EEn bEkroning van voorbEEldig vakmanschap

dE winnaar het revalidatiecentrum groot klimmendaal van koen van velsen is gekozen tot vijfde winnaar van het bna gebouw van het Jaar.

dE onzEkErE toEkomst van dE samEnwErking biJ EuropEsE aanbEstEdingEn

dE goEdE buurveel architecten voelen zich verbonden met de bna via hun kring. daar ontmoeten ze lokale vakgenoten en zien ze hun belangen vertegenwoordigd in de regio.

parkEEroplossingEn op zakformaatmet het zakboek parkeren voor de woonomgeving is bna onderzoek officieel gelanceerd.

BNABLAD #03/10

ARCHITECT@WORK

3° EDITIE

AHOYROTTERDAM15 - 16 sept. 2010

13:00-20:00

Totaalevenement voor (interieur)architecten en voorschrijvers met focus op productinnovaties

Organisatie:Beurzen AdviesbureauT 030 298 22 93netherlands@architectatwork.eua

rch

ite

ct m

ee

ts n

ove

ltie

s

Mediapartner

www.arch i tec ta twork .eu

pub architectenweb 07-05-2010 16:40 Pagina 1

iNhouD04Uitvergrootkees rijnboutt over the lighthouse van martijn de potter (nwa architecten) en de haven van iJburg.

07Mastenbroekde waarde van architectuur

08Kortom

10EEN BEkroNiNg vAN voorBEELDig vAkmANschAp het revalidatiecentrum groot klimmendaal van koen van velsen is gekozen tot vijfde winnaar van bna gebouw van het Jaar. tijd voor een terugblik met de vijf winnaars.

15De Vondstover het polyester gevelelement dat speciaal voor het sportcomplex t-kwadraat in tilburg werd ontwikkeld.

16DE goEDE Buurhet derde deel van de serie over netwerken gaat over kringen. hier ontmoeten architecten lokale vakgenoten en zien ze hun belangen vertegenwoordigd in de regio.

19 DE oNzEkErE toEkomst vAN DE sAmENwErkiNg Bij EuropEsE AANBEstEDiNgEN 3

22 pArkEEropLossiNgEN op zAkformAAtparkeren heeft zich naar voren gedrongen als conditio sine qua non van een goed stedenbouwkundig ontwerp. nog voor de eerste schets gemaakt wordt, moet de parkeerbalans kloppen. het zakboek parkeren voor de woonomgeving biedt creatieve oplossingen.

24Opiniemoeten architecten meer debatteren over architectonische kwaliteit? we vroegen het aan een architectuurhistoricus en drie architecten die zich kandidaat stelden voor de ledenraad. de antwoorden verschillen meer van elkaar dan gedacht: een belronde als aftrap voor een nieuw debat.

26DossiEr Bimtradities en ingesleten gewoontes moeten opzij voor een eerste project in een bouw informatie model. bureaus ontdekken dan dat bim heel wat verandert aan overlegstructuren, informatie-uitwisseling en de organisatie – binnen en buiten de deur.

28Reisbagagena een project om het nederlands cultureel erfgoed in indonesië te bewaren, werd architect henk boldewijn gevraagd voor een woningproject in nicaragua.

29Bureauberichten

30BNA Academie

32Nieuwe oogst

33Het Bureauheerkens architecten

03BNAblad #03/10

DE stAD is EEN koLossAAL orkEst DAt

BEhoEftE hEEft AAN vErschiLLENDE iNstrumENtEN

■UITVERGROOTin de bladen zie je vaak dezelfde projecten terug. in deze rubriek daarom aandacht voor architectuur die niet dagelijks in de schijnwerpers staat. Architecten bespreken bijzonder werk van een collega.

DE hAvEN vAN ijBurg

‘Als ik denk aan steden, denk ik zelden aan een specifiek gebouw. Het beeld is opge-bouwd uit straten, stoepen, bomen en gebouwen met verschillende functies. De stad is een kolossaal orkest dat behoefte heeft aan verschillende instrumenten. Zo ook op IJburg, waar gewerkt wordt aan een nieuwe stad voor 40.000 mensen. Alles wat geleerd is in het Oostelijk Havengebied is hier nog eens in praktijk gebracht: de men-ging van functies, een hoge dichtheid, gevarieerde bebouwing, aandacht voor de kwaliteit van de openbare ruimte en ook voor het aquatisch milieu. Dat dat goed gelukt is, zie je ook in deze haven op Haveneiland. Een fantastische plek, die nog maar weinig mensen kennen. Aan de ene kant van de sluis het weidse uitzicht over het IJmeer, waar je bij helder weer het Paard van Marken kunt zien. Aan de andere kant de beschermde binnenha-ven omringd door bijzondere kades. Dit is stedelijkheid ‘in statu nascendi’. Wonen en werken geven elkaar de hand. Je ziet een mix van kantoren, café-restaurants en woningen, met daarin ook nog eens een af-spiegeling van de Amsterdamse bevolking.De gebouwen aan de kades tonen een aan-gename variatie. Opvallend is The Lighthouse, het kantoor van AM. Dit ont-werp van Martijn de Potter van NWA architecten staat ingeklemd tussen twee markante panden van Claus en Kaan, waar-mee het schouder aan schouder een eigenzinnig stedelijk ensemble vormt. Het kantoorgebouw van De Potter ademt voor-naamheid, zowel binnen als buiten. Een waar werkpaleis, met ruiterlijk hoge verdie-pingen en opvallende detailleringen, zoals de “muizentrap” van kwartsiet. De verbin-dingen tussen de staalprofielen zijn bewust in het zicht gelaten; een mooie manier van construeren, die prachtig aansluit bij het milieu van steigers en schepen. De volledig glazen gevel met slimme inkeping doet het uitzicht recht aan. En als de wind gaat lig-gen, kun je nog een trap hoger naar het dakterras. Dan heb je schitterend zicht op de gridstad op dit nieuwe land.’

kees rijnbouttArchitect-directeur van Rijnboutt

0404

hEt kANtoorgEBouw vAN DE pottEr ADEmt voorNAAmhEiD, zowEL BiNNEN ALs BuitEN

0505

Beeld René de Wit / NWA architecten

06

EEN wAAr wErkpALEis, mEt ruitErLijk hogE vErDiEpiNgEN EN opvALLENDE DEtAiLLEriNgEN

BNAblad #03/10

coLofoN BNA Blad #03, vierde jaargang, juni 2010uitgever Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten BNA,Postbus 19606, 1000 GP Amsterdam, T 020 555 36 66, E redactie@bna.nl, I www.bna.nl.BNA Blad verschijnt zes keer per jaar (oplage 5.500)Advertenties Architectenweb B.V., Postbus 394, 1400 AJ Bussum, T 035 69 20 874, E gm@architectenweb.nl.Adreswijzigingen administratie@bna.nlDruk Drukkerij Tesinkredactie Inge Pit (hoofdredactie), Isabel van Lent, (bladcoördinatie), Natascha Beets (beeldredactie),Wilma Jansen, Femke Rasenberg, Carla Roosredactiecommissie Michiel Cohen, Maarten Engelman, Sander MirckBasisontwerp Thonik, Amsterdamvormgeving Architectenweb, BussumBeeld omslag Revalidatiecentrum Groot Klimmendaal. Ontwerp: architectenbureau Koen van Velsen. Foto: René de Wittekst uitvergroot Willemijn de Jongefoto column Ineke OostveenissN 1874-2696

Niets uit deze uitgave mag zonder toestemming van de BNA geheel of gedeeltelijk worden overgenomen. Aan de totstandkoming van deze uitgave is de uiterste zorg besteed. Voor informatie die onjuist of onvolledig is opgenomen, aanvaarden wij geen aansprakelijkheid.

DE wAArDE vAN ArchitEctuuris de architect een bouwmeester die zijn centrale positie in het bouw-proces moet hervinden of een moderne zakenman/vrouw die als een van de adviseurs opereert? kan de architect zelf zijn prijs bepalen of hebben we baat bij richtprijzen of honorariumformules? moeten architecten mee in de trend van schaalvergroting en verzakelijking of kunnen ze blijven opereren als onafhankelijke, kleine ontwerpers en bureaus? hoe kunnen architecten de geweldige teruggang in opdrach-ten overleven, maar vooral ook, wat doen we na de crisis? moeten we voor een numerus fixus pleiten om te voorkomen dat er te veel archi-tecten instromen?

dit zijn vragen die karin laglas en ondergetekende, uw nieuwe voorzitter, op ons af kregen tijdens hun bezoek aan de vijf regio’s. Een duo met dubbele handicap, de één blijmoedig interim, al iets langer dan voorzien, de ander kersvers en onbevangen.het slechte nieuws is dat we op veel vragen geen pasklaar antwoord hebben maar het goede nieuws is dat vooral voor de eerste vragen geldt dat het beide kan. dat is fantastisch want zo hebt u de vrijheid om de werkwijze te kiezen die het beste bij u en uw bureau past. begin 2000 heb ik voor het eerst via de media mijn zorg geuit over negatieve ontwikkelingen die zo onlosmakelijk verbonden zijn met het maken van gebouwen, en daarmee architectuur. helaas is het sinds-dien zelfs verder achteruit gegaan. de corporaties waren net verzelf-standigd en gemeenten wilden, met de vercommercialisering van grond(politiek) en bouw, de boot niet missen. allianties en fusies tussen bouwbedrijven, ontwikkelaars en financiers hebben sindsdien plaatsgevonden en vanuit onze praktijk merken we aan alles dat dit uw positie in het bouwproces niet ten goede heeft gekeerd.de bouwfraude bracht al een en ander aan het licht. daarna kwam de vastgoedfraude die een ontluisterend beeld gaf van de bouwsector. de kredietcrisis maakte het geheel af.onder de bezielende leiding van Eberhard van der laan hadden wij met dertig andere bureaus overleg over mogelijke acties om hierin verbetering aan te brengen. Eberhard werd minister, de groep werd kleiner en het overleg verliep langzamer, want iedereen had het druk.toen Jeroen aankondigde te vertrekken als voorzitter leek het mij tijd om een andere weg te zoeken, om ‘verandering’ te organiseren, en na steeds prettiger gesprekken met de bna leek mij het voorzitterschap een uitgelezen kans om dit zo effectief als mogelijk te doen.voor het vak architectuur zal het erop aan komen dat we snel een aantal zaken goed regelen anders zal het binnen enkele decennia als

versleten speelbal van een te agressief spel over de zijlijn getrapt worden. laten we dit met open vizier en een goede dosis kennis, vernuft, flexibiliteit en gezond verstand doen en zo de maat-schappelijke veranderingen vormgeven. stilstand is achteruitgang, lef en risico nemen niet. die leiden op langere termijn tot vooruitgang en verbetering.ik ben bereid mij hier volledig voor in te zetten want de waarde van architectuur is niet in geld uit te drukken.

bjarne mastenbroek

07

coLumN

BNAblad #03/10

kortomDAg vAN DE ArchitEctuur

crisisroNDE rEgio’s: richtEN op DE toEkomst

vErNiEuwiNg BNA wEBsitE

Op 26 en 27 juni vindt voor de 24e keer op initiatief van de BNA de Dag van de Architectuur plaats. Dit jaar is het thema Architectuur & Hergebruik.

In Delft openen verschillende voormalige universiteitsgebou-wen die zijn herbestemd tot onder meer een museum en een architectenbureau. In Arnhem opent het Luxor Theater, een gebouw uit 1915 dat volledig is gerenoveerd. In Den Haag kunnen bezoekers onder meer naar de Caballerofabriek, de Derde Ambachtsschool van architect Duiker en de Energiecen-trale, die een tweede leven zijn begonnen als respectievelijk broedplaats, kantoorgebouw en cultureel centrum. In Apeldoorn staat de Dag van de Architectuur in het teken van hergebruik van binnenstedelijke panden als onderdeel van de vernieuwing van de binnenstad en openen een voormalig ROC en de Nettenfabriek de deuren. Het publiek in Amsterdam kan naar spectaculair verbouwde panden, zoals het hoofdkantoor van MTV Benelux (een voormalige scheepstimmerwerkplaats) en de silo’s op het Zeeburgereiland (voormalige opslagtanks voor riool-waterzuivering), waar een museum wordt gevestigd. In Rotterdam vormt ROTABS style center het epicentrum van de dag: een voormalige brandweerkazerne die is omgetoverd tot een warenhuis van ontwerpers en kunstenaars.

Het complete programma verschijnt op 19 juni in een bijlage bij Trouw.

Carla Roos, communicatieadviseur

De BNA organiseerde dit jaar opnieuw in alle vijf regio’s informa-tiebijeenkomsten over de economische crisis. Deze serie voor directeuren-eigenaren was een vervolg op de bijeenkomsten in 2009. Tijdens de bijeenkomsten kregen deelnemers de meest recente crisiscijfers, informatie over de maatregelen die bureaus hebben genomen en over de lobby die de BNA heeft gevoerd. Daarnaast was er vooral ruimte voor leden om ervaringen uit te wisselen en was er gelegenheid kennis te maken met de nieuwe bestuursvoorzitter, Bjarne Mastenbroek.

Uit de reactie van de leden blijkt dat bureaus weliswaar nog steeds onder zware druk van de crisis staan, maar dat de invloed hiervan langzaamaan als gegeven wordt beschouwd. Duidelijk is dat de concurrentie zwaar is en verwacht wordt dat deze nog verder zal toenemen. Bij enkele bureaus worden lichtpuntjes aan het einde van de tunnel waargenomen. De aandacht is dan ook vooral gericht op de toekomst van de branche na de crisis: veel bureaus zien in de situatie in meer of mindere mate aanleiding om zich op andere of nieuwe markten te oriënteren, zich meer als concurre-rende onderneming op te stellen of hun rol in het bouwproces te heroverwegen. Veel van de aanwezigen zijn van mening dat architecten zich dienen te richten op het leveren van kwaliteit en van de juiste kennis, vooral vroeg in een project. Ontwikkelingen op het gebied van samenwerking in de bouw gaan snel en het is zaak voor architecten even snel op deze ontwikkelingen te anticiperen. Andere onderwerpen die aanleiding gaven tot discussie waren het honorarium en de prijsconcurrentie onder architecten, de manier waarop opdrachtgevers met contracten omgaan, en de Europese aanbestedingsregels.

