Boekje Groen the urban power 1998

40
GROEN THE URBAN POWER

Transcript of Boekje Groen the urban power 1998

GROENTHE URBAN POWER

ALTERRA, RESEARCH INSTITUUT VOOR DE GROENE RUIMTE

IN OPDRACHT VAN DE

DIENST RUIMTELIJKE ORDENING, AMSTERDAM

Veroniek Bezemer en Remco Daalder

GROENTHE URBAN POWER

3 G R O E N • T H E U R B A N P O W E R|

Amsterdam staat de komende jaren voor de opgave om duizenden nieuwe woningen te bouwen. Dat gebeurt op nieuwe locaties (bijvoorbeeld IJburg, Zeeburgereiland) en als stedelijke vernieuwing binnen bestaand stedelijk gebied: in de Westelijke Tuinsteden, in Noord en in Amsterdam Zuidoost. Vrijwel altijd moet daarbij in hoge dichtheden worden gebouwd met als gevolg dat er voor plantsoentjes,binnentuinen en speelweiden op het maaiveld minder ruimte is.

Dat betekent niet dat het groen uit de stad verdwijnt. Ook bij hoge bouwdichtheden is veel mogelijk met groen en water. Voorwaarde is dan wel dat vanaf het begin bebouwing, groen en water gezamenlijkworden ontworpen en een eenheid vormen. In het buitenland zien we daar veel voorbeelden van. In Amsterdam nog te weinig.

In dit boekje staan voorbeelden van vernieuwend omgaan met groen in de stad. Het is het resultaat van een ontwerpatelier met architecten en stedenbouwers en van eerder spitwerk van ALTERRA. Het is bedoeld om te inspireren en om discussie op te roepen.

Bij de hoge kwaliteit van woon- en werkomgeving die Amsterdam voor ogen staat hoort hoogstedelijkgroen dat als instrument wordt ingezet om de stad nog mooier te maken. Groen als Urban Power.

De wethouder Milieu en Openbare Ruimte D R S . S A S K I A B R U I N E S

INLEIDING

4G R O E N • T H E U R B A N P O W E R |

Buiten de stad dient groen doelen als biodiversiteiten duurzaamheid. Binnen de stad dient groen in deeerste plaats de mens.

Daarbij is groen belangrijk voor de klimaatbeheersingin de stad, voor stofopvang, geluiddemping enwaterhuishouding. Daarnaast speelt groen voor demens een rol bij gezondheid en recreatie en voor de uitstraling van een stad. Groen in de buurt doet huizenprijzen stijgen en is voor veel bedrijven eenvestigingsvoorwaarde. En uiteraard is groen in dewoonomgeving ook gewoon mooi en zal groen hetstraatbeeld verlevendigen.

Groen en water kunnen zo gebruikt worden alsarchitectonisch gereedschap, als instrument om een bijdrage te leveren aan de allure en leefbaar-heid van een stad.

5 G R O E N • T H E U R B A N P O W E R|

GROEN IN DE STAD = ARCHITECTUUR

6G R O E N • T H E U R B A N P O W E R |

In een verdichtende stad als Amsterdam moet deaanwezige ruimte optimaal worden benut. Ook voorhet groen. En daarbij is veel meer mogelijk dan debekende straatboom, de grasperkjes en het wijk-parkje. Groen op daken en gevels laat zien dat dit oporiginele wijze kan en lang niet altijd extra ruimteop het maaiveld hoeft te kosten. Maar dit soortvoorbeelden zien we in Amsterdam nog te weinig.

We staan voor de uitdaging om groen en water opnieuwe manieren te gebruiken in architectuur enstedenbouw, met als doel om nieuwe stedenbouw-kundige verrassingen te creëren en een optimaleleefomgeving voor de mens te scheppen door intensiveren van het grondgebruik. Dit boekje wildaarvoor een inspiratiebron zijn.

7 G R O E N • T H E U R B A N P O W E R|

ZOEKEN NAAR NIEUWE MOGELIJKHEDEN

8G R O E N • T H E U R B A N P O W E R |

Het beheer is ondergebracht bij de Vereniging vanEigenaren. Deze woonwijk is dertig jaar oud en isgeslaagd omdat het groen meteen meegenomen isin het ontwerp. Dat scheelt ook in de kosten. Als jeeen gevel wilt laten begroeien kan je hem net zogoed in kaal beton uitvoeren, dat is later toch nietmeer zichtbaar.

In de architectuur en stedenbouw draait het ontwerpen om mooi, functioneel en vernieuwend.Daarbij ontwikkelt het vakgebied zich naar steedsgrotere hoogten. Bij stedelijk groen is van een dergelijke groei nog geen sprake. De meeste stedenzijn wat betreft het groen en de manier van aanlegen onderhoud nauwelijks van elkaar te onderscheiden.Vernieuwing speelt maar een kleine rol; voor stedelijkgroen zijn functioneel en praktisch meer het credo.Stedelijk groen zou gelijktijdig met het rood ontworpen moeten worden. Rood en groen zoudenals eenheid moeten worden behandeld, waarbij hetgroen één van de instrumenten is om die eenheididentiteit te geven.

In de woonwijk Halen nabij Bern in Zwitserland zijn de huizen ingepakt in gevelgroen en daktuinen,en verbonden door trappetjes en steegjes met aanweerszijden hangplanten en romantische weiden.

9 G R O E N • T H E U R B A N P O W E R|

ONTWERPEN MET GROEN

10G R O E N • T H E U R B A N P O W E R |

• Un i c i t e i tEen uniek object dat zich op een bepaalde plekbevindt, geeft lading aan die plek en de omgeving.De dikste boom, het smalste huisje, maar ook eenimponerend kunstwerk in het groen of artistiek enapart ontworpen groen. In dit geval kan het groenzelf dus ook de uniciteit van een plek bepalen.

• Oms t redenhe idEr zijn nogal wat gebouwen die voor de bouw al eenhoop stof deden opwaaien. Meestal zijn er fanatiekevoorstanders en tegenstanders en is een middenweguitgesloten. Door deze voorgeschiedenis krijgendergelijke gebouwen wel de status van een plek ‘waarje geweest moet zijn’. Hiermee heeft het identiteitgekregen en zowel voor- als tegenstanders zullen er gaan kijken.

De identiteit van groen in de stad kan versterkt worden door het te koppelen aan een unieke plek inde stad of door het zo extreem uit te voeren dat hetzijn eigen verhaal gaat vertellen. Verhalen gevenmeerwaarde aan een plek. De betekenis die een plekop die manier heeft voor de gebruikers zorgt voorverbondenheid, voor belang en voor behoud. Juistextreme toepassingen van groen en water kunnenidentiteit toevoegen aan een plek. Deze betekeniskan verschillende vormen aannemen:

• H i s t o r i eGebeurtenissen geven een meerwaarde in de vormvan een verhaal: “dit is de plek waar …”. Het hoevenniet alleen wereldschokkende gebeurtenissen tezijn; een film die er is opgenomen, de werkplek vaneen beroemd schilder of beruchte moordenaar… Al deze plekken hebben een identiteit en dus ook het groen op die plek. Vaak is het groen eronlosmakelijk mee verbonden.

11 G R O E N • T H E U R B A N P O W E R|

IDENTITEIT

12G R O E N • T H E U R B A N P O W E R |

Ontwerpers klagen hun nood over de grote hoeveel-heid regels die hen vanuit de milieu- en veiligheids-wetgeving worden opgelegd. Ook de toekomstigebeheerders stellen vaak stringente eisen aan deopenbare ruimte en het groen. In dat woud vanregelgeving en eisen sneuvelen juist de leuke enoriginele ontwerpen met groen. Wordt wel braaf aan alle regels voldaan, dan levert dat uiteindelijkeen mager plan op waar juist de leuke elementen uit verdwenen zijn. Deze regelgeving moet eensgoed tegen het licht worden gehouden. In steden in Duitsland, Frankrijk, Italië enzovoort kan geziende voorbeelden veel meer dan in Amsterdam, zonderdat dit tot rampen leidt.

13 G R O E N • T H E U R B A N P O W E R|

REGELGEVING AANPAKKEN

14G R O E N • T H E U R B A N P O W E R |

met behulp van de overheid (stad en staat), decity’s transit agency (voor hun light rail system ishet park een belangrijk knooppunt), omwonendendie op ludieke wijze sponsors hebben gevonden en de detailhandel in de directe omgeving van hetpark. Daarnaast worden locaties verhuurd voor bijvoorbeeld de verkoop van ijs.

