Hendrik Conscience

Bladzijden uit de Roman vaneen Romancier

Marcel Lambin

Marcel Lambin

Hendrik Conscience

Bladzijden uit de Roman vaneen Romancier

WOORD VOORAF

Over het werk en het leven van Hendrik Conscienceis reeds zoveel geschreven dat men zich afvraagt hoehet mogelijk is er nog een boek aan to wijden.

Tijdens zijn laatste levensjaren en onmiddellijk nazijn overlijden (10 september 1883) werden uitvoerigelevensoverzichten gepubliceerd .

In 1912, ter gelegenheid van het eeuw f eest van zijngeboorte (3 december) werden andermaal een massabijzonderheden verzameld en uitgegeven . De jongstejaren hee f t August Keersmaekers zich zeer verdienstelijkgemaakt door het publiceren van bijzonderheden uit hetleven van de man die zijn yolk leerde lezen ~ .Uit andere studien kan men vernemen welke de

verhouding is van de Conscience-romans tot het echtevolksleven. Na de studie van Alf ons De Cock in 1913kwam het systematisch onderzoek van A . Van Hageland(1953). Wij waarderen echter nog het meest wat RemiSterkens schreef over Conscience en het Kempischevolksleven .

Op de vraag o f het yolk Conscience nog leest bee ft

een openbaar onderzoek door studio Antwerpen van hetN.I.R. (1953) uitsluitsel gegeven . De Leeuw van Vlaanrderen kwam op de vijfde plaats nadart 11 .250 antwoor-den van luisteraars hun voorkeur voor een Vlaams boekhadden later kennen . Het kwam na De Witte, Pallieter,De Vlasschaard, maar voor werk van Walschap, Em. VanHemeldonck, Lode Zielens en Marnix Gijsen .

Wij naderen stilaan een nieuw Conscience-jaar : deherdenking van de honderdste verjaring van zijn over-lijden. Het boek van Marcel Lambin is als de inzet totvernieuwde Conscience-literatuur. Zeer gewetensvol heef thij betrouwbare gegeven in twintig prettige leesbarehoof dstukken samengebracht. Hij is in dit genre niet aanzijn proefstuk. Gedurende meer dan veertig jaar hebbenwij zijn kleine histories over grote manner gelezen enweten lezen door een groot publiek . Dit boek van deverteller Lambin over de verteller Conscience zal het-zelf de, weUicht nog groter succes kennen. Wat wij hemvan harte toewenen .

Prof. Dr. K. C. Peeters .

DeDe « grijze bard > .

TOELICHTING

Dit is geen biografie van Conscience . De titel zegt hetduidelijk. Het zijn hoofdstukken uit zijn leven, waarin wijeen Conscience benaderen, die er zo helemaal andersuitziet dan het ge'idealiseerde beeld dat zijn bewonde-raars reeds generaties voor ogen staat .Een Conscience dan met zijn bewogenheid, zijn

warmhartigheid, zijn grootheid, maar die, evenmin alswie ook, aan de menselijke beperktheid kon ontkomen .

Want hij was niet de eenvoudige, ongecompliceerde,haast argeloze figuur, zoals die uit zijn boeken naarvoren treedt. Integendeel. Hij was een zeer complexe,bijwijlen getormenteerde natuur. Misschien wet demeest complexe figuur uit onze 19e eeuwse Vlaamsetetterkunde .

Wij volgen hem in zijn felbewogen leven, tegen deachtergrond van zijn tijd, waarin hij tegelijk speler wasmet en speelbal van de krachten, die toen de geestelijkeevolutie van cns yolk bepaalden.

M. L .

De ouders van Conscience

Toen Conscience geboren werd, was ons land eenFrans wingewest, waarover Napoleon zijn schaduwafwierp .Antwerpen, in de 16e eeuw de grootste wereldhaven,

was sedert de sluiting van de Schelde (1648) tot eeningedommeld provinciestadje verschrompeld, nog inge-riemd in zijn oude wallen, de huidige leien (Frankrijklei,Italielei, enz .) en slechts toegankelijk door oude, engestadspoorten, waaraan alleen nog straatnamen herinneren (Kipdorpbrug, Rodestraat, enz.) .

De straten waxen smal en bochtig, de achterbuurtentalrijk en in voile stad trof men nag koehouderijen aan,waarvan de beesten nooit van stal kwamen. waterleidingwas onbekend . In de volkswijken stonden de pompjesin voile straat en moesten eon aantal gezinnen het meteon gemeenschappelijke w .c. stellen. In de deftigewijken trof men nog talrijke stijlvolle huizen aan. Hieren daar zelf s nog een houten gevel .

De straatverlichting was beperkt tot zeldzame olie-lantaarns. Geen trams, geen auto's, geen fietsen . De

11

stations van toes waren de afspanningen, waar de loggepostkoetsen met vaste reisbestemming aan- en afvoeren.In de straten een zeldzame karos, vele vrachtwagens entalrijke hondekarretjes .

Geen grootwarenhuizen, maar schemerige winkeltjesmet buikige potters en glanzende koperen weegschalen .Vele en drukbezochte markten met de kleur en hetlevee van liedjeszangers en kwakzalvers. Geen modedie elk seizoen verandert, maar duurzame klederdrach-ten, die wel een eeuw meegingen.

En veel bittere armoe, want sociale wetgeving wastoes nog een onbekend begrip. Alleen armenzorg inhaar meest vernederende vorm : de aalmoes. Brood-bedelingen bij rijke begrafenissen, ook als getrouw-heidspremie bij katechismusonderricht voor volwasse-een, waren een buitenkansje. In de regel stierf menjong en de weeshuizen, waar het levee zuur was, warenoverbevolkt, zodat veel weeskinderen werden uitbesteedop het platteland en vaak schandelijk uitgebuit alsgoedkope werkkrachten, hoe jong dan ook .

De rijken leefden toes nog vorstelijk. In eleganceequipages reden zij door de stad, nagehold door bewon-derende kinderen. Verblindende f eesten lokten k ijk-grage toeschouwers our to gemeten van de schitterendetoilettes van de aankomende gasten .

De sluicing van de Schelde in 1648 had Antwerpen toteen dole haven gemaakt, met sours de ranke silhouetvan een zeldzaam zeilschip. wel waren er de keizer-lijke scheepstimmerwerven, tussen de Schelde en deverlaten Sint-Michielsabdij (Kloosterstraat) . Maar er

12

stonden alleen oorlogsbodems op stapel en die brachtengeen zilver in 't laatje.

De meeste ruien en vlieten, waaraan thans nog alleenstraatnamen herinneren (Sint-Pietersvliet, Burchtgracht,Koolvliet, enz .) waren nog niet overwelfd en boden stel-h g een schilderachtige aanblik, echter zeer tot nadeelvan de algemene hygiene .

Zo zag het Antwerpen van Conscience's prille jeugderuit en nog lange jaren zou dit stadsbeeld ongewijzigdblijven.

In de winter van 1807 zette Pierre Conscience, devader van onze schrijver, to Antwerpen voet aan wal .Tot driemaal toe had hij, in de loop van zijn diensttijdop de Franse vloot, een harde krijgsgevangenschap ge-kend op de beruchte Engelse « pontons ~, waar hetleven een hel was .

Eervol uit de dienst ontslagen, kreeg hij een baantjeals K gardien volant de la marine » bij de Fransescheepstimmerwerven, door Bonaparte bij zijn eerstebezoek aan Antwerpen (1803) tot stand gebracht op deterreinen van de voormalige Sint-Michielsabdij, gelegentussen de Schelde en de huidige Kloosterstraat .

In het huffs nr. 11, Sint-Rochusstraat, huurde hij eenkamertje. Na de dagtaak zocht de 28-jarige man weleens ontspanning in de kroegjes van de Kloosterstraat,waar muziek en daps het jonge yolk lokten . Daar maaktehij kennis met een aardig blondje met blauwe ogee,Cornelia Balieu, dochter van een wever uit de Schoyte-straat. Zij was dienstmeid bij een Waalse familie, waar

13

zij een mondje Frans had opgeraapt, wat vanzelfsprekend de kennismaking ten goede kwam .

Op 8 februari 1809 huwden ze. De huwelijksakte ver-meldt dat Pierre Francois Conscience geboren werd toBesancon op 13 oktober 1779 en de bruid to Antwerpenop 23 november 1787 . Haar handtekening ontbreekt,daar zij verklaarde niet to kunnen schrijven .Het paar betrok het kamertje van Pierre Conscience .

In november 1809 werd hun eersteling geboren . Hijkreeg de naam van de vader en werd in de Sint-Andries-kerk gedoopt. In de loop van 1810 verhuisde het jongegezin naar de Steenbergstraat en een jaar later naar deLange Meistraat, waar een dochtertje het levenslichtzag, Adelaide Josephine, dat reeds een maand nadienstierf.

Vader Conscience, die intussen tot « contre~maitre ywas bevorderd, moet flunk zijn brood verdiend hebben,want in augustus van hetzelfde jaar kocht hij voor2.620 F een huffs aan de Pompstraat 30, waar kort daar-op zijn eerstgeborene overleed . a

In de enige bovenkamer van ditzelfde huffs (gedenk-plaat) bracht vrouw Conscience, die in haar huwelijk aan't kwijnen was gegaan, een d,erde kindje op de wereld .Dat was op 3 december 1812, 's ochtends om half acht .Het wichtje werd gedoopt in de Sint-Andrieskerk enkreeg als voornaam Henri, naar zijn peter, Henri Del-salle, een Waals muzikant. Als meter fungeerde de jon-gere zuster van de moeder, Anna Balieu, eveneensgehuwd met een Fransman. Het wichtje was zo tenger,dat de arme moeder, die reeds haar vorige kindjes had

14

verloren, voortdurend in angst leef de dat ook dit haarzou worden ontnomen.

De val van Napoleon, in 1814, kostte vader Consciencezijn baan. Om aan zijn brood to komen, opende hij inzijn huffs een kruidenierswinkeltje, dat zijn vrouw be-diende, terwijl hij het behangersvak weer opnam, dathij in zijn jeugd geleerd had . Hetzelfde jaar streek deooievaar voor de vierde maal neer op het dak, dit keermet een f linke knaap, die Jean Balthazar gedoopt werd .

Met het oog op ruimer inkomsten, grog Pierre Con-science een vennootschap aan met twee van zijn land-genoten. Zij kochten scheepswrakken op om die alsafbraakmateriaal in het klein aan de man to brengen.Hij nam eveneens een werkdadig aandeel in het slopenvan de vervallen Sinte-Walburgiskerk, op het Burcht-plein .

In 1815 was hij zo goed bij kas, dat hij voor 4030 Feen huffs kocht op de hoek van de Burchtgracht en dethans verdwenen Mattenstraat . Hij nam er zijn intrek,na zijn huffs aan de Pompstraat tegen 200 F 's jaars tohebben verhuurd.

Daar beviel zijn vrouw in november 1816 van eendochtertje, Anne Marie, dat reeds het jaar daarop over-feed. In april 1818 en in januari 1819 bracht moederConscience telkens een doodgeboren kind op de werelden in januari 1820 kwam ze in de kraam van eendochtertje, Marie Catherine, dat slechts enkele dagenin leven bleef.

Om het gezinsinkomen aan to vullen, Meld moederConscience een kruidenierswinkeltje open, wat mee-

15

bracht dat zij doorlopend verlegen zat om oud (be-drukt) papier, dat tot zakjes werd verplakt . Hygienewas toen nog een onbekend begrip. Dit bracht haar manertoe als bijbaan een handel in oude boeken to beginners .Af en toe kwam dan ook een karrevracht boeken opde zolder terecht, tot grote vreugde van de kleine Henri .Het tengere knaapje zat heelder dagen met zijn news inde prenten en leefde in een wereld van ongebreideldefantazie . 7ajn vader leerde hem tussendoor de lettertjesspellers en vrij spoedig kon hij lezen. Oude f olianten metreisbeschrijvingen van verre landen en een bont alle-gaartje van prenten deden zijn verbeelding vroegtijdigloswieken .

De gevoelige sproQkjesverhalen van zijn steeds omhem bekommerde moeder en het kleurrijk relaas vanvaders avontuurlijke belevenissen op de Franse vloot,samen met de oude stadslegenden, die bij valavond opde keldermond door de jeugd steeds weer opnieuwwerden verhaald, legden in het tengere knaapje de kiemvan de latere verteller .

Acht jaar oud bezoekt Henri met zijn jongere broer,Jean Balthazar, een stevig uit de kluiten gewassen ke-

reltje, de school van meester Antoon van Rotterdam,aan de Grote Markt en streeft spoedig al zijn makkertjes

voorbij .Een nieuwe wereld gaat voor hem open als hij mee

mag naar de poesjenellenkelder . In zijn a Geschiedenis

mijner Jeugd A heeft hij verteld welke geweldige indruk

de volkse dramatiek van de akterende poppers op hemmaakte. Hij verslindt flu ook de vijfstuiversboekjes, de

16

///

Geboortehuis van Hendrik Conscience aan de Pompstraatto Antwerpen .

volkslektuur uit die tijd : Malegijs de Tovenaar, de VierHeemskinderen, Fortunatus' Beurze en zo meer .

Intussen verviel zijn uitgesloofde moeder met de dagen op 14 december 1820 sloot zij voor immer de ogee .Na een korte rouwdienst vijf de klasse to 7 u . in deSint-Pauluskerk, waarvoor elf frank 20 centiemen werdbetaald, had de begraf enis plaats op hat Stuyvenberg-kerkhof (thans Stuivenbergplein) . Achter de kist schreedde weduwnaar tussen zijn achtjarig zoontje Henri, opkrukken, en de jongere, maar kerngezonde Jean Bal-thazar.

Intussen was hat gezin wear eens verhuisd wegens deongezonde uitwasemingen van de toen nog niet over-welfde Burchtgracht, waarin de kleine Henri op zekeredag op hat nippertje van de verdrinkingsdood werd ge-red, bij een poging om zijn geliefkoosde raaf to redden,die in hat water was gesukkeld .

Vader Conscience had nu zijn intrek genomen in eenhuffs met grote tuin aan de Ankerrui, waarvoor hij2.460 F had neergeteld. Maar flu moest hij hat slopers-bedrijf opgeven om zijn winkel to bedienen en de huis-houding to beredderen. Hij breidde zijn kruideniers-winkeltje uit en schonk voortaan ook sterke drank. Omklanten to lokken, gaf hij bij iedere bowel een snortkaramel toe, die hijzelf bakte . Tussendoor zorgde hijvoor de keuken en verstelde zelfs de kleren.

In 1825 besloot vader Conscience hat slopersbedrijfwear op to nemen. Hij verhuurde zijn huffs aan de Anker-rui en kocht op de Groene Hook (thans de Dierentuingedenkplaat aan de voet van hat panoramapark voor her-

17

kauwers) een uitgestrekte tuin, waarin hij met deonderdelen van gesloopte schepen een houten woningin elkaar timmerde. In duurzaam materiaal bouwen wasaldaar verboden wegens de nabijheid van militaire ves-tingwerken.

De jonge Henri bracht er een heerlijke tijd door enleerde er lezen in het bock der natuur, spoorwijs ge-maakt door een geleerde eenzaat uit de buurt, een be-jaarde priester, met name Beck of Van Beck, die inkonflikt gekomen was met de kerkelijke overheid, om-dat hij de verlichtingspolitiek van Jozef II inzake gods-dienst aanhing. De knaap sloot toen ook vriendschapmet Jan de Laet, de latere dichter-journalist-politikus .

De huishouding liep echter in 't honderd . Vader wasde hele dag van huffs en liet de knapen aan hun lot over .Er ontbrak een vrouw. Dc 4?-jarige weduwnaar grog danook op verovering uit en wilt het hart to winnen vaneen blozend Kempens boerinnetje, dat als dienstmeidwerkzaam was In den zoeten Inval ~, een herberg aande Carnotstraat, waar hij gaarne een pint dronk . Zijheette Anna Bogaert en was 25 jaar oud . Haar ouderswoonden to Oostmalle .

Op 26 f ebruari 1826 vierden zij bruilof t . Zij was eenenergieke vrouw die haar halfverwilderde stiefzoonskordaat aanpakte en hun weer de weg naar school wees,die zij al to lang verzuimd hadden . Weldra moest vaderConscience noodgedwongen thuisblijven. Het veer tussenhet hoog Palinghuis en de dokken, dat hij een tijdlangin pacht had, grog in andere handen over en ook hetslopersbedrijf bracht haast nets meer op .

18

In 1827 schonk zijn vrouw hem een dochtertje en erwerd besloten naar nieuwe inkomsten nit to zien. Dooraankoop vergrootte vader Conscience zijn turn aan deAnkerrui en bouwde er twaalf werkmanshuisjes op . Dewoning op de Groene Hoek werd van de hand gedaanen in juli 1828 geruild voor een soon lusthof met huffsaan de Prinsstraat 11 to Borgerhout, thans GeneraalEisenhowerlaan 15 (gedenkplaat) . Conscience verkochtechter het huffs en liet ernaast een woning bouwen, waarhij een kruidenierszaak opende. Om alvast klanten tohebben, bouwde hij op zijn grond zes werkmanswonin-gen .

Ondertussen verwachtte de jonge vrouw reeds haarderde kindje. In 't geheel zou zij er negen krijgen,waarvan er zes jong zouden sterven. De beide jongensmoesten dan ook in 't gareel. Henri, een knapperd, werdhulponderwijzer . Eerst bij meester Vercammen toBorgerhout, daarna bij Shaw to Antwerpen en tenslottebij Delin aan de Meir (thans Sint-Jan Berchmanskollege) .

De zestienjarige hulponderwijzer moet grievende ver-nederingen doorstaan vanwege zijn armoedige kleding,vooral dan in de school voor rijkemanskinderen vanmonsieur Delin, waar hij in rok voor de klas moet staan,een rok die zijn vader bij een oud-kleerkoper had ge-kocht, afgedragen en veel to wijd en to lang . Tot op zijnoude dag is de bijtende spot nit die sombere tijd in hemblijven naschrijnen .

De amwenteling van 1830 bracht de verlossing uit debeklemmende druk van huffs en school . In een patriot-

19

tische bevlieging meldt hij zich als vrijwilliger met Theo-door van Rijswijk .

Op zijn tochten komt de jonge foerier onder de be-koring van het droomstille Kempense landschap en keptde eerste roerselen van een idyllisch lief desgevoel, latergekristallizeerd in ` De Loteling ~ .

Het beeld van de stifle Kempen met zijn (toen nog)aan grond en geloof gebonden bewoners, de eenvoudigenvan harte, is hem van dan of steeds als een oase voorde geest blijven zweven . Telkens als de bitterheid vanhet leven hem tot aan de lippen gestegen is, zoekt hijrust en berusting in de verlatenheid van de heide .

Toen hij in 1836 het leger kon verlaten, waar hijeen harde tijd had doorgemaakt, wordt hem een plaatsingeruimd aan de ouderlijke haard, in afwachting vaneen baantje. Na vruchteloze sollicitaties, stort hij zichhals over kop in de studie om zich binnen tien wekentijds klaar to stomen voor een door het ministerie vanopenbare werken uitgeschreven examen voor aspirant-ingenieur. Uitgeput door overwerk moet hij het opgeven .

Maar de schrijfkoorts kreeg hem to pakken, tot grootongenoegen van zijn nuchtere vader. Toen men deze inhet weekblad g De Fakkel een gedicht aanwees, geti-teld « De lange Wapper en ondertekend H. Geweeten(vertaling van H. Conscience), dreigde hij zijn zoon dedear to wijzen. Het hielp geen ziear .Toen vader Conscience later vernam dat Leopold I

zich voor zijn zoon interesseerde en deze laatste, dankzij Wappers' bescherming, een baantje bij het Provin-ciaal Bestuur kreeg, kwam het tot een halve verzoemng .

20

De stijgende roem van de noon vleide de vadertrots .Toen vader Conscience eens toevallig in de herberg « HetKattenhof to Borgerhout de lof van de jonge schrijverhoorde verkondigen, riep hij trots uit : « Dat is mijnzoon !

In het gezin van vader Conscience grog het niet langermeer naar wens. De ziekelijke toestand van zijn vrouwhad sluiting van de winkel tot gevolg en negen kinderengrootbrengen was een drukkende last . Een gedeelte vande eigendommen moest to gelde worden gemaakt. Gelukkig werden toen joist door de stad Antwerpen detwaalf werkmanshuisjes aan de Ankerrui onteigend,wat de aardige som van 23.000 F in 't laatje bracht .

Op 23 maart 1843 overleed Pierre Conscience's tweedevrouw, evenals zijn eerste, aan slepende tering, de geselvan de tijd .De man kende een vredige oude dag temidden van

zijn kinderen. In het jaar 1849 zoo hij zijn zeventigstejaar ingaan. Dit moest extra gevierd worden . Ieder kindzorgde voor een geschenk . Henri, die toen al een tijdjeHendrik was geworden, schreef voor de gelegenheid eenFrans gedicht .

Enkele dagen voor het f eest ontving vader Conscienceeen brief, die hem berichtte dat zijn goederen gerechte-lijk zouden worden in beslag genomen, daar hij voor1800 F wissels had ondertekend ten voordele van eenvriend, die to Luik een snort bazaar Meld en faljiet wasverklaard. Deze vriend, een weduwnaar zonder kinderen,had enkele jaren tevoren Conscience's oudste dochter

21

Marie bij zich genomen, met de belofte hear bij zijnafsterven de zaak in voile eigendom over to laten .

Het noodlottig bericht trof de grijsaard zo diep, dat hijineenzakte met de zucht : a Pauvre Marie ! p Een hevigekoorts greep hem aan. Een bijgeroepen priester werdop verwensingen tegen Napoleon onthaald. Hendriksnelde toe. Terwijl hij om een dokter zond, droeg hij zijnarme vader uit de benauwde kamer in de frisse tuin,wear hij door een beroerte geveld wend.

De feestklok werd een doodsklok . Hij stierf nog dezelfde namiddag en werd op zijn naamdag begraven meteen elfurendienst, waarvoor hij het geld klaar had hg-gen. Zo luidde zijn uiterste wilsbeschikking .

22

Het cenakel van de Vlaamse romantiek

HET ZWART PAARD

Het is wel jammer dat geen tijdgenoot er aan gedachtheeft de geschiedenis to schrijven van de opkomendeVlaamse romantiek, die in de Scheldestad een gunstigevoedingsbodem vond . Wij missen aldus de kleurigeachtergrond die Theophile Gautier ons schildert in zijnK Histoire du Romantisme en dat de verhitte atmosfeeroproept, waarin de Franse romantics van het eerste uurde doorbraak bevochten .

Antwerpen heeft niet de epische strijd gekend vande Franse kunstenaars van de nieuwe richting tegen deoude garde. Maar toch ook to onzent werd in de jaren1836-1840 vinnig geschermutseld.Aan het hoofd van de Antwerpse Kunstakademie stood

in die dagen de eerbiedwaardige Matthijs van Bree, diezichzelf had overleef d . Hij was een bleke epigoon vande Franse schilder David, de pans van het tanendekiassicisme. Met dogmatische onverzettelijkheid bleefvan Bree een verkalkt klassicisme opdringen, waartegen

23

de heraut van de romantiek, de onstuimige kunst-schilder Gustaaf Wappers, storm liep, aangevuurd doorde jongere generatie, die nood had aan nieuwe geeste-lijke waarden .Naar romantische geplogenheid stonden zij erop zich

in doenwijze en kleding ostentatief, en zover als maarmogelijk was, van de f ilisters to distancieren .

Vestimentair hadden de jonge kunstenaars zich af-gestemd op de klederdracht die hun kunstbroeder, deletterkundige F . J. van Kerckhoven, uit Italie had ge-importeerd, waar hij een tijd aan de universiteit vanBologna medicijnen had gestudeerd . In hun zwaar-gedrapeerde almaviva's keken zij van onder hun breed-gerande Rubenshoeden uitdagend om zich heen. Zijgingen er ook wel eens baldadig op los. Burgerlijkfatsoen en dito kunst werden met ruwe elleboogstotenopzij gedrongen om plaats to ruimen voor de bazuinendekaravaan, op weg naar het Land van Belofte .

De romantiek, die eerst de plastiek veroverde, zoukort daarop schallend in de Vlaamse letterkunde wor-den binnengehaald door Hendrik Conscience, die metzijn Frans gerijmel tot dower had thuisgehoord bijde literaire suikerbakkers, die to allen tijde in het rand-gebied van de letterkunde naarstig hun onschuldigbedrijf uitoefenen.

In 1836 zwaait de milicien Conscience af . Hij had zichbij het uitbreken van de onzalige revolutie van 1830 ineen romantisch-patriottische roes als vrijwilliger gemeldbij het allegaartje soldeniers, dat toen als de Belgischestrijdkrachten doorging.

24

« Het Zwart Paard >> (thans kruidenierszaak) aan de Prinses-straat 14 in Antwer pen, h.et cenakel van de Antwerpseromantics, wear Conscience zijn < Wonderjaar voorlas, datlater een steep des aanstoots zou worden tussen de katoliekeen de liberale tendensen in de ontluikende Vlaamse letter-

kunde .

Teruggekeerd order het vaderlijke dak aan dePcrinsstraat 11 (thans Generaal Eisenhowerlei 15 --gedenkplaat), laait als een brandend braambos zijngrate passie op de letterkunde . Hij verslindt Ossian,Walter Scott, Byron, de Franse en de Duitse romantics,pacer Pointers, vader Cats en het nog povere werk vanVlaamse tijdgenoten. Hij ontleent haast al zijn leesvoeraan zijn belezen vriend, de medische student Jan deLaet, die het vuur steeds maar aanwakkert .

Grasduinend in oude kronieken over de vrijheidsstrijdin de l6de eeuw, groeit in Conscience's geest en harthet schema van een roman en als vanzelf begirt deganzeveder op het papier to lopen . Hij meent echterdat hij, zoals hij tot dan toe meestal gedaan had, inhet Frans moet schrijven . Maar het wit helemaal nietvlotten. Ontmoedigd en zowat lukraak schakelt hij overnaar het Vlaams en . . . tot zijn verbazing loopt het ver-haal heet van de pen .Zo ontstond « Het Wonderjaar ~ .Hij las het zijn vriend Jan de Laet voor, die er een

meesterwerk in zag en ongeduldig was om hieromtrenthet oordeel to vernemen van de « Kunstenaarskring ~,een snort artistiek-literair cenakel, dat zijn zetel hadin de kroeg van moeder Goedmond, « Het zwartPaard ~, aan de Paddengracht, thans Prinsesstraat .

De « Kunstenaarskring groepeerde enkele Vlaams-gezinden uit de school van Jan Frans Wiilems, samennet kunstenaars van de nieuwe richting. Daar ont-moetten elkaar tussen pot en pijp Wappers, Leys,Venneman, de Block, Ferdinand de Braekeleer, Noter-

25

man, Correns, Verspreeuwen, Nelis, Max de Suremont,Mertens, Smolderen, de Wolf, Jan de Laet en Theodoorvan Rijswijck, wiens literaire bagage zich toen nogbeperkte tot enkele onuitgegeven verzen.

De dag dat Conscience lezen zou, verdrongen zichwel een twintigtal leden in het dompige gelagkamertjevan • Het zwart Paard zodat men langs een kreupelewenteltrap naar een ruimere bovenzaal moest omplaats to vinden .

De erg bedeesde Conscience las en las en bracht hetgezelschap in vervoering .

R Dat moet gedrukt worden ! roept Jan de Laeten allen vallen hem bij. Schilder de Block voelt zichmoreel verplicht dadelijk van het voorzitterschap of tozien om het op Conscience over to dragen .De kunstenaars laaien van geestdrift . Ze vinden het

werk op en top R rot ~, een woord uit hun bargoens,waarin zij de hoogste lof kondenseren . Rot zijn ishet konventi©nele, gladgestreken, bloedloze klassicismede rug toekeren en het accent leggen op het schilder-achtige, het emotionele, het gedrapeerde, het - drama-tische. Dit woord roept bij hen middeleeuwse burchtenop en melaatse hutten, dromerige maanlandschappen enschemerig-geheimzinnige wouden, heroiek en smachtendgevoel, bewogenheid, hartstocht, felle kleuren . Weg metalle verstarring en verdorring! Levers, warmbloedig levers!Dat is de Blijde Boodschap, het Nieuwe Testament.

Er worrt aangedrongen op een tweede lezing, dit keenin ruimere kring. Een van de leden, de vermogendekoopman Max de Suremont, die in zijn vrije urea ears

26

letterkunde liefhebbert, opent spontaan zijn ruimesalons . Daar, aan de Ossenmarkt, temidden van eentalrijk en selekt publiek, least de jeugdige auteur zijnwerk een tweede maal voor en brengt zijn toehoordersin hoera-stemming. Er is gears tegenhouden meer aan .Het werk moat en zal gedrukt worden .

Conscience zat met de handers in hat haar . Hoe konhij er aan denken ? Hij bezat gears rode duit en vreesdebovendien de banbliksems van zijn nuchtere vader,wiens genadebrood hij at en die het burgerlijk mis-prijzen tegenover de kunst als een deugd kultiveerde .Zelfs het edelmoedige aanbod van de Block, die metde opbrengst van een pas verkocht doek wilde borgstaan voor een mogelijk financieel tekort, was niet bijmachte Conscience to overhalen .

Maar de doordraver Jan de Laet liet hot er met bij .Hij nam kunstschilder Gustaaf wappers in de armen daze verzocht de jonge schrijver bij hem thuis(Minderbroedersrui 13) to komen voorlezen . De hoog-gestemde lof van de leider der nieuwe kunstbeweging,die eon gunstige afzet voorspiegelde, deed de laatsteaarzeling verdampen.Maar toen hat prospektus van Het wonder jaar in

omloop ward gebracht, barstte thuis de born . VaderConscience, tergend gekapitteld door zijn taalgenoten,omdat zijn zoon het Frans de rug toekeert om in detaal van de gehate Hollander to schrijven, gaat gewel-dig to keer . De toestand wordt spoedig onhoudbaar enin februari 1 37 verlaat Conscience het ouderlijk dak,na eon ontroerende brief to hebben achtergelaten .

27

Met vijf frank op zak en wat schamel linnen in eenzakdoek geknoopt, gaat hij bet avontuur tegemoet .Hij neeamt zijn intrek in De Koning van Spanje ~ .In een gevel van de huizenreeks, waar eens de oudeafspanning stond, aan de Carnotstraat 5, herinnert eenbronzen gedenkplaat aan dit verblijf .

In hun geestdrift hadden de jonge schilders van der Kunstenaarskring er zich toe verbonden elk een teke-ning to leveren voor het to verschijnen boek . Het warenVenneman, Schippers, Noterman, Melzer, de Block,Lieffers, de Smet, Carolus, Ruyten en Correns . HendrikLet's ontwierp de titelplaat die bet hoof dportaal vande 0.-L.-Vrouwekerk voorstelde, binnen dewelke zichde voornaamste episode uit de roman afspeelt debeeldenstorm .

Maar de goedwillige illustrators brachten het enkeltot een roerende uiting van onmacht . Bovendien werdenzij dap nog slecht gediend door de litograaf de Prins,die vakkundig beneden peil bleek .Drukker Schoesetters werd met het werk belast. De

kosten beliepen 1300 F. Voor de tekst 00 F. en 500voor de illustraties . In mei 1 37 kwam r Het Wonder-jaar van de pers . Geestdriftig schreef het blad DenAntwerpenaer r dat bet als de eerste steep mochtbeschouwd worden van het gebouw onzer nationalsletterkunde.

De vrienden brachten intekenlijsten in omloop . Maarde voorgespiegelde bijval bleef uit . Ofschoon sommigenonder hen een dozijn exemplaren voor hun rekeningnamen, bereikte het verkochte aantal slechts 241 . Er

2

bleef een tekort van 540 F, precies de prijs van destuntelige illustratie .

Enkele maanden later werd Conscience door bemid-deling van Wappers en met diens ontleende rok doorLeopold I in audientie ontvangen . En kort daarop kreeghij eon brief van 's konings kabinet, waaruit wij citeren

Le Roi dont le vif desir pour la langue flamande estSi bien connue (sic), a vu avec one veritable satisfac-tion le succes de votre premier ouvrage . .. Le talent quece livre annonce chez son auteur fait desirer a SaMajeste qu'il continue a livrer au public le fruit de sesetudes litteraires, enz. . . A

Gelukkig bleef het niet bij dit korreltje koninklijkewierook, want kort daarop sneeuwde het vorstelijkemanna neer op de berooide schrijver in de tastbarevorm van een hulpgeld ten bedrage van 400 F, zodathij tenslotte zijn schuld vermocht can to zuiveren.Het ontstaan van Conscience's eerste boek is eon

golden datum in de geschiedenis van de Vlaamse letter-kunde . Het Wonderjaar was inderdaad de meuwelente en het nieuwe geluid van toen. Het was boven-dien eon uitzonderlijk verschijnsel .De volksjongen die Conscience was had nagenoeg

geen onderwijs genoten . Hij was het perf ekte type vande autodidakt, die nosh door de omstandigheden nochdoor zijn milieu gediend werd. In bet kultureel ver-pauperde Vlaanderen van zijn tijd was geen sprake vanenige literaire traditie, waaraan hij zich geestelijk voe-den kon. Zijn literaire smack was hem bijgebracbt doormiddeleeuwse verhalen, de volkslektuur van zijn tijd

2

Malegijs de Tovenaar ., = De vier Heemskinder n ~,Fortunatus' Beurze s en zo meer. De vertoningen in

de poesjenellenkelder hadden hem met zijn hale wezenin de volkse dramatiek gedompeld.

Het was allemaal naief, stuntelig, oubollig . Samen metde sprookjes die zijn moeder het ziekelijk knaapje ver-telde en de legenden, die hij op de keldermond, bijvalavond, van zijn speelmakkertjes to horen kreeg,hebben zij hem een onverbrekelijke binding gegevenmet de volksziel, een binding die hij nimmer zal los-laten en die in hem de raszuivere, volksverbondenschrijver heeft doen ontwaken .

Het onderwijs, dat kort tevoren onder de impels vanWillem I naar een hoger niveau evolueerde, was in detijd van Conscience tot een bedroevend laag pail terug-gevallen en ken hem geen levende schrijftaal bijbren-gen. Hij moest, in de voile betekenis van hat woord,zijn a Vlaams • zelf aanleren .

Vanzelfsprekend was zijn eerste probeersel lang geenmeesterwerk. Mfr artistieke wil dan artistiek vermo-gen. Maar zijn gloeiende scheppingsdrift overwint allemoeilijkheden en vrij spoedig schrijft hij goede rowansin een veer zijn tijd behoorlijke taal .

Maar wat veal belangrijker was, zij spraken bet yolks-gemoed direkt aan . Er is to onzent geen schrijver bekend,die meer van het yolk geweest is dan Conscience. Indit opzicht kan hij best vergeleken worden met zfjntijdgenoot Charles Dickens, die door hat yolk op dehanden gedragen ward .

Het naleve en gebypertrofieerde proza van a Hat

30

wonderjaar doet ons thans giimlachen . Even eenproef'je

En de wind, als een verrader, ontstool Lodewijksbrandende zoen en vlood er, door de bomen des wouds,mede weg • .Talrijke vereerders van de volksgeliefde schrijver

peigrimeerden in de loop der jaren naar Het ZwartPaard om een poosje to verwijien in het trader, waar-binnen Conscience en de herboren Vlaamse letterkundehun eerste triomf vierden . Om in stemming to komen,kwam dan telkens de pot met tionen deksel op tafel,waaruit Conscience placht to drinkers. Twijfel aan deautenticiteit van deze relikwie werd misprijzend in dekiem gesmoord.

Na de Eerste Wereldoorlog werd de historische kroeggedeeltelijk verbouwd . Er is thans een levensmiddelen-zaak in gevestigd . In 1 62, naar aanleiding van de 150everjaring van Conscience's geboorte, lief de VlaamseToeristenbond in de gevel een gedenkplaat aanbrengen,outworpen door beeldhouwer Albert Poels .

31

De bijbel vande Vlaamse wederopstanding

DE LEEUW VAN VLAANDEREN

In zijn kamertje in de • Koning van Spanje weltConscience zich prinsheerlijk. Alle kluisters zijn fluafgeworpen en hij kan schrijven naar hartelust. Maarniet alle dagen heeft een auteur rozen zonder doornenop zijn schrijftafel staan.

In 1 37, een jaar na het verschijnen van zijn .Wonder -jaar s dat bij zijn kunstbroeders een vuurwerk vangeestdrift had doers opgaan, sneed een koud stortbadConscience de adem of de kritiek had zijn •Phantazya,een slecht gemixte cocktail van proza en poezie, alsminderwaardig werk aan de kant geschoven. Het was danook niet veel meer dan vlijtig geknoopte franje-roman-tiek, die zijn opkomende schrijversnaam in diskredietbracht en die hem wekenlang tot een desperado maakte,verscheurd door twijfel aan het talent dat hij in zich-zeif had menen to ontdekken .

Toen de zwartste wanhoopsvlagen luwden, rijpte in

33

hem het voornemen zich to rehabiliteren door hetscheppen van een groots werk . Evenals voor hetwonderjaar ' zou hij de stof ontlenen aan een van

die perioden uit ons nationaal verleden, waarop eenvolbloed romanticus zijn hollende verbeelding en zijnbehoefte aan heldenverering teugelloos kon loslaten .

In zijn .cGeschiedenis mijner Jeugd~ heeft Conscienceverteld hoe hij wekenlang oude kronieken en lands-geschiedenissen uitkamde en met het hoof d in deharden zat of wakend droomde, gedurende de nacht,om zich de roemrijkste heldendaden onzer voorvaderenvoor ogee to toveren en zo to wikken en to voorzienwelk onderwerp het geschiktste mocht zijn om hem betvoorgestelde doel to later bereiken . .

Uiteindelijk vie! zijn keus op de verbeten strijd vande Klauwaards tegen de Leliaards, met als apotheosede Guldensporenslag, die Vlaanderens zelfstandigheidredde en de doorbraak bracht van de stedelijke demo-kratie.Determinerend voor het thema was het romantisch

schilderij van de hoogdraver Nicasius De Keyser ; DeSlag van Kortrijk. In 1 36 had het op een tentoonstel-ling to Antwerpen zulk een overweldigende bijval ge-

kend, dat de Messager des Sciences Historiques • zijn

aerate aflevering van het jaar 1 37 opende met een

hooggestemde description du tableau de Nicaise DeKeyser representant la bataille des Eperons d'or

In 1 25 had Prudens van Duyse zich reeds gewaagd

aan een poetische verheerlijking van de Heldenmoedder Vlamingen tegen de Fransen order hat bestuur van

34

Graaf Gwijde van Dampierre ~, door Conscience trou-wens geciteerd in het derde deel van zijn roman. OokTheodoor van Rijswijck had toen reeds de Gulden-sporenslag bezongen .Dadelijk zag Conscience in dat zijn onderwerp hem

eeu rijke stof leverde tot het schilderen der prachtig-ste taferelen, tot het opvoeren van grote volksmenigten,tot het beschrijven van gevechten en veldslagen entot het verheerlijken van de heldenmoed des voor-geslachts. Liefde tot het vaderland en tot de vrijheidzouden de toverroeden zijn waarmee hij zijn gewrochtop elke bladzijde zou bezielen en hij twijfelde niet01 ditmaal zou het Vlaamse yolk dit boek, to zi jnerere geschreven, met blijdschap en hoogschatting ont-vangen ~. (Geschiedenis mijner Jeugd) .

Zijn eerste inspiratiebron was dezelfde die ook deKeysers geestdrift had doers opvlammen, met name deverhandeling van de Gentle universiteitsprofessor enbibliothecaris A. Voisin over La Bataille de Courtraiou des Eperons d'Or, d'apres Goethals - Vercruysse ~ .Deze laatste was een Kortrijks historicus (175 -1 3 ),die heel wat feitenmateriaal omtrent de Guldensporen-slag had verzameld .

De studie van A . Voisin verscheen voor het eerst inde Jaargang 1 37 van de Messager des Sciences Histo-riques en werd sedertdien meermaals in boekvormherdrukt .Steunend op deze eerste wetenschappelijke studie

over de Guldensporenslag, gloeide Conscience dag en

35

nacht van koortsige scheppingadran Na verloop vanenkele weken kwam hij dan ook klaar met het schemader verschillende taferelen en stood het verhaal in zijngeheel, met personen en tonelen, hem levend voor degeest .

In de Scheldestad vond hij bevriende en deskundigehulp in de persoon van de stadsbibliothecaris Mertens,die de voornaamste geschiedkundige bronnen van Voisinen Goethals tot zijn beschiikking stelde, waaronderDie Excellente Cronike van Vlaenderen a, een kom-

pilatiewerk door Willem Vorsterman to Antwerpen in1531 uitgegeven en dat Conscience naar eigen getuige-nis, in de voorrede van zijn roman, tot richtsnoerdiende. Verder de Chronycke van Vlaenderen vanVermmmen en Blootacker en tenslotte De SpieghelHistoriael ' van Lodewijk van Velthem, geschreven+ 1315, de meest volledige bron over de Slag bij KorVrijk en die Conscience dan ook in de laatste hoof d-stukken van zijn werk van zeer nabij heeft gevolgd .

Daarnaast raadpleegde hij flog tal van andere bron-nen en studies, alle vermeld in de talrijke voetnotenvan zijn roman. Qm het historrsch milieu zo nauwgezetmogelijk to evoceren, bestudeerde hij zelfs het valke-niersbedrijf .

In zijn Geschiedems mijner Jeugd • verhaalt hij datzijn bekommernis om de landschappen, steden en ge-bouwen die in zijn roman voorkomen, naar de natuurto kunnen schilderen, zo grout was, dat hij met zijnvriend, dichter Jan de Laet, een verkenningstocht doorWest-Vlaanderen ondernam. Alle plaatsen die hij diende

36

to kennen, werden bezocht en beschreven, zelfs topo-grafisch in schets gebracht, wanneer zulks nuttig bleek .Te Brugge ontmoetten beide vrienden een bevoegde

gids in Octave Delepierre, bibliothecaris aldaar en dietoen reeds als geschiedschrijver gunstig aangeschrevenstood. Later werd hij Belgisch consul to Londen enoverleed er in 1 ? . Delepierre bracht Conscience heelwat historische bijzonderheden bij betreffende de stofdie hij in zijn werk wenste to behandelen, o . m. degeschiedkundige en heraldische gegevens omtrent dejonge ridder Adolf van Nieuwland, dat zuchtend enbleekbloedig jongmens, door de schrijver met een rolbedacht ter wile van de sentimentele intrige met derefine maagd Machteld .Toen beide verkenners voldoende vertrouwd waren

met de topografie van het oude Brugge, trokken zij nearde burcht van Male, eens het verblijf van de gravenvan Vlaanderen. Sedert enkele jaren is er de bloeiendeSint-Trudo abdij gevestigd. Een diepe teleurstelling .Luister maar

Toen ik die pleats grog bezoeken, jammert Con-science, vond ik mij terdege in mijn verwachtingenbedrogen. Niets ken aan het oog des reizigers zijneroudheid getuigen, mits het eer op een groot en grofpakhuis den op een heerlijk goed gelijkt. Slechts enigeoverblijfselen der oude vestingmuren ken men met veelmoeite tussen de zode nog ontdekken. De arduinen kerkstaat nog temidden van het dorp . Voor enige jaren wa-rm er nag gr-ote bossen in de omstreken, dock derzelvergrond is flu meestal door de landbouw ingenoinen A .

37

Daarentegen troffen beide trekkers het eerbiedwaar-dige slot van wijnendale, bij Torhout, nog in betrekke-

lijk goede staat aan .Via Roeselare bereikten zij Kortrijk, waar Conscience

zich enkele jaren later als arrondissementscommissariszal vestigen en waar zijn pen zo gejaagd over het papierliep, dat de waarde van zijn werk er onder leed.

Op het Groeningerveld, even buiten de Gentse poort,was in 1$31 ter ere van 0 .-L.-Vrouw van Groeningeeen bescheiden gedachteniskapel opgericht . Consciencenoteert de namen van de gesneuvelde France aanvoer-ders die er ver held staan. Met een vlam in het hartbewondert hij een van het gewelf neerhangende echtegulden spoor .

In de Sint-Michielskerk leest hij van een oud schil-derij de namen of van hen, die na de bloedige worste-ling in de abdij van Groeninge hun graf vonden. Door-

huiverd van zijn onderwerp, pelgrimeert hij door deGroeningerkouter en last zijn wiekende verbeelding

over de wuivende korenvelden los.

Te Kortrijk ontmoet hij ook nog de vergrijsde

Goethals - Vercruysse in wiens Jaarboek der stad en

oude Casselry van Kortrijk D (1 15) bijzonderheden

over de Guldensporenslag liggen uitgezaaid. In diens

bibliotheek treft hij de fameuze zerksteen van ConyncSigis' van Majorca aan, waarvan Conscience de tekst

kopieert .

Ook to Gent haalde hij een rijke oogst aan archeolo-gische en topograf ische gegevens binnen in zijn gesprek-

3

ken met de keur van Vlaamse geleerden, die daar toenbedrijvig waren.

Hij praat er met de universiteitsprofessor A . Voisindie, zoals wij hierboven schreven, de eerste weten-schappelijke verhandeling over de Guldensporenslag opzijn aktief had. Verder had hij er omgang met baronJules de Saint-Genois, romancier en historicus metjonkheer Flip Blommaert, prof . C. P. Serrure en vooralmet F.A. Snellaert, die kort tevoren tot doctor in degeneeskunde aan de Gentse Alma Mater was gepromo-veerd. Hij leert er ook kunstschilder Felix de Vignekennen, tevens een gezaghebbend archeoloog, die toenjoist de publikatie had ondernomen van een tweedeigwerk over de s Klederdrachten der Middeleeuwen endie Conscience in de vestimentaire rekwizieten van zijnonderwerp wegwijs maakte .

Reeds de tweede dag na zijn terugkeer to Antwerpen,duikt hij in het werk onder . Zozeer is hij van zijn onder-werp vervuld, dat hij in een paar weken, op weinig na,drie hoofdstukken klaar heeft .Zijn invloedrijke beschermer, kunstschilder Gustaaf

wappers, die wist dat de ambteloze romancier zich nietlang meer boven water zoo kunnen houden, meende hemeen dienst to bewijzen door hem aan een baantje to helpenals vertaler bij het provinciebestuur, met de schralewedde van 500 fr. 's jaars . Conscience aanvaardt, dockmet een zwaar hart, want nu zal hij zes our per dagin het gareel moeten en hij yeast terecht dat zijnliteraire arbeid er onder lijden zal .

Hij werkt nu 's avonds en een stuk in de nacht . Maar

3

dat houdt hij niet lang nit en in oktober 1 3 neemthij, met instemming van Wappers, ontslag, verbitterdoak omdat een verhoopte promotie hem was ontgaan .Hij zal zich flu geheel aan zijn task kunnen wijden inde eenzaamheid van het armoedig kamertje, dat hij in« De Koning van Spanje • betrekt.Het gaat met de jeugdige auteur de berooide karat

uit. Maar zijn vriend Jan de Laet reikt hem een hel-pende hand. Hij stelt voor bij hem to komen inwonentegen vriendentarief (Kerkstraat 31, in 1 44 door V-bornvernield) . Zij schrijven flu aan dezelfde tafel . Terwijlde Laet dagbladartikels pent, zwoegt Conscience aanhet laatste deel van zijn roman .

Weldra kan hij dan ook aan Snellaert melden « DeLeeuw van Vlaanderen is bijkans afgewerkt. .. Zodrahij zijn klauw in het licht zal gestoken hebben, zal ikUe. een exemplaar toezenden

Na tiers maanden koortsachtige arbeid lag de romanpersklaar. Maar in heel Antwerpen durfde geen druk-ker het aan een Vlaams werk van zulk een omvangvoor eigen rekening uit to geven . Het zou inderdaad driedelen omvatten . Conscience, die zich intussen al maardieper in de schuld had gestoken, kreeg nu ook nogdeze zware financiele last to dragen .

Hoezeer vrienden, kunstenaars en strijdende Vlamin-gen ook de grote trom roerden, toch bleef het aantalintekeningen beneden verwachting, wat nogal begrijpe-lijk was als men weet dat het werk F kostte, ergduur voor de tijd . Toch warden 4 0 exemplaren aan

40

De romantische titelprent, door Wappers ontworpen, voor deeerste uitgave van « De Leeuw van Vlaanderen », Een typischstaalt~e van de gehypertro f ieerde romantiek uit die dagen .

de man gebracht, tegen 241 voor het t Wonderjaar M

en 27 voor Phantazy .~ .Het werk, dat in december 1 3 van de pers kwam

en opgedragen was aan de beschermer van de auteur,kunstschilder Gustaaf Wappers, blies dadelijk een vooraan dat hoog zoo oplaaien en dat nog steeds niet helemaalis gedoof d. Koning Leopold I schonk de auteur een toe-lage en geleidelijk liep het verkoopcijfer dusdanig op,dat hij zijn schulden vermocht aan to zuiveren . Maarwij blozen met terugwerkende kracht als wij bedenkendat de schrijver als batig saldo tiers frank overhield .

Hij bleef dus even arm als tevoren en ten erode raaden volkomen ontmoedigd trad de schrijver van onsnationaal epos tenslotte in de gecombineerde functie vanbediende en tuiniersknecht in dienst bij de bevriendefamilie Van Geert to Borgerhout (Van Geertstraat ) .Vader Van Geert zoo de schoonvader worden van MaxRooses en de grondlegger van het arboretum to Kalmt-hout .

Terwijl hij gelaten in zijn lot dan maar in bloemenen planters onderdook en hardnekkig zijn scheppings-drang onderdrukte, had hij er geen flauw vermoedenvan dat zijn Leeuw van Vlaanderen zoo worden be-groet als de bijbel van de Vlaamse wederopstanding,waarop generatie na generatie dure eden zwoer, dieuiteindelijk ons yolk van een dreigende verbasteringhebben gered .

a *

41

diet wonderjaar en De Leeuw van Vlaanderenwerden al kort na hen verschijnen voor het toneel bewerkt en kenden overal een laaiend sukses . Bij de lek-tuur van de toenmalige recensies hoort men het geest-driftig gejuich nog nadaveren .

Interessanter voor ons is ecliter het kleurrijke relaasvan een autentieke Fransman, met name markies deFerriere le Vayer, die to Brugee een vertoning van deLeeuw van Vlaanderen bijwoonde. Hij was attache

bij de Franse ambassade to Brussel . In een verslag aanzijn regering, bewees hij een joist besef to hebben vande macht der Vlaamse beweging, door onomwonden toverklaren dat men in haar de grootste hinderpaal zooontmoeten, blj elke poging tot vereniging van Belgiemet Frankrijk.In 1 42 publiceerde onze diplomaat zijn Etudes

morales et politiques sur la Belgique N . wij knippen erde passes uit, waarin hij zijn indrukken heeft genoteerd,toen hij to Brugee een opvoering van de Leeuw vanVlaanderen bijwoonde. Zij zijn precies dezelfde alsdegene die wij in de Vlaamse bladen van die tijd tolezen krijgen, met dit verschil echter dat hij het ver-baal extremisme van de Vlaamsgezinden met autentiekedapperheid verwarde.

Bruges est one sorte de vine f ant me. .. Pourtantun soir it me sembla qu'il y avait de l'agitation autourdu theatre . Je crus entendre one rumeur inusitee. Jem'approchai de l'affiche j'y lu ces mots De Leeuwvan Vlaanderen, of Jan Breydel en Peter van Conning,door Conscience a, c'est-a-dire Le Lion des Flandres,

42

ou Jean Breydel et Pierre de Conninck, par Conscience .On jouait un drame flamand . Quoique peu verse dapsle Vlciemsche, je ne resistai pas a la nouveaute d'unepareille affiche. Je voulais voir ce qui donnait de lavie a cette vile morte enfin je voulais voir un drameflamand .

La piece etait commences . En montant l'escalierj'entendais les cris de l'acteur et le bruit de la foulsemus. A mon arrives daps le corridor, 1'ouvreuse, desqu'elle m'apercut, me fit signs de me taire. Ii y availdes gens qui, faute de places, l'oreille appuyee contreles portes, tachaient de saisir les sons a defaut du spec-tacle.

Ne faites pas de bruit, ce moment est celui de Iaplus belle scene ~, me dit l'ouvreuse en m'introduisantmoi sixieme daps une loge de quatre !

La salle n'etait pas grande ells etait plains. Leparterre, les loges, a droite, a gauche, en haul, en bas,tout etait serre, presse, attentif quand on ecoutait, onaurait entendu le vol dune mouche quand on applau-dissait, c'etait un ouragan. Les acteurs me parurentoutrer leers gestes plus qu'il ne convient meme a unmelodrama et, malgre la petitesse de la salle et lesilence du public, us poussaient des rugissements, commas'ils eussent ate en haut de la tour des Halles .

La piece ne manquait pas d'un certain interet. L'ac-tion en etait viva, varies, sauvage . Les imprecationscontre la France etaient saluees par des trepignementsles allusions a la gloire des Flandres soulevaient un

43

hours frenetique. A la fin de la piece fl y eut unemarche triomphale. La vue de la banniere flamande, aver

le lion brode, excita une tempete d'enthousiasme et dejoie tumultueuse. On se levait, on montait sur lea ban-quettes les femmes jetaient leurs bouquets les hom-mes agitaient leurs mouchoirs . Bruges prenait le passepour l'avenir elle se croyait ressuscitee.

44

Conscience, een politieke agitator?

Toen bekend werd dat de mogendheden op 6 decem-ber 1 3 to Londen het Verdrag der XXIV artikelenhadden ondertekend, waarbij de grenzen van het jongeBelgie definitief werden vastgelegd, evenwel met hetverlies van zowat de helft van de provincies Limburg enLuxemburg en dit ten voordele van de Nederlandsekroon, schoot in heel het land de verontwaardiging alseen steekvlam omhoog .

Uit petities, persartikels, meetings, optochten, mani-festaties, affiches bleek dat in brede volkslagen snel eenkrachtig verzet groeide tegen de prijs, die de mogend-heden ons wilden doen betalen voor de erkenning vanonze onafhankelijkheid. Straat, herberg, werkmilieu enparlement daverden van de emotionele uitbarstingenaanhoudingen werden verricht onder beschuldiging vansamenzwering tegen de veiligheid van de staat . Zo gingento Brussel o.a. de promotors van het Belgische socialismeJakob Kats en Jan Pellering, de nor in .

De bisschop van Gent, mgr. Delebecque, achtte hetzelfs nodig de geesteijken van zijn bisdom to verbieden

45

petities voor of tegen de aanvaarding van het Verdragder XXIV artikelen to ondertekenen. Toen kon dat nog.

Reservisten werden opgeroepen en brachten desterkte van ons leger op 100.000 man. Men vreesde voorstraatgeweld, toen op 1 f ebruari 1 3 in het parlementde bespreking van het Verdrag der XXIV artikelen werdingezet. Kort tevoren hadden strooibriefjes de soldatentot ongehoorzaamheid aangezet. Uit voorzorg werd hetBrusselse garnizoen gekonsigneerd en het Paleis derNatie door infanterie bezet .

De regering, die in 's lands belang en in eensgezind-heid met de koning eenstemmig de goedkeuring van hetVerdrag voorstond, werd dagen na elkaar met orato-rische brisantbommen bestookt.

In de senaat veerde de blinde Alexander Rodenbach,de grootoom van Albrecht Rodenbach, ziedend van drift,uit zijn zetel op en vuurde op de regering deze verbaleprojektiel of Ik verzoek de minister van BuitenlandseZaken de Londense protokollen over de XXIV artikelento overhandigen aan de minister van Oorlog. Die kan erpatronen van maken .

Er deed zich ook een tragisch intermezzo voor . HetKortrijkse parlementslid, Bekaert • Baekeland, ofschoonhij tot het zwijgend kontingent van het halfrond behoor-de, meende er goad aan to doen op de uitslaande vlam-men asse to strooien, door met irenische woorden opwederzijds begrip aan to sturen . Maar de emotie greephem zo naar het hart, dat hij plots doodsbleek in zijnzetel teruggleed en toegesnelde kollega's een lijk in hunarmen hielden .

46

Na eindeloze zittingen met dramatische hoogtepuntenward ten slotte hat Verdrag goedgekeurd met 5 stemmen tegen 41 . Bij de stemming hield Alexandra Gende-bien een pathetische rede, waarbij hij uitriep K Neen,3 0.000 maal neen, voor de 3 0.000 Belgen die gij uitangst prijsgeeft ! ~, waarna hij de voorzitter een briefjeoverhandigde met de lakonische woorden K Ik neemontslag als lid van de Kamer van Volksvertegenwoor-digers. K

De houding van de strijdende Vlamingen ten opzichtevan de XXIV artikelen was hun ten dale opgedrongendoor de omstandigheden. Men mag hierbij met uit hatoog verliezen dat de politieke zelfstandigheid van Belgiein een labiele toestand bleef verkeren, zolang willem Iweigerde zijn instemming to betuigen met de voorstellenvan de mogendheden, vervat in de XXIV artikelen .

Dat bracht mee dat de Vlaamsgezinden zich meestal inde schaduw hielden, om toch maar niet van orangisme toworden verdacht, want bij de wisseling van een politiekregime ligt hat woord landverrader bij velen los in demond. En nu bood 1 3 hun de kans om alle verdacht-making van zich of to wuiven met een brevet van burger-deugd.Vanzelfsprekend waren er onder de flaminganten

overtuigde orangisten. Vooral dan to Gent . In de Schelde-stad daarentegen waren zij grosso modo Belgicisten, omhat met een maar recente term to zeggen . wij zoudenConscience hun exponent kunnen noemen . Zijn haleleven heeft hij zijn Vlaamsgezindheid als een credobeleden, maar zij is steeds tot heimatliefde binnen een

47

orthodox Belgicisme beperkt gebleven . Dat Vlamingenin wezen Nederlanders zijn, vigil buiten zijn geestelijkehorizon.

Het valt dan ook gemakkelijk to begrijpen dat Con-science, met zijn licht ontvlambaar gemoed, losbeukteop de Hollander, die hij in 1 30 als vrijwilliger het landhad helpen buitenvechten .

In een brief van 31 januari 1 3 van Conscience'svriend Jan de Laet aan de Gentse dokter Snellaertop de vooravond van de kamerdebatten over de XXIVartikelen, die op 1 f ebruari zouden losknetteren --galmt een echo na van de hoogspanning onder de Ant-werpse flaminganten

. . . « Het verbroederend avondmaal der rederijkers iseen nachtmaal, een morgendmaal en bijna een middag-maal geworden . (Lieve Hemel, wat zijn wij sober ge-worden !) . . . Conscience heeft weder ene redevoeringgedaan waarin ministers, gouverneurs en gaps de waalsehutspot terdegen is over de hekel gehaald en de koningzeer geprezen is geworden .

. . . Er heeft een snort van samenzwering plaatsgehad. Allen hebben met de hand ten hoge gezworen devlaamse belangen door alle middelen in alle tijden opalle plaatsen voor to staan . .

Nu een ander groot nieuws . Binnen enige dagen zultgij een gedrukt manifest aan de Vlamingen, door Hen-drik en mij ondertekend, to huffs krijgen. Het is sterk inde zin van 1 30, in de zin van de wederstand aan deXXIV artikels geschreven en zou u mogelijk, zo gij onze

4

Zo zag Conscience er uit toen hij z~jn eerste letterkundige suk-sessen bcekte maar oc~k harde klappen to inkasseren kreeg .

(Schilderij van Xavier de Cock)

beweegredens daartoe niet kende, niet al to zeer be •vatten.

In het epistel zet de Laet die motieven uiteen. Kortgezegd komen zij hierop neer door tegen Holland destrijd aan to gaan, willen wij de Walen bewijzen dat wijvuurvaste patriotten zijn. En pathetisch besluit hijIn geval van oorlog kunnen wij wel eens de woorden

van het manifest met ons bloed mogen bevestigen . Hetworde dan tot welzijn van Vlaanderen gestort .

kiaar Dr. Snellaert en de Gentse Vlamingen, die zichmet Nederland verbonden bleven voelen, waren niet toovertuigen door het versgebakken patriottisme van deAntwerpenaars.

In een tweede brief van de Laet aan Snellaert, gedag-tekend februari 1 3 , vlamt de passie nag hoger op .Hij schrijft in een groen dominopak, wachtend op dezich verkiedende juffers, die hij naar een bal moetvergezellen

. . . +~ want wij drijven hier de staatkunde en de ver-makers hand aan hand voort, totdat wij ter grenzentrekken of dat Eelgie enen onuitwisbaren kaakslag ont-vange, die ons voor eeuwig 1 30 zal doers vervloekenen de Belgen (wij Vlamingen ook) in Europa als lafaardszonder geest of hart zal doers doorgaan ~ .

En hier krijgen wij uit diezelf de brief een proefjevan de klapperende romantiek nit die dagen

. . . Als Limburg en Luxemburg worden geleverd

en de Schelde gesloten wordt, break ik mijn liar (de Laetwas dichter) om niets meer dan vloekgedichten, die mijntijdgenoten mogen brandmerken, to schrijven .

4

Drie dagen eerder, op 6 februari 1 3 , had to Antwer-pen de derde opvoering plaats van Conscience's totdrama bewerkt « Wonderjaar ~, in de sedert lang ver-dwenen schouwburg op de hock van de Schemers- , enMaarschalk Gerardstraten, met name hat « Theatre desVarietes ~, door puristische Vlamingen omgedoopt tot« Schouwburg der Verscheidenheden !

Na de apvoering betrad Conscience hat toned en sprakde tot aan de nok gevulde zaal toe, zoals hij alleen datkon. Een bezield en bezielend redenaar . Wij molten ingeen geval dulden, riep hij uit, dat 400.000 van onzebroeders aan Holland worden afgestaan als losprijs vooronze onafhankelijkheid . Dat betekent dat het parlementmoat weigeren hat Verdrag der XXIV artikelen goad tokeuren, met als onafwendbaar gevolg dat de mogend-heden ons met de wapens to lijf zullen gaan .

Hier dan enkele fragmenten uit de van patriottismebolstaande redevoering van de volkstribuun Conscience

« Zodra de mogendheden hunne benden op onze gren-zen zenden zullen, zal ons strijdgierig lager, met onzezo wel bezielde Burgerwacht, tegen de ontzaglijke machtoptrekken. De koning wil hat (joist niet), de Kamerswillen hat (zij waren verdeeid), de inwoners der ver-kochte provincien zullen zieh als razend tegen hunneverdrukkers opwerpen !

« En de Martelaren (de gesneuvelden van 1 30), die

flu aan de voet van hat beeld der Vrijheid to Brusselrusten, zouden opstaan, om ons toe to roepen o laf-aards ! Wij zijn voor u gesneuveld, wij zijn uit liefde

50

tot u van de aarde verdwenen en gij werpt de fasterover onze lijken en maakt ons werk tot een kinder-speeltuig, dat men in een kwade luim verbrijzelt !Ieder weerbaar burger moet de wapens opnemen.

Voor de ouderen en vooral voor de vaders, die de verant-woordelijkheid van een gezin dragen, wil Conscience welgrootmoedig een uitzondering waken

Maar gij, o jonge mannen, die nog eer en onbevlekteroem nodig hebt, om in uwen ouderdom uw zelven tokunnen eerbiedigen, om aan uw kinderen to mogen zeg-gen volgt mijn voorbeeld en gij zult de naam van Beigweerdig zijn ! Gij, het echte kroost van het herborenVaderland, gij moet op het uiterste ogenblik een deelvan uw bloed aan de vrijheid en aan de onafhankelijk-heid van Belgie opofferen. Indien een van ons die plichtvergeet, hij zij gevloekt als een lafaard, want zijn broe-deren zullen hem op het slagveld niet gezien hebben .

En gij, o moeders . . ., boezemt uwe zonen de moedin, die zij nodig hebben, om die grand to verdedigen,waarop gij hen gebaard hebt . Dan zult gij ook met hoog-moed mogen roepen alhoewel vrouw, heb ik toch mijnvaderland gediend !

Wij moeten de natien vary Europa dwingen om nog-maals in het boek der eeuwen to schrijven De Belgenzijn de kloeksten alley volken !

n Ons bloed strome dan in het uur van nood en vangevaar voor Vrijheid, voor Vorst en voor Vaderland

Wij publiceren deze fragmenten, omdat Conscience'sredevoeringen in de heruitgaven van ' zijn werk nooitVoorkomen, maar vooral toch om de nagaim te beluiste-

51

ren van de patriottxsche vuurspuwerij, waaraan Netalleen Conscience, maar haast ells romantics, bij dedoorbraak van het nationalisme in Europe, zich bezon-digden.

Terwijl zijn woord de vlam joeg in de harten van zijntoehoorders, werd de gloedvohe spreker vanuit de zealeen iauwerkrans met een gedicht door bewonderaarstoegeworpen. Toen hij met bezwerend gebaar zijnpathetische slotzin over de hoof den list galmen, daverdeminutenlang de zaal onder de emotionele uitbarstingvan het publiek, dat de aanwezige operazanger Hen-drickx met luide kreten toeriep de Brabanconne aan toheffen, die door de hele zaal werd meegebruld erg detemperatuur alarmerend deed oplopen .

Na de vertoning trok een op kookhitte gebrachtemasse near de Grote Markt, wear random de in 1 30geplante vrijheidsboom werd gedanst, gehuild en ge-dreigd. Het kwam tot ernstige wanordelijkheden en bijburgemeester Legrelle werden de ruiten ingegooid.

Conscience was de wanhoop nabij . Het stadsbestuuren de merkantiele bovenlaag, die in de grond nog steedsorangistisch voelden, namen hem zijn explosief optredenzeer kwalijk . Aan Georges Eeckhoud vertelde hij laterdat een politie-agent hem, onder geheimhouding, kwamwaarschuwen zich na zonsondergang maar liever met opstraat to wagen.

Nu was Conscience helemaal niet het type van depolitieke agitator. Hooguit kon men hem verwijten dat hijzich aan revolutionair verbalisms was to buiten gegaan .En dat zou hem mfr overkomen, vooral den bij Vlaamse

52

aangelegenheden . Met heel wat Vlamingen uit de roman-tische periode (en nog lang daarna) meende hij dat deretorische bazuin nooit luid genoeg kon schallen . Zijmoesten nog leren dat alleen door georganiseerd enkeihard verzet op alle fronten de strijd van recht tegenprivilegies kon worden gewonnen. Aan politieke ge-schooldheid waren zij nog lang niet toe . De VlaamseBeweging was nog in haar puberteitsjaren .

Zoals wij hierboven schreven, keurde het parlementmet een geringe meerderheid het Verdrag der XXIVartikelen goed en, buiten alle verwachting, liep in heelbet land de politieke bloeddruk verbazend snel tot hetnormale peil terug .

Het felt dat gezagdragers en invloedrijke persoon-lijkheden Conscience's politieke agitatie scherp afkeur-den, maar mfr nog de bittere vaststeuing dat zijn lite-raire arbeid niet naar waarde werd geschat (De Leeuwvan Vlaanderen bracht hem 10 F op) en het er boven-dien naar uitzag dat de kritiek hem, in zljn ogee althans,een carriere als auteur onmogelijk zou waken, dit apeskon de emotionele man met verwerken . Wij zegden hetreeds eerder hij brak zijn pen en trad, half als klerkhalf als tuinier, in dienst bij de bevriende familie VanGeert in Borgerhout .

Vader Conscience, die op de schrijvelarij van zijn zoonsteeds met burgerlijk misprijzen had neergezien, kwamhem gelukwensen met zijn besluit en wilde hem zelfsmet een geldelijk steuntje de overgang naar een geor-dend leven vergemakkelijken. Maar zoonlief wees bet

53

aanbod kategorisch van de hand en zei uitsluitend metwerken aan de kost to when komen .

Zijn gewilde afzondering werd door vele letterkundi-gen en Vlaamse strijders als een reeel verlies gevoeld .Dat bleek uit de talrijke brieven, die hem uit alle hoekenvan het Vlaamse land bereikten en dat werd hem in alletoonaarden herhaald door zijn vrienden, de kunstschilderWappers en de letterkundige Jan de Laet. Tegen zijndiepste wezen in, wilde hij hardnekkig stand houden .Acht maanden hield hij bet vol . Toen kapituleerde hijvoor zichzelf.

54

Conscience gecensureerd

LIEFDE . . . MET WIJWATER VERDUND

Then in 1 43 de tweede uitgave verscheen van Con-science's eerste roman « Het wonderjaar s, brak eenstorm van verontwaardiging los in liberalizerendeVlaamse kringen, waartoe ook de schrijver zelf -- thennog stark onder de invloed van het liberaal kathoiicismevan de Franse priester Lamennais -- mocht gerekendworden.

De vrijzinnig-georienteerde P .F. Van Kerckhoven, zelfeen niet onverdienstelijk schrijver, die in Bologna medi-cijnen had gestudeerd en daar in de kringen vann deCarbonari had verkeerd, liet geen gelegenheid voorbij-gaan om Conscience onder vuur to nemen, vooral dan inzijn brochure « De Vlaamse beweging ~, waarin hij hemverweet uit eigenbaat zijn diepste overtuiging to hebbenverraden .Het bleak inderdaad dat de auteur zich had laten

bepraten om zijn werk to verminken -~- men zei hatkrasser -- en aldus in de gunst to komen van een klerus,

55

die vaak geestelijke bekrompenheid verwarde met deugden ad majorem Dei gloriam a ook de ontluikendeVlaamse letterkunde aan de leiband wilde houden .

Als beloning voor zijn zogezegd verraad a zoudenzijn werken (de gekastreerde Leeuw van Vlaanderen awas er oak bij) door de regering worden aangekochtvoor de bibliotheken van onze gevangenissen .

Twee geestelijken blijken als censoren to zijn opge-treden onderpastoor Buelens van de Antwerpse Sint-Jakobskerk, het type van de klerikale vlammenwerper,die al eerder bewijzen van geestelijke myopie had ge-geven ten opzichte van J .F. Willems, maar vooral desuperior van het seminarie to Mechelen en censorlibrorum, kanunnik Van Hemel.

Om to beginners kwam in de gecastigeerde uitgavevan Het Wonderjaar a de ophefmakende voorrede uitde eerste druk (1 3?) niet meer voor. Daarin had Con-science, bij het beoordelen van het Geuzenepos, blijkgegeven van een zekere geestelijke onafhankelijkheid,volkomen in strijd met de van Roomse zijde ingebliktewaarheid ter zake.

Zeker, in Wonderjaar I had Conscience de verf er dik

kontrasterend tegenaan gegooid . Van de Geuzen niets

dan goed, terwiji de katholieke Spanjaarden aLs de beu-len van ons yolk zevenmaal zeventigmaal werden ver-vloekt.

Dat was ears regelrechte aanslag tegen het enige ware

geloof. Om zijn censoren tar wile to zijn keerde Con-science in Wonderjaar II de rollers nagenoeg om enherschreef hij zelfs ears paar hoofdstukken .

De bleekschimmige pater Franciscus nit de eersteeditie, groeide in de tweede druk nit tot een hoofdperso-nage, pure inkarnatie van het Roomse geloof de vroom-heid, de addl des gemoeds, de kristelijke naastenliefdein een pij verpakt. Hij slaagt er zelfs in geuzenaanvoer-ders to bekeren !

In de boeken mocht in geen geval ook maar iets veerkomen dat de gevangenen, die per se slecht moestenzijn, nog slechter zou kunnen maken . Nergens mochteen dissonant blijven naklinken, die de refine zeden vanhet vrome Vlaamse yolk nit hun gladgestreken vouwenzou kunnen rukken.

Waar de censoren meenden dat de lief de to vurig op-laaide, werd zij met wijwater verdund, getuige hetwulpse (!) liedje Het lone Vassertje nit het Wonder-jaar', dat de uitzuiveraars een hoge rug deed opzetten .

Vooral dan het versje

K Gij meet mij driemaai zoenen,Eer gij van hier moogt gaan. p

trek in het gewijde voorhoof d van de literaire inquisi-teurs diepe rimpels, die pas verdwenen teen de braveHendrik (Conscience) zoenen door groeten had ver-vangen ! ! !In de Leeuw van Vlaanderen had de censuur min-

der wilde scheuten moeten wegsnoeien . Maar evenals inHet Wonderjaer had ook bier de inleiding geen

genade gevonden .De krachtpatser K bij God ! die de woeste Breydel

maar steels donderend nit de mend rolde en die de

57

censoren vreselijk had geergerd, was overal uitgevlakt .Liefdesscenes moesten er uit of werden sterk geneutra-liseerd. Ongenadig knipte de schaar in « de zwierigheidder tengere laden van de mooie Machteld, evenals in debladzijden waarin Adolf van Nieuwland afscheid vanhaar neemt « eer als een zinneloze dan een redelijkmens . . . en zij uitroept « Ja, ik bemin u ! niet alszuster, maar met meer kracht, met onrustige drift ~ .

wij kunnen het hierbij laten .Arme Conscience ! Striemend kwam de gesel van hat

misprijzen op hem near. Vanzelfsprekend speelde bijminder suksesvolle schrijvers ook de afgunst mee .

Jongere generaties hebben het geval serener bekeken,vooral dan besef opgebracht voor de pragmatische karatervan. Had Conscience zich niet onderworpen aan deklerikale censuur, dan was zijn werk oak nooit tot debrede volkslagen kunnen doordringen en had men nooitvan hem kunnen getuigen hij leerde zijn yolk lezen .Uiteindelijk is zijn morale kapitulatie -- want hat waser een -- op large termijn een overwinning gebleken .

Ook bij sommige katholieke letterkundigen en bij demeeste geestelijken stood Conscience stellig niet op eengoad blaadje. Liever niet lawn, was hat parool . En heisthadden zij een sanitair cordon omheen hat werk van devolksgeliefde auteur getrokken om de rein zeden vanhet vrome Vlaamse yolk voor besmetting to behoeden .

Het heeft de goedaardige volksverteller wel diep ge-griefd dat kanunnik David (de schutspatroon van hatDavidsfonds, niet de stichter) hem met scherpe pen inhet hart prikte literair en moreel .

5

David doceerde to Leuven naast vaderlandse geschie-denis ook Nederlandse letterkunde. Deze dogmatischeclassicist dweepte met Bilderdijk, maar hij kon helemaalgeen begrip opbrengen voor de opkomende romantics,die voor de klassieke beheerstheid en het uitgebalanceer-de evenwicht in de kunst minachtend de schouders op-haalden en met bazuingeschal en wapperende vaandelshun wilde f antazie loslieten op een voor hen verstardewereld .

Zelfs Conscience, die in onze verpauperde letterkundevan die dagen toch een rijke belofte was, kende geengenade in Davids ogen . Hij vond het werk van de jongeauteur -- en helemaal ongelijk had hij niet -- stuntelig,onrijp, slordig van taal . Zijn kritiek was even genade-loos als een valbijl nooit of to nimmer is Conscienceook maar sets behoorlijks uit de pen gevloeid, oreerde degeleerde kanunnik. Voor het eigene, het geniale van dejonge schrijver bleek hij met toegankelijk .

Bovendien verweet hij Conscience een rauwe realistto zijn, op de rand van het onzedelijke af. Bij een be-spreking van Conscience's « De Pelgrim in de woestyn .,had David het in zijn tijdschrift « De Middelaer over« de wellust die er to wild, to ontbloot wordt in voorge-steld ~. Jaja ! En dat was niet zonder gevaar in die tijdvan zonde-obsesie, die de liefde kiemvrij had ingebliktvolgens de recepten van een abstrakte en levensvreemdemoraal-teologie .

Een mening die, weliswaar afgezwakt, tot enkele jarenvoor wereldoorlog U nog door sommige geestelijken

5

werd gedeeld. In bepaalde kolleges vond men de rowansvan Conscience toen to opwindend voor de leerllngen .

Gelukkig heeft de dome kanunnik er nooit weet vangehad dat Conscience op 10 maart 1 36, toen nog onderde wapens en fungerend als onderwijzer aan de regi-mentsschool to Dendermonde, aan zijn vriend De Laeteen (bewaard) gebleven brief had toegestuurd, samenmet zijn handschrift van een Franc toneelstuk • Satanconverti ou plus d'Enfer p (hij schreef toen nog overwe-gend in het Franc), waarin de duivel sensueel lekker-bekt

J'az fait i'amour a des nonettesFraiches comme les fleurs des champs,Elles disaient Beau diable, faites,Mass ne nous faites pas d'enfants .

Deze jongellngszonde werd op de planken gebracht opeen vastenavond door zijn makkers van het 2de linie-regiment, in een herberg met als uithangbord A laTavern du Pain Perdu zoals blijkt nit een aantekeningvan Conscience zelf op zijn handschrift .

Het werd een levensgroot schandaal . Vanaf de kanselloeide de pastoor in heilige verontwaardiging tegen deverdorvenheid van het France stuk en bedreigde deauteur ermee dat Lucifer, de vorst der hellemachten,hem tot straf van zijn goddeloos bedrijf regelrecht naarde hel zou slepen .

Conscience was allerminst een puriteinse kniesoor . Inhet dagblad • Den Antwerpenaer van 3 aug. 1 37kruist hij de pen met een recensent, die aanstoot had

60

genomen aan bepaalde schilderijen met naaktvoorstel-lingen op de driejaarlijkse tentoonstelling

Had de beer Moons, schrijft hij, met zyn ingekrom-pen kunstverstand, wat breeder gedachten over waervernuft gehad, zou by ons van bet gezicht der brodderyenen van menig plat portrait verlost hebben, om een

gunstige plaets aen de schoone beeldingen van Ph. vanBree en aen bet zwierig tafereeltje van den jongenMynen to geven . -- Maer de beer Moons is bang van betGrieksch ! Foei, met dat schoon naekt ! -- Ware bet dannag verknoeid, maer zoo levend, zoo fyn en zoo natuer-lyk ! ho, de Godsdienst ! --- de zeden ! ho ! ho! .

Wy zouden den beer Moons vragen of by in kerkenen tempels bet zelf de gedacht over naekt behoudt ?dan zal by wellicht in een gansch jaer nog geen zuiverenpaternoster kunnen bidden .

Indien by dan toch van vleesch en beenderengemaekt is zal Rubens, de groote meester, hem ook welschriklyk naekt toonen . Hy ga maer eens, eenen vaderonsvoor de oprichting des kruis in de hoofdkerk lawnof zyn hair met to bergs ryzen zal !

Renier Snieders, zeif toch een verdienstelijk schrijver,maar morsel allergisch als een versuikerde kwezel, hadal de boeken van Conscience tot een overdikke peper-koek aaneen laten lijmen, als een balk, om bet uitlenenvan de populaire auteur in de Turnhoutse bibliotheektegen to gaan en de ontlener op straat, bezwaard metdie balk, als een onverlaat to kunnen signaleren.

Daarentegen bleek bet nog steeds gelezen boek vanpastoor V. Hut's De Bende van Baekelandt A geschikte

61

lektuur voor onze knapenschap, althans volgens eenrecensie in de Westvlaamse Biekorf van 1 1« Daarenboven mag deze boek in hander gestekenworden van alle jongelingen, zonder het minste gevaarvan er dweepzuchtige droomers van to maker of hunnegoede zeden to verflauwen, ja zelfs to doer verliezen .En zoude men hetzelfde mogen zeggen over de boel en

van Hendrik Conscience?Met de beste wil van de wereld kunnen wij ors Diet

voorstellen dat bepaalde passussen uit Conscience's werkindertijd kanunnik David -- en velen met hem -- vanpure ergernis in de keel zijn blijven steken . Hier tweeproefjes van deze zedenbedervende literatuur.

« Zachtjes wijkt de kuise Geertrui voor het vuur vanhaar minnaars hart, dat door haar kleed heen begirt togloeien (Uit « Het Wonderjaar .) .

En uit « De Leeuw van Vlaanderen n dit suggestievebeeld, wellicht het meest gewaagde dat bij Conscienceto vinden is « Bij wijlen bracht Jan Breydel zijn vlam-mend oog van de vijanden op de bijl, die in zijn sterkemannenvuist flikkerde en hij streelde het moordstaalmet meer liefde dan of hij zich op de zachte boezemzij ner braid had verlustigd .

De morele reaktie op het werk van onze meest popu-laire auteur is symptomatisch voor een onzalige tijd, diekwezelarij met vroomheid verwarde. Een paar voorbeel-den ter illustratie .

« Het Belgisch Chronykje ~, dat gedrukte bekrompen-heid verkocht, slingerde zijn banbliksems over het heletot dan toe verschenen oeuvre van Conscience, dat als

62

vergif op zijn al to talrijke lezers inwerkte . « Vergif wvergif , of bet den mensch op eenen keer of naer ver-scheyden dagen bet leven beneemt, hij is tech deed .

Het letterkundig (!) maandblad, bet NederduitschOverzicht ~, meende de literatuur als een snort moraleschurft to moeten bestrijden. Even luisteren naar ditstichtelijk proza

M Alle zedenleraars verkiaren eenpariglijk dat bet le-zen der rowans gevaarlijk, verderfelijk is . De genees-heren zullen in dit gevoelen delen. (Men raadplege bierde geleerde docteur Descuret, in zijn voortreffelijke wer-ken La Medecine des Passions ~~ en Theorie moraledu go1It ~) .

Teen in 1 51 een brandramp de Muntschouwburg toBrussel grotendeels verwoestte, zag bet blad daarin detoorn des Heren om al de ergernis, die daar jarenlangongestraft op de planken was gekomen .

In bet aprilnummer van 1 54 grog bet de braveConscience striemend to lijf . In al zijn rowans, een paaruitgezonderd, heeft hij bet altijd maar over liefde,zinnelijke liefde, tot walgens toe .

Het is overigens nog niet zo h l lang geleden dat,ter voorkoming van de maagdelijke blos - een teen felverspreide aandoening - in de nonnekenspensionaten,ook wel in sommige kolleges, Conscience permanent inquarantaine werd gehouden, al heeft hij er zich dan ookop beroemd in zij n geschriften nooit een maagd to heb-ben doen blozen .

63

'th4?/i€/ feed l ~rf~r~~~te .(ilh

Lodewijk verdedigt de onschuld van zijn verloofde Geertruidtegen de snode Spanjaard Valdes . Een proefje van kiappe-

rende romantiek .(Prent uit « Het Wonderjaar door Schippers)

Eerbetoon en harde kiappen

CONSCIENCE RIDDER EN PROFESSEUR AGREGE

Half juni 1 45 raakte in de Scheldestad bekend datkoning Leopold I het f elbegeerde ridderkruis van deLeopoldsorde had verleend aan Conscience, toen even-tjes over de 33 .

De konsiderans van het koninklijk besluit, in die tijd(en nog heel lang daarna) uitsluitend in het Frans ge-steld, moet de Vlaamsgezinden van toen als muziek inde oren gekionken hebben Voulant donner une mar-que publique de notre satisfaction au sieur Conscience(Henri), dont plusieurs ouvrages viennent d'etre traduitsen allemand et temoigner en meme temps de Nos sym-pathies pour la litterature flamande . . .

De jonge schrijver, toen griffier van de AntwerpseKunstakademie, werd door leraars en leerlingen nit-bundig gehuldigd, want het verlenen van een ridderkruisvoelde men in die tijd nog aan als een reele koninklijkeguest.

65

In de zalen en in de tuin van de Kunstakademie kleur-den vlaggen en wimpels, terwijl gelegenheidsrijmelarijde lof van de gevierde verkondigde en de hele dag f eest-salvo's dreunden. Bij valavond brachten koormaatschap-pijen de gehuldigde voor zijn wooing, aan de LangeBeeldekensstraat, een laaiende serenade, waarna zij hemmet daverende marsmuziek onder walmend toortslichtnaar de Akademie begeleidden, waar de erewijn en dewelsprekendheid overdadig vloeiden, afgewisseld metkoorzangen in de a giorno verlichte tuin . Pas last in denacht doofden de feestvuren .

Conscience is al zo lang in het pantheon der literatuurbijgezet, dat wij ons nog moeilijk kunnen voorstellen datook hij vaak hard op zijn tanden heeft moeten bijten,toen hij als auteur en als mens harde klappen to ver-duren kreeg .

Het begon al met zijn dekoratie .Naast levendige stukjes in de kranten, ook de Frans-

talige, toch een paar dissonanten. Het Provinciaal Ant-werpsch Nieuwsblad had het over elektorale strategicen de Independance Belge D insinueerde dat de woor-den Voulant temoigner Nos sympathies pour la litt -rature flamande ', die minister Nothomb de koning in demood had gelegd, gewoon bedoeld waren om de Vlamin-gen to lijmen met het oog op de aanstaande verkie-zingen .

Het zou nog erger warden .Conscience hing, evenals toen vele katholieken, een

door de Franse priester Lamennais katholiek gedooptliberalisme aan. De klerus nu meende ooze ontluikende

66

letterkunde onder haar herderlijke bescherming tomoeten nemen, vanzelfsprekend ad majorem Deigloriam ~ .

Zij spiegelde de veelbelo'vende auteur een ruime ver-spreiding van zijn werk voor, indien hij zijn a Wonder-jaar • en zijn Leeuw van Vlaanderen bier en daarwilde uitzuiveren .

Zoals wij hierboven schreven, kapituleerde Conscience .De Geuzen werden gediskrediteerd, de katholieke Span-jaarden gerehabiliteerd. Ergernisgevende vloeken alsa bij God ! werden uitgevlakt en waar de lief de tovurig oplaaide, werd ze met wijwater verdund. Het lie-derlijke Loze Vissertje mocht niet langer meer zoenen,alleen nog zedig groeten, enz . . .Zijn liberaal georienteerde geestesgenoten hebben

hem bet verraad' aan zijn werk en zijn principesstriemend verweten. Niet geheel ten onrechte trouwens .Politieke onverdraagzaamheid vrat als een kanker deAntwerpse artistieke bent aan en aan bet eind van dejaren 1 40 stonden liberalen en klerikalen met getrok-ken messen tegenover elkaar . Het unionisme brokkeldesteeds meer af .Zoals we hierboven schreven, verscheen to Antwerpen

medio 1 47 een Vlaams liberaal hekeiblad « De Schrob-ber ., onder bet kernachtige motto Wie zelf luizenheeft mag een ander niet kammen ~. In de redaktie zatP.F. Van Kerckhoven, zelf een veelbelovend schrijver,maar groen van afgunst vanwege de populariteit vanConscience . « De Schrobber was gericht tegen betenkele maanden tevoren uitgekomen klerikaal satirisch

67

weekblad « De Roskam opgesteld door K drij diepzin-nige Staatkundigen. En die waren Vleeschouwer, Jan deLaet en Conscience.

Reeds in zijn eerste nummer ging « De SchrobberConscience hardhandig to lijf « Eenieder weet, aldus hetblad, op welke schandige wijze hij de eerste uitgaaf van« Het Wonderjaar veranderd heeft en met welke inzich-ten. Ook weet Conscience genoeg wat hij er mede ge-wonnen heeft de vriendschap van Van Hemelen, desuperior van het Seminarie to Mechelen (die Consciencebewerkt had) en het kruis van Leopold.Conscience's ridderkruisen (hij had er intussen nog

een paar buitenlandse bijgekregen) bleken een perma-nents bron van ergernis en afgunst voor zijn vijanden,die hem ongemotiveerd van korruptie bleven verdenken,getuige o. m. dit liedje ujt « De Roskam ~, met de ter-gende bedenking erbij dat het eigenlijk in « De SchrobMber thuishoorde

Draagt Henri een kruis o f drij,Waar ik niet kan aan geraken,Schoon ik hem zo zeer benij,Dat ik nachten tang most wakenHij's met kruisen schier verguld,Daaraan hee f t de Roskam schuldMost ik mij zo verdrieten,'t Is de schuld van de Jezuieten.

Behalve in « De Schrobber ~, werden ook in anderepublikaties van liberalen huize hatelijkheden tegenConscience gedebiteerd . Hier volgt een proefje, met

6

name een portret uit een tegen hem gericht pamfletHendrik was een jong mens, met zwart steenhaar,

zwarte knevel, brume ogee, bleke opgezwollen kakenen een ijselijke spotternij was over gars zijn aangezichtverspreid. Een onzuiver vuur brandde in zijn borst enzijn lage ziel was zijn lichaam waardig ~ .Wij kunnen het hierbij laten .Maar Conscience, die als zestienjarige zijn carriere

begonnen was als hulponderwijzer in bourgeois-scholenen vanwege rijkeluiskinderen grievende vernederingenhad moeten doorstaan, zou een nog grotere eer to beurtvallen .

Op 27 oktober 1 45 had Leopold I een besluit onder-tekend, waarbij Conscience (00k Ledeganck en de Laet)benoemd werden tot K professeurs agreges van deGentse universiteit, sedert 1 30 met een pennetrekvolledig verfranst.

Kort daarop, november 1 45, legden Conscienceen de Laet (Ledeganck was toen reeds ongeneeslijkziek) tijdens de plechtige opening van het akademischjaar in de aula van de universiteit de gebruikelijke eedof in de handen van de toenmalige minister van Binnen-landse Zaken, Sylvain Van de Weyer, die bij dezegelegenheid zijn officiele welsprekendheid in plechtigeperiodes over de getabberde geleerdheid en de ceremo-niele zwartgeroktheid liet golven . VanzelfsprekendFrance golven.

Be minister legde er de nadruk op dat de benoemingvan Vlaamse letterkundigen tot professeur agregeaan de in Vlaanderen gelegen universiteit bewees, hoe-

6

zeer de regering de ontwikkeling van de Vlaamseletterkunde, een van de fundamentele komponenten vande Belgische nationaliteit, naar waarde schatte .

In de aula klonk langdurig, maar akademisch beheerstapplaus. Maar daarbuiten brak bij de Vlaamsgezindeneen daverend alleluia los, want reeds zagen zij (toen al)het beloofde land vbor zich open liggen ! De ministerielewoorden werden to Antwerpen met vergulde letters ineen snort oorkonde voor de geschiedenis vastgelegd enalle letterkundige maatschappijen kregen de blijdeboodschap toegezonden. In hun politieke ongeschoold.heid zagen zij het morgenrood van , de Vlaamse opstan-ding reeds kleuren aan de kim, om het eens to zeggenmet een stijlbloempje naar hun hart .Aan Conscience's benoeming tot professeur agrege

was echter geen leeropdracht hoegenaamd verbonden .Zij was puur honoris causa bedoeld. Dat was eveneenshet geval met de vleiende opdracht, waarmee hij tweejaar later werd verguld, die van leraar Nederlands vande hertog van Brabant en van de graaf van Vlaanderen .Nooit of to nimmer heeft hij aan zijn koninklijke leer-lingen ook maar een les kunnen kwijtraken, aangezienhij ze nooit to zieu heeft gekregen . Minister Rogier hader zich tegen verzet !

Het officiele Belgie en niet het minst het episkopaleBelgie legden het er op aan door aanmoedigendeschouderklopjes en het verlenen van veelsoortige gun-sten (een lokomotief werd zelfs met de naam d . F .Willems gedoopt) de Vlaamsgezinden buiten het poli-tieke vaarwater to houden .

70

En dat was nauwelijks een probleem, aangezien deleidende figuren van de Vlaamse beweging meestalletterkundigen of filologen waren, die onrealistisch geenhell zagen in de politick en zichzelf en burs yolk alsbet ware systematisch isoleerden in een soon literair-folkloristisch reservaat, begrensd door wat we een sani-tair cordon zouden when noemen, dat hen moest be-veiligen tegen verderf elijke vreemde invloeden, vooraldie uit bet zedenbedervende Frankrijk en bet protestant-se Holland.

Intussen leverden de Vlaamsgezinden geen gevaar opvoor de taal- en andere privileges van een verfransteen verfransende bourgeoisie die alle macht, prestige enlukratieve baantjes monopoliseerde .De beginperiode van de Vlaamse beweging sloot dan

ook of met een deficitair saldo . De rampzalige omwente-ling van 1 30 had de Vlamingen alles uit de handersgeslagen. En nog steeds bleven deze handers even ledig,al prijkte op menige Vlaamse borst een dekoratie.Gunsten meer dan genoeg. Rechten ? Een nul in kwa-draat.

71

Consciencedichter van karamelleverzen

In 1 17 kocht de stedelijke hoofdbibliotheek vanAntwerpen op een openbare veiling een handschrift vanConscience . Het berust thans in het Archief en Museumvan het Vlaams Cultuurleven .

Op een drietal vellen heeft Conscience eigenhandigeen aantal heuse karamelleverzen genoteerd van hem-zelf, van enkele bekende en van onbekend gebleventijdgenoten. Het stuk is zo goed als niet bekend. Hoedit kurieus dokument ontstond, willen wij bier memo-reren, omdat bet ons een kijkje gunt achter de schermenvan bet literaire levee in een periode van felle gisting .Op 4 december 1 47, na een woelige zitting, werd

bet katolieke driemanschap Conscience, Jan de Laet enLodewijk Vleeschouwer uit • De Olijftak gesloten, derederijkerskamer die in bet artistiek-literaire levee vanAntwerpen de toon aangaf. Dit was bet werk van devrijzinnig georienteerde P.F. van Kerckhoven, zelf eenverdienstelijk schrijver, die echter wegteerde van af-

73

guest om Conscience's groeiend succes, dat het zijneongewild in de schaduw drong. Met ziekelijke hardnek-kigheid probeerde hij de populaire auteur van de baanto knikkeren. Zonder resultant evenwel, al liet hij geengelegenheid voorbijgaan om op Conscience's reputatieals schrijver en als mens verbeten in to hakken .

Bovendien hadden politiek en ressentiment een wiggedreven in de Antwerpse artistieke bent . Tweekampen stonden tegenover elkaar. Op initiatief vanVleeschouwer, die zowat achter de schermen als hoofd-redakteur fungeerde, verscheen op 17 januari 1 47 heteerste nummer van « De Roskam een klerikaalsatirisch weekblad. Met verbluf f ende virtuositeit moistVleeschouwer dit instrument to hanteren . Wekelijksging hij het liberale franskiljonse stadsbestuur to lijfen verzuimde daarbij nooit van Kerckhoven hardhandigtoe to takelen.

Deze laatste ging er in juni van hetzelfde jaar net« De Schrobber op los, een weekblad dat als tegen-hanger van « De Roskam « bedoeld was. AI moat kleri-kaal was en vooral de groep die Conscience, Vleeschou-wer en Jan de Laet aanhing, werd door « De Schrobbernijdig afgestriemd . Het kwam van beide zijden tot eenonwaardig gekaats met persoonlijkheden, even benepenals in een dorpskonflikt tussen twee konkurrerendebrouwers .

De getormenteerde van Kerckhoven, die secretariswas van « De Olijftak a en daar over veel invloed be-schikte, begon een gemeen gestook om de drie Ros-kammers Conscience, Vleeschouwer en Jan de Laet de

74

rederijkerskamer uit to werken . En hij haalde zijn slagthuis. Als voornaamste reden deed hij gelden dat ver-schillende leden ontslag hadden genomen, omdat zijgeen Jkontakt meer wensten met de redakteurs van DeRoskam dat zij als een schandaalblad kenmerkten .Dadelijk na hun verbanning uit De Olijftak s, in

1 47 dus, stichtten Conscience, Vleeschouwer en Jan deLaet een nieuwe vereniging, Voor Tadl en Kunsteigenlijk een reeds bestaand zanggenootschap, dat toteen Letter- en Toonkundige Maatschappij D werd ver-ruimd. Zij startte met elf leden in de herberg K DeGranaetappel aan de Borzestraat nr . 11. Al wie hetmet Conscience Meld, trad toe . Het ledental groeideverbazend snel aan. Haar avondfeesten, die in de Make-laarskamer in de Handelsbeurs plaatsvonden, kendensteeds succes .

Een jaar na de stichting telde de nieuwe verenigingreeds 00 leden en er diende naar een ruimer lokaalto worden uitgezien. In 1 50 werd een benedenhuis ge-huurd aan de Kaasstraat, vlak tegenover de Zilversmid-straat. Bij de verbreding van de Scheldekaaien, in detachtigerjaren van vorige eeuw, werd het gesloopt.

Reeds twee jaar later was men alweer to eng behuisden op oudejaarsavond 1 51 trok men feestelijk naar hetnieuwe lokaal, het vroegere hotel Weber, aan de Meir,tegenover de Otto Veniusstraat, waar van 1 33 tot 1 37de orangistisch-gezinde Club de la Loyaute haarzetel had .

Een memorabele gebeurtenis. Een optocht van 700leden, omkaderd door tweehonderd walmende toortsen

75

en bejubeld door schetterende fanfares en klapperendevaandels, trok een lichtende stinger door de stad . Denieuwe iokalen werden plechtig in gebruik genomendoor laaiende toespraken van Conscience, Gerrits, Janvan Beers, Jan en Lambert van Rijswijck, Hansen, Heutsen De Coster. Voor de gelegenheid waren de tuinena giorno verlicht .

Men had de zaken flunk aangepakt . Beneden een rui-me feestzaal, een biljartzaal, een leeskabinet en eendrankgelegenheid. Op de verdieping een reeks kleinerevertrekken voor repetities, bestuursvergaderingen, be-perkte bijeenkomsten, biblioteek en zo meer.

Kort daarop schreef men het duizendste lid in . Dejaarlijkse contributie bedroeg twaalf frank, een hoogbedrag voor de tijd . « Voor Tadl en Kunst « groepeerdein hoofdzaak « Vlaams-katholieke burgerij en wilt hetVlaams kultuurleven in de Scheldestad een impels togeven, die zo krachtig bleek dat de franskiljonse bour-geoisie het nodig vond een konkurrerend organisms inhet leven to roepen, met name de « Cercle Artistique,Litteraire et Scientifique ~, die nog steeds bestaat, danwanneer reeds in 1 56, amper negen jaar na haar ont-staan, « Veer Tael en Kunst' door verdeeldheid in degrond werd geboord .Reeds in 1 52, het jaar van haar hoogste bloei, zijn

de eerste symptomen van haar verval waar to nemen .In de schoot van de vereniging was men zich hoe langerhoe meer gaan inlaten met de politieke controversenvan de dag, wat onafwendbaar op twist en tweedrachtonder de leden moest uitlopen .

76

Lodewijk Gerrits die de hooding van Voor Tael enKunst a bij een verkiezingskampagne niet naar zijn zinvond, nam met klank ontslag en sleepte heel wat ledenmee, vanzelfsprekend om dadelijk weer een andere ver-eniging op to richten

Het Vlaemsch Gezelschap

Conscience, die zijn bekomst had van het politiekgekonkel, verscheen nog zelden op de vergaderingen enbleef tenslotte helemaal weg. Het hoof ddoel van deVereniging, namelijk de leiding van het artistiek-literaire leven to Antwerpen, werd geheel op de achter-grond gedrongen ten voordele van politieke bedrijvig-heid. Dat was haar ondergang .

Positief heeft Voor Tael en Kunst a veel bijgedragenom de Antwerpse burgerij Vlaams bewustzijn bij tobrengen. Niettemin werden er Vlamingen gevonden dieuit leedvermaak een H miserere-lied a aanhieven, dat zijin de vorm van een doodsbericht verspreidden en dateen allegaartje was van faster en eerloosheden aan hetadres van Conscience en van andere prominenten nitde gewezen Vereniging.

Conscience is in de Vereniging zeer aktief opgetreden .Hij was er de meest gegeerde spreker . Voor de zang-afdeling vertaalde hij romances en schreef verschillendesolo- en koorzangen, waaronder Vaarwel aan deSchelde a, Godfried van Bouillon a, Jan Breydel a,K Artevelde a, K Gebed voor het Koninklijk Huis a, DeHoop van Belgie De fuels zijn typerend voor de geestvan de societeit en voor de tijd waarin zij ontstonden .Op 4 november 1 52 werd R Voor Tael en Kunst

77

vereerd met een bezoek van de kon' 'jke famllieConscience Meld de feestrede .

De Vereniging gaf ook een tijdschrift uit, « Het Tael-verbond ~, dat voor die tijd een behoorlijk peil wilt tobereiken. Buiten de letterkundige vergaderingen enwetenschappelijke lezingen, werden de laden elkedonderdagavond op een concert vergast . Periodiek opde kermisdagen, vastenavond, nieuwjaar, werden batsingericht die de Vlaamsvoelende burgerij naar de dans-vloer lokten. Het was toen het gebruik zijn danseres eenruikertje aan to bieden of een zakje karamellen, die opkraampjes to troop lagen . Elke karamel was in eengelegenheidsversje ingevouwen .Voor een van daze bats dat een Landdag besloot

nadere gegevens konden wij tot nog toe niet achter-halen -- werden de letterkundigen van de Verenigingaan hat rij melee genet. Die karamellepoezie is onsbewaard gebleven in handschrift van Conscience .Van de 37 opgetekende rijmpjes, waarvan enkele

uit reeds verschenen dichtbundels werden opgevist,komen er enkel 16 voor met de naam van hue auteurtwee van Conscience, vier van Theodoor van Rijswijck,drie van Ledeganck, een van Jan Frans willems, eenvan Jan van Beers, twee van F. Rens, twee van A .d'Huygelaere en een van M. d'Huygelaere .

Zijn de overige wellicht van Conscience en verkooshij het anonymaat, omdat hij ze to banaal vond of om-dat ze een amoureuze toespeling inhielden, wat in dieonzalige tijd onfatsoenlijk in de oren klonk ? Of werdenze ontleend aan werden zonder medeweten van de

7

auteur ? Of kwamen ze van leden van de Vereniging,niet-letterkundigen, en dus zonder bekendheid ? Hetzou een tijdrovend en wellicht vruchteloos gesnuffel wor-den om er achter to komen .

Wij publiceren ze in hun geheel, in de volgorde waar-in Conscience ze optekende. Wet hebben wij ze gemaks-halve genummerd. Enkel twee akkoorden worden aan-geslagen de Vlaamse f ierheid en de galanterie . Naar-gelang het thema paukengedreun of zoeterig gevedel,volgens het beproefde recept van een gehypertrofieerderomantiek .

1 - Hoe kan de Moedertael bekorein,Wat zyn haer klanken wonderschoon,Wanneer men Karen zoeten toonUit lieven vrouwenmond mag horen .

H. Conscience

2 - 7 is heden f eest in Tael en Kunst,Den roem des Vaderlands ten guest .

3 - Ik bee gemaekt ter eer van Vlaendrens grond,Ik stort myn zoet in maegdelyken mond .

4 - Spreek vreemde tael voor uw belangen,Uw eigen om haer eigen schoon .

5 - Men zal in later eeuw vertellenHoe d' eerste Vlaemsche karamellenVerschenen, 't schoon geslacht ten guest,Op 't plegtig feest van Tael en Kunst .

7

0

6 - Lieve, die my, minzaem lachend,Brengt in uwen schooners mond,Mogt myn zoet u doers beminnenMoedertael en Vadergrond .

7 - Wien vloeit nog 't onverbasterd bloedDe zwellende aedren rond ?Hij kome en stem' in ons gezang .Wy zingers, vry van vreemden dwang,Op vaderlandschen grond .

Th. Van Rijswijck

- V erheft het hart, verheft de stem !Het klinke uit ieders mond !Wat lot ons dreig', wat teed ons naek',Wij spreken onze moederspraekOp vaderlandschen grond !

Th. Van Rijswijck

- Dreunt luid, der Vaedren tael ter eerKlinkt, zangen, klinkt in 't rond !Van hier met vreemden pronk en prael !Wij zingers, in der vaedren tael,Op vaderlandschen grond !

Th. Van Rijswijck

10 - Staeft, stae ft met hart en ziel en zin,Ons heilig kunstverbondEn haest herryst in glans en prachtDe tael van 't edel voorgeslacht,W eer op der vaedren grond .

Th. Van Rijswijck

11 - Van Rijswijck deed, in onverslae fde toonen,Der Vaedren lof weergalmen kings dit strand,En stortte in 't hart van V kaendrens zonenEn lie fde tot hun tael en lie fde tot hun land .

12 - De Tael van Maerlant, Artevelden,Van Breydel, Rubens en Van Eyck,Van alle vaderkandsche hekden,Was V laendrens tael, zo schoon en ryk !

H. Conscience

13 - Juf fer, schenk my uw guest,'K bee gemaekt voor Tael en Kunst .

14 - 0, Karamel, gy zyt al wonder zoet .Maer niet zoo zoet als 't oog van min beminde .Ach, jolig zoet, 'k bent'' dat g'u bevindeOp zulken mond die my verdwalen doet .

15 - Omdat ik werd geborenOp- 't feest van Tael en Kunst,Daerom ook zal ik blyvenVoortaen in ieders guest.

16 - Eigen tael is 't dierbaerst panelVan ons vrye vaderland .Hy die deze wit vergeet,Is verbasterd eer by 't weet .

17 - Myn smaek is verleidend, dit hoef t geen betoog.Weet gy jets zoo zoet, zeg het tochZoo zoet is my Lenora's oog,Zoo zoet en zoeter nog.

1

1 - Oewis, men zat, alleen door Karamellen,De moedertael niet in haer eer herstellen !Maer smaedt toch niet die huip, al is zy kieen,De trage drug holt ook den steep .

1 - Ik eer en acht u, vrome broedren,In wie een hart voor Vlaendren brandtWier tael in 't diepste der gemoedrenDringt tot den lof van 't vaderland.

M. d'Huigelaere

20 Zal 't onverbasterd bloed,'t bloed der vereeuwigde ArteveldenEn van zoovele burgerhelden,Ontaerden op het sein van vreemd en overmoed ?

F. Hens21 Nooit smeedt de vreemdling ons een band !

Wy zulten trotsch gezwets verachtenIn Vlaendrens tael 's yolks hell bet rachtenEn d'onaf hankli kheid van 't oude vaderland .

E. Reps

22 - Hy die zijn eigen tael met voeten blij f t vertrappen,Om vreemden zwier en spraek en aenleg na to

f stappenDie vaderlandschen roem aan vreemden opsmuk

[art,Hy is den naem van Beig, den vlaemschen poem

f on .d !A. d'Huygelaere

2

23 - G zaelgend heilgevoel van vadertandsche waerde,U runt geen vrye ziel voor at het goud der aerde .

A . d'Huygeiaere

24 - Vie hee ft het harte der vrouw ooit gepeiid ?Vie kan er zeggen ik weet hoeveei schatten,

'k Weet hoeveei paerlen van tie fde en trouw,En hoeveei bloemen zijn diepte bevatten ?

Jan Van Beers

25 -

Geen ryker kroonDan eigen schoon.

De Roos behoeft geen glans van blinkende rob ynen,De malsche wei geen roozengaard,De blanke zwaen geen pauwenstaert

K. Ledeganck

26 Herinner u, ten trots van vreemden spot en[snoodheid,

Dat geen geschiedenis hebt, die gkmst van eigen[grootheid,

En dat uw gouden spraek reeds dan een Maerlant[vond

Toen aen den board der Seine een nieuwe spraek[ ontstond !

K. Ledeganck

3

27 - Blyf trouw aen uw verleden,Bly f steeds uw' vlaemschen oorsprong waerd,Wees vlaemseh van hart en vlaemsch van aerd,Wees vlaemsch in uwe spraek en vlaemsch in uwe

E zeden .K. Ledeganck

2 - Zoek gears heft in Zuid of Westen,By den vreemde is heir noeh ear .Wilt g'uw volksgeluk bevestenKeer dan tot uw zelven wear .

J. F. Willerns

2 - Amerika heeft my myn zoet gegeven,Aen Sehelde's boord ward ik zoo opgesmukt .1k zal vergaen in 't mondje van de schoone,Die u bemint en uwe ziel verrukt .

30 - Vlaemsche maegden, lievelingen,Trouw aen 't roemryk vaderland,Voor Tael en Kunst biedt u dit suikerMet ears broederlyke hand.

31 - 'K bars zoo zoet, dat 'k wel een lachjeKan doers komen op den mondVan 't tiefste V laemsehe meisje .Jongman, gauw, en deal my rond !

4

32 - Van buiten schoon en zoet van binnen,Als deze karamel,

Zoo zyn de lieve Vlaemsche mezs jes,Men weet het wel .

33 - Van 't kleinste zaed ziet men ook boomer groeyen,Zoo zal het ook der V laemsche zaek wel gaenMen ziet ze reeds a1s malsche linde bloeyenEens zal zy, reuzeneik, voor storm en onweCr staen!

34 - Waerom dit juichen en dit jublen ?Wordt hier gevierd een vorstengunst ?0, neen, 't is heden Vlaemsche Lan+cidagBy de banier van Tael en Kunst !

35 - Wie my smaekt zal haest gevoelen,Welke krachten ik besluit,Vlaemsche geest zal hem bezielenAllen dwaetzin jaeg ik uit .

36 - Haet gy de schand ?Bemint g'uw land?Schenk dan uw gunstAen Tael en Kunst.

37 - Lang leev' de Vlaemsche broederband,Door Tael en Kunst gesmeed !Volgt alle voor het Vaderland,Het pad dat zy betreedt .

5

Wij moeten thans om dit karamellegerijmel gllm-lachen als bij het bekijken van door de tijd weggebleektefoto's in een oud familie-album . Toch is het een leukemomentopname uit het leven van Vlaamse figuren, dieweliswaar sedert lang in encyclopedieen zijn bijgezet,maar die wij toch waarderen om wat zij ons als blijven-de waarden hebben nagelaten .

6

Consciencebemodderd in verkiezingscampagne

GELDWOLF, SLIPPENDRAGER, DRONKAARD,HARTELOOS VOOR VROUW EN KINDEREN . . .

In 1 51 Meld de verfranste liberate geldaristokratiebet Antwerpse stadsbestuur stevig in haar greep . Hoog-hartig bleef zij iedere kandidaat afwijzen, waarvan zijmeende dat hij haar niveau niet haalde . Daarmee be-doelde zij de Vlaamsgezinde, demokratisch georienteerdeelementen, waarvan er drie in de raad zetelden en diezij handig wist to weren bij de samenstelling van deofficiele liberate kandidatenlijst .

Een kort geleden gestichte vrijzinnige Vlaamse ver-eniging De Eikenkroon H verzocht de liberate partijdeze kandidatenlij st to willen herzien. Er kwam evenwelniets van .Toen richtte het bestuur van a De Eikenkroon een

oproep tot de Vlaamse verenigingen van alle schakerin-gen om gezamenlijk to ijveren voor Conscience, die als

7

kandidaat door de vijfde wijk was voorgedragen . Devijfde wijk omvatte het Antwerpen buiten de wallen envormde een apart kiesdistrikt. Conscience woonde trou-wens in deze wijk, namelijk aan de Lange Beeldekens-straat .

Enkele weken tevoren had de katoliek georienteerdemaatschappij « Voor Tadl en Kunst «, vermoedelijk wetmet elektorale bedoelingen, tot tweemaal toe Consciencegehuldigd op 1 augustus met een optocht van 26 ver-enigingen, een plechtige zitting en een nachtf eest . Op4 oktober, naar aanleiding van zijn benoeming totridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw, met eenserenade voor zijn woning, gevolgd door een fakkel-optocht, met een over het hele parkoers geestdriftigtoegejuichte Conscience, de schittering van de Neder-landse onderscheiding op de borst .

In de memorabele meeting van 23 oktober in het hotelRubens (thans Grand Bazar) aan het Groenplein, beslotentiers Vlaamse verenigingen op de twaalf, die aan deoproep van « De Eikenkroon gevolg hadden gegeven,voor de nog niet toegewezen plaatsen die betr¢uwbareVlamingen voor to dragen Conscience, rechter E . DeRam en de koopman Lysen .

Nadat de voorzitter had verklaard dat noch onder eenliberate noch onder een katolieke, dock uitsluitend ondereen Vlaamse banier zou worden gestreden, verzocht hijde kandidaten in het openbaar de verbintenis aan togaan bij de uitoefening van hun mandaat steeds Vlaams-,yolks- en burgergezind to zullen optreden .

Conscience las dan een verklaring voor, waarin hij

plechtig verzekerde de rechten en belangen van deburgerij, vooral dan die van de vijfde wijk, to zullenbehartigen en « onze moedertaal als enig middel toteigen volksbeschaving to doen eren, ze in hare ontwik-keling to doen ondersteunen en ze desnoods met cooedto verdedigen ~ . waarna hij, door een knetterendeimprovisatie de brand in de zaal joeg .

Op 26 oktober galmt voor de eerste maal een krach-tige Vlaamse bazuinstoot in de politieke arena . « HetHandelsblad publiceert het manifest van de « Ver-bonden Vlaemsche Maetschappijen " . « Onze lijst,beweren zij, « is 'de Vlaemsche uitdrukking van 0.000Vlamingen van Antwerpen ~ . Onze tegenstrevers vrezenConscience, deze gezaghebbende man met een gezag-hebbend woord. Kies dus Conscience !

In die tijd warm katolieken en liberalen nog tangniet in strak partijverband ingemuurd . Velen hingennag het unionisme aan, het zogenaamde monsterverbondvan katolieken en liberalen, dat het Verenigd Koninkrijkder Nederlanden in 1 30 uit elkaar had gescheurd ende beginjaren van onze precaire onafhankelijkheid hadgekonsolideerd .Er warm liberate katolieken en katolieke liberalen,

met daarnaast steenharde ortodoxen en vrijzinnigen, aldan niet gegroepeerd in een erg los partijverband .Samenvattend zouden wij kunnen zeggen, dat bij de

gemeenteraadsverkiezingen van 1 51 to Antwerpen tus-sen de liberate Vlaamse kringen en de Vlaamse katolie-ken een soon efemere Vlaamse eenheidspartij was totstand gekomen.

Zij zou het opnemen voor de misprezen moedertaalen de ontvoogding van de kleine man, die politiek on-mondig werd gehouden door een stelsel, dat enkel kies-recht verleende aan wie een minimum belasting (cijns)kon opbrengen, wat vanzelfsprekend meebracht dat debrede sociale onderlaag werd uitgesloten ten voordelevan een gepriviligieerde, egoIstische minderheid, metname de gegoede katolieke en liberale bourgeoisie .

De ergste vijanden van de Vlamingen bleken ook bier,zoals steeds, de Vlamingen zelf to zijn . Vanwege hnnverdeeldheid. Overtuigde Vlamingen zoals de letterkun-digen Verspreeuwen en Van Kerckhoven ijverden voorde konservatieve, Vlaamsvijandige liberalen die zij,tegen alle realiteit in, Vlaamse sympathieen meendento mogen toedichten. In de rangorde der waarden standvoor beiden en voor bun volgelingen de vrijzinnigheidboven de Vlaamse strijd, waarop de klerus een steedssterkere greep kreeg. Gold voor de 16e eeuw de gelijk-stelling Rooms is Spaans, thans luidde ze Rooms isVlaams .

Vooral de kandidatuur van Conscience ergerde deliberalen. In bun ogen had hij, die toch bet liberaalkatolicisme van Lamennais aanhing, zijn principes ver-raden door indertijd zijn liberaal-georienteerd gwonder-jaarD op klerikaal advies to verkwezelen tot versuikerdekongregatielektuur, wat de verkoop van bet boek eenruime verspreiding zou verzekeren en hem een belang-rijk financieel voordeel zou opleveren . Nu mag daarbijniet uit bet oog worden verloren, dat of omConscience's overrompelend literair sukses de motieven

0

van sommige zijner vijanden, ook letterkundigen, on-zuiver kleurde .Aan deze kant van de barrikade leverden niet alleen

de uitgesproken liberalen Jan Van Rijswijck, LodewijkGerrits en Eugeen Zetternam slag ten voordele vanConscience, maar ook en vooral de zesentwintigjarigeagressieve hoof dredakteur van het toen eerder l1beraal-gerichte K Handelsblad ~, de schrijver August Snieders,ofschoon hij geen vriend was van de populaire auteuren het ook nooit warden zou .Nu echter Conscience voorgedragen werd door een

Vlaamse eenheidspartij -- en dit voor de eerste maalin de geschiedenis van de Vlaamse beweging -- scherptedeze journalistieke vechtjas extra zijn pen to zijnerverdediging en liep menig nummer van Het Handels-blad klapperend van strijdlust van de persen .

K De grote man waarop de tegenpartij het gemuntheeft, A aldus Snieders, K is Conscience. waarom ? Om-dat zij bang voor hem is als redenaar, als man vande burgerklas, als Vlaming. Een man, die door gapsEuropa bewonderd wordt, door vier koningen gedeco-reerd. De mannen der kliek en hunne kleine b.ondekensbassen vruchteloos tegen zulk eenen naam, tegen zulkeverdiensten ~ .

Niet alleen wapperden de politieke vendelzwaaiershun elektorale slogans over de kiezers nit. Om de kan-didatuur van Conscience in de grond to boren, werdeen walgelijke verkiezingskampagne georkestreerd .

In artikels, spotliederen en schimpschriften -- steedsnaamloos -- werd hij op hatelijke wijze belasterd en

1

bemodderd hij is een gewetenloos man, een geldwolf,een kameleon, een slippendrager, een hengelaar naarridderkruisen, een onverbeterlijke dxonkaard . Men ver-wijt hem in een baldadige roes zijn moeder van detrappen to hebben geworpen, zijn vader naar het leveeto hebben gestaan, geen hart to hebben voor vrouw enkinderen en tal van andere fraaiigheden meer . Geendraad van zijn reputatie bleef heel Er verschenen spot-prenten, zo walgeijk, dat de politic ze van de murenmoest halen.

Max Rooses herinnerde zich in zijn jcugd een spotprentto hebben gezien, waarop Conscience, op een podium, meteen fles in de hand, bedronken de profetische woordenuitstotterde R Gij zult uw Vaderland beminnen en zijnTadl en zijnen RHUM ! (in plaats van het eensluidendeRoem).

Hier een proefje uit een naamloos schimplied, getiteldK Inlichting aan de Kiezers der vijfde wijk over HendrikConscience. Stemme van Peer la, la . . .

Daer is ne jonge van den DijkVan iedereen bekend

Hij woont nu in de vijf de vrijkNe kerel van talent.

Hij schreef van over dag en jaer,Zijn eerste werk het Wanderjaer .

'T is waer, zei peerla, la .

2

Daerin sprak hij van dwingelandij,Van 't vroeger spaensche rasHoe wreed dat hier de paperij

T' en dien tijde was .Ook had zijn pen het yolk ontroert,Het stuk werd op 't toneel gevoert

't Was wed, zei peerla, La.

Het Bisdom was ervan ontstedd,Maer voor een kleine sour

Voor jets o f wat een handsvol geld,Kocht men de kerel om .

Hij maekte dan een tweede werkEn gaf getijk aan paep en kerk .

't Is sterk, zei peerla, La, La.

Den Spanjaerd was zoo wreed niet meerDe Tikkers tolerant

Het was tot Godes Lo f en eer,Dat 't yolk hier werd verbrand ! enz. enz . . .

In de volgende strofen werden nag andere fraaiig-heden gedebiteerd op de rug van Conscience om lochmaar de kiezer ervan to overtuigen dat hij zijn stemniet mocht uitbrengen op

Een avocaet van slegt pratijkEen dubbel Jesuit, enz. . .

Midden in deze hoogopspattende modderkampagnetrof Conscience een nog hardere slag hij verloor zijn

3

vijfjarig, enig dochtertje Machteld (aldus gedoopt naarde edele jonkvrouw uit zijn a Leeuw van Vlaanderen) .

Geestdriftig verdedigde het Journal d'Anvers • dekandidatuur van Conscience . De kiezers, aldus de kraut,zijn gelukkig Europa to kunnen tonen dat Antwerpenniet ondankbaar is envers le plus celebre de sesenfants . Hierbij valt to noteren dat toen (en nogheel lang daarna) onder de Franssprekenden heel watVlaamsvoelenden to vinden waren. Jan de Laet, devuurvaste vriend van Conscience, en even Vlaamsgezindals hij, was trouwens als hoofdredakteur aan het dagbladverbonden .De Precurseur daarentegen trad in het krijt voor

de stadhuis-liberalen. Die zogezegde zuiver Vlaamse par-tij met Conscience als voornaamste kandidaat, aldus dekraut, voert een vlag die uitsluitend een katolieke ladingdekt. En men moet zich maar niet in de doeken latendoen. Haar dwarsdoor Vlaams-zijn is alleen maar grofboerenbedrog. Sommigen van haar kandidaten sprekenslechts zelden Vlaams en enkelen onder hen verstaanhet niet eens . Wat zeker joist zal geweest zijn, maar inde lijn lag van de evolutie. Verder waarschuwde zij dekiezers zij was het er volkomen mee eens dat Con-science wei goede rowans kon schrijven, maar menmoest toch vooral bedenken dat hij helemaal geen benulhad van administratie, een giftige insinuatie op zijninderdaad aanvechtbaar administratief beleid als grif f iervan de Antwerpse Kunstakademie .

Dat veer de eerste maal na 1 30 de Vlamingen ingesloten gelederen krachtdadig de strijd aangingen, gal

4

een politieke aardschok, did ver bmten Antwerpen gere-gistreerd werd, getuige de Parijse « Revue des deuxMondes «, die er een kroniek aan wijdde, waarin zij bethad over r Conscience, le patron de la reaction flamande,le conteur f avori, qui a entrepris la tache difficile defaire du flamand une langue litteraire . .

De kiesverrichtingen liepen over drie dagen . Delaatste dag, zijnde de 3de oktober, kwam de vijfde wijkaan de heart het elektoraal duel tussen de op de handengedragen Conscience en de volslagen onbekende liberaalVan Honsem. Stel u even voor in die tijd moest mendrie dagen na elkaar naar de stembus ! En wat begrijpe-lijk was, zoiets kon alleen de gegoede, grotendeelsVlaamsvijandige bourgeoisie zich permitteren, niet ech-ter de kleinburgerij, die meestal Vlaamsgezind was .En dat zal wel de voornaamste reden geweest zijn

waarom, hoewel « Le Journal d'Anvers ~, de dag tevorenmet een onvoorzichtig optimisme geprof eteerd had dat« Conscience, ce noble enfant d'Anvers, sortira triom-phant et rayonnant de 1'urne ~, hij reeds bij de eerstestemronde over de elektorale ring geslagen werd met13 stemmen tegen 1503 voor Van Honsem .

+been overwinning, ook geen smadelijke nederlaag,wees de balans uit . Positief was het f eit dat het inderdaadmogelijk gebleken was Vlaamse krachten politiek tobundelen en dat opende een beloftevol perspektief .

Een dental jaren later ontstond dan ook de zoge-naamde Antwerpse Meetingpartij, een koalitie van pro-

5

gressieve liberalen en dito katolieken, die uiteindelijkde doktrinaire, konservatieve stadhuis-liberalen van hunzetels wisten to dringen .

Met een laaiende fakkeloptocht en vlammende toespraken in een stampvolle zaal wend onrealistisch deelektorale mislukking als een overwinning begroet en deniet verkozen Conscience daverend gehuldigd.

Begin november richtte hij in de beide landstalen eenopen brief aan de Antwerpse kiezers . Daarin weerlegdehij de laster, waarmee men gepoogd had zijn reputatieaan flarden to scheuren om hem politick het nekschot togeven. Daarbij was een kopie afgedrukt van een doorhem (in het Erans) geschreven brief aan de prokureurdes konings, waarin hij om een gerechtelijk onderzoekverzocht in verband met de beschuldiging (een van devele) als zou hij openlijk tot wapengeweld hebben opge-hitst, indien de verkiezingen in het nadeel van de doorhem voorgestane politick zouden uitvallen .Zeus na zijn politieke nederlaag bleven zijn vijanden

hem woest aanblaffen. Karel Nijs, die met Van Kerck-hoven onverzoenlijk tegenover Conscience stood, achttehet nog nodig, schuilgaande achter nietszeggende beginletters, een schotschrift to publiceren, waarvan de hate-lijkheden al in de titel doorklinken

Eene episode der geschiedenis van Hendrik Draeyer,Alias Kruisduit, doorgevallen kandidaet van den gemeen-teraed, disponibelen kandidaet voor de Kamer, sprekendlid van Tadl en Kunst, ridden van den pruisischen Uil,van den beyerschen Roetanne, enz. hoof d der vlaemscheverkwezeling, door N .K.Z.p. (Antwerpen - Clinkers, z.j .) .

6

De molder was Conscience tot aan de lippen gestegenen hij Meld het to Antwerpen niet larger meer uit. Zoalstelkens als hij in de put zat, vluchtte hij de Kempen inom zuivere lucht en genezing to vinden voor zijn ge-wonde ziel.

Voor de auteur zelf en zeker voor zijn yolk is bet eengeluk geweest, dat hij reeds bij de eerste poging omnaar een politiek mandaat to grijpen, al direkt van debaan werd geknikkerd. Meteen gal hij er zich rekenschapvan Bat zijn Broom om een eenheidspartij op Vlaamsegrondslag tot stand to brengen, nooit werkelijkheid zouworden .Aan deze onzalige verkiezingsstrijd zal Conscience

wellicht teruggedacht hebben toen hij, reeds door dedood getekend, in de gesprekken met zijn biechtvader,woorden sprak waarachter oud iced was blijven nasmeu-len K Pere, l'intol~rance politique est la plaie de ccsiecle

7

Alexandre Dumaspagieerde

lschaamteloos Conscience

Na de staatsgreep van 2 dec . 1 51, die Napoleon IIIaan de macht bracht, zochten ruim 00 kopstukken vande republikeinse oppositie veiligheid in ons land, waar-onder Victor Hugo, Michelet, Arago, Deschanel, Emilede Girardin. Dumas kwam hen, achterna, ofschoon hijpolitieel niet direkt bedreigd was . Maar . . . hij stikte inde schulden en in een vreemd land zoo hij vrijerkunnen ademen .

Hij huurde aan de Waterloosche Steenweg 73 tweebelendende panders, die hij liet verbouwen en de alluresgaf van een herenwoning met koetspoort en balkon .

In een minimum van tijd had hij de woning vorstelijkgestoffeerd. In de grote salon, behangen met draperieen,opgehouden met golden sierspijkers, hingen de echte ende gefantaseerde blazoenen van de toentertijdse dich-ters Chateaubriand, Lamartine, Victor Hugo en vanDumas zelf. Aan de wanders waardevolle doeken, gesi-gneerd Delacroix, Slingeneyer, Decamps e.a. En vooral

zeldzame vloerkleden, dure luchters, kostbare meubelen,beeldhouwwerk, kandelaars, oosterse pronkstukken, alle-maal opgespoord in de antiekzalen van Brussel, Ant-werpen, Gent en Mechelen . Nooit vond hij jets to duur .

Tweemaal in de week ontving de steeds royale Dumasaan zijn rijke tafelen de bloem van de Franse intelli-gentsia, die to Brussel het zure brood van de ballingschapat. Op momenten echter dat het hem financieel mindermeeliep, stond hij zelf in de keuken, want hij was ertrots op de gastronomic als een kunst to beoefenen. Omde kosten to drukken, vroeg hij dan aan zijn gasten degemiddelde prijs van een middagmaal in de goedkopeeethuizen, die zij in de buurt van de Grote Markt bezoch-ten, zij nde 1 .50 F. Maar niettemin kostte zijn taf el hemtoch nag 40.000 F per jaar, kloeg deze spektakulairedoordraaier in zijn M~moires Toen een fortuin .

De lief de beoef ends hij als een charmante vorm vanvrijetijdsbesteding . Ten huize van Dumas was er danook steeds een over en weer gevlinder van mooie vrou-wen uit de meest diverse kringen .

Over de feesten die hij gaf, raakte de mondaine kro-niek in de hoofdstad niet uitgepraat . Spaanse ballerina'sop toernee dansten in zijn salons, bekende akteurs mon-teerden er sketches, er werd gemusiceerd, gedisputeerd,gefiirt en vooral overdadig gegeten en gedronken . Ooksommige van onze landgenoten behoorden tot de gasten,meestal toch artiesten, o .a. de schilders Madou, Stevens,Slingeneyer en de beeldhouwer Fraikin.Dumas' uitdagende leefwijze was een permanents

ergernis voor de Franse balljngen, die haast alien een

100

kommervol bestaan kenden. Zij was ook een scherpedoomn in het burgerlijk vlees van de fatsoenlijke bour-geoisie, die aardig wat roddelde over de c pacha ~, zoalszij hem noemde. Maar tenslotte kwam dit zijn popula-ziteit ten goede .

Met een morele vrijschutter als Dumas kon men zichaan alles verwachten . Op zekere dag ontving Conscienceeen brief van Dumas, waarin deze hem vroeg de novellewat een Moeder lijden kan voor eigen gebruik to

mogen laten vertalen . Ten zeerste gevleid over de be-langstelling van de gevierde Franse auteur, gaf Con-science enthousiast zijn toestemming.

De lektuur ervan had de literaire speurzin van Dumasgewekt en hij belastte advokaat Van der Plassche (zondermedeweten van Conscience) met de vertaling van delandelijke idylle K De Loteling ~ .

Niet lang daarna verscheen to Brussel de jongste romanvan de Franse veelschrijver Dieu et le Diable (1 53) .In het voorwoord maakte de auteur er geen geheim vandat hij voor deze roman enkele van de mooiste hoof d-stukken had ontleend aan Conscience's K Loteling ~. Alshulde aan de schrijver had hij diens naam aan de heldvan zijn roman gegeven !

In alle boekwinkels lag de roman voor . Maar enkeledagen later wreef onze Vlaamse volksverteller zich deogen uit, toen hij alweer een nieuw boek van Dumas tokoop zag liggen, met name a Conscience l'Innocent ' .Bij nader toezien bleek echter dat K Dieu et le Diable .gewoon een nieuwe omslag had gekregen met een nieuwetitel. Ook het voorwoord was weggelaten .

101

Geergerd moest Conscience vaststellen dat Dumas nietalleen zijn Loteling grof had geplagieerd, maar ook desimpele boerenjongen uit hat boek Conscience had ge-doopt, wat flu niet bepaald vleiend was voor de auteurvan hat Kempens verhaal.

Zoals to verwachten was, had de gewiekste schrijverhet verhaal een Franse inslag gegeven, in overeenstem-ming met de smack van zijn publiek . De Kempense boe-renzoon was flu een Frans soldaat geworden die dappermeevocht in de slag bij Waterloo . En met een oogkwaalmaakte hem blind, wel de ontploffing van een mumtie-wagen, wat de dramatiek ten goads kwam, enz . . .

Conscience list de hale zaak over zich heengaan. Blijk-baar mists hij de zedelijke cooed om hat tegen de reusDumas op to nemen . Hij heeft zich trouwens steeds kleingevoeld tegenover de groten der cards .

Intussen was Dumas, na een verblijf van een achttientalmaanden to Brussel, voor goad naar Parijs teruggekeerden had een eigen dagblad opgericht Le Mousquetai-re ~, dat hij, naar zijn zeggen, maar hij was een pochhansvan formaat, heel alleen van kopij voorzag .

Toen zijn vijanden zijn plagiaat uitbazuinden, haaldeDumas een literair huzarenstukje uit, door de integralstektst van Conscience's K Loteling * in zijn blad to publi-ceren. Door daze zet nam hij de opgezette campagne dewind uit de zeilen . In zijn arrogantie beweerde hij zelfsdat uit de mogelijk gemaakte vergelijking bovendien blij-ken zou, hoezeer zijn talent hat naieve verhaal van deVlaamse auteur had verrijkt !

Wat Dumas echter heleniaal niet verwacht had, was

1 02

dat de lezers van Le Mousquetaire de landelijkenovelle van die onbekende Vlaamse schrijver zozeergesmaakt hadden, dat zij er op aandrongen ook anderwerk van Conscience in hun blad to zien verschijnen .Dumas ging op die wens in en al de reeds in het Frans toBrussel gepubliceerde verhalen van Conscience kwamenin « Le Mousquetaire ~ .

De Parijse uitgevers Levy later de wereldbekendeuitgeverij Calmann-Levy -- zagen er een zaak in . Kon-takten werden gelegd en vrij spoedig werd met Con-science een kontrakt afgesloten voor de vertaling en depublikatie van al zijn werken . Hij werd aldus onze eersteromancier met lezers in Frankrijk en daarbuiten . Zokreeg de literaire strooptocht van Dumas voor Consciencetenslotte nog een onverwacht gunstige wending .

Om nog even terug to komen op Dumas' dagblad beMousquetaire ~ . Onder de leden van de redaktie zien wijzowaar de naam vermeld van Henri Conscience ~ . Endat terwijl in Vlaanderen Dumas aan de schandpaal werdgespijkerd om zijn immorele boeken, die stuk voor sinkop de Index kwamen .

Dumas is nog wel meer in ons land geweest . In 1 67o.a. toen hij en Victor Hugo to Gent een internationaalkongres bijwoonden, waar zij Conscience ontmoetten,die hen mEee nam naar Kortrijk, waar hij als arrondisse-mentscommissaris gevestigd was .

103

Hugo, aldus de dochter van Conscience, maakte de in-druk van een bezadigde meneer. Dun as daarentegen waseen explosie van zuiderse uitbundigheid. Onstu'mig om-armde hij moeder Conscience en stoeide met de kin-deren .Na bet avondmaal f antazeerde hij een hele roman op

mogelijke ontmoetingen tussen Conscience's vader, diebij de Franse marine had gediend, en vader Dumas, diegeneraal in het leger van Napoleon was geweest. De dagnadien koketteerde hij met zijn gastronomische talentenen eiste de eer op het middagmaal to mogen klaarmaken .Maar van het bezoek van de twee Franse schrijvers

werd door de f amilie Conscience met geen woord gerept,omdat bet stellig schandaal zou hebben gegeven in betKortrijk van toen, waar geestelijke bekrompenheid vaakmet deugdzaamheid werd verward .

104

Mevrouw Conscience, geboren Maria Peinen .(Schilderi~ van Hendrik Leys)

Gouden kevie, gouden kerker . . .

In 1 53 had Conscience ontslag genomen als griffiervan de Antwerpse Academie Royale des Beaux-Arts .,uit solidariteit met zijn vriend en beschermer, directeurGustaaf wappers, die reeds het jaar tevoren de dearachter zich had dichtgesmakt. Beider beleid, dat niet vaneen zekere zorgeloosheid was vrij to pleiten, had heel watkritiek doen losknetteren .

Drie jaar lang leefde Conscience dan ambteloos, door-dat hij geen geschikte baan kon vinden . Eindelijk waaidede wind uit de gunstige richting . Zijn beschermer, devlaamsvoelende Pierre de Decker, toen minister vanBinnenlandse Zaken in het laatste unionistische kabinet,benoemde hem in 1 56 tot arrondissementscommissaristo Kortrijk, in die tijd een geziene post in de wereld vande ambtenarij, met de toen royale jaarwedde van 7 .000 fr .

Op 2 februari richtten zijn Antwerpse vrienden en be-wonderaars to zijner ere een schitterend afscheidsbanketaan in de oosterse zaal van het restaurant Cite en bodenhem een kostbaar album aan met de handtekeningenvan zijn vereerders, alsmede een kunstig gedreven zih

105

veren kelk, werk van de edelsmid Lambent Van Rijs-wijck, een broer van Theodoor en Jan Van Rijswijck .

Jan Van Beers droeg een aandoenlijk gelegenheids-gedicht voor « Antwerpen bij het vertrek van Con-science Diep ontroerd, sloot de gehuldigde zijn vriendJan Van Beers in de armen en nam in romantisch gela-den woorden afscheid van zijn vrienden en van Antwer-pen, de stad van zijn hart .

In een brief aan Jan Van Beers van 10 januari 1 56betreurt hij Antwerpen en zijn trouwe vrienden to heb-ben moeten verlaten . Ietwat opschepperig heeft hij hetover het grote huffs dat hij to Kortrijk zal moeten be-wonen. Maar een vage onrust schemert door zijn woor-den heen, als hij schrijft dat het hem tamelijk bang ourhet hart is, maar dat hij in de reden van zijn verplaatsingtroost en kracht genoeg vinden zal .

En over die reden vernemen wij meer in de briefvan Conscience van 27 januari 1 57 aan minister P. deDecker. Het is zonder meer duidelijk dat, toen Consciencehet ambt van arrondissementscommissaris toegewezenkreeg, hem tevens de uitdrukkelijke verplichting wendopgelegd steeds verzoenend op to treden. Dat preciesachtte de Belgische bourgeois-regering van kapitaalbelang in een gewest, dat aan het Franse Noorderdepar-tement grensde, waar doorlopend sociale en sours revolu-tionaire gistingen werden geregistreerd, die vaak opBelgisch grondgebied doorwerkten . Het revolutionair-annexionistisch avontuur van Risquons-Tout, in 1 4 , hadfangs onze grens met Frankrijk smeulend vuur onder deasse nagelaten, wat tot scherpe waakzaamheid aanzette .

106

Uit Conscience's levee en werk blijkt duidelijk dat dedoorbrekende sociaaldemokratie in ons land en inEurope hem nauwelijks heeft beroerd . Hij was het type(geworden) van de gegoede bourgeois . Het leed van dekleine man moest worden verzacht met de paternalis-tische kruimels die van de rijke tafelen vielen en met dedoor de geestelijkheid voorgespiegelde compensatie inhet hiernamaals. Berusten in een door de goede Godgewild lot was hoogste deugdzaamheid in de ogee vande beati possidentes, die hue egolsme gewoon als eenrecht beschouwden.

Minister de Decker kon dan ook op beide oren slapen .Ofschoon hij er een politieke kater zou hebben aan over-gehouden, indien bepaalde jeugdverzen van Consciencehem onder ogee waxen gekomen, die bewezen dat deschrijver er in het verleden helemaal anders over dacht

Debout, 3eunesse, renouvetez to vie,Le vieux monde rate daps l'agonie .Jeunesse, a vows de t'enterrer

Het klonk niet minder revolutionair dan de latereInternationals N . Maar ja, Conscience was toen nog

jong en had er nog geen flauw besef van hoe snel derevolutionaire gloed tot koude asse ken uiteenvallen .

Conscience stelt zijn hogs beschermer gerust. Hij zaldwarsdoor trouw blijven aan het programme, dat deminister voor hem in tine woorden heeft samengebaldPaix, Conciliation, Nationalite . Want vanzelf sprekendloopt de hele briefwisseling in het Frans .

107

1k zal heel wat goeds kunnen doen, verzekert Con-science zijn ministeriele beschermer . Ofschoon ik hebverklaard een gematigde konservatief to zijn, heb ik ertevens op gewezen dat ik een man van de verzoening ben .ledereen heeft mij aldus geaccepteerd en juicht mijnkomst toe, besluit hij ietwat naief ..Vanzelf sprekend moest de nieuwe arrondissements-

commissaris met een vorstelijk banket feestelijk ophet administratieve voetstuk worden gehesen . Maar deBroom van het unionisme was uitgedroomd en de beideopinies, liberale en katolieke, weigerden f anatiek metelkaar aan eenzelf de taf el to zitten, ook al was het omeen neutraal rijksambtenaar het welkom toe to drinken .Dan maar twee banketten een geel en een blauw .

Er moest diplomatic aan to pas komen . Vooral danbeminnelijke diplomatic en bezielde overredingskracht .En daarin was Conscience een virtuoos . Hij kon dan ookspoedig de minister een overwinningsbulletin toezwaaienna tien dagen palaveren was hij erin geslaagd de beidepartijen er toe to brengen, samen met het gemeentebe-stuur van Kortrijk, een enkel banket aan to richten, Batzou plaatsvinden in het stadhu s, under het voorzitter-schap van de burgemeester . Dit eerste sukses maakt mijgelukkig, voegde hij er aan toe .

Het menu van Bit historisch banket is bewaard geble-ven de smulpaperij tot eredienst verheven . Ook detekening is kenschetsend voor de bazuin-, lauwer- enwimpelromantiek uit die dagen . Even nagenieten. Eerstdan de omlijsting van het menu twee bazuinende faam-

10

engelen houden een eikekroon vast boven het portretvan Conscience . Aan elk der twee bazuinen hangt eenslingerende lunge smalle wimpel, die gaps de gekleurdespijskaart omringt. Op elke bocht of stinger staat devergulde titel van een der 27 werken van de Vlaamseschrijver. De wapens van de stud Kortrijk prijken onder-aan, joist boven de titel van Conscience's werk DeLeeuw van Vlaanderen .En nu het menu. Aheen al bij het overlopen ervan

voelt men de eerste symptomen van een indigestie op-komen .

Spyskaertvan het Banket

den Heere Hendrik Conscienceden 15 February 1 57to Kortryk aengeboden .

Engelsche OestersVermicellisoep

Getruf felde Zwijnspootjes - Kabeljauw op zijn VlaemschHam met Portowyn bereid

Kalverbil met jonge erwten - Harst met KappelsausKal fstrop met Schildpaddensaus

Getruffelde Kalkoenen - Kapuinen met KastanjenReebout op zijn Duitsch

Gelantine in Gelei - PunchkoekRoomys met Vanille en AerdbezienOranjeappels Gember Nageregt .

Kof fy - Geestryke drunken .

10

Wat opvalt is het fait dat het menu in het Nederlandswas gesteld, toen en dan nog wel in Kortrijk .

Maar de euforie van de eerste maanden verdampt, alblijft de strafing van bet gezag, bet eerbetoon, bet grotehuffs en de mooie uniform met paradedegen . En voor ditlaatste bleek Conscience een zwak to hebben, want weweten dat hij in zijn Antwerpse periode met zichtbaarwelbehagen paradeerde in zijn uniform van luitenantvan de burgerwacht (in de volksmond de K garde ci-vique ), ook buiten de diensturen .

Aan zijn goede vriend en illustrator Ed . Dujardin be-klaagt hij er zich over dat bet ambt van arrondisse-mentscommissaris een strik is voor iemand die niet overeigen inkomsten beschikt. Hij beweert dat hij jaar-lijks nog 5.000 F moat bijverdienen, wil hij niet in deschulden geraken . Gave God dat ik bet volhoude !zucht hij .

Waar hij niet over been komt is bet f eit dat de Kort-rijkenaars hem als schrijver zo goad als ignoreren . Eenecho van die teleurstelling vangen we op uit zijn briefaan zijn goede vriend Jan Van Beers (26 maart 1 5 )

Sedert ik bier woon, en bet is meer dan 2 jaer,heb ik nog nooit van myn werk met iemand gesprokenen heb er ook nooit iets aan iemand van gelezen . werkaldus in de woestyn zonder to weten wat men doet,zonder aenmoediging noch spoorslag ! Het is niet geluk-kig en bet verlamt de krachten. Voeg daerby, als mynwerk verschenen is, dat niemand my ervan spreekt .Nood en pligtgevoel alleen doen my arbeiden . Onder

1 10

dit opzigt zyt gy gelukkiger dan ik . Misschien zyt gyhet handgeklap en de bravo's reeds moede door over-maet ? Hy is toch zoo weldoende en zoo zoet, de wie-rook dien de kunstenaar in persoon inoogsten mag .

Heimwee naar de grote stall knaagde aan zijn hart .Kortrijk was een naargeestig provincienest, verstard inbekrompen konformisme . Ook de kultuur, voor zoverdie er was . Hij miste er de bewogenheid, waaraan hijzozeer behoefte had . Ook zijn vrouw leed er order .K Kortrijk maakt ons ziek in het gemoed ~, schreef hijaan Jan Van Beers . En in een brief aan zijn uitgeverVan Dieren klaagt hij n wij vervelen ons to Kortrijk

In zijn a Burgers van Darlingen D heeft Consciencede verschrompelde mentaliteit geschetst van de Kort-rijkse burgerij. Naar zijn eigen woorden bewoners vangrote huizen in een buitengewoon rijke en buitengewoonvervelende stall ~ . Ingemuurd in standsvooroordelen envan een superieure zelfgenoegzaamheid, dachten zij eralleen maar aan hun bezit to vermeerderen en be-schouwden hun krenterig lever als burgerdeugd .De administratieve rompslomp woog de schrijver

zwaar. Vooral dan de omslachtige werkzaamheden inverband met de militie, die hem sours maandenlang inbeslag namen, zodat hij slechts zelden de pen kon op-nemen. a De dichter begirt zich in my schrikkelijk tovervelen zucht hij reeds na twee jaar .

We weten dat hij al spoedig het terrein aftastte, metals perspektief een minder tijdrovend ambt our zichmeer aan zijn letterkundige arbeid to kunnen wijden enomdat hij to Kortrijk niet gelukkig was. Al to zeer

111

voelde hij zich de gevangene van zijn eervolle funktiegouden kevie, gouden kerker, om het Gezelle na tozeggen .

Gelukkig ontstond geleidelijk een duurzame vriend-schap tussen Conscience en een vereenzaamd rentenierop jaren, Adolf Vandenpeereboom, de neef van eengewezen minister. Conscience bezocht geregeld de stifleman die hij steeds bezig vond in zijn grote taro, zijnbloemen en planten verzorgend, want slechts hoogstzelden verliet hij zijn woning . Aangezien Conscienceuitsluitend voor het yolk schreef, hechtte hij grotewaarde aan het oordeel van de eenvoudige, weinig ge-kultiveerde grijsaard en las hem dan oak steeds hetwerk voor dat hij onder handen ' had, benieuwd naarzij n reakties .

112

Marie Conscience to Kortrijk door Aug . Debedts gefotogra-f eerd in 1 6 en « uit vriendschap aan mijne lieve Maria Hiel

opgedragen .

Het gezin Consciencein december 1 41 leerde Conscience op een bal het

meisje zijner dromen kennen een romantische ver-schijning met blauwe ogee, bleek en tenger . Zij heetteMaria Peinen en was de dochter van een niet onbe aid-deld diamantbewerker van Engelse afkomst, gehuwdmet een Nederlandse vrouw, waarvan de ouders inBatavia geboren waren. Conscience's meisje was gebo-ren in 1 1 en dus zeven jaar jonger dan haar aan-staande man. Zij zou hem elf jaar overleven (1 4) .

Een maand tevoren was Conscience, die weliswaarreeds enige bekendheid had verworven, maar tot dusverfinancieel geen vaste grond onder de voeten had, totgriffier benoemd van de Academia Royale des BeauxArts to Antwerpen, met het voor die tijd flinke safarisvan 2400 fr. 's jaars . Hij ward aldus de rechtstreeksemedewerker van zijn beschermer en vriend, de gloed-volle romanticus Gustaaf wappers, die de bleekbloedigekiassicist Van Bree als direkteur was opgevolgd .

Na een tweede ontmoeting, dit keer op de toegevrorenvestinggrachten, blijkt daze liefde op hat ijs voor een

113

zeldzame keer toch wel duurzaam . De verliefde jongeman brengt het meisje thuis en maakt kennis met haarouders. De dag nadien doet hij schriftelijk een aanzoekin optima forma aan vader Peinen en zegt hem dathij hoopt door zijn letterkundige arbeid tot een hoo-gene stand in de maatschappij to geraken ~ .Reeds enkele maanden later, op 4 augustus 1 42,

wordt het huwelijk ingezegend in de Sint-Jakobskerk .De getuigen voor Conscience waren kunstschilder GustaafWappers en de volksdichter Theodoor Van Rijswijck .Voor de bruid traden op de dichter - journalist Jan DeLaet en de ons anbekende E. Timmermans .

Na to hebben verbleven aan de Stijfselrui nr . 270, deKerkstraat nr. 31 3 en de Lange Nieuwstraat nr. 1573,huurt het jonge paar in 1 46 aan de Beeldekensweg,thans Beeldekensstraat, buiten de toenmalige Spaansevestingen (de huidige Frankrijk- en Italieleien) een be-scheiden woning met witte gevel en groene luiken ineen grote tuin. Het was daar toen nog een half lande-lijke omgeving . Alleen het onaanzienlijk stationnetje,van waaruit onze eerste spoorweg naar Nederland ver-trok, kan enige drukte gegeven hebben . Op een water-tje in de nabijheid had Conscience een schuit liggen,van . waaruit hij als verpozing wel eens naar een visjehengelde .

Op 12 mei 1 43 kwam in het gezin Conscience heteerste kindje ter wereld, dat Hildevert werd gedoopt .De gelukkige ouders hadden er toen geen flauw ver-moeden van dat het knaapje later zowat de verlorenzoon van de familie zou worden. In een ander hoofd-

114

stuk zullen wij hem in zijn korte, maar bewogen levenvolgen.In het huts aan de Beeldekensweg zouden drie

meisjes geboren wardenMaria, Anna, Machteld, op 25 oktober 1 46. Zij stierf

op 24 september 1 51 .Marie Sebastienne, op 12 augustus 1 52.Clara, op 17 april 1 55. Zij overleed op 1 april 1 57 .Op 27 maart 1 57 - Conscience was toen reeds to

Kortrijk gevestigd - werd Hendrik geboren, die optwaalfjarige leeftijd, enkele dagen na zijn vijfentwintig-jarige broer Hildevert, aan typhus sterven zou . Vanzijn vijf kinderen bleef hem tenslotte alleen zijn doch-ter Marie Sebastienne over . Zij zou een getormenteerdleven kennen en haar ouders heel wat verdriet aan-doen.

Naarmate Conscience in aanzien steeg en zijn toe-nemende populariteit als schrijver steeds meer geld in't laatje bracht, werd de drang van Conscience, maarmeer nog de bezetenheid van zijn vrouw, om tot desociale bovenlaag to worden gerekend, steeds maar ster-ker. Te Antwerpen, een grote stad en een wereldhaven,waar de grenzen tussen de standen minder scherp wa-ren afgelijnd, groeide hij weliswaar tot een figuur,maar bleef hij nauwer in kontakt met de volkslaag ende kleine burgerij .

Maar toen hij in 1 56 tot arrondissementscommissaristo Kortrijk was benoemd, achtte hij het aan zijn statusvan regeringsambtenaar op hoog niveau en aan zijn

115

faam als kunstenaar verplicht naar buitenuit meerrelief to geven aan zijn leven. Zeker in het provincie-nest dat Kortrijk toen was, waar sociale superioriteitmet voornaamheid werd verward . Hij huurde een snortkasteeltje in een uitgestrekte tuin aan de Rijselwijk-straat 4 6 (thans Hendrik Consciencestraat -- gedenk-plaat) en Meld er ten minste twee meiden en een knechtop na .

In 1 5 was de Duitse schrijfster Ida von Di ringsfelder to gast . Zij herinnert er aan in haar essay « von derSchelde bis zur Maas . Das geistige Leben der Vlamingen•,waarin zij het heeft over het leven en het werk vana11e toen bekende Vlaamse schrijvers . Op een avondgebruikten zij het avondmaal in de tuin en observeerdende komeet, het evenement van die dagen, die Mieke,het zesjarig dochtertje van Conscience zozeer beangstig-de, dat zij zich het hoofd met servetten omwikkeldeom ze met to zien.

Kort daarop, in 1 60, bij een officieel bezoek aande stad, stapte Leopold I ten huize van Conscience ofen wandelde, op diens schouder leunend, door de tuin,waarna de vorst hem uitnodigde naast hem plaats tonemen in de galakoets voor de verdere tocht door destraten . Dat deze koninklijke gunst, die Conscience alseen aureool omstraalde, de adel en de geldaristokratievan Kortrijk de gal naar de mond deed stijgen, kunnenwij ons best indenken .Toen onteigening hem dwong naar een andere be-

huizing uit to zien, huurde Conscience een patriciers-

116

mooning aan de 0.-L.-Vrouwestraat 40, waar hij in 1 67Victor Hugo en Alexandra Dumas pare to logeren kreeg .Hij verbleef er tot in 1 6 , toen hij tot konservatorvan hat Wiertz-museum to Elsene ward aangesteld .

7ajn dochter weidt in haar vaders biografie met on-verholen trots uit over de luxueuse aankleding van denieuwe woonst kamers met corduaans leder behangen,wanden met op doek geschilderde taferelen, gebeeld-houwde eiken lambrizeringen en andere f raaiighedenmeer. In de drie boven elkaar gewelf de kelders enonderaardse gangen, die een heel eind onder een anderestrut doorliepen, hing een sfeer van geheimzinnigheid,die de verbeelding van hat jonge meisje aansprak enhaar koude rillingen over de rug joeg .

Wat ons echter vooral interess'eert is de werkkamervan Conscience, hat eiland waar Broom, verbeelding enobservatie vorm en gestalte kregen in literaire schep-pingen. In een manuscript Bat zijn dochter heeft nage-laten, schetst zij ons vaders studievertrek to Kortrijk .Een door Brie grote ramen verlichte ruime zaal met eenallegaartje van disparate voorwerpen, die wijzen op deveelzijdige belangstelling van de schrijver, die zich zijnhale levee lang heeft ge'interesseerd voor plantkunde,natuurwetenschappen en geneeskunde en die bovendieneen handig knutselaar was .

• Vier hoge bibliotheken, een schaaf bank, een draai-bank, een kleine smis, een stoof in de vorm van een kleinelocomotief. IJzeren rekken voorzien van smeltkroezenvdbr een der vensters een estrade met een menigte

117

bloemen onder broeiglazen en in het midden, der zealeene large tafel bedekt met papieren en manuscripten .!

Het meisje, dat wel eens . uitzonderlijk in de kamerwerd toegelaten maar zich erg stil moest houden, voeldeer zich in een andere wereld .

Conscience, bezeten door zij n werk, liet al to zeerde opvoeding van zijn kinderen over aan zijn vrouw,die karakter miste en zich to zeer vergaapte aan hetklatergoud van het mondaine leven . Maar ook Con-science mocht een mea culpa slaan, want als echtgenooten als vader was, hij veel to toegeeflijk en dat is zijnopgroeiende kinderen Hildevert en Marie niet ten goedegekomen .

Synptomatisch voor de sf eer in het gezin is deherinnering die Marie Conscience ophaalt in hear oplatere leeftijd geschreven en niet gepubliceerde MijneLevensgeschiedenis ~ . Vaak hoorde zij hear vader zijnwilde zoon Hildevert streng vermanen en een strafopleggen, daarbij tevens zijn vrouw berispend, die bui-ten zijn weten om en uit zwakheid de dwaze knaap toveel geld gaf . De vele spanningen kwamen de verstand-houding in het gezin niet ten goede, wet Conscience ermeermalen toe dreef de rust to zoeken in de natuur,die in de huiselijke kring zo vaak ontbrak .

Het was stellig een geniis aan feeling dat op her-haald aandringen van zijn vrouw -- zijn vijftienjarigdochtertje mee mocht near het bat van gouverneurVra nbout to Brugge. Het mondaine topevenement vanhet jaar. Dat was in 1 6 . In hear bewaard geblevenbalboekje is als 't ware iets blijven nageuren van de

1 1

bedwelming, die het kind moet hebben ondergaan . Deschittering van de luxueuse salons die haar omstraaldeen de bewondering waarmee haar vader ward nage-staard, streelden ongezond haar zelfingenomenheid .Wat de mondaine moeder voor haar dochter als toe-

komst droomde, leert ons het fait dat zij hat meisje inAntwerpen les liet nemen bij monsieur Boogaerd, dedansmeester van de rijkeluiskinderen . Marietje kreegeen droom van een balkleed. Maar vader vond hat tolaag uitgesneden en liet hat voorzien van een guimpe(tulen halsbekleding met baleintjes), echter zeer tegende zinn van moeder Conscience .

Om het huiselijk klimaat voelbaar to waken, kunnenwe best Marietje zelf laten vertellen . We horen er iets innazinderen van de spanningen tussen vader en moeder,die haar oorzaak hadden in het verschil in visie betref-fende de opvoeding van de kinderen

a Een van de lakeien bracht ons in een klein opschik-kamertje, waar men onze mantels opnam . Een jonge maiddie ons hielp, maakte de opmerking dat niemand op hatbal met bedekten hals of armen kwam en dat ik beterde guimpe zou afdoen. Ziet ge wel, dat ik gelijk hebmurmelde mijne moeder aan hat oor mijns vaders . Totalle antwoord liep hij snel naar de danszaal, wierp eenoogslag door het spleetje eener zijdeur op de menigte diechar krioelde, kwam schokschouderend terug en mom-pelde half toornig in Gods naam, dat zij dat wit dingdan maar afdoet. Ginds is hat eene ware vleesch-houwerswinkel, de vrouwen zij n alien stapel zot .

11

Dat de eerbied en de bewondering die haar vaderbetoond werden, de bakvis grote ogen deed opzettenen haar eigenliefde streelde, is dan ook best to begriJpen .

Ik zie mij zelve nog die zaal doorgaan, can de armmijne vaders honderden grote spiegels weerkaatstenonze beeltenissei . Iedereen bong voor one, want mijnvader werd oprecht bemind in Vlaanderen. Ik hoordeeen gemurmel van bewondering op omen doorgang . Ikdacht can de menigvuldige eerkruisen, die de burstmijns vaders versierden en een streelend gevoel vanhoogmoed zonk mij in den boezem . . .Tenslotte nag deze passes, waar de ijdelheid van de

verwende tiener door de zinnen heengloeit~ Wat mij betreft, ik had al gauw bemerkt, dat mijne

moeder en ik zo niet de schoonste gekleed waren, tenminste met de meeste smack, dat de naam mijne vadersbovenal een grooten invloed op de menigte uitoefende,en dat niet een meisje zoveel dansers had ale ik . •

Mijn geleider voor den laatsten daps bestuurde dencotillon, en ik moest met hem dwars door tien papterendeuren springen. Licht en rap gelijk ik toen was, ik diegymnas had gedaan gelijk een jongen, ik huppelde metmijn danser door die papieren hinderpalen zonder eenoogenblik de maat der muziek to verliezen tot ieder-eens bewondering. Mijne voeten raakten den grond nietcan, en mijn geleider, een luitenant, een der baste dan-sers van het gansche bal was er zelf verwonderd over .

120

Gedurende then ganschen awed hoorde ik rond mij eenevleitaal, waaraan ik in het geheel niet gewoon was . . . a

wij hebben Marie Conscience zelf aan het woord ge-laten vanwege de sfeer waarin zij en hear moeder leef-den. De roem van vader en de schittering van het mon-dahne levee bepaalden blijkbaar in ruime mate huelevensgeluk. Uit de meeste hunner gedragmgen valt ofto leiden, dat het moeder en dochter aan geestelijkediepgang ontbrak, dat zij zich lieten fascineren doorde schone schijn. Zij leefden den ook meer naast denmet Conscience . Het kwam den ook herhaaldelijk voordat zij hem in een leeg huffs achterlieten . Vaak weken-lang . wet Conscience wel niet zwaar zal gevallen zijn,want om to schrijven had hij rust nodig. In voilescheppingsdrift grog hij zozeer in zijn werk op dat hijzijn maaltijd, die voor zijn dear moest worden neer-gezet, meer den eens vergat. Meestal reisden moederen dochter den near Brussel, wear het mondaine leveenhen lokte. Zij verbleven den in het bevriende gezin vankunstschilder H . J. Dillens .

In de loop der jaren brachten heel wet bekende kun-stenaars Conscience een bezoek. Zijn dochter vermeldteen tikje opschepperig dat zij aldus in aanraking kwammet Alexandra Dumas pare, Victor Hugo, Charles Gou-nod, Ambroise Thomas en tai van Duitse, Engelse enHollandse schrijvers en kunstenaars, wier portretten zijhear levee lang bewaarde.

In 1 67, weet zij to vertellen, kwam peter Benoitenkele waken bij de f amilie Conscience doorbrengen .Hhj was vergezeld van zijn moeder, een vrouw nit hat

121

yolk, zonder onderwijs (bier is bet nufje can bet woord),maar verstandig en welsprekend . Benoit gaf Marieenkele lessen en ontwikkelde bij haar de smack en deliefde tot de muziek .

Uit zijn gedragingen blijkt dat Conscience een zachVzinng man was. Maar evenzeer dat bet hem niet ontbrakcan een sterk ontwikkeld zelfbesef . En waar nodig, konbij agressief uit de hoek komen, zoais blijