overheid: Gemeente, Provincie, Rijksoverheid, Europese Unie

Ondernemers: Boeren, supermarkten, bedrijven, banken, cross sectoraal

21

Bijlage 3 Wat moet er anders met het Nederlandse voedselsysteem in visuals

Uit: Dagelijkse kost, Planbureau voor de Leefomgeving (PBL), april 2019

22