• 00051n stichting

industrieel bouwen nederland

N • EU"., S B R • E ' F Informatieblad van de Stichting Industrieel Bouwen Nederland Jaargang 2 - nr. 5 januari 1991 Secretariaat: Bankaplein 3 2585 EV 's-Gravenhage tel 070-3507171 fax 070-3504327

Deze middagbijeenkomst wordt gerealiseerd in samenwerking met het tijdschrift 'Bouwwereld' en omvat in het kort gezegd 'Het veranderende rollenpatroon in de bouw'.

Het programma voor deze middag is als volgt samengesteld:

15.00 Ontvangst met koffie. 15.15 Opening door Prof. Ir J Brouwer, voorzitter van Booosting. 15.20 'Architekt in Europa' door Ir JM. Post van Post, Ter Avest, Van Remundt Architekten. 15.40 'Macht of Kultuur, of de macht van onze kultuur?' door Ir F. van Waes van Buro voor Architektuur Van Waes. 16.00 PAUZE 16.20 'De woning als produkt' door Ir E. Vreedenburgh van Archipel Ontwerpers. 16.40 'Samenwerking in de bouw door technologische ontwikkelingen' door Ir Drs J Lauwe van TNO Bouw. 17.00 'Van betonleverancier tot subcontractor' door de heer A.Th.M. Bisschaps van Voorbij Groep Wilnis. 17.20 Discussie en sluiting. 17.30 Borrel.

N.B.: Dit programma is onder voorbehoud. U kunt zich uitsluitend door middel van de bijgesloten antwoordkaart voor deze middag opgeven. Dit geldt ook voor Booosting aangeslotenen!

Voor het woningbouwproject in Geuzeveld-West (Amsterdam) heeft de dienst Volkshuisvesting aan Friso Kramer de opdracht gegeven de rijtjeshuizen 'aan te kleden' met 'een wenkbrauw', een luifel bo­ven elke deur in de gevel. Friso Kramer, beperkt door de lage budgettering in de sociale woningbouw, bedacht een roestvrij- k stalen luifel, die eruit ziet als een zon- b neklep, een wenkbrauw. 8 ~ r

~ ou~ de stolen

D

van friso kramer Dit was een bevrijding voor de eensgezins-rijtjeswoning, want normaal gesproken zou dit een betonnen plak ge­weest zijn, die de meterslange gevel een eentonig en saai uiterlijk zouden geven. Het ontwerp van de stalen wenkbrauw is zo overtuigend door zijn eenvoud, dat Friso Kramer er onlangs de Kho Liang Ie prijs van het Amsterdams Fonds voor de Kunst mee heeft gewonnen. De roestvrijstalen luifel gaat harmonieus op in de gevel. Hij verandert van kleur, als een kameleon, bij verschillende weertypen. En welk effect zou een fikse hagelbui hebben op het metaal van de luifel 2

Door het lampje in de muur krijgt de luifel 's-avonds een sprookjesachtig schijnsel, versterkt door een wit reflecteren­de cirkel aan de onderkant van de luifel. Aldus toegepaste kunst is een middel om de sociale wo­ningbouw van zijn grauwsluier te bevrijden! •

booosting NIEU1NSBRIEF

In 1989 is in Delft een prijsvraag uitgeschreven door de Dienst

Stadsontwikkeling en de Delftse ontwerpers-vereniging Delft Design

voor het ontwerpen van een aantal dubbele villa's op een lokatie

aan de uiterste zuidrand van Delft. Uit 50 inzendingen werden door

een jury 8 ontwerpen geselekteerd. Deze worden nu allen gereali-

seerd. De situatie is uniek: aan de noordzijde grenzen de woningen

aan een woonwijk, aan de zuidzijde aan een natuurgebied Midden

Delftland. Wonen midden in de randstad met 10 km uitzicht.

BEGANE GROND

HET ONTWERP Het realiseren van dit ontwerp was voor Jan Pesman een unieke kans om, behalve een woning van eigen ontwerp te bewonen, ook enkele zowel ruimtelijke als technische ex­perimenten in de praktijk te testen.

Ruimtelijk is onderzocht hoe binnen een relatief klein volu­me een zo groot mogelijke ruimtelijke werking gereali­seerd kan worden. De woning is ontworpen als één volu­me met één enkel ruimte bepalend element en niet als een optelsom van kamers en een stapeling van verdiepingen. Alle technische voorzieningen zijn in een drie verdiepin­gen hoog intern blok ondergebracht. Dit serviceblok bevat alle ruimtes die leidingen behoeven als keukens, wc en

badkamer. Binnen het volume van de woning is het serviceblok het belangrijkste ruimtebepalend element. Door het gebruik van de diagonaal ontstaan lange zichtlijnen. Ter plaatse van de glazen hoek schuiven twee puien de hoek open over een hoogte van vier meter. Als technisch experiment zijn de volgende items toegepast: een lichte sandwichgevel in combinatie met een dubbele scheidingswand in kalksteen, de vier meter hoge schuifpui en de eerder door CEPEZED ontwikkelde staalplaat/anhy­driet verdiepingvloeren . Tevens is een partieel gekleefde p.V.c. dakfolie van Besouw hier voor het eerst toegepast. Ook de stalen trap mag experimenteel genoemd worden.