De bijeenkomsten maakten duidelijk dat veel bureaus behoefte hebben aan cijfers over de gevolgen van de crisis op de branche. De BNA zal een nieuwe halfjaarlijkse conjunctuurmeting opzetten en meer informatie en cijfers over markt(segmenten) bieden. Daarnaast heeft de BNA het Economisch Instituut voor de Bouwnijverheid opdracht gegeven te onderzoeken hoe de bouw-omvang op termijn er uit gaat zien, met het oog op de afvlakkende bevolkingsgroei. Dit onderzoek heeft tot doel met uitkomsten architecten te ondersteunen bij het ontwikkelen van lange termijn strategie is binnenkort afgerond.

Jasper Etten, beleidsmedewerker ondernemerschap

In het najaar lanceert de BNA een geheel vernieuwde website. Dit om tegemoet te komen aan de wensen over de website uit het Ledentevredenheidsonderzoek. Op www.bna.nl krijgen BNA bureaus en architect-leden dan de mogelijkheid om een profiel aan te maken en werk te tonen aan de hand van foto’s en tekst. Hierdoor zal de website een aantrekkelijke plek worden voor opdrachtgevers die op zoek zijn naar een architect. Door de diverse zoekmogelijkheden wordt de vindbaarheid van BNA-leden en hun werk aanzienlijk verbeterd. Naast de portfoliofunctie wordt een forum geïntroduceerd waarop architecten met elkaar in discussie kunnen gaan, maar ook vragen kunnen stellen aan vakgenoten. De site wordt gebruikersvriendelijker en overzichte-lijker doordat de diverse onderwerpen makkelijker vindbaar zijn door geavanceerde zoekfuncties en tags. De nieuwe website zal naar verwachting in september de lucht in gaan.

Inge Pit, manager communicatie

kijk op de website www.dagvandearchitectuur.nl voor het complete programma.

De belangrijkste cijfers in het kader van de crisis staan op www.bna.nl/economischecrisis. De presentatie die is getoond bij de bijeen­komsten is daar ook terug te vinden.

kort NiEuws

08 BNAblad #03/10

ArchitEctuur iN vErkiE­ziNgsprogrAmmA’s

mEEt uw BurEAu­prEstAtiEs mEt hEt BEDrijfsvErgELijkEND oNDErzoEk

uitkomst vErkiEziNgEN LEDENrAAD

Uit een in april gehouden peiling over ondernemerschap blijkt dat BNA-leden prognose- en jaarcijfers het belangrijkste instrument vinden bij het verder ontwikkelen van hun onderneming. Aan de hand van jaarcijfers zijn uw bureauprestaties gemakkelijk te vergelijken met concurrenten in de branche. Het jaarlijkse Bedrijfsvergelijkend Onderzoek (BVO) van de BNA biedt BNA-leden een instrument om deze cijfers te verzamelen, te vergelij-ken en te duiden. Voor een zo volledig mogelijk beeld van de branche en van de verschillende bureaugroottes, is het belangrijk dat zo veel mogelijk bureaus meedoen.In mei hebben alle BNA-bureaus per e-mail een uitnodiging ontvangen om mee te doen aan het onderzoek, met daarin een inlogcode voor de online vragenlijst over de jaarcijfers van 2009. Elke deelnemer ontvangt een eigen rapportage over het bureau en een online tool die eenvoudig inzicht geeft in de effecten van veranderingen in de bedrijfsvoering. In augustus wordt het jaarrapport van de branche opgemaakt door onderzoeksbureau Stratus. Bureaus die de cijfers voor half juli hebben ingevuld, ontvangen dit rapport automatisch en kosteloos. De BNA wil leden verder ondersteunen door het bieden van meer cijfers en zal dit najaar een nieuwe halfjaarlijkse conjunctuurme-ting opzetten, met een update van prognoses en vooruitzichten in de branche. Meer informatie hierover volgt na de bouwvak.

Vragen kunt u stellen aan Jasper Etten, beleidsmedewerker ondernemerschap, E jetten@bna.nl.

In de afgelopen periode hebben de eerste verkiezingen voor de Ledenraad plaatsgevonden. De Ledenraad is het nieuwe orgaan dat de Algemene Vergadering en de Ledenadviesraad vervangt. Aan de oproep voor kandidaatstelling in de verschillende segmenten gaven 45 leden gehoor. Vervolgens hebben 427 leden hun stemmen uitgebracht, dat betekent een opkomst van 18,2%. De stemcommis-sie, die bestond uit Aletta van Aalst, Leo Stoute en Nico Zimmer-mann, heeft de stemming beoordeeld en de uitslag vastgesteld.

De samenstelling voor de Ledenraad is als volgt:maurits Algra, de Jong Gortemaker Algra architecten en ingenieurs (Grote bureaus)thijs Asselbergs, architectuurcentrale Thijs Asselbergs (Middelgrote bureaus)thomas Bedaux, Bedaux de Brouwer Architecten b.v. (Regio Zuid)janneke Bierman, Henket & partners architecten (Regio Zuid)Roel Bosch, DKV Architecten (Regio Delta)jos van Eldonk, Soeters Van Eldonk architecten B.V. (Grote bureaus)Arnoud gelauff, Arons & Gelauff Architecten (Middelgrote bureaus)kees van der hoeven, Kavander Architectenbureau BNA (Kleine bureaus)gerard van hoorn, Meyer en Van Schooten Architecten BV (Grote bureaus)rein jansma, Zwarts & Jansma Architecten (Regio Noordwest/Centrum)André jekel, IAA Architecten (Regio Oost)Angela Lott, Inbo Adviseurs Stedenbouwkundigen Architecten (Grote bureaus)titia Luiten, JHK Architecten (Middelgrote bureaus)marnix van der meer, Zecc Architecten B.V. (Kleine bureaus)Arnoud olie, Bureau B+O Architecten B.V. (Regio Oost)max pape, Ector Hoogstad Architecten (Regio Delta)manon pattynama, PAA (Kleine bureaus)Björn van rheenen, Sponge, Architects (Regio Noordwest/Centrum)Annet ritsema, Bureau Ritsema (Kleine bureaus)Alexander smeets, BURO 5 MAASTRICHT (Regio Zuid)pim van der ven, Juli ontwerp en advies (Regio Delta)Beate vlaanderen, ARCADIS Nederland (Regio Noordwest/Centrum)Allart vogelzang, Onix (Regio Noord)vera Yanovshtchinsky, Vera Yanovshtchinsky Architecten b.v. (Middelgrote bureaus)

De eerste vergadering van de Ledenraad vindt plaats op 23 juni 2010. Daarin zullen kennismaking, de taak en positie van de Ledenraad en de bespreking van het beleidsplan centraal staan.

Wilma Jansen, manager brancheontwikkeling en marketing

zie voor meer informatie over de Ledenraad www.bna.nl > over BNA > organisatie.

In de tijd van het opstellen van de partijprogramma’s heeft de BNA contact gezocht met de programmamakers van de grootste politieke partijen. De BNA vindt dat de ruimtelijke ontwikkeling van Neder-land een belangrijke plek moet hebben in de verkiezingsprogram-ma’s, en verwoordt dit zo:

1. Stimuleer ontwerpend onderzoek om oplossingen te vinden voor de ruimtelijke opgaven waar Nederland voor staat (krimp, vergrijzing, herbestemming);

2. Neem stimuleringsmaatregelen om de stilgevallen bouwproductie weer op gang te brengen (financiering, beperken regelgeving, herstel consumentenvertrouwen);

3. Wees een voorbeeldig opdrachtgever (geen disproportionele eisen bij Europese aanbestedingen, selecteer op kwaliteit);

4. Betrek architecten breder (o.a. bij infrastructurele projecten, herstructurering van bedrijventerreinen en kantorenparken).

Eva Vrouwe, beleidsmedewerker architectuur en marktontwikkeling

De volledige lobbybrief is te vinden op www.bna.nl > dossiers > verkiezingen

kort NiEuws

09BNAblad #03/10

ArtikEL

EEN BEkroNiNg vAN voorBEELDigvAkmANschAp

10 BNAblad #03/10

ArtikEL

Het revalidatiecentrum Groot Klimmendaal van Koen van Velsen is gekozen tot BNA Gebouw van het Jaar 2010. Voor de jury, bestaande uit voorzitter Nathalie de Vries van MVRDV, Adri Duivesteijn, wethouder in Almere, architect Marlies Rohmer, Ronald Schleurholts van cepezed en Fred Schoorl, directeur strategie van Ymere, is Groot Klimmendaal een evidente winnaar. ––tekst Hans Ibelings

het revalidatiecentrum is het eerste onderdeel van de transformatie van groot klimmendaal, een bosrijk gebied aan de rand van arnhem. het masterplan, dat net als dit gebouw is ontworpen door koen van velsen, voorziet in het opschonen van het nu nog nagenoeg volgebouwde parkland-schap. uiteindelijk zal de woekering van laagbouw worden samengebracht in drie grote nieuwe objecten: een woongebouw, een school en de als eerste opgeleverde revalidatiekliniek. van velsen wilde alles wat hem tegenstond aan de gemiddelde ziekenhuisomgeving vermijden. hij ontwierp daarom een gebouw dat er niet uitziet als een ziekenhuis. met veel kleur, en een afwerking in materialen die prettig aandoen, zodat niemand er zich zieker hoeft te voelen dan hij of zij is. dat er extra programma aan de polikliniek en kliniek kon worden toegevoegd, maakte het nog beter mogelijk om groot klimmendaal de ziekenhuissfeer te ontnemen en te zorgen dat het een onderdeel van het normale leven kan zijn. Er is een ronald mcdonaldhuis waar ouders van jonge patiënten kunnen logeren, en er zijn een klein theater, een fitnessruimte, een sportzaal en een creativiteitscentrum, die niet alleen zijn bestemd voor patiënten en hun familieleden maar ook voor buurtbewoners. schoolkinderen uit de buurt gebruiken bijvoorbeeld de sportzaal voor hun gymnastieklessen.om zo min mogelijk impact te maken op het glooiende boslandschap heeft van velsen het

11BNAblad #03/10

ArtikEL

12

gebouw een minimale voetafdruk gegeven. het gebouw waaiert naar boven toe uit, zonder boven de boomtoppen uit te komen. de gevels zijn van glas en bruin geanodiseerd aluminium, waardoor ze naar de achtergrond verdwijnen in het bos-landschap. de indeling van groot klimmendaal is helder. op de dubbelhoge hoofdverdieping bevinden zich de publieke functies. daaronder liggen de kantoren, erboven de verdiepingen voor de poliklinische en klinische behandeling. op het dak ligt het ronald mcdonaldhuis. net zo overzichtelijk als de stapeling van functies is de ordening van de verdiepingen rond patio-achtige vides die daglicht tot in het hart van het gebouw laten doordringen. de jury van de prijs bna gebouw van het Jaar heeft voor groot klimmendaal louter superlatie-ven: ‘poëzie in het bos’; ‘verbluffend en uniek vakmanschap’; ‘een fenomenale omgang met het programma en met de omgeving’; ‘licht, feest en geluk.’ volgens de jury hebben ‘het verbluffende vakmanschap van de architect’ en zijn ‘onbevan-gen en frisse blik’ geleid tot dit ‘unieke zorggebouw,’ dat ‘herinneringen oproept aan gebouwen met de grandeur van zonnestraal.’ koen van velsen ziet de prijs als een stimulans, zeker omdat de realisatie van het gebouw een lastig proces was. met de kritische kijk op zijn eigen werk zegt van velsen: ‘ik vind dat het nog veel beter had kunnen zijn.’ gelijktijdig erkent hij dat hij daarmee misschien uit het oog verliest dat het best wel goed is geworden. En in dat opzicht is de prijs voor hem een opsteker. groot klimmendaal is de vijfde winnaar van de prijs bna gebouw van het Jaar, die in 2006 voor het eerst is uitgereikt. daarbij is steeds dezelfde formule gevolgd. Eerst worden per regio prijzen en nominaties toegekend. nederland is hiervoor verdeeld in vijven (noord, zuid, oost, en het westen dat weer uit een noordelijk/centraal en een zuidelijk deel bestaat). daarna volgt een finale waarbij een jury uit de regionale winnaars en alle andere nominaties een nationale winnaar kiest. ditmaal was er het recordaantal van 294 inzendingen, waarvan de regionale jury’s 23 gebouwen, inclusief vijf regiowinnaars, heeft voorgedragen aan de landelijke jury. samen geven deze 23 projecten een brede doorsnede van hetgeen leden van de bna, voor bijzonders tot stand brengen.

binnen korte tijd is de titel bna gebouw van het Jaar is een begrip geworden en met de vijf winnaars is een reeks opmerkelijke gebouwen bekroond. ze lopen in programma en verschij-ningsvorm sterk uiteen maar ze zijn elk op eigen wijze uitzonderlijk en voorbeeldig te noemen, en laten zien wat architectuur vermag.de jury’s zijn meer dan eens getroffen door ‘ouderwets architectonisch vakmanschap’. in