Ook voor het Post Office Square in Boston, Massachusetts (aangelegd op een parkeergarage) is gebruik gemaakt van verschillende bronnen voorde financiering. In dit geval een PPS-constructie(PPS staat voor Publiek-Private Samenwerking) in de vorm van aandelen-verkoop en de verhuur vande parkeerplaatsen in de onderliggende garage. Dewinst uit de garage wordt gebruikt voor onderhoudvan zowel de garage als van het park. De slogan vanhet Post Office Square vat het dubbel grondgebruikmooi samen: “Park above, park below”.

In Nederland wordt te weinig budget besteed aan de aanleg van stedelijk groen. Gevolg is veel vanhetzelfde groen en weinig creatieve oplossingen. Na aanleg is het beheer bepalend voor de werkingen de beleving van het groen. Ook voor beheer zoumeer geld uitgetrokken moeten worden want stads-groen heeft immers met stevige slijtage te maken.

Meer geld voor groen kan op verschillende manierenbij elkaar worden gebracht. Commerciële activiteitenop openbare plaatsen, zoals kleinschalige horeca,kunnen geld opbrengen. Samenwerking metomwonenden levert aan de ene kant betrokkenheidtussen burger en overheid en aan de andere kantreductie van onderhoudskosten.

In Amerika worden vaak verschillende inkomsten-bronnen gecombineerd voor de aanleg van groen.Eén van die voorbeelden is Pioneer CourthouseSquare in Portland, Oregon. Dit park is gefinancierd

15 G R O E N • T H E U R B A N P O W E R|

MEER GELD VOOR GROEN

16G R O E N • T H E U R B A N P O W E R |

• Park de BercyDit park in Parijs is aangelegd op een terrein waarvroeger wijnpakhuizen stonden. De oude klinker-straatjes zijn teruggebracht in het parkontwerp,evenals de oude tramrails. Een groot deel van deoorspronkelijke platanen is ook blijven staan engeven het park al sinds de aanleg een volwassenuiterlijk. Het park wordt aan een aantal kantenbegrensd door nieuwbouw. Met de bouw van dezewoningen is ook financieel bijgedragen aan het totstandkomen van het park.

• Rouen, FrankrijkMidden in Rouen ligt de brandstapel waar Jeanned’Arc op heeft gestaan. Die plek is met ruig groen enrotsen ingericht en vooral open gelaten. Door hetverhaal blijft de plek met de groene inrichting instand. Doordat veel toeristen zo’n plek willen zien,wordt het groen goed onderhouden en is er ook geldvoor dat onderhoud.

17 G R O E N • T H E U R B A N P O W E R|

VOORBEELDEN

His to r i e

• Westlandse ZoomDe Westlandse Zoom is een gebied ten zuidwestenvan Den Haag. Het bestaat uit kassen, bebouwingen recreatiegebieden. In een ontwerp-atelier is ditgebied gebruikt om een nieuw ontwerp te makenvoor een exclusief woonmilieu voor topmanagers. In de visie en het ontwerp stond het gebruik makenvan het bestaande beeld en de bestaande geledingin het landschap centraal. Zo kunnen de bestaandekassen in het gebied gebruikt worden voor originelewoningen. Hiermee wordt gebruik gemaakt van hetverhaal van de Westlandse Zoom. Daarnaast zou deaanwezige geleding in het landschap (van strand naarduinen, binnenduinrand en binnenland) in hetbestaande en nieuwe groen versterkt kunnen worden.Door deze aanpak wordt optimaal gebruik gemaaktvan het karakteristieke van het gebied en wordt ereen moderner tintje aan toegevoegd. Er ontstaat zoniet de zoveelste villawijk, maar een unieke plekmet exclusieve kassen-woningen in een echt duin-landschap.

18G R O E N • T H E U R B A N P O W E R |

• Barrio del PilarDe Barrio del Pilar is een dichtbebouwde wijk inMadrid. Een zesbaans autoweg gaat op maaivelddwars door deze wijk heen. Op een dwarsdoorsnedezien we achtereenvolgens hoogbouw, laagbouw,breed trottoir met terrasjes, openbare zitgelegen-heden en 3 rijen platanen, dan de zesbaans weg enafsluitend een winkelcentrum. Door de maatvoeringen de toepassing van groen past het geheel naad-loos bij elkaar. Door de laagbouw voor de hoogbouwte plaatsen valt de overheersende hoogte op heteerste gezicht buiten beeld. Het trottoir breed uitvoeren en beplanten met bomen levert hetgevoel van een boulevard op en rust en ruimte voor terrasjes en wandelaars. Deze breedte en de beplanting schermen voor een belangrijk deel deweg af. Aan de overkant van de weg is een groenemuur te zien: de buitenkant van het winkelcentrumis geheel bedekt met hang- en klimplanten enwatervallen. De wandelaar over deze straat voeltzich in een groene oase, terwijl veel intensievefuncties hier samenkomen.

19 G R O E N • T H E U R B A N P O W E R|

Un i c i t e i t

20G R O E N • T H E U R B A N P O W E R |

De Bridge of Flowers in Shelburne is vergelijkbaar,maar met 120 meter een stuk korter. Over deze brugliep vroeger een tram. De brug is door bewonersvoorzien van een uitbundige begroeiing die wisseltmet de seizoenen en de jaren. De begroeide brug is inmiddels hèt toeristisch handelsmerk van de stad geworden. Jaarlijks krijgt de brug ongeveer24.000 bezoekers die door middel van donatiestevens bijdragen aan het onderhoud.

• Promenade Plantee, Parijs en Bridge of Flowers, Shelburne USAVerouderde infrastructuur biedt een prachtig podium voor een groene invulling.De Promenade Plantee is een oude spoorlijn dievanuit het oosten richting het centrum van Parijsloopt. De bogen onder deze hoog gelegen spoorlijnworden gebruikt voor winkeltjes en werkplaatsen.Op de oude spoorlijn is een wandelpad aangelegd,omzoomd door veel groen, bloemen en bankjes. Het hele groene wandelpad is ongeveer 2 kilometerlang en op verschillende plaatsen te bereiken.

21 G R O E N • T H E U R B A N P O W E R|

• Nationale Bibliotheek, ParijsDe Nationale Bibliotheek in Parijs is het grootstevan de Grand Projets van Mitterand om de centralerol van Frankrijk in kunst, politiek en de wereld economie te benadrukken. Het gebouw is omstredenvanwege de enorme bedragen die ermee gemoeidwaren en vanwege het feit dat het ontwerp gekozenis op basis van esthetische overwegingen en nauwelijks rekening houdt met de functie die hetmoet vervullen.Dit soort gebouwen krijgt vrij snel een bijnaam (indit geval TGB: Très Grande Bibliothèque) en wordenplekken ‘waar je geweest moet zijn’. Het bos dat verzonken in het gebouw ligt draagt hier aan bij.Dit groen is onlosmakelijk met het gebouw verbonden. Daarnaast is het bos zelf vanwege zijnplaats uniek en vertelt daarmee zijn eigen verhaal.

22G R O E N • T H E U R B A N P O W E R |

Oms t redenhe id

Publiek Private Samenwerking (PPS) kan ook betekenen dat een particulier (vaak een bedrijf) een plek of een dienst ter beschikking van publiekgebruik stelt.

• PostzegelparkenPostzegelparken zijn kleine parkjes die bijvoorbeeldkunnen ontstaan door het laten terugspringen vaneen gebouw tussen twee andere gebouwen. De ontstane ruimte is vaak niet groter dan 100 m2

maar heeft een zee aan mogelijkheden voor eengroene, speelse en/of kunstzinnige invulling. Eén of enkele beeldbepalende bomen, planten, een fontein, speeltoestellen, bankjes…. In New York zijnveel van deze parkjes. Ze liggen meestal tussen dekantoorgebouwen en zijn vaak het eigendom vaneen bedrijf. Dit betekent dat ze ’s nachts afgeslotenzijn maar zelfs dan werken ze mee aan een groeneuitstraling van de stad.

23 G R O E N • T H E U R B A N P O W E R|

PPS - cons t r u c t i e s

Paley Park en Greenacre Park in New York zijn tweevoorbeelden van postzegelparken of pocket-parken.Beide zijn aangelegd met bomen, zitjes en eenwaterval. Deze watervallen zijn niet alleen mooi om te zien, maar overstemmen ook de stedelijkegeluiden. De hofjes in de Jordaan zijn Amsterdamsevoorbeelden van postzegelparken. Juist in hoog-stedelijk, dichtbebouwd gebied zijn mogelijkhedenom met hoogwaardige inrichting en beheer kleinerustpunten te maken en te onderhouden.

• Tivolipark in TilburgOok het Tivolipark in Tilburg is een voorbeeld vanPPS. De gemeente verkocht grond aan Interpolisvoor de bouw van een nieuw kantoor op voorwaardedat er een openbare groenvoorziening bij zou komen.Interpolis heeft een bijzonder en hoogwaardig ingericht park aangelegd. Doordat de gemeente definanciering uit handen heeft gegeven heeft ze minder invloed op de toegankelijkheid van het park.Het park is nu geopend van 10 uur ’s ochtends totéén uur na zonsondergang.

24G R O E N • T H E U R B A N P O W E R |

• Jardin AtlantiqueDe Jardin Atlantique in Parijs is aangelegd op eenmetrostation. Het park ligt ingeklemd tussen hogekantoor- en woontorens. Wat het park bijzondermaakt, is dat er een verbinding is gelegd tussen dewereld bovengronds en de wereld ondergronds. In plaats van vogels hoor je in het park de omroep-berichten van het station en de rijdende metro’s.Andersom kun je vanuit de metro het park zien. Het park is dus niet opgezet als vluchtplaats uit dedrukbevolkte stad, maar juist als integraal onderdeelvan de stad zelf. Park en gebouwde omgeving gaangelijk op en proberen elkaar niet te overheersen. Ze versterken elkaar juist.

25 G R O E N • T H E U R B A N P O W E R|

Dubbe l g rondgeb ru i k

26G R O E N • T H E U R B A N P O W E R |

• IBM-gebouw, New YorkIBM stelt de binnentuin van zijn kantoor in NewYork City open voor het publiek. Niet alleen tijdenskantooruren maar ook ’s avonds en in het weekeindekan men gebruik maken van de tuin. Op deze manierkrijgt de stad er een stukje openbaar groen bij.Extra voordeel is de ligging in een gebouw waardoorer meer controle is en bezoekers zich veiliger voelen,ook ’s avonds.

Dubbel grondgebruik hoeft niet alleen fysiek opgevat te worden (functies op elkaar stapelen),maar kan ook gezien worden als functieverbreding.Begraafplaatsen en volkstuincomplexen kunnen ook gezien en gebruikt worden als een openbaartoegankelijk park. Een voorbeeld uit Frankrijk laateen volkstuincomplex zien, gelegen in een wijk tussen een aantal drukke wegen. Dit was een overgebleven ruimte die opnieuw is benut.

Functieverbreding kan ook in de tijd plaatsvinden.In een stad zijn veel openbare gebouwen zoalspostkantoren, winkelcentra en ziekenhuizen. Deverblijfruimte in deze gebouwen zou als integraalonderdeel van de openbare ruimte van de stadgezien moeten worden. Op die manier is een enormeruimtewinst aan openbare ruimte mogelijk. Dieruimte kan bijvoorbeeld worden benut voor groen,maar ook voor waterberging: fonteinen, kanalen,siervijvers. Een voorbeeld is het IBM-gebouw in New York City.

27 G R O E N • T H E U R B A N P O W E R|

Func t i eve rb red ing

Ook op kleine schaal is heel wat groene winst teboeken, bijvoorbeeld door bewoners zelf in huneigen straat. Hiermee krijgt het groen een betekenisvoor de mensen.

• Geveltuinen en tegeltuinenHaal een paar tegels weg voor je huis en je hebtruimte voor een geveltuin/tegeltuin. Ook op zo’nkleine oppervlakte is een groene oase te maken. En als dit op meerdere plekken gebeurt, krijgt eenstraat al snel een groene uitstraling. Stadsdelenkunnen hierin een stimulerende rol spelen doormateriaal en advies ter beschikking te stellen ofdoor op verzoek de ondergrond voor de geveltuin in orde te maken. Veel stadsdelen zijn al aan hetwerk met dergelijke regelingen.

28G R O E N • T H E U R B A N P O W E R |

Kleinschalige ecologische voorbeelden

• BoomspiegelsEen boomspiegel is de onverharde oppervlakte rondom de stam van een boom. Vaak staan ze volafval of worden gebruikt om honden uit te laten. Er zijn echter ook voorbeelden waar de boomspiegelis omgetoverd in een oase van bloeiende planten.Ook boomspiegels zijn gemakkelijk aan te leggen ente onderhouden in samenwerking met bewoners.

29 G R O E N • T H E U R B A N P O W E R|

30G R O E N • T H E U R B A N P O W E R |

• Ecologische tuin ArnhemIn Arnhem is een ecologische tuin aangelegd tusseneen aantal huizenblokken. Dit terrein lag tot die tijd braak en was bestemd voor openbaar groen enparkeergelegenheid. Door het veranderen van debestemming konden de omwonenden in samen-werking met de gemeente de tuin aanleggen. Een groep omwonenden heeft de krachten gebundeldin een Groengroep en heeft het beheer op zichgenomen. De gemeente draagt alleen financieel bij (jaarlijks ƒ10.000,- subsidie) en zorgt voor deafvoer van gesnoeid hout en beperkte machinalewerkzaamheden.

• FloatlandsAmsterdam is rijk aan water en daar zou meer gebruikvan gemaakt kunnen worden.Met drijvende groene eilanden, de floatlands, kunnenkunstmatige rietgordels worden gemaakt. Het beheervan de floatlands is essentieel voor het functioneren.Slecht beheerde floatlands zien er niet uit doorzwerfvuil en kapotte of half gezonken constructies.In de Pijp zorgt een actieve vrijwilligersgroep vooraanleg en onderhoud van de floatlands. Los vanaangelegde floatlands kan er al heel wat bereiktworden door kwaliteitsverbetering van het water. De natuur zal met forse schreden vooruit gaan endus ook de gebruikskwaliteit en beleving.

31 G R O E N • T H E U R B A N P O W E R|

32G R O E N • T H E U R B A N P O W E R |

Met de plannen voor de toekomst ligt er een opgavevoor Amsterdam om aan te tonen hoe je een hoog-stedelijk gebied van groene kwaliteiten kan voor-zien. Hiermee kan de stad een voorbeeld wordenvoor andere steden die met dezelfde problematiek te maken hebben.

Door alle voorbeelden loopt één rode draad: maakhet groen bijzonder, geef het betekenis en gebruikhet als belangrijk instrument in stedenbouw enarchitectuur. Hierbij is een voorwaarde dat groen,blauw en rood gezamenlijk worden ontworpen en zoeen eenheid vormen in het ontwerp.

In het Nieuwe Structuurplan Amsterdam, dat in2002 gereed zal komen, zullen stedelijkheid enintensivering van het grondgebruik voorop staan.Dat dit, vooral in de stad, ten koste zal gaan van debestaande open ruimte en het woonomgevingsgroenwordt onderkend. De compensatie wordt gezocht inverhoging van kwaliteit.

33 G R O E N • T H E U R B A N P O W E R|

AAN HET WERK MET GROEN

C O L O F O N

Dit boekje is samengesteld door ALTERRA in opdracht vande dienst Ruimtelijke Ordening van Amsterdam. Het iseveneens verschenen in het kader van het LNV-programmaStad-Land. Veel van de informatie is verzameld op een ontwerpatelier met stedenbouwkundigen en architecten.

Voor meer informatie over dit onderwerp • Dienst Ruimtelijke Ordening

Planteam Openbare Ruimte, Groen en StadsecologieRemco DaalderPostbus 27581000 CT Amsterdamtelefoon (020) 552 79 [email protected]

• AlterraVeroniek BezemerPostbus 476700 AA Wageningentelefoon (0317) 47 77 [email protected]

Bij Alterra tevens verkrijgbaar Koster, A. 1998. Van Tegeltuin tot Lusthof. IBN-DLO rapport-nr. 391, WageningenNeem voor bestelling contact op met Team Communicatietelefoon (0137) 47 44 87 / 47 77 66

Teksten Veroniek Bezemer, AlterraRemco Daalder, dRO

Foto’sAlterraH+N+S landschapsarchitectenOkra landschapsarchitectenhttp://www.edenproject.com/coming/arena.htmhttp://209.130.14.39/GPS_New/bridge-flowers-overview.htmlhttp://209.130.14.39/GPS_New/post_office_sq_overview.htmlGEO. no 230 april 1998dRO AmsterdamVeroniek Bezemer

VormgevingMaria Heikens, Groningen

DrukPonsen en Looijen, Wageningen

dienst Ruimtelijke OrdeningA M S T E R D A M