, \

Woonhuis Jan Pesman te Delft MATERIAALGEBRUIK Op de fundering, begane grondvloer en woningscheiden­de wand na, is vrijwel de gehele woning van staal en glas. Roestvrijstalen sandwichpanelen in de gevel, keuken en sanitaire elementen en de geperforeerde panelen voor de akoestiek zijn alle van RVS. De perfopanelen bevinden zich als afwerking op het serviceblok, terwql de binnenzij­de (natte zijde) van grijs gekleurd glas is.

Waarom staal? Er zijn een aantal nauw verweven architec­tonische, functionele en bouwtechnische redenen voor: het belangrijkste verschil tussen een traditioneel gebouwd huis en deze woning is, dat de hoofddraagconstructie van staal is. Eenmaal gemonteerd levert dit een tamelijk maatvaste kapstok voor de overige bouwdelen. Deze bouwdelen kun­nen elders geprefabriceerd worden en in korte tijd gemon­teerd . Waar in het traditionele bouwproces alle disciplines naar het eindproduct toe werken (de metselaar wachtend tot de volgende verdiepingsvloer is gelegd, de elektricien wachtend tot het volgende wandje is gemetseld om daar zijn dozen in te hakken), kunnen hier alle disciplines hun werk doen in de voor hun deel benodigde tijdsduur' zonder onderbreking. Veel handelingen kunnen gelijktijdig gebeu­ren bijvoorbeeld montage gevelpanelen, montage glaspui­en, aanbrengen dakbedekking. Wanneer men een net­werkplanning zou maken van beide processen, wordt duidelijk dat het kritieke pad veel korter is. Daarbij komt dat weersinvloeden een veel geringere rol spelen. Het verschil is aardig te zien in de Delftse straat van Or­moes waar de overige projecten langzaam vorderen en deze woning , zeker niet als eerste gestart, reeds gereed is. Bovenstaand verhaal zou echter ook gehouden kunnen worden voor een hoofddraagconstructie in prefab beton. Waarom dan toch staal? Alhoewel de keuze in dit ontwerpproces niet bewust is ge­daan zou je achteraf kunnen zeggen dat, gezien de hoe­veelheid onderdelen, prefab beton duurder zou zijn ge­weest. In elk geval zou de gewenste elegantie niet gehaald zijn en dit laatste is de belangrijkste architectoni­sche reden. _

"IEU1NSBRIEF booosting

ondom Het proces van productontwikkeling van dragende glas-

constructie zoals beschreven in het in november uitgekomen boek 'Product Development in Glass

Structures' (uitgeverij 010, ISBN 90-6450-111-4, dfl. 39,50), geschreven door Mick Eekhout, verdient

een aantal critische kanttekeningen.

H et proces beschreven in het boek heeft een belang­rijke stimulans gekregen ten tijde van de 1 e ronde

van projectteams van Booosting medio 1988. Een 11-tal van deze Booosting projecten zouden in november 1988 bij ioN in Rotterdam worden tentoongesteld. Onder het motto 'de glaswereld zegt dat het moderne glas zo sterk is als een olifant, laten we dan onderzoeken hoeveel olifan­ten er op een glasplaat kunnen staan', werd er een onder­zoeksproject gestart waarin een constructieve verbindings­methode werd uitgedacht om uitgaande van geharde glasplaten grote glazen zelfstandig dragende oppervlak­ken te maken. Door de algehele pionierssfeer van Octatube was het resultaat als concept boeiend genoeg voor pro jec­tarchitect Pieter Zaanen om het toe te passen in de Glazen Muziek Zaal in de Beurs van Berlage te Amsterdam.

DAK BLOEMENPOORT TE HULST FOTO: THEO BUUSSE

Het verhaal van de verdere ontwikkeling van het dragende glossysteem in de Glazen Zaal is uitgebreid omschreven in het boek en voor het Booosting publiek uitgelegd op 28 maart 1990 in de Glazen Zaal. De stap voorwaarts die technisch hier werd bereikt ten opzichte van de stand van de techniek bestond uit het stabiliseren van zelfstandig han­gende glazen wanden door middel van zogenaamde 'Quattro' knopen in voorgespannen en uiterst minimale draadspanten. Het dak dat oorspronkelijk in een identiek concept werd ontwikkeld, struikelde over de eisen van de brandweer, een te korte onderzoeks- en ontwikkelingstijd en een gebrek aan enige ervaring voor een dergelijke toe­passing. Daarom ging het huzarenstukje niet door. Met het realiseren van de Glazen Zaal was inmiddels toch wel een behoorlijke vooruitgang geboekt, ondanks voldoende onze­kerheden en risico's aan de start, eindigend in een verras­sende kennisverhoging.

het Glasboek

Na de Glazen Zaal is de stap naar het uiteindelijke doel -horizontale zelfstandig dragende glasconstructies - inmid­dels wel gerealiseerd in de zogenaamde Bloemenpoort in Hulst. Daar werd een dak van globaal 6 x 15 m. met pro­jectarchitect Walter Lockefeer van IMA Summis gebouwd, bestaande uit dubbelglas licht reflecterende panelen, on­dersteund door Quattro knooppunten op een ruimtelijk draadspanwerk. De zwarte kitnaden tussen de horizontaal liggende glasplaten zijn de dikste (grafisch zichtbare) lijnen in het dak. De constructie is gesponnen tussen een stalen kokerfrome dot onder een randgoot, het glazen dak geheel omringt.

Dit ontwerpprincipe, gerealiseerd in mei 1990 in Hulst, wordt inmiddels uitgewerkt voor toepassingen in het Neder­lands Architectuur Instituut van Jo Coenen in Rotterdam, een kantoorgebouw in Hong Kong en een atrium-dak in Dubai. De tweede verbindingsmethode met de Quattro knopen op stalen buiskolommen (van de ronde wand in de Glazen Zaal) bevestigd, heeft een vervolg opgeleverd in een 8 x 30 m. grote glazen wand in Stansted Airport van archi­tect Norman Foster, opgeleverd in december 1990, een ho­tel lobby in Taiwan en een kantoorgevel in België. Schoor­voetend begint het er dus naar uit te zien dat het Quattro glossysteem de laatste fase van volwassenheid doorloopt, alhoewel sommige toepassingen worden gekozen vanwege de pikante nieuwheid .

Een groot aantal van de glazen doken wordt gebruikt in een ontwerp met omgevende dichte wanden, zodat het glasvlak als het ware een plat en horizontaal doorkijk-mem­braan vormt tussen gesloten bouwmassa's. In de ruimte er­onder binnenkomend, is er dan een 'surprise-effect', en een zeer sterke vertikale gerichtheid. In een dergelijk contrast­rijk ontwerp is het effect van een glazen dak uitermate sterk. De combinatie van een glazen dak met identieke gla­zen wanden levert weer een ander effect op, namelijk een zeepbelachtige filigraine omhulling.

Het Quattra productontwikkelingsproces heeft plaats gevon­den bij Octatube als een projectengeleid proces. Deels is dus een geforceerde eigen ontwikkeling doorlopen (Booos­ting tentoonstelling 1988), waarna een aantal passende projecten werd gezocht respectievelijk zich aanboden, die vervolgens de verdere ontwikkeling stimuleerden en deels bepaalden. Nu is het gevaar van een dergelijk consumen­ten-volgend ontwikkelingsproces dat het eindigt met een on­vermoed product en dus dat het proces in een kriskras rich-ting verloopt. ~

booosting NIEU1NSBRIEF

~ Voor een klein en druk bedrijf werkt het echter redelijk doel­gericht maar kostbaar en leidt op den duur alleen tot de ge­wenste resultaten, als er tussen elk project kon worden bijgestuurd. Een groter bedrijf zou (met de aanwezige mar­ketingkennis) een autonoom ontwikkelings-proces kunnen opzetten, met uitgebreid onderzoek. Een dergelijk 'in-hou­se '-proces mist echter de 'tik-tak'-relatie met de (belangstel­ling van) projectarchitecten, die al bouwend en experimen­terend ook mede richting bepalen en zich daarvan ook sterk bewust zijn. De ontwikkeling wordt dus semi-publieke­lijk gedragen. Projectarchitecten hebben ook een belangrijk aandeel gehad in de ontwikkeling en verdienen te worden genoemd daarvoor, naast de kern van productarchitecten van Octatube.

Het materiaal glas blijft uiteraard in het Quattro-systeem de meest zwakke schakel omdat het wel sterk en stijf is, moor tevens bros; gehard glas heeft een ingebouwd voorspanme­chanisme waardoor het zeer sterk is, maar tevens kwets­baar voor beschadigingen door scherpe voorwerpen. Daarom moeten tussen de stolen bouten en de gotrond in het glas een passende kunststof isolering worden aange­bracht. Deze akelige materiaaleigenschap maakt het ont-

wikkelingsproces zowel gevaarlijk ('stel je voor dot het niet lukt, iedereen ziet je ol vallen') als pikant ('wandelen op het scherp van de snede waar je aan twee zijden vanaf kunt vollen'). Er is een behoorlijke dosis naïviteit voor nodig ('niet weten welke moeilijkheden moeten worden overwon­nen'), een behoorlijk doorzettingsvermogen ('dóór te gaan waar alle grote glasbedrijven allang zijn afgehaakt'), ge­paard met een scherpe achterdocht, ('allerlei breukoorza­ken vermoeden en voortijdig neutraliseren'). Boven alles is echter de zin om je in het oerwoud een weg te bonen van belang en in het proces te willen investeren.

Het Quattro glossysteem is nog niet geheel ontwikkeld als het aantal varianten wordt bezien dat een evengroot aantal

projectarchitecten steeds weer weet te bedenken. Het mag gezien worden als het eerste Booostingproduct dot nu na 3 jaar Booosten reëel is gelanceerd in de bouw, waarmee de volgende fase wordt ingegaan: goede en zinvolle toe­

passingen te ontwerpen om daarmee de kwaliteit van de architectuur te verhogen. Een echte BOOOsting productont­wikkelingsronde wordt afgesloten. _

Mick Eekhouf

BOOOSTING: In mei 1988 is de Stichting Industrieel Bouwen Nederland, BOOOSTING, opgericht vanuit een gecombineerd initiatief van industrie, ontwerpers en architecten.

De voornaamste doelstelling van BOOOSTING is het bevorderen van het ontwerpen, ontwikkelen, onderzoeken en toepassen van industrieel te vervaardigen bouwprodukten en gebouwdelen, ter verhoging van de kwaliteit van de gebouwde omgeving.

Op de bijgevoegde antwoordkaart kunt u aangeven of u geïnteres­seerd bent in meer informatie over de stichting BOOOSTING.

0 (I) Z m

l- a (/) ....c 0 c

(I)

0 CV) > 0 c a

L-

ei) (I) 0 ...... 0... I

VI a a -a ....::L. > L- C a a u.J ...... ei) (I) l.l) L- a co u (I) .......... l.l)

(/) 0... C'I

C!) v; E

Z 0 ...><

i= c a> ~ c a> => a> ut ._=> :I::

0 .150 a>

0~ Q; N Q; 0.. 0 ....c 0 ~~ ....c

§~ 0 tn E a> ~o.. 'E a>o 0"': ra o 0 ~ >....c a> c 0 Ou 2

t- 0;:: c a> '" E.~ Qj .- c ON r::II:: 00- a> 02 ...>< c- ...><

~ co c EO -...><

l a> '"";" 0 OV; a> a> a> 0 ""'0'" ~ ~a> -0-0 c \..." ~ cOl 9 .- c ~ ~

0", 010 00 Q o ~ . 00 c

8i~ 00 >-. a>

r::II:: Ol ~0 0..0 a>

0 c Olz Oz Ol ---= :=-=> C Q+= :_f- 0 C 0 a> E..8 E ~ '" :::E

CV) EV)

~ Ö « (u (l) (1) 00 ~O Ol ",'

a> 0 a> -0 a> -Eo alo ID -0 a.. c "- Ol c ·3 -0

~ 0 a> 00 CD E '" 0 c ...Q U o..c c

Z 0 ~ a> ~ 0 ~ 0 a> ~co ~co ~ « 0 -0 ....

'" ~ a> c

!IC( a> -0 0 ~ => z co « CL L.L 0 0 0 0 0

BOOOSTING PARTICIPANTEN: BEDRIJVEN: Brakel Hilversum Bruynzeel Keukens & Kasten Cogebene·Mudde F. Tavenier General Electric Plastics Holec Hoogovens H. van Dam Katan Krens Handelsonderneming Kruisheer Partners Consultonts Krupe Bomatex De Meeuw Oirschot Nevanco Groep NYVA Nijmegen Oclatube Space Structures Opstaion Pandart Polydak Rockwool SCH Holland Teeuwen Van Campen Bending Technics Van Triest.partners Voorbij Groep Wilnis Wavin KPS Wolvega Ponelen

ARCHITECTEN: Archipel Ontwerpers Thijs Asselbergs

Böhtlingk Architectenbureau Jan Brouwer Associates Cepezed . Corsmit E.G.M. Architecten Henket Architectenbureau IMA Summis Victor Mani OD 205 Post, ter Avest,

van Remundt Architecten Swaab Architectuur & Design Van Waes Architektuur

INDUSTRIEEL ONTWERPERS: Ahrend Design Team Brouwer & Koning Hollan'd Processing Klimaat/Bouw De Kock Produktontwikkeling Friso Kramer Landmark Produktcentrum TNO

OVERIGEN: TU Eindhoven Centrum Staal KD Consultants