BNAblad #03/10

ArtikEL

13BNAblad #03/10

2006 stond in het juryrapport dat ‘na een periode waarin de meeste architectuurprijzen en media-aandacht waren voorbehouden aan projecten die vooral in conceptueel opzicht vernieuwend waren, nu de aandacht en waardering lijkt te verschuiven naar projecten die vooral vernieu-wend zijn in de manier waarop een min of meer conventioneel gebouwconcept is uitgewerkt en gematerialiseerd.’ in het licht daarvan is de bekroning van museum belvédère in oranjewoud, een ontwerp van Eerde schippers van inbo, te begrijpen. de jury prees de ‘voorbeel-dige integratie van architectuur en landschap.’ dit project laat zien ‘dat bouwen in het landschap – als je het goed doet – geen aantasting van het schaarse open landschap hoeft te betekenen, integendeel.’ het jaar daarop won Jo coenen van coenen & co met de vestedatoren in Eindhoven. volgens de jury is dit een ‘stedenbouwkundige precisieoperatie in een voormalig niemandsland.’ verder prees de jury de eigenzinnigheid van het gebouw ‘in zijn schaamteloze flirt met traditio-nele, iconografische beelden, die in ieders geheugen zijn opgeslagen’ en speelden in de beoordeling ‘de zorgvuldigheid en elegantie’ van deze architectuur een rol in de keuze om dit project te bekronen. in 2008 ging de prijs naar station amsterdam bijlmer arena, waarvan het dak op de jury een ‘buitengewone’ indruk maakte: de ‘weergaloze dynamiek, lichttoetreding en ruimtelijkheid in een even genereus als adembenemend gebaar dat het station vormt’, zo omschreef de jury het. dit ontwerp van neven sidor van grimshaw & parners en Jan van belkum van arcadis heeft geleid tot ‘een superieur stationsgebouw’ dat ‘met zijn weergaloze uitstraling en zijn vanzelf-sprekende ligging uniek is in nederland. het heroïsche gebouw is op alle fronten een toon-beeld van vakmanschap.’ in 2009 koos de jury voor forensisch psychiatrisch centrum de oostvaarderskliniek in almere van martien Jansen en zijn bureau studio m10, dat de jury omschreef als: ‘Een gevangenis is een gesloten bastion, althans zo staat zij op het netvlies gebrand. de tbs-kliniek in almere logenstraft dit verwachtingspatroon. het is een opmerkelijk tralieloos en transparant gebouwen-complex, vlakbij een woonwijk, waarin geraffineerd is gespeeld met openheid en geslo-tenheid. de jury is erg onder de indruk van de interpretatie van de opgave en van de uitmun-tende manier waarop een complexe opzet is gebaseerd op het principe van de herhaling.’ meer in het algemeen constateerde de jury vorig jaar, in een variant op de observatie over vakman-schap uit 2006, dat ‘uit de nominaties een herwaardering blijkt van een meer klassieke opvatting van architectuur: minder snel en trendy, meer inhoud en vakmanschap, beter overdacht.’

behalve dit vakmanschap delen de architecten van het bna gebouw van het Jaar dat ze man zijn, en achterin de vijftig. slechts een winnaar was op het betreffende moment nog substantieel jonger (Eerde schippers, geboren in 1956) en een aanzienlijk ouder dan gemiddeld, Jan van belkum (geboren in 1937). diens coarchitect neven sidor van grimshaw & partners behoort echter tot dezelfde generatie als Jo coenen (geboren 1949), martien Jansen (geboren 1950), en koen van velsen (geboren in 1952) die zich dit jaar in de rij winnaars voegt. als er na vijf ronden van de prijs een voorlopige conclusies kunnen worden getrokken, dan is het dat het bekroonde gebouw steeds een rijp werk is, van een architect met ruime ervaring, en een leeftijd die hoger ligt dan die van het gemiddelde

bna-lid, dat net jonger dan vijftig is. statistisch gezien zijn vijf rondes te weinig om tot stellige gevolgtrekkingen te komen, maar dat van de vijf nederlandse architecten er een aan de tu in delft is opgeleid, twee aan de tu Eindhoven, en twee aan een academie van bouwkunst (in groningen en amsterdam) is een nuancering van de aanname dat de afdeling bouwkunde van de tu delft de belangrijkste opleidingsplek is voor architecten: vooralsnog in elk geval niet voor

Beeld Revalidatiecen-trum Groot-Klimmen-daal. Ontwerp: Koen van Velsen, architec-tenbureau Koen van Velsen. Foto’s: René de Wit

vAN vELsEN hEEft ALLEs wAt hEm tEgENstAAt AAN DE gEmiDDELDE ziEkENhuisomgEviNg vErmEDEN

Beeld FPC de Oostvaarderskliniek, Almere. Ontwerp: Martien Jansen, Studio M10. Foto: René de Wit

Beeld Station Amsterdam Bijlmer ArenA, Amsterdam. Ontwerp: Jan van Belkum, ARCADIS Architecten en Neven Sidor, Grimshaw-Architects. Foto: Robert Oerlemans

Beeld Vesteda Toren, Eindhoven. Ontwerp: Jo Coenen en Geert Coenen, Jo Coenen & Co Architekten. Foto: Kim Zwarts

Beeld Museum Belvédère, Oranjewoud. Ontwerp: Eerde Schippers, Inbo Adviseurs Stedenbouwkundigen Architecten.

winnaars van de bna gebouw van het Jaarprijs.de vijf winnende gebouwen zijn behalve rijp ook relatief omvangrijk. drie van de vijf zijn openbaar of goeddeels openbaar toegankelijk: het museum, het station en ook de revalidatiekliniek, die niet alleen bedoeld is voor patiënten maar nadrukke-lijk ook voor de buurt. de woontoren en de

justitiële inrichting zijn niet openbaar, hoewel de laatste weer wel overheidsarchitectuur is. slechts twee van de vijf gebouwen hebben een stedelijke context: de woontoren en het station. de tbs-instelling ligt aan de rand van almere, de revalidatiekliniek aan de rand van arnhem in de bossen, en het museum buiten heerenveen. dat is een verrassende verhouding voor iedereen die de overtuiging heeft dat er meer architectuur in de stad is te vinden dan daarbuiten.

voor alle winnaars, voor de architecten maar ook voor de opdrachtgevers, geldt dat de bekroning – in coenens woorden – ‘een bevestiging is, een erkenning van de kwaliteit.’ schippers benadrukt net als Jansen dat de werking van de prijs ook is dat opdrachtgevers en potentiële opdrachtgevers meer vertrouwen geven. geen van de winnaars tot nu toe kan echter een rechtstreeks effect of een direct (zakelijk) rendement van de prijs aanwijzen, wat zeker ook te maken heeft met het gegeven dat alle winnaars een ruime ervaring hebben, waardoor moeilijk is na te gaan wat het oorzakelijke verband is tussen de prijs en een nieuwe opdracht. En juist in deze economisch barre tijden geldt wat Jansen puntiger verwoordt dan wie dan ook: ‘de vraag is meer wat had het me gebracht als er geen crisis was geweest.’de nieuwste winnaar van velsen verwacht niet dat het hem direct iets zal opleveren: ‘ik hoop, en dat geldt dan niet speciaal voor mijn gebouw dat nu de prijs heeft gekregen maar in het algemeen, dat de aandacht voor het gebouw van het Jaar kan bijdragen aan een sfeer waarin het belang wordt gezien van de architectuur om een iets betere wereld te maken.’

voor ALLE wiNNAArs is DE prijs EEN ErkENNiNg

vAN DE kwALitEit

ArtikEL

14 BNAblad #03/10

■DE VONDST

POLYESTER GEVELELEMENT

waarom ziet een gebouw eruit zoals het eruitziet? De architect van het gebouw bespreekt een slimme oplossing in zijn ontwerp.

tekst kirsten hannemaBeeld bo2 architecten (links)norbert van onna (rechts)

15

ruBriEk

Het ontwerp voor het zwarte sand-wichpaneel, dat gedecoreerd is met een reliefpatroon van T’s, begon met de stedenbouwkundige situatie, legt Van de Pol uit. Op de gegeven locatie, aan de

Stappegoorweg, ligt het gebouw enigs-zins weggedoken achter een, eveneens nieuwe, bioscoop en een woontoren. ‘De beste manier om het complex toch een duidelijk gezicht te geven, was om het,

project Sportcomplex T-kwadraat en Ireen Wüst schaatbaan, 2009Architect Bo.2 architectuur en steden-bouw i.s.m. van Hoogmoed architectenopdrachtgever Consortium Stappegoor (Synchroon bv, Crapts onroerend goed bv, Bouwfonds ontwikkeling)gevelproducent Smit Kunststoffen, Alkmaar

‘Een spontane vondst zou ik het niet willen noemen, het is een idee dat in de loop van anderhalf jaar stap voor stap zo is gegroeid’, zegt Dirk van de pol van bo2 architecten over het polyester gevelelement dat speciaal voor het sportcom­plex t­kwadraat in tilburg werd ontwikkeld.

samen met het plein aan de voorzijde, te verbijzonderen. Met een gesloten gevel, ovale ramen en een robuuste maatvoe-ring wilden we een statement maken.’ In eerste instantie zouden de enorme gevelpanelen (15 × 1 m.) vervaardigd wor-den uit prefab polyesterbeton. Doordat de betonleverancier – de enige in Nederland die dit type beton binnen het budget kon leveren – en de aannemer echter ‘niet met elkaar klikten’, werd uiteindelijk gekozen voor polyester. De sandwichpanelen zijn 2,80 meter breed, bij een maximale hoogte van even-eens 2,80 meter. ‘Dat is groot, de maat van een slaapkamer’, zegt Van de Pol. Die grote maat maakt dat het gebouw zich in schaal kan meten met zijn omgeving. Maar de architect wilde het gebouw ook een bepaalde verfijning geven, die zichtbaar wordt wanneer je het benadert. Dan wordt de focus verplaatst naar het lijnenpatroon in de gevel en het relief in de panelen. Daar zijn nog heel wat studies aan vooraf gegaan. ‘We wilden repetitie in het patroon voorkomen, en zochten zodoende naar een vorm die kan draaien.’ Zo kwam bo2 uit bij de letter T – het logo van de gemeente Tilburg.

BNAblad #03/10

sEriE NEtwErkEN

Beeld Kring Midden-Brabant op excursie. ‘We zijn een bovengemiddeld actief netwerk.’

Veel architecten voelen zich verbonden met de BNA via hun kring. Daar ontmoeten ze lokale vakgenoten en zien ze hun belangen vertegenwoordigd in de regio. ––tekst Ellen meijer

DE goEDE Buur

ieder bna-lid is automatisch verbonden aan een kring. architecten kunnen zich aansluiten in de plaats waar ze wonen of waar ze werken. in to-taal telt de bna twintig kringen. afgelopen jaar stond hun rol ter discussie bij het denken over een nieuwe bna-verenigingsstructuur. Een voor-stel tot opheffing van de besturen van de kringen had echter onvoldoende draagvlak.

’kriNgEN mAkEN DE BNA LokAAL zichtBAAr’Lonneke Bakkeren, regiocoördinator Delta

‘binnen het vakgebied bieden de kringen een net-werkfunctie. architecten kunnen er op een laagdrempelige manier onderling contact leggen. bovendien horen bna-medewerkers via de krin-gen wat er op lokaal niveau speelt. naar de buitenwereld is een aantal kringen gesprekspart-ner voor politiek, onderwijs, woningcorporaties en maatschappelijke organisaties. niet alle kringen zijn even actief. hun functione-ren hangt af van de inspanningen van de leden. verder maakt het verschil of het netwerk zich in een stedelijke dan wel landelijke omgeving be-vindt, welke speerpunten het bestuur heeft en de maatschappelijke positie van de kring. de ene richt zich meer op de netwerkfunctie, de andere meer op de architectuurpraktijk. de kringleden bepalen zelf de financiële bijdrage van de leden; het gemiddelde ligt op vijftig euro per lid per jaar. de bna verstrekt ook een jaarbijdrage van 2.500 euro. niet alle leden voelen zich met hun kring verbon-

16 BNAblad #03/10

sEriE NEtwErkEN

Beeld Kring Stedendriehoek bij Radio Kootwijk. ‘We zijn vakinhoudelijke activiteiten gaan bedenken om mensen bij elkaar te krijgen.’

Beeld Kring Midden-Brabant: ‘Ons werk concentreert zich rond de Dag van de Architectuur.’

den. sommigen vinden het lokale niveau voor collegiale ontmoeting minder relevant en praten liever in breder verband over inhoudelijke the-ma’s, anderen achten de landelijke belangenbehartiging van primair belang. toch stond tijdens de laatste algemene vergadering voor de meerderheid de toegevoegde waarde bui-ten kijf, want een voorstel om de kringbijdrage facultatief te stellen haalde het niet. voor mij als regiocoördinator zijn de kringen nuttig omdat ze de bna op lokaal niveau zichtbaar maken. via dit kanaal dragen we landelijk bna-beleid uit en koppelen we terug hoe architecten dat in de prak-tijk ervaren. we helpen elkaar bovendien met activiteiten en netwerken. wat mij betreft een vruchtbare samenwerking met wederzijdse ver-sterking.’

’kuNNEN tErugvALLEN op coLLEgA’s’Arno kolen, kringsecretaris van den hout & kolen Architecten in tilburgkring midden-brabantaantal leden: 70

‘we zijn een bovengemiddeld actief netwerk, waarschijnlijk mede doordat we klein zijn. we hebben korte lijnen en een relatief groot bestuur. tilburg voert de boventoon in de kring. we heb-ben hier een academie voor bouwkunst waar veel mensen die in de stad werken hebben gestu-deerd. we komen ook geregeld bij elkaar met de andere brabantse en limburgse kringen, dat ge-

beurt in samenwerking met onze bna- regiocoördinator.ons werk concentreert zich rond de dag van de architectuur. Elke twee jaar schrijven we een prijsvraag uit voor alle architecten in dit gebied. het andere jaar kunnen bna-leden gerealiseerde projecten indienen voor het gebouw van de kring. door het jaar heen organiseren we architectencafés. dat zijn lezingenreeksen met een thema. in 2009 gingen ze over wat architec-ten in het verleden hebben bijgedragen aan de ontwikkeling van de stad tilburg. we merken dat veel leden zich sterker betrokken voelen bij de kring dan bij de bna. ze kunnen sa-men iets betekenen voor hun omgeving, wisselen kennis uit. de toegevoegde waarde zit in het kun-nen terugvallen op een collega. naar buiten toe zijn we op allerlei fronten vertegenwoordigd. we hebben regulier overleg met de gemeente tilburg, worden gevraagd voor werkgroepen, pra-ten met het onderwijs. veel brabantse bureaus ervaren dat landelijke beleidslijnen niet altijd op hen van toepassing zijn. neem dbfmo-constructies, die zijn hier niet aan de orde. het draait om relaties. we hebben een bouwsociëteit waarin aannemers, architecten, projectontwikke-laars en de gemeente elkaar ontmoeten. verder werken we samen met het centrum voor architectuur en stedenbouw tilburg. het cast heeft mensen in dienst en krijgt subsidie. bij ons is alles vrijwilligerswerk en we hebben steeds minder te besteden. daarom maken we vaker van elkaars diensten gebruik. dat gaat prima, onze le-den nemen actief deel aan activiteiten van het cast over architectuuronderwerpen in de stad.’

1717BNAblad #03/10

’mEEr DELEN gEEft ENErgiE’hans roothaert, kringvoorzitterfunctie: directeur-eigenaar architectenburo vorm³ in heerdekring stedendriehoekaantal leden: 75

‘Een paar jaar geleden stapte ik over van zwolle naar de kring stedendriehoek. dat bleek een in-geslapen netwerk. ik wilde de boel best oppeppen en meer leden hadden daar oren naar. we zijn vakinhoudelijke activiteiten gaan beden-ken om mensen bij elkaar te krijgen. dat werkte aanstekelijk, maar er zat nog geen lijn in. ondertussen werd ik kringvoorzitter en sloten zich meer mensen aan bij het bestuur. met die groep hebben we een programma opgesteld met een duidelijke richting en doelstelling. hoogtepunten van afgelopen jaar waren een pecha kucha night en een bezoek aan materia in Enter, een bedrijf dat tot voor kort bijzondere bouwmaterialen presenteerde. in samenwerking met bouwhuis apeldoorn hebben we een work-shop gegeven over energieneutraal bouwen. dit jaar maken we een boek over onze activiteiten in 2009. daarin stellen ook kringleden hun bureau voor. het boek moet hen onder de aandacht bren-gen bij overheden en bedrijven. de frustratie leeft dat er lijstjes met architecten rond gaan die altijd als eerste worden gebeld. wij willen bevorderen dat opdrachtgevers verder kijken. Een kring levend houden vraagt dat je mensen actief benadert. het doel is elke zes weken iets te

organiseren. ons bestuur telt zeven leden, daar-door zijn niet alsmaar dezelfde mensen aan de beurt. de kring krijgt steeds meer vorm. we trek-ken jonge architecten, maar ook bna-leden die zich al jaren niet meer lieten zien. misschien speelt de tijdgeest mee. we kunnen niet langer als losse eilandjes fungeren. meer delen luidt het devies en in dat opzicht biedt de kring meerwaar-de. binnen de groep ontstaan weer nieuwe netwerkjes, bijvoorbeeld over bim. dat enthousi-asme geeft energie.’

’BNA­LiD vANwEgE DE kriNg’jovita Dorigo, kringvoorzitterfunctie: architect bij archikon in goeskring zeelandaantal leden: 47

‘wij participeren in een driehoeksverhouding met het zeeuwse gezicht en het centrum voor beeldende kunst zeeland. het cbk ondersteunt ons bij het architectuur- en stedenbouwkundig jaarprogramma dat we samen met het zeeuwse gezicht vorm geven. in 2009 luidde het thema “verblijf in zeeland”. tijdens lezingen belichtten we bijvoorbeeld de komst van 300 studenten van de roosevelt academy naar middelburg. Er wa-ren ook workshops waarin gemeenten locaties konden inbrengen die ze onvoldoende benutten. werkgroepjes van stedenbouwkundigen, archi-tecten en kunstenaars hebben voor zes locaties voorstellen uitgewerkt. het thema van 2010, “laagwatEr”, verwijst naar de stagnatie in op-drachten en de bezinning die de crisis teweeg lijkt te brengen. de kring voorziet in een culturele en vakinhoude-lijke uitwisseling. verder komen we op voor onze beroepsgroep. vorig jaar maakten we ons zorgen dat veel architectenbureaus in zeeland droog vie-len. dat kwam deels door de crisis, maar we zien ook dat gemeenten zich steeds meer richten op grote projecten en daarvoor grote bureaus inscha-kelen. om onze leden zichtbaar te maken hebben we een pamflet geschreven waarmee we langs wethouders zijn geweest. dat heeft de lokale ar-chitecten weer op de kaart gezet. tot nu toe richten we ons vooral naar buiten. afgezien van twee kringbijeenkomsten per jaar zijn bij al onze activiteiten anderen betrokken. mogelijk gaan we meer doen voor de eigen kring om de minder actieve leden sterker te binden. met het voorstel van de bna om de kringen gelijk te trekken met andere netwerken voelden we ons tekort gedaan. wij vinden dat de kring een unie-ke rol heeft omdat we de laagdrempelige instap vormen voor de landelijke organisatie. driekwart van onze leden zegt bna-lid te blijven vanwege de kring. Juist dat lokale waarderen ze.’

18

Beeld Kring Zeeland: ‘De kring voorziet in een culturele en vakinhoudelijke uitwisseling.’

sEriE NEtwErkEN

BNAblad #03/10

ArtikEL

DE oNzEkErE toEkomst vAN sAmENwErkiNg Bij EuropEsE AANBEstEDiNgENDe BNA signaleert bij Europese aanbestedingen twee tegenge-stelde ontwikkelingen. De opdrachten worden steeds groter waardoor samenwerking met andere partijen aan de inschrijving noodzakelijk is. Opdrachtgevers stellen echter steeds vaker na-dere eisen aan samenwerkingsvormen; het aantal combinanten wordt beperkt en op onderaannemers mag slechts door één ge-gadigde een beroep worden gedaan. ––tekst Evelien van Es met medewerking van nelleke van thiel-wortmann

architecten moeten niet beperkt worden in het kiezen van de partijen waarmee ze willen samen-werken, vindt de bna. niet alleen leiden deze beperkingen tot onterechte uitsluiting van vele geschikte partijen, ook de opdrachtgever snijdt zich hiermee in de vingers. het kan namelijk gebeuren dat hij de voor de opdracht meeste ge-schikte landschapsarchitect misloopt, omdat deze zich al aan een van de niet-winnende architec-tenbureaus had verbonden. of hij loopt de meest geschikte architect mis, omdat die er in de run op het geringere aantal constructeurs niet in slaagde een voor de opdracht benodigde constructeur aan zich te binden.

Beperking of verruiming?

frank segaar (de architekten cie.) schetst het probleem waar architecten tegenaan lopen als volgt: ‘opdrachtgevers kaderen de aanbesteding dusdanig in, dat de vrije keus van inschrijven steeds moeilijker wordt. opdrachtgevers vragen niet alleen een architect, maar een heel bouw-team. Er zijn verhoudingsgewijs echter veel minder technische adviseurs dan architecten. dus wie het eerst komt, het eerst maalt. Een andere werknemer van hetzelfde bedrijf inschakelen kan niet; ook niet een werknemer van een nevenves-tiging aan de andere kant van het land. het hele bedrijf wordt namelijk als combinant beschouwd. bovendien stelt de opdrachtgever niet alleen aan de architect, maar aan alle combinanten dezelfde

horizoNtALE sAmENwErkiNgCombinatieovereenkomstVan een combinatieovereenkomst is sprake als twee of meer zelfstandige ondernemingen gezamenlijk op een aanbesteding inschrijven. Partijen zijn dan gezamenlijk gegadigde. De aanbestedende dienst wordt opdrachtgever van alle combinanten. Deze vorm van samenwerking wordt ook wel hori-zontale samenwerking of combinatievorming genoemd.

vErticALE sAmENwErkiNgOnderaannemingAls een architect inschrijft op een aanbesteding, kan hij aangeven dat hij na verwerving van de opdracht gebruik zal maken van de diensten van onderneming X. Alleen de architect is dan gegadigde in de aanbeste-dingsprocedure, en alleen hij is opdrachtgever van ondernemer X, niet de aanbestedende dienst. Deze vorm van samenwerking wordt ook wel verti-cale samenwerking of onderaanneming genoemd.

hoge eisen, waardoor nog minder technische ad-viseurs overblijven. omdat veel architecten geen partijen meer kunnen vinden, kunnen zij niet aan een aanbesteding meedoen.’dik van manen (juridisch adviseur at osborne) deelt de mening van de bna en segaar niet: ‘de mogelijkheden voor combinatievorming, met in-achtneming van de recente jurisprudentie op dat punt, zijn serieus verruimd, nu partijen binnen een groep van ondernemingen de mogelijkheid hebben om in meerdere combinaties, hetzij als combinant, hetzij als onderaannemer, mee te doen. gelet op het feit dat het hier om recente

19BNAblad #03/10

uitspraken gaat zal dit nog niet algemeen bekend zijn. het spreekt vanzelf dat vanuit het oogpunt van transparantie, zuivere marktwerking en het voorkomen van collusie bij het indienen van de inschrijvingen, partijen moeten kunnen aantonen dat de verschillende inschrijvingen wel op een onafhankelijke wijze tot stand zullen komen. wij hebben ervaren dat dit, zowel wat betreft het stellen van eisen als het daadwerkelijk kunnen aantonen van deze onafhankelijkheid nog niet zo eenvoudig is.’van manen begeleidt de aanbesteding van de nieuwbouw van de faculteit der rechtsgeleerdheid van de radboud universiteit nijmegen. deze aanbesteding is onder archi-tecten omstreden vanwege de beperkingen die zowel aan combinaties als aan onderaanneming zijn gesteld. inschrijving in combinatie of met onderaanneming was mogelijk, maar daarbij gold een maximum van drie combinanten, on-deraannemers mochten zich slechts één keer inschrijven, en bij de referentieprojecten moest gewerkt zijn met de onderaannemers waarop in de onderhavige procedure een beroep werd ge-daan. van manen verklaart waarom at osborne ge-woonlijk adviseert het aantal combinanten tot drie te beperken: ‘dat is gedaan om te voorkomen dat er voor combinanten zodanig complexe ge-zagsverhouding ontstaan dat dit tot problemen voor de aanbesteder leidt tijdens de uitvoering van de overeenkomst. onze ervaring leert dat dit een reëel probleem is bij combinaties met meer dan drie combinanten. voor een, ook voor de opdrachtgever, hanteerbare samenwerking met combinaties van partijen adviseren wij daarom normaal gesproken om het aantal com-binanten tot drie te beperken. daarnaast is aan het aantal onderaannemers geen beperkingen gesteld en was er geen verplichting om bij refe-rentieprojecten samengewerkt te hebben met onderaannemers waarop een beroep werd ge-daan.’

segaar meent dat de steeds strikter wordende re-gelgeving uiteindelijk ook leidt tot een beperking van keuzemogelijkheden voor de opdrachtge-ver. ‘het zijn steeds dezelfde ontwerpteams die inschrijven. deze groepsvorming zie je al bij pps-constructies en die kant gaat het ook op met de Europese aanbestedingen. dat verkleint de markt aanzienlijk. niet alleen voor architecten, maar uit-eindelijk ook voor opdrachtgevers.’ in het geval van de faculteit der rechts-geleerdheid merkt van manen op dat de veronderstelde beperkingen in de praktijk van deze aanbesteding niet tot een serieuze beper-king van het aantal geschikte gegadigden heeft geleid. ‘uiteindelijk bleken er veertien (combi-naties van) gegadigden te kunnen voldoen aan de door ons gestelde minimumeisen. van een substantiële verkleining van de markt, zoals ar-chitecten als argument tegen deze voorwaarden aanvoeren, is in mijn ogen dan ook geen sprake.’de bna vindt de recente ontwikkelingen zorgelijk, en gaat hierover in gesprek met in-stanties als nEprom, vng, aedes en de rijksgebouwendienst. ook de bouwmanagement-bureaus worden benaderd.

combinaties van architecten zijn niet langer zonder meer toelaatbaar

tot voor kort bestond er een vrijstellingsbesluit op grond waarvan alle combinatieovereenkom-sten waren toegestaan. dit vrijstellingsbesluit is inmiddels vervallen. daarvoor in de plaats heeft het ministerie van Economische zaken ‘beleidsregels combinatieovereenkomsten’ opge-steld. aan de hand van deze beleidsregels toetst de nederlandse mededingingsautoriteit (nma) of bepaalde combinaties wel of niet in strijd zijn met het kartelverbod.combinatieovereenkomsten tussen ondernemin-gen die geen concurrenten van elkaar zijn, maar

Dick van Manen Frank Segaar Henk Nij Bijvank Yushi Uehara

20

ArtikEL

BNAblad #03/10

die complementaire specialismen bundelen (zoals een architect en een ingenieur), zijn in principe toegestaan. ook van combinaties van architec-tenbureaus die elkaars specialisme aanvullen (bijvoorbeeld een nieuwbouwarchitect en een restauratiearchitect), verwacht de bna geen mededingingrechtelijke complicaties. anders ligt dat bij combinaties waarbij een groot bureau sa-menwerkt met een klein bureau, of een ervaren bureau met een minder ervaren bureau. de be-leidsregels zeggen hierover: ‘als voor één of meer partijen bij een combinatieovereenkomst, de opdracht zelfstandig uitvoerbaar is, kan de com-binatieovereenkomst mogelijk wél ontoelaatbaar zijn. in dat geval moet er gekeken worden naar het effect van de combinatie op de concurrentie op de markt.’ dit kan mogelijk betekenen dat het aangaan van dergelijke combinaties niet geheel zonder risico is. het grote en ervaren bureau is immers in staat de opdracht zelfstandig uit te voeren. volgens Yushi uehara (architectenbureau Yushi uehara zerodegree architecture) zijn drie ele-menten van het samenwerkingsverband van belang voor de opdrachtgever: de creativiteit van de architect, het architectenbureau als een kwa-liteitsmachine, en technische gegevens als harde feiten. ‘de ene opdrachtgever wil alleen een ont-werp of idee, de andere ook nazorg. ik kan een ontwerp of idee leveren en nazorg bieden, maar voor nazorg bij grootschalige projecten zoek ik lie-ver aansluiting bij een groot bureau dat dergelijke faciliteiten kan bieden.’niet alleen het kleine bureau heeft voordeel bij samenwerking. segaar: ‘mits er een synergie-voordeel bestaat, is de combinatie ook voor grote architectenbureaus interessant. door specifieke kennis van kleine bureaus binnen te halen, kan de combinatie de markt verbreden en zich met onderscheidende ontwerpen profileren. de op-drachtgever heeft er ook voordeel bij; door deze combinaties krijgt hij de kans om andere architec-ten te ontmoeten.’Een recent voorbeeld van een Europese aanbe-steding van architectendiensten is het stadhuis van almelo. de inschrijving stond open voor combinaties met kleine en jonge bureaus. henk nij bijvank (projectmanager gemeente almelo): ‘omdat het in almelo om een grote en prestigi-euze opdracht gaat, wilden we een architect met veel ervaring. maar wij hebben kleine en onerva-ren architecten wel de mogelijkheid geboden om met een groot en ervaren bureau in te schrijven. dat is zelfs nadrukkelijk geformuleerd. maar er heeft zich geen enkele combinatie ingeschreven.’ nij bijvank loopt het lijstje af. het zijn voorname-lijk de gevestigde nederlandse bureaus die zich voor de aanbesteding van het almeloos stadhuis hebben ingeschreven.het wekt bij uehara geen verbazing dat weinig combinaties op Europese aanbestedingen in-

schrijven. vanwege de omslachtige procedure die de strikte reglementering met zich meebrengt, kost het zeer veel tijd om in te schrijven. ‘als aanbestedingsprocedures genormaliseerd zouden zijn en opdrachtgevers een protocol zouden han-teren, zou het voor architecten veel eenvoudiger en minder tijdrovend zijn om te filteren of het wel de moeite loont om mee te doen.’segaar begrijpt de handelswijze van de opdracht-gever, maar meent dat hij zich in de vingers snijdt door voorbij te gaan aan het concurrentiebegin-sel. ‘opdrachtgevers willen alle risico’s uitbannen en stellen daarom zulke hoge eisen. dat heeft als neveneffect dat kleine architectenbureaus geen kans krijgen, terwijl ze een dergelijke opdracht best aankunnen. het gaat erom dat je het project georganiseerd krijgt, niet om de grootte en omzet van het bureau.’

Architectencombinaties stimuleren nieuw talent en innovatie

de bna is groot voorstander van combinaties waarbij kleine en onervaren bureaus de kans krijgen in het kielzog van een groot en ervaren bureau mee te doen aan een aanbesteding. zelfstandig voldoet een klein en onervaren bureau niet aan de selectie-eisen (omzet en er-varing), in combinatie wel. zulke combinaties stimuleren nieuw talent en stimuleren daarmee de innovatie. de bna hoopte dan ook dat der-gelijke combinaties door de nma toelaatbaar zouden worden geacht. maar dit is niet het geval, zo blijkt uit de volgende email van de nma: ‘de nma verwijst naar de beleidsregels combinatieovereenkomsten voor een gedetail-leerd beoordelingskader, maar geeft aan dat als bijvoorbeeld twee architectenbureaus uitsluitend in combinatie kunnen inschrijven op een aanbe-steding – en om wat voor reden dan ook ieder voor zich niet zelfstandig – het vormen van een combinatie volgens de beleidsregels is toege-staan. omdat de twee bureaus ieder voor zich niet zelfstandig kunnen inschrijven, wordt door het vormen van de combinatie het aantal inschrij-vers immers niet beperkt.’de nma gaf aan nog geen zaken behandeld te hebben waarop de beleidsregels konden worden toegepast. het is dan ook nog niet te voorspellen in hoeverre de nma daadwerkelijk zal ingrijpen indien een groot en een klein bureau – zonder aanvullende specialismen – een combinatie vor-men.

De Beleidsregels combinatieovereenkomsten zijn te vinden op www.bna.nl/helpdesk

ArtikEL

21BNAblad #03/10

Parkeren heeft zich naar voren gedrongen als conditio sine qua non van een goed stedenbouw-kundig ontwerp. Nog voor de eerste schets gemaakt wordt, moet de parkeerbalans kloppen. Het Zakboek Parkeren voor de Woonomgeving biedt creatieve oplossingen. ––tekst kees de graaffoto’s Jan renier van der vliet, uit besproken boek

van goede ideeën weet je vaak nog wel waar en wanneer ze werden geboren. dat geldt zeker voor het zakboek parkeren voor de woonomgeving, dat de voormalige bna-studiestichting stawon (inmid-dels opgegaan in bna onderzoek) heeft opgesteld. architect en stawon-bestuurslid Joost hovenier (wingender hovenier architecten) reconstrueert: ‘drie jaar geleden zaten we tijdens een excursie in de trein van warschau naar krakau bij elkaar voor een bestuursvergadering. ik liep zelf al een tijdje rond met het idee om een keer iets aan par-keren te doen, omdat ik in mijn eigen praktijk had gemerkt hoe belangrijk dat thema was geworden. het bestuur nam dat idee enthousiast over en al snel waren we het erover eens dat het weer een

zakboek moest worden.’ Eerder had stawon al een zakboek over de woonomgeving gemaakt en die formule was goed bevallen: een compact vormge-geven inventarisatie van voorbeeldige projecten, die dient als inspiratie en lering voor ontwerpers die worstelen met deze materie.

Groei aantal auto’swant dat van een worsteling sprake is, mogen we gerust opmaken uit de woorden van liesbeth brink (brink architectuur & stedenbouw), die samen met hovenier de totstandkoming van het zakboek begeleidde. ‘het parkeren is de afgelopen tien jaar steeds belangrijker geworden in stedenbouw-kundige plannen. sterker nog: als je geen goede parkeeroplossing vindt, kom je er niet uit. voordat je tegenwoordig een streek op papier zet, bel je eerst de gemeente hoe het met parkeernorm zit en probeer je een goede parkeerbalans te vinden.’ volgens brink zijn er twee ontwikkelingen debet aan dit primaat voor de auto in de stedenbouw-kundige planning: ‘het autobezit blijft maar toenemen, in de komende tien jaar nog met 600.000 tot 2,2 miljoen exemplaren, volgens de cijfers van kennisplatform crow. die auto’s nemen steeds meer ruimte in en moeten ergens worden gelaten. daar komt bij dat we veertig procent van de bouwproductie binnenstedelijk moeten gaan oplossen, waar het gebrek aan ruimte toch al nijpend is. dat maakt de opgave buitengewoon urgent. we moeten voorkomen dat de kwaliteit van de leefomgeving onder druk komt te staan.’

pArkEEr opLossiNgEN op zAkformAAt

Beeld De Witte Keizer, Rotterdam. Ontwerp: KCAP. Foto: Jan Renier van der Vliet

ArtikEL

22 BNAblad #03/10

parkeergarages in de wijk. of een plan uit doorwerth waarbij de gemeente al vroeg een stringent parkeerbeleid heeft gehanteerd, nota bene voor een locatie in het bos. het resultaat is dat er bij de woningen ondergronds wordt geparkeerd en de kwaliteit van het complete woonmilieu erop is vooruit gegaan. En dat voor een plan in lage dichtheden, buiten de randstad. het bos loopt hier door tot aan de woningen, heel bijzonder. die veelvormigheid van de beschreven voorbeelden is naar mijn idee zeer vruchtbaar.’

Gesprek aangaanaan onderzoeker frederique van andel van de tu delft (leerstoel woningbouw) werd gevraagd om inventieve parkeeroplossingen uit heden en verleden te inventariseren en onderzoeken. brink: ‘niet om ze één op één over te nemen, maar vooral om erdoor geïnspireerd te raken en het gesprek met je opdrachtgever hierover aan te gaan. de formule van het zakboek is dat het gerealiseerde projecten in beeld brengt en zelf geen stelling neemt.’ de onderlinge vergelijkbaarheid van de projecten is bevorderd door op vergelijkbare wijze te analyseren, tekenen en fotograferen. ook zijn de kosten van de parkeeroplossingen door inbo adviseurs inzichtelijk gemaakt. dat alles met een positieve insteek, aldus brink: ‘met het zakboek laten we zien dat een goede parkeeroplossing juist een versterking van een plan kan betekenen. mits er op tijd voldoende aandacht wordt geschonken en het parkeren op een integrale manier in de planontwikkeling wordt behandeld. dat levert voor iedereen winst op.’

Breed palethet zakboek parkeren brengt een kleine dertig projecten in beeld, met een behoorlijke diversiteit: van hoogstedelijk tot landelijk, uit diverse tijden en verspreid over nederland. ook zijn een essay en een verslag van een rondetafelgesprek in het boek opgenomen, waarin verschillende disciplines – onder andere ontwikkelaars en beleidsmakers – hun perspectief op parkeren geven. Joost hovenier is blij met het resultaat: ‘het is een handzaam inspiratieboekje, waar we prima op kunnen terugvallen. het geeft overzicht, maar laat ook zien wat de onderliggende mechanismen zijn die op elkaar inwerken. En welke consequenties dat heeft.’ interessant vond hovenier dat een aantal onbekende projecten uit het wat verdere verleden is teruggevonden, die ook nu nog steeds actueel zijn. ‘Er zaten echte verrassingen bij, zoals een plan in zoetermeer van architect benno stegeman waarbij het parkeren is opgelost in kleinschalige

‘ALs jE gEEN goEDE pArkEEropLossiNg viNDt, kom jE Er NiEt uit.’

Beeld Gerard Noodtstraat, Nijmegen. Ontwerp: Dick van Gameren en Bjarne Mastenbroek.

Beeld Parkflat Merlot, Den Haag. Ontwerp: J.J. (Co) Brandes.

BNA oNDErzoEk gELANcEErDMet de feestelijke presentatie van het Zakboek Parkeren voor de Woonomgeving is onlangs BNA Onderzoek gelanceerd. BNA Onderzoek is de nieuwe en verbrede onderzoekspoot van de beroepsvereniging, waarin de studiestichtingen van de BNA (Stawon, Staro en naar alle waarschijnlijkheid Stagg - voor on-derzoek naar woon-, onderwijs-, zorggebouwen) zijn opgegaan. De bundeling van expertise, aangestuurd door een programmateam (Nathalie de Vries (voorzit-ter), Siebren Baars, Peter Defesche, Anke van Hal, Ton Venhoeven, Pieter van Wesemael), moet leiden tot een betere inhoudelijke afstemming en daarmee tot een meerjaren onderzoeksprogrammering voor de BNA – voor en door de leden.

pArkEEr opLossiNgEN op zAkformAAt

meer informatie op www.bna­onderzoek.nl

ArtikEL

23BNAblad #03/10

dat aan ligt. als de bna een kwaliteits-keurmerk wil zijn, moeten ze er ook voor zorgen dat hun leden optimaal preste-ren. het toetsen van het werk van leden op culturele, gebruiks- en toekomst-waarde kan daaraan bijdragen.’

‘Huur een grote loods af en beoordeel de kwaliteit van het werk van BNA-architecten eens over de volle breedte.’

thijs Asselbergs, architect/directeur architectuurcentrale thijs Asselbergs‘de bna is naast bond van nederlandse architecten ook de koninklijke maatschappij tot bevordering der bouwkunst. het gaat dus niet al-leen over cao’s en honorariums, maar ook over de culturele waarde van gebouwen. En die laat nog wel eens te wensen over. wat om ons heen in stad en polder wordt neergezet, had vaak veel beter gekund. Er worden te veel projecten gerealiseerd waar de

Beeld sander stoepker

■OPINIE zoveel mensen, zoveel meningen. in deze rubriek komen verschillende mensen aan het woord over een speciaal onderwerp.

DISCUSSIE OVER DE DISCUSSIEMoeten architecten meer debatteren over architectonische kwaliteit? We vroegen het aan een architectuurhistoricus en drie architecten die zich kandidaat stelden voor de ledenraad. De antwoorden verschillen meer van elkaar dan gedacht: een belronde als aftrap voor een nieuw debat.––tekst willemijn de Jonge

ruBriEk

architect liever geen ruchtbaarheid aan geeft. de beroepsgroep, en met name de bna-architect, mag zich wel wat verantwoordelijker voelen voor de resultaten. het besef moet doordringen dat je opdrachtgevers niet eindeloos naar de mond kunt praten, dat er een kwalitatieve grens is waar je niet onder wilt zakken. Je kunt kwaliteit van bovenaf stimuleren door de hele goede te on-derscheiden, zoals bij het gebouw van het Jaar gebeurt. maar ik stel voor het ook andersom aan te pakken. laten we de discussie over kwaliteit veel breder trekken en alle bna-leden verplichten om niet alleen hun mooiste werk te laten zien, maar alles wat ze de afgelo-pen drie jaar hebben opgeleverd. dan huren we een grote loods af en beoor-delen we de kwaliteit van elkaars werk. dat hoeft niet met de pers erbij, ik denk aan een besloten bijeenkomst waarin vakgenoten verantwoording aan elkaar afleggen over hun werk. niet om elkaar af te branden, maar om te praten over de kwaliteit. En als er prutswerk tussen zit, moet je daar vragen over kunnen stellen.het zou mooi zijn als de bna ook voor de culturele component beleid gaat ontwikkelen. Er wordt nu vooral ge-praat over architectuur van opvallende kopstukken als soeters of benthem crouwel; het middle of the road seg-ment komt nauwelijks aan bod. Er is niets mis met middle of the road, maar het kan vaak wel beter. ik denk dat het interessant is om te onderzoeken waar

joost vos, architect/partner Benthem crouwel‘de architectonische kwaliteit kan bij sommigen omhoog natuurlijk, maar ik heb niet zo’n behoefte aan meer de-batteren. Je kunt op allerlei plaatsen terecht als je wilt praten over archi-tectuur, er zijn platforms genoeg. de bna doet ook behoorlijk veel: de bna academie, het gebouw van het Jaar,

‘Ik heb geen behoefte om elkaars werk af te kraken’

24 BNAblad #03/10

het bna blad. ik ben daar vrij positief over. ik heb het idee dat architecten uit zichzelf altijd al heel kritisch naar eigen en andermans werk kijken. hoe stel je je zo’n beoordeling dan voor? moeten we elkaars werk gaan afkra-ken? Er zullen altijd goede en slechte architecten blijven. de mensen die zich daadwerkelijk voor dit vak interesse-ren zijn er uit eigen beweging al dag en nacht mee bezig, ik geloof niet zo in afdwingen.het is de verantwoordelijkheid van de architect zelf om de kwaliteit van zijn werk en de professionaliteit van zijn ma-nier van werken in de gaten te houden. het lijkt me een beetje gevaarlijk om die verantwoordelijkheid bij de bna te leggen. want wat doe je als blijkt dat bepaalde architecten niet voldoen aan de criteria, moeten we die dan royeren? vooropgesteld dat je het eens kan wor-den over de criteria. het lidmaatschap van de bna zou wel iets moeten zeggen over de kwaliteit van een architect of bureau, maar ik zie een ballotage niet zitten.’

Dirk Baalman, architectuurhistoricus en adjunct­directeur het oversticht ‘architecten manifesteren zich veel te weinig in het openbare debat, de wereld merkt nauwelijks iets van de mening van de architect. architecten die statements doen over de kwaliteit van de architectuur zijn een uitzonde-ring, en altijd dezelfde. het schrijven en spreken over de kwaliteit van het werk wordt meestal gedaan door journalis-ten en architectuurhistorici, zelden door

ruBriEk

Reageren? Mail naar redactie@bna.nl

‘Je mond houden, is je taak als kunstenaar in een culturele setting veronachtzamen’

de ontwerpers zelf. daarom vind ik die rubriek aan het begin van het bna-blad zo leuk waarin de ene architect vertelt wat hij zo goed of interessant vindt aan een project van een ander. wat mij betreft mag de beroepsgroep zich veel actiever opstellen in het debat. dat begint bij de bond zelf, waar je als vakbroeders onder elkaar kunt bepalen wat je nu eigenlijk onder architectonische kwaliteit verstaat. ik heb het gevoel dat de taken van de koninklijke maatschappij ter bevordering van de bouwkunst wat ondergesneeuwd zijn. het voorstel van asselbergs om elkaars projecten te bespreken vind ik zo slecht nog niet. stap twee is het publieke debat, dat door iedereen gevoerd wordt, behalve door architecten zelf. beleidsmakers en adviseurs zijn daarmee vaak de voren aan het ploegen, waarin de architect zijn zaadjes kan planten. zo’n asymme-trie is niet bevorderlijk voor de kwaliteit. ik denk dat de passieve opstelling van de meeste architecten te maken heeft met hun tegenstrijdige rollen als kunstenaar én ondernemer. als onder-nemer dreigen ze hun taak als kunstenaar in een culturele setting te veronachtzamen. het is nuttig en nodig om daar iets aan te doen.’

‘Zo’n debat over kwali-teit wordt een Poolse landdag. Je kunt dit probleem beter bij de wortel aanpakken: dat is het onderwijs.’

Beeld Jannes linders

rob kleuskens, architect/directeur Loxodrome architects & planners‘heb je wel eens een debat meege-

maakt tussen vijf architecten? dat leidt nergens toe, dat zijn vijf individualis-ten die hun mening langs elkaar heen verkondigen. we zijn niet in staat tot een goed gesprek over kwaliteit. En het beoordelen van elkaars werk wordt handgranaten gooien, dat gaat op een veel te negatieve toon. kortom, debat-teren over kwaliteit met zijn allen heeft geen zin. mijn stelling is heel simpel: de archi-tectonische kwaliteit is te laag omdat onderwijsinstellingen gigantisch tekort schieten. daar moet je als bna wat aan proberen te doen. wij hebben momenteel een vacature op ons kan-toor. de sollicitanten die van de tu Eindhoven en de academies in arnhem en maastricht komen, hebben echt een rampzalig niveau. ik denk dat dat is omdat die instituten betaald worden per student. Er zitten teveel studenten tussen die beter iets anders hadden kunnen kiezen. naast het slappe toela-tingsbeleid is er nog iets wat misgaat. de aanpak is verschoven van ambach-telijk naar quasi-wetenschappelijk. vroeger leerde je ontwerpregeltjes waarop je kon terugvallen, maar die zijn in de afgelopen decennia bewust over-boord gegooid. wij zijn stuk voor stuk componisten, maar we hoeven kennelijk niet meer te leren hoe je nou eigenlijk een gevel componeert. Je moet met het huidige onderwijs wel een uitzonder-lijk natuurtalent zijn wil je een goede architect worden. aan architectonische kwaliteit moet dus absoluut iets gedaan worden, maar ik zou het bij de wortel aanpakken, niet met een debat.’

25BNAblad #03/10

• Iedereen snakt naar kennis over de praktijk van BIM. Daarom vormen veer-tien bureaumanagers in de BNA-regio Delta een BIM-netwerk dat twee keer per jaar bijeenkomt. BNA-regiocoördina-tor Lonneke Bakkeren: ‘We praten bij-voorbeeld over opleidingen. Doe je dat intern of extern, hoeveel dagen duurt het? Aan je eerste BIM-project ben je zo vier weken extra manuren kwijt. De groep BIM-voorlopers groeit, dus ik zie mogelijkheden voor zo’n netwerk in andere regio’s’ BNA-leden kunnen bij de regiocoördinatoren terecht voor het starten van een eigen BIM-netwerk. • Innovatienetwerk Syntens, BNA en adviesbureau Spekkink C&R komen met praktische workshops voor bureaus die de stap naar BIM willen maken. Zo’n traject duurt een jaar.• Op verzoek van de BNA en NLingeni-eurs werkt Dik Spekkink aan een BIM-versie van de Standaard Taakbeschrij-ving: ‘De verschuiving van werk uit de bestekfase naar het voorlopig ontwerp moet ook gevolgen hebben voor het honorarium. Architecten zijn doodsbe-nauwd dat een opdrachtgever in een BIM-project afhaakt na de VO-fase. Dan hebben ze er meer uren ingestoken dan verantwoord voor het standaardhonora-rium en eindig je dus met een flinke scheur in de broek.’ Spekkink komt voor het eind van het jaar een voorstel en hij nodigt alle belangstellenden uit om daarover te discussiëren. ‘Ook opdracht-gevers en aannemers mogen meedoen.’• De BNA richt dit voorjaar een klank-bordgroep BIM op die het BIM-beleid van de BNA toetst aan de dagelijkse beroepspraktijk.• De BNA werkt samen met de Bouw Informatie Raad (BIR) en brancheorgani-saties aan een succesvolle invoering van BIM in de hele bouwketen.

Beginnen met BIM betekent sleutelen aan de motor van je bedrijf, zegt architect-directeur Frederik Vermeesch van bureau Rijnboutt. ‘Als die gaat sputteren heb je echt een probleem.’ Na twee jaar voorberei-ding schakelde Rijnboutt vorig jaar over op ArchiCAD. ‘Het is de toekomst. Net zoals we ooit de tekentafel aan de kant hebben gezet, maken we nu de stap naar 3D-teke-nen, gekoppeld aan intelligente informatie.’Met partners uit de keten in één com-putermodel werken is bij Rijnboutt nog nauwelijks aan de orde, ook niet toen een opdrachtgever interactief aan de slag wilde met alle betrokkenen. ‘Wij wissel-den gegevens uit met de constructeur en de installatie-adviseur via het universele bestandsformaat IFC. Als je in één model werkt, moet je steeds van elkaar weten wat de wijzigingen zijn. Daar zitten behoorlijk wat haken en ogen aan.’Uitwisselen met constructeurs verloopt het soepelst, merkt Vermeesch. ‘Momenteel werken wij bijvoorbeeld aan een bioscoop. De staalconstructie kunnen we direct inlezen in ons ArchiCAD-model. Maar bij installatie-adviseurs moet het nog echt doordringen. Er moet nog veel gebeuren voor we werken op de manier die ons al-lemaal voor ogen staat. Iedereen beseft dit, maar je krijgt op dit moment de tijd en het geld niet.’Constructeurs lopen voorop doordat BIM direct rendement oplevert in hun werk, zegt Hans Ketel van CAE Nederland. Hij bestrijdt faalkosten tijdens de uitvoering al jaren met Revit. ‘3D-informatie geeft ook

Tradities en ingesleten gewoontes moeten opzij voor een eerste project in een Bouw Informatie Model. Bureaus ontdek-ken dan dat BIM heel wat verandert aan overlegstructuren, informatie-uitwisseling en de organisatie - binnen en buiten de deur.––tekst miro lucassen

ALS BIM MEER DAN EEN PILOT MOET ZIJN

■DOSSIERBIM

onderwerpen uit de dagelijkse praktijk van de architect worden in een uitgebreid dossier van alle kanten belicht.

BNA EN Bim

DossiEr

26

vakmensen veel meer inzicht dan 2D. Hoe beter de instructie, des te beter de uitvoe-ring en dat is goed voor de veiligheid.’ Het verbaast hem niet dat installatie-adviseurs achterblijven in BIM-samenwerkingsvor-men: ‘Zij zijn gewend niet verder te denken dan de besteksfase. De uitwerking gebeurt op de bouwplaats door de mensen met de handjes.’Werken met BIM verschuift de uitwer-king juist naar voren in het proces en dat heeft voor constructeur en architect ook zakelijke gevolgen, constateert Ketel: ‘Bij het voorlopig ontwerp gaat een doordacht 3D-plaatje met bankjes, groen en bestrating veel opdrachtgevers te ver. Ze zijn daar nog niet aan toe. Wij kunnen in zo’n VO ook de constructie niet uitwerken, want de op-drachtgever wil die kosten nog niet maken. Voor ons verschuift de uitwerking naar de uitvoering. Dan doen we het in opdracht van de aannemer en die bespaart op zijn faalkosten. Voor ons is dat wel werkbaar.’Woonzorgcomplex Beth San in Aalten van Poolen Architekten won dit jaar de nationa-le competitie Hoe slim is uw BIM’ van TNO en Bouwend Nederland. Architect, con-structeur en installatie-adviseur werkten gezamenlijk aan een model op basis van IFC. ‘Iedere partner voedt het model vanuit zijn eigen expertise en software. Op vooraf afgesproken momenten communiceerden we via het software-onafhankelijke IFC. Zo voerde onze installatieadviseur op basis van ons IFC-bestand zijn calculaties uit. Daarna kregen we een 3D-installatiemodel terug.’

BNAblad #03/10

Samen aan een 3D-model werken verandert niets aan de wezenlijke taak van architecten, adviseurs en aannemers: aan het slot van het proces moet er op tijd een kwalitatief goed gebouw staan dat voldoet aan de wensen van de opdrachtgever. Toch is aandacht voor juridische kanten vereist, blijkt uit een recent artikel van directeur Monika Chao-Duivis van het instituut voor bouwrecht, tevens hoogleraar aan de TU Delft. Zij dringt aan op nieuwe standaardafspraken.Met of zonder BIM, iedereen blijft verantwoordelijk voor zijn eigen bijdrage. Wie een probleem ziet opduiken, is gewoon verplicht zijn partners daarop te attenderen. Werken de deelnemers in elkaars computermodel, dan moeten er afspraken liggen over de taakverdeling. Daaruit vloeit voort wie aansprakelijk is voor bepaalde aspecten en wie rechten bezit op wat er tijdens het proces wordt bedacht.Het niet om het instrument maar om de producten, betoogt Chao-Duivis. De constructie blijft een zaak van de constructeur en de algemene opzet van het gebouw ligt in handen van de architect. Gaat de opdrachtgever er tijdens het proces met het voorlopig ontwerp vandoor, dan is dat een onrechtmatige daad, net als wanneer hij een traditioneel plan op papier overneemt zonder toestemming.

Bron: Juridische implicaties van het werken met BIM, door prof. mr. dr. M.A.B. Chao-Duivis. Tijdschrift voor Bouwrecht, maart 2009.

BIM

BEkENDE rEgELs, NiEuwE AfsprAkENHERKEN EEN GOED BIM

stANDAArDEN• Information Delivery Manual legt vast wie welke informatie nodig heeft, in welke vorm en op welk tijdstip.Paul Bos: ‘Voor ons was het nulpunt de bovenkant van de afgewerkte vloer, de constructeur ging uit van de bovenkant van de constructieve vloer. Dan heb je centime-ters verschil. Zo’n IDM achteraf herstellen betekent heel veel extra werk aan het gezamenlijke model. Wij hebben daarom ons eigen ArchiCAD-model aangepast zodat het aansloot op de informatie van de constructeur.’Hans Ketel van CAE Constructeurs: ‘Maak wel goede afspraken over de rechten. Als ik een kolom teken en de architect vindt dat die op de verkeerde plek staat, dan moet hij niet de kolom verplaatsen, maar overleg-gen. Het gaat namelijk om de veiligheid. Softwarematig is dat prima te regelen, maar het grote belang is dat we stoppen met apart zoemen in onze eigen coconne-tjes. Je moet echt praten met elkaar.’

pLuspuNtEN• Aanvullende informatie, verslagen, brie-ven en rapporten te raadplegen in dezelfde computeromgeving als het 3D-model.• Overdracht gegevens energieverbruik en onderhoud aan afnemer;• Gegevens komen slechts op één locatie voor in de BIM-bestanden.• Integratie van het model met geografi-sche informatiesystemen uit de omgeving van het gebouw. Zo kan bijvoorbeeld de brandweer in haar gegevens opnemen waar de brandkranen in het nieuwe ge-bouw zitten en hoe de vluchtwegen lopen.• Eén model waaraan alle partijen in het bouwproces direct bijdragen, zonder lokale kopieën, inclusief real time kennis over wijzigingen.

ENthousiAsmE• Liever klein beginnen dan wachten op de grote doorbraakPaul Bos, Poolen Architekten: ‘Wij hebben de rol van BIM-manager naar ons toe ge-trokken. Wij willen investeren en anderen overtuigen, ook de opdrachtgevers. Wij tekenen alles in 3D met ArchiCAD en we voegen zoveel mogelijk relevante informatie toe aan het model. Zo werken we momen-teel in al onze projecten. Een kleine BIM is ook BIM, zeg ik dan. Opdrachtgevers zijn er heel blij mee. Het draagvlak groeit bij alle partners.’

BAsiskwALitEit• 3D-weergave van het hele ontwerp en de onderliggende delen;• Afspraken over standaarden voor be-standsuitwisseling;• Deelname van de belangrijkste partijen in het bouwproces: minimaal architect, con-structeur, installatie-adviseur en een optie voor de opdrachtgever om mee te kijken;Paul Bos: ‘Je moet elkaars informatie vertrouwen om ermee te rekenen en terug te koppelen. Willen we die verantwoorde-lijkheid nemen? Als architect geef je veel informatie, anderen maken hun planning en kostencalculaties op die basis. Iedereen moet garant kunnen staan voor de informa-tie die hij inlevert.’Frederik Vermeesch van Rijnboutt: ‘Bij een pilot staat iedereen open voor verandering. Daarbuiten wisselen wij graag informatie uit met constructeurs. We zien de meer-waarde van elkaar.’

coNtroLE• Herhaalde clash control bij elke wijziging;Paul Bos: ‘Het softwarepakket Solibri is een middel om menselijke fouten uit het model te halen. Dat gaat om clash controle, dub-bele plaatsingen van materiaal, ruimtes die niet op elkaar aansluiten. Tussen elke com-municatieslag is zo’n controle nodig om te kunnen vertrouwen op elkaars gegevens. De opdrachtgever kan meekijken, want Solibri heeft voor hem een gratis viewer.’

DOSSIER■DossiEr

27BNAblad #03/10

■REISBAGAGE goede ideeën zijn overal te vinden. Deelnemers aan architectuurreizen beschrijven wat hen het meest bijbleef van de reis.

tekst miloe van beekBeeld henk boldewijnBeeld 1, 2 en 3 ziekenhuis, tanzania. ontwerp: anthony folkers, 1990-2000

Van het een kwam het ander. Na een project om het Nederlands cultureel erfgoed in Indonesië te bewaren, werd architect Henk Boldewijn gevraagd voor een woningproject in Nicaragua. ‘De gemeente Groningen heeft een stedenband met het stadje San Carlos in Nicaragua. Zij kregen de vraag of er iemand uit Nederland kon helpen met de bouw van een woon-wijk.’ Nicaragua kent veel informele bouw: op een stukje grond wordt een hutje gebouwd dat uitgroeit tot een huisje. In San Carlos kwam een gestructureerd woningbouwproject. Een lokale NGO

‘LOKALE MENSEN WETEN ZELF HET BESTE WAT NODIG IS’wie henk boldewijn, oprichter kaw architectenwaar nicaragua en tanzania

Een interessante reis gemaakt? Mail naar redactie@bna.nl

zorgde voor de ontwikkeling, Boldewijn hielp bij de aankoop van de kavels en de financiering. ‘Het is niet direct architecto-nisch werk, maar wel hard nodig.’ In Tanzania hielp hij bij de bouw van een ziekenhuis. De gezondheidszorg wordt daar gratis, wat zorgt voor veel nieuwe patiën-ten. Boldewijn hielp bij het maken van de plannen en coachte lokale architecten. ‘Kennisoverdracht is heel belangrijk. Architecten zijn gewend meteen een potlood te pakken, maar lokale mensen weten zelf het beste wat nodig is. Ik geef alleen mijn kennis door.’ Over een tijdje gaat hij naar Rwanda, ook daar om te helpen bij de bouw van een ziekenhuis. De ervaringen met deze ontwikkelingsprojec-ten noemt Boldewijn zeer verrijkend. ‘Als je

ergens gaat werken, kom je het wezen van de cultuur tegen. Ik leer zo veel over het land.’ Zo zag hij hoe het in de Afrikaanse maatschappij niet gaat om individuele prestaties, maar om de gemeenschap als geheel. ‘Hoe kan de ander er beter van worden, is daar steeds de vraag. Een mooie benadering.’ Zijn mondiale blik helpt Boldewijn ook in zijn Nederlandse werk. ‘Door mijn werk in ontwikkelingslanden ben ik me nog meer gaan realiseren dat je als architect gebouwen voor de gebruikers ontwerpt. Je staat dus in dienst van anderen.’

ruBriEk

28

2 3

1

BNAblad #03/10

Beeld watergaten. ontwerp: rondaywinkelaararchitecten

Beeld het vlietland ziekenhuis, schiedam. ontwerp: Egm architecten. foto: Evert van reijswoud

Beeld rietgedekte villa, amersfoort. ontwerp: rik lagerwaard architecten bna

Beeld gemeentehuis, terschelling. ontwerp: de zwarte hond

rondaywinkelaararchitecten schrijft een prijsvraag uit voor gemeenten het concept van de prijsvraag watergaten.nl is een beton-nen bak in het water, waardoor een nieuwe ruimte gecreëerd wordt om in te bouwen. de gemeente is vrij om een afgebakend gebied te kiezen, dus zelf aan te dragen, zolang deze locatie geschikt is voor de drijvende wonin-gen. de winnaar krijgt op de voorgestelde locatie een volwaardig uitgewerkt schetsplan met watergaten.nl gemaakt door ronday­winkelaararchitecten. voor meer informatie zie www.watergaten.nl

het vlietland ziekenhuis in schiedam van Egm Architecten heeft de nvtg bouwa-ward 2010 gewonnen in de categorie ‘cure’. het thema van de nederlandse vereniging voor technisch facilitair management in de gezondheidszorg was dit jaar ‘bouwen voor zorg met een menselijke maat’. spoNgE viel in de prijzen voor het ontwerp van vu kinder-stad in de categorie ‘bijzonder’.

vanaf januari 2010 zijn feekes & colijn en monk architecten samengegaan onder de naam feekes & colijn + moNk architecten.

rik Lagerwaard architecten BNA heeft de vijfde architectuur publieksprijs ontvangen voor het ontwerp van de “rietgedekte villa” in amersfoort. de ontwerpopgave bestond uit het vergroten en verbijzonderen van een bestaande cataloguswoning door middel van een rieten kap.

de naam van bureau burger grunstra archi-tecten en adviseurs alkmaar is veranderd in sEED architects.

het gemeentehuis in terschelling van De zwarte hond heeft de gouden kikker 2010 gewonnen. de prijs richt zich op geslaagde projecten die zich op een aantal punten on-derscheiden op het gebied van duurzaam bouwen.

roeleveld­sikkes Architects heeft een ver-nieuwde website: www.roeleveld-sikkes.eu.

de nieuwbouw en restauratie van de gebou-wen van ggz nooord- en midden-limburg in venray van greiner van goor huijten Archi­tecten is de winnaar van de architectuurprijs venray 2010.

kcAp Architects&planners heeft de interna-tionale prijsvraag voor een masterplan voor keqiao water city in shaoxing, china, ge-wonnen. het 45 ha grote terrein, dat momen-teel gebruikt wordt door verouderde textielin-dustrie en wonen, zal worden herontwikkeld voor wonen, sport en commerciële voorzieningen.

Bureaubericht? E­mail naar redactie@bna.nl

BurEAuBErichtEN

ovErLEDEN LEDEN

op 10 februari 2010 is op 68-jarige leeftijd architect j.E. philips, wonende te st. odiliënberg, overleden.

op 27 februari 2010 is op 87-jarige leeftijd architect w.j. kuipers, wonende te amstelveen, overleden.

op 07 maart 2010 is op 71-jarige leeftijd architect ir. j.h.c.g. calis, wonende te den bosch, overleden.

op 08 maart 2010 is op 88-jarige leeftijd architect h. schultinge, wonende te haarlem, overleden.

op 27 maart 2010 is op 72-jarige leeftijd architect w. kramer, wonende te amersfoort, overleden.

29

ruBriEk

BNAblad #03/10

Karel Kamman, eigenaar van het in 2009 opge-richte bureau Groningen Architecten, volgde dit jaar de vierdaagse trai-ning Ondernemen voor startende architecten van de BNA Academie. Bood de training hem nuttige informatie voor de start van zijn eigen bureau?‘nadat ik bij verschillende bureaus gewerkt had, zette ik in 2009 de stap om mijn eigen bureau te beginnen. toen ik zag dat de bna academie deze training aanbiedt, dacht ik direct dat ik daar veel aan zou hebben. de prakti-sche opzet van een vierdaagse cursus waarbij je input krijgt voor je eigen on-dernemingsplan, sprak mij enorm aan.’

de training ondernemen voor star-tende architecten staat sinds de start van de bna academie twee keer per jaar op het programma. in vier trainingsdagen komen verschillende aspecten van de start van een bureau en het ondernemerschap aan bod. startende ondernemers bereiden onder professionele begeleiding gebaseerd op specifieke branchekennis in vier dagen tijd hun eigen ondernemings-plan voor. daarbij is ook aandacht voor de bijzondere kanten van een creatieve onderneming in een zakelijke omge-ving.

karel kamman was erg te spreken over de training: ‘de cursus is goed ver-zorgd en erg informatief. Je krijgt een globaal maar compleet beeld van wat er allemaal bij komt kijken als je voor jezelf begint. wat ik ook prettig vind, is dat er genoeg ruimte was voor infor-meel overleg met de medecursisten.

dat vind ik erg belangrijk, want zo krijg je te horen hoe je collega’s bepaalde zaken aanpakken. ook blijkt dan dat iedereen een andere invalshoek heeft voor zijn bureau en zo leer je van elkaar.’

volgens kamman is de training een goed initiatief van de bna. het geeft (jonge) startende architecten de kans vaardigheden aan te leren die vaak op de architectuuropleidingen on-derbelicht blijven, zoals marketing, acquisitie, onderhandelen, de omgang met opdrachtgevers en de juridische, fiscale en financiële aspecten van het hebben van je eigen bureau. kamman: ‘als je overweegt om voor jezelf te beginnen, of net voor jezelf begonnen bent, is dit een ideale training. in het begin moet je een heleboel zaken uit-zoeken. door deze cursus wordt je op weg geholpen en dat bespaart je een hoop tijd.’

Even voorstellen: Han Michelhan michel verzorgt als gastdo­cent de inleiding van de cursus Acquireren en presenteren van bureau Aim. han michel was direc­teur van De key en De principaal en heeft nu een bureau voor conceptregie. hij belicht tijdens de cursus het perspectief van de opdrachtgever.

‘tijdens de inleiding van de cursus vertel ik wat volgens mij de be-langrijkste ontwikkelingen zijn in de architectuuropgaven en belicht ik het diverse palet aan opdracht-gevers. het is een groot verschil of je voor een particulier of voor een grote professionele opdrachtgever, bijvoorbeeld een overheidsinstan-tie aan het werk gaat. tijdens de tweedaagse cursus presenteren de deelnemers hun opgave, en krij-gen vervolgens commentaar van han michel vanuit zijn oogpunt als opdrachtgever. ‘het belang van de cursus is dat architecten gecon-fronteerd worden met het contact met hun opdrachtgever. normaal gesproken zal een architect niet of weinig feedback krijgen. belangrijk is bijvoorbeeld dat een architect zich specialiseert, en van zichzelf weet wat zijn specialismen zijn. ik geef ze ook als tip mee om zich te verdiepen in de opdrachtgever. wat zijn de be-langen van die opdrachtgever, waar staat hij? het belang van de cursus tijdens de huidige omstandigheden is evident. architecten vissen in dezelfde vijver. Er zijn nu te weinig vissen voor iedereen dus is het de kunst om goed te leren vangen.’

DE ErvAriNg vAN

Op 14 en 21 oktober 2010 biedt de BNA Academie opnieuw de cursus Acquireren en presenteren met mede-werking van Han Michel aan, in Regio Oost. Zie voor meer informatie en aan-melding: www.bna–academie.nl.

De training Ondernemen voor startende architecten wordt van 23 tot en met 26 augustus 2010 gegeven in Utrecht. De cursus is geschikt voor architecten die op het punt staan te gaan ondernemen of dat nog niet zo lang geleden hebben ge-daan. Ook architecten die overwegen voor zichzelf te beginnen, kunnen meedoen. Zij krijgen inzicht in wat daar allemaal bij komt kijken. Zie voor meer informatie en aanmel-ding: www.bna-academie.nl.

BNAblad #03/1030

ruBriEk

Uit het cursusaanbod

juNi 2010

wABo voor ArchitEctENOMGAAN MET DE OMGEVINGSVERGUNNING

wanneer 15 en 17 juni 2010waar utrechttijdstip 10.00 – 17.00 uurkosten bna-leden en hun medewerkers: €

295. anderen: € 395

in deze eendaagse cursus komen aan de orde: een introductie, de relatie met andere wetswijzigingen, de juridische en organisa-torische consequenties en een praktijkcasus.

Augustus 2010

oNDErNEmEN voor stArtENDE Ar­chitEctENEEN VLIEGENDE START

wanneer 23, 24, 25 en 26 augustus 2010waar utrechttijdstip 10.00 – 17.00 uurkosten bna-leden en hun medewerkers:

€ 395. anderen: € 495

vierdaagse cursus voor startende architect/ondernemers. de startende ondernemers maken hun eigen ondernemingsplan. alle aspecten komen daarbij aan bod: van acqui-sitie en onderhandelen tot belasting en rechtsvorm.

wABo voor ArchitEctENOMGAAN MET DE OMGEVINGSVERGUNNING

wanneer 31 augustus 2010waar utrechttijdstip 10.00 – 17.00 uurkosten bna-leden en hun medewerkers:

€ 295. anderen: € 395

in deze cursus komen aan de orde: een intro-ductie op de wabo, de relatie met andere wetswijzigingen, de juridische en organisa-torische consequenties en een praktijkcasus.

sEptEmBEr 2010

BurEAumANAgEmENtALLES OVER BEDRIJFSVOERING

wanneer 13, 20, 27 september en 4 oktober 2010

waar in het midden van het landtijdstip 14.00 – 20.30 uurkosten bna-leden en hun medewerkers:

€ 995. anderen: € 1.395

vierdaagse praktijkcursus over strategie, marketing & beleid, financiën, opdrachten & contracten, medewerkers, en andere aspec-ten van de bedrijfsvoering, zoals kwaliteits-zorg en het ondernemingsplan. De vermelde prijzen zijn exclusief btw.

voor inschrijven en meer informatie over alle cursussen, zie www.bna­academie.nl. met vragen kunt u terecht op 020 555 36 31.

hEt oNtwErpEN vAN DuurzAmE groENE DAkENOOK VOOR PROJECTLEIDERS EN TEKENAARS

wanneer 16 september 2010waar gorinchemtijdstip 14.00 – 20.00 uurkosten bna-leden en hun medewerkers:

€ 235. anderen: € 295

in deze cursus komen alle aspecten van het ontwerpen en technisch uitwerken van groene daken aan bod. ook is er aandacht voor innovatieve voorbeeldprojecten.

NiEuw hEt oNtwErpEN vAN Duur­zAmE riEtEN DAkEN EN gEvELsOOK VOOR PROJECTLEIDERS EN TEKENAARS

wanneer 23 september 2010waar gorinchemtijdstip 13.00 – 17.00 uurkosten bna-leden en hun medewerkers:

€ 125. anderen: € 175

studiebijeenkomst over het goed doordacht en technisch juist ontwerpen van rieten daken en gevels. aan de orde komen onder-meer ontwerprichtijnen, bouwfysische op-bouw, rietkwaliteit en detaillering.

NiEuw mAstErcLAss BAkstEEN 2010CREATIEF EN DUURZAAM ONTWERPEN

wanneer 30 september 2010waar velptijdstip 10.00 – 16.30 uurkosten bna-leden en hun medewerkers:

€ 75. anderen: € 125

onder de inspirerende leiding van twee masters in baksteenarchitectuur worden kennis, inzicht en ervaring uitgewisseld over baksteenmetselwerk. het thema is baksteen in duurzame gebouwen.

oktoBEr 2010

gEfELicitEErD, u worDt pArtNEr! / workshopDE VOLGENDE STAP

wanneer 12 oktober 2010waar in het midden van het landtijdstip 16.00 – 19.00 uur kosten bna-leden en hun medewerkers:

€ 95. anderen: € 145

partner, aandeelhouder, een directiefunctie: de volgende stap in uw loopbaan? Een work-shop van één dagdeel voor architecten die meer willen weten over partnerschap.

AcquirErEN EN prEsENtErENHOE HAAL IK OPDRACHTEN BINNEN?

wanneer 14 en 21 oktober 2010waar regio oosttijdstip 9.30 – 17.00 uur

meer cursussen op www.bna­academie.nlkijk op de website voor de andere cursussen in het najaar van 2010

kosten bna-leden en hun medewerkers: € 575. anderen: € 795

tijdens de tweedaagse training scherpt u uw vaardigheden aan voor een adequate acquisitie en voor presentaties waarmee u opdrachten verwerft.

spoNtANE strAtEgiEPERSOONLIJK EN FLEXIBEL

wanneer 19 oktober 2010waar in het midden van het landtijdstip 14.00 – 20.00 uurkosten bna-leden en hun medewerkers:

€ 395. anderen: € 445

‘formele planning heeft nooit geleid tot strategisch denken en is nooit een levens-vatbaar alternatief geweest voor het alle-daagse oordeel van de manager, laat staan voor de intuïtie.’ minzberg, 1994.

NovEmBEr 2010

NiEuw mAstErcLAss ArchitEct EN gEBiEDsoNtwikkELiNgCASES: WAALFRONT EN OP BUUREN

wanneer 10 november 2010waar amsterdamtijdstip 10.00 – 17.00 uurkosten bna-leden en hun medewerkers:

€ 195. anderen: € 295

wat is de rol van het ontwerp en van de ontwerper bij gebiedsontwikkeling? En welke kansen biedt het voor architecten, landschapsarchitecten en stedenbouwkun-digen?

mANAgEmENtvAArDighEDEN voor projEctLEiDErsONTWIKKEL UW COMPETENTIES

wanneer 10, 17 en 24 november 2010waar in het midden van het landtijdstip 10.00 – 17.00 uurkosten bna-leden en hun medewerkers:

€ 795. anderen: € 995

in de driedaagse cursus komen zowel ma-nagementvaardigheden (processturing, teambuilding en omgaan met fricties) aan bod als strategie en communicatie.

BNAblad #03/10 31

ruBriEk

NiEuwE oogst

sander Bouw (26, tu delft 2010) werkt sinds begin dit jaar als zelfstandig architect bij foam in rotterdam.

paul Diederen (51, tu/e 1986) is zelfstandig architect bij diederendirrix in Eindhoven sinds 1986.

Bert Dirrix (55, tu/e 1978) is sinds 1984 zelfstandig architect bij diederendirrix in Eindhoven.

walter Dresscher (30, tu delft 2005) werkt als architect in dienstverband bij oiii architecten in amsterdam sinds 2008.

Bas van Egmond (32, tu delft 2006) is werkzaam als zelfstandig architect bij abab architectuur en planontwikkeling sinds 2010. voorheen is hij bij hetzelfde bureau in dienst geweest als architect/projectmanager van 2006-2009.

Burton hamfelt (45, faculty of architecture, landscape and design, toronto, canada) werkt als zelfstandig architect bij burton hamfelt- architectuur stedenbouw prototypes, amsterdam sinds 2008. voorheen is hij van 1995-2008 zelfstandig architect geweest bij s333 architecture + urbanism bv in amsterdam en londen.

rozemarijn de jong (38, tu delft 1998) werkt als zelfstandig architect sinds 2008 bij van herk de kleijn schroeder & de Jong architecten in amsterdam.

maarten Laout (47, avb amsterdam 1996) is werkzaam als architect bij van den berg architecten in houten sinds 1998.

vione van Leeuwen (36, tu/e 2001) werkt als zelfstandig architect per 1 maart 2010 bij vla architectuur en ontwerp in den bosch. voorheen is zij werkzaam geweest bij kow architectuur.

roeena mahdi (58, tu delft 1978) werkt als zelfstandig architect sinds 1983 bij code 90 in den haag.

roy van mechelen (38, avb arnhem 2004) is per 1 april 2010 zelfstandig

ruBriEk

architect bij mijn architect in arnhem. voorheen heeft hij gewerkt bij ags architekten & planners arnhem van 2007 tot april 2010.

tineke meerman (37, tu delft 1996) is sinds maart 2010 zelfstandig architect bij bureau tiEn+architecten. daarvoor was zij vanaf 1997 werkzaam bij architecten-bureau hienkens bna te delft.

rob meurders (38, tu/e 1997) werkt als architect bij diederendirrix in Eindhoven sinds 1999.

remco mulder (34, tu/e 2000) is werkzaam als architect bij diederendirrix in Eindhoven sinds 2000.

Bas overweg (30, tu delft 2005) werkt sinds 1 maart 2010 als zelfstandig architect bij bsaa in amsterdam. van 2007 tot 2009 heeft hij bij architectuur-studio herman hertzberger gewerkt.

fabianne riolo (34, Eth in zürich, zwitserland) werkt als architect bij diederendirrix sinds 2000.

jeroen roorda (36, tu delft 1998) is sinds begin 2010 zelfstandig architect bij roorda architectuurstudio te arnhem. daarvoor onder andere vanaf 2005 werkzaam bij EngitEX te andorra.

jeroen schipper (36, tu/e 2000) werkt sinds 2000 als architect bij diederendirrix in Eindhoven.

Noud schroeder (37, tu delft 1997) is werkzaam als zelfstandig architect bij van herk de kleijn schroeder & de Jong architecten in amsterdam sinds 2008.

tim vermeend (28, tu delft 2007) werkt als zelfstandig architect bij urban climate architects in den haag sinds november 2007. daarnaast werkt hij ook als partner/architect bij van helden architecten sinds november 2007.

michiel van der wielen (36, aas/tilburg 2004) werkt als architect bij diederendirrix in Eindhoven sinds 1999.

student­leden

Daniëlle Bakkes (30) studeert aan de avb in arnhem. dit is haar 4e studiejaar en de studierichting die zij volgt is architectuur.

robert Bijl (27) studeert aan de avb in amsterdam, zijn studierichting is architectuur en hij zit in zijn 3e studiejaar.

serge coumans (36) studeert aan de tu in Eindhoven. zijn studierichting is architectuur en dit is zijn 8e studiejaar.

maartje franse (27) studeert aan de avb in rotterdam. haar studierichting is architectuur en dit is haar 2e studiejaar. zij werkt als freelance ontwerper bij oozE architecten in rotterdam.

hendrik­jan haarink (32) studeert aan de tu/e sinds 2004 en zijn studierichting is architecture building en planning.

patricia snel (38) studeert aan de tu in delft. dit is haar 3e studiejaar en haar studierichting is bouwkunde.

32 BNAblad #03/10

■HET BUREAU Architectenbureaus die zijn gevestigd op een bijzondere locatie. Heerkens

Architectentekst carla roosBeeld rené de wit

Toen twee meubelmakers, inmiddels de tachtig ruim gepasseerd, besloten te stop-pen met hun meubelfabriek midden in Nijmegen, greep Maarten Heerkens samen met twee andere architecten de kans om het pand te kopen. Ze renoveerden het maakten in het gebouw twee appartemen-ten en twee architectenbureaus, waarvan Heerkens Architecten er een is.

‘Het stond klemvol met hout en machines van voor de oorlog, maar aan de ruimtes hebben we zo weinig mogelijk veranderd,’ vertelt Heerkens. ‘Het was een werkruimte en dat hebben we zo gehouden. De geest en de oude sfeer van de ruimtes hebben we in stand gehouden. Minimale aanpas-singen en duidelijke, beperkte ingrepen hebben veel effect gesorteerd, waardoor we nu een heldere en moderne inrichting in een oorspronkelijk, oud gebouw hebben.’

Zijn eigen werkplek beschouwt Heerkens als een visitekaartje van zijn bureau, dat zich veel bezighoudt met herbestemming en renovatie van onder meer rijksmonu-menten. ‘Hierbij zoeken we altijd de juiste combinatie van oud en nieuw en besteden we veel aandacht aan de details. Ik hecht veel waarde aan ambachtelijk vakman-schap: een doordachte detaillering om zo veel effect met weinig middelen te creë-ren.’

Juist daardoor geeft De Fabriek Heerkens inspiratie: ‘Hier zijn alle ingrediënten aan-wezig die volgens mij een goed ontwerp maken. Licht, ruimte, eenvoud, een goede detaillering vormen voor mij de basis voor ieder ontwerp,’ aldus Heerkens. Een bijzondere luxe kent zijn werkplek ook: een beschut klein balkon op het zuiden. ‘Daar kunnen we zelfs in de winter buiten onze boterham eten. Alsof je op wintersportva-kantie bent.’

Een bijzondere bureaulocatie?E-mail naar redactie@bna.nl

Locatie ‘de fabriek’, een voormalige meubelfabriek in het centrum van nijmegenzit daar sinds 2003

projecten o.a. herbestemming car-melklooster (rijksmonument) tot acht woningen, herbestemming brouwerij boxmeer (rijksmonument) tot zeven appartementen, woningen in frankrijk en costa rica

33

ruBriEk

BNAblad #03/10

Bij belangstelling kunt u contact opnemen

met Archipunt,

drs. Jaap Neijzen, telefoon 050 – 3133636

of 06 – 53931664.

Schriftelijke sollicitaties kunt u mailen naar

info@archipunt.nl of per post sturen naar

Archipunt, Postbus 70063, 9704 AB Groningen.

www.archipunt.nl

e e n a r c h i t e c t / d i r e c t i e l i dv o o r T H E M A L L

THE MALL Architecten BNA is een middelgroot architecten-

bureau van 14 personen, bestaande uit architecten,

interieurontwerpers, bouwkundigen en projectleiders. Het

bureau is gevestigd in Beverwijk.

Het bureau is sterk gelieerd aan de retailmarkt. Naast het

ontwikkelen en implementeren van winkelformules worden

hieraan gerelateerde opdrachten uitgevoerd zoals winkel-

centra, winkelgebouwen, distributiecentra, verwerkings-

bedrijven, parkeergarages en woningbouw.

Kenmerkend voor het

bureau zijn het groot

aantal gelijktijdig in uit-

voering zijnde projecten,

de variatie in projecten en

de strakke planningen.

De uitdaging is het in het

ontwerp samenbrengen

van winkelformules,

reclame-uitingen, logis-

tieke afhandeling, wet-

geving, parkeren en

wonen.

Archipunt zoekt

www.the-mall.nl

Voor de continuering van het bureau wordt, in eerste instantie naast de huidige directeur, een ervaren architect met affiniteit voor retail-projecten gezocht, die voldoet aan het het volgende profiel:

B E V E R W I J K

Nieuw

Verkrijgbaar in de Architectenweb bookstorewww.architectenweb.nl/bk2045 39,50

Bij belangstelling kunt u contact opnemen

met Archipunt,

drs. Jaap Neijzen, telefoon 050 – 3133636

of 06 – 53931664.

Schriftelijke sollicitaties kunt u mailen naar

info@archipunt.nl of per post sturen naar

Archipunt, Postbus 70063, 9704 AB Groningen.

www.archipunt.nl

a m b i t i e u z e a r c h i t e c t m e t e e n o n d e r n e m e n d e g e e s t

vrp architecten bna is opgericht in 1968, en

heeft zijn naam in de afgelopen 40 jaar

gevestigd met opdrachten van diverse aard en

omvang. Inmiddels is het uitgegroeid tot een

middelgroot bureau, gevestigd op een mooie

locatie in Rijpwetering, maar werkzaam in heel

Nederland.

Bij het bureau werken veelzijdige en vakkun-

dige medewerkers aan het ontwerpen en

begeleiden van de uit-

voering van zeer uiteen-

lopende projecten op het

gebied van wonen, werken,

interieur en renovatie.

Het beleid van

vrp architecten is erop

gericht creativiteit te

koppelen aan een gedegen

praktijkervaring.

Archipunt zoekt voor VRP

www.vrparchitecten.nl

of intensieve samenwerking met een klein bureau met een relatief jonge ontwerper, een aantoonbaar netwerk en orderportefeuille, met fusie als doel.De architect kan, bij gebleken geschiktheid, binnen afzienbare tijd doorgroeien naar de positie van partner, om gezamenlijk met de huidige partners hetbureau verder uit te bouwen. Hij of zij heeft minimaal 5 jaar werkervaring als zelfstandig architect met aantoonbare ontwerpvaardigheden, een grondige technische kennis en oog

voor detail , is een teamspeler die in staat is zelfstandig projecten te ontwerpen en te realiseren. Hij of zij heeft talenten op het gebied van acquisitie en management. Uiteraard beschikt de beoogde kandidaat over een goed netwerk.

ROBERT VAN ’T H O F FALLES OF nIETS architect van een n ieuUUe samenleving

ALL OR NOTHING | ARCHITECT OF A NEW SOCIETY | KRÖLLER-MÜLLER MUSEUM OTTERLO | 02.04.2010 - 29.08.2010 | WWW.KMM.NL

www.kubusinfo.nl

Wie goed kijkt, kiest voor ArchiCADArchiCAD scoort keer op keer als de beste keuze voor de architectenpraktijk. Het resultaat van jarenlange

ontwikkeling voor en door architecten betekent bouwkundig gebruikersgemak, sterk in ontwerpfase maar

ook in uitwerkingsfase, makkelijk te leren en perfecte aansluiting op en samenwerking met alle disciplines.

Kortom: ArchiCAD = architectuur

OPEN SAMENWERKING TUSSENARCHITECTEN & BOUWPARTNERS

Dar

mst

adti

um

, Wis

sensc

haf

ts-

und K

ongre

ssze

ntr

um

Dar

mst

adt,

Ger

man

yA

rch

itec

ts:

fs-a

rch

itek

ten

Pau

l Sch

röd

er A

rch

itek

t B

DA

an

d C

hal

abi a

rch

itec

ts &

par

tner

s P

ho

to: C

lau

s G

rau

bn

er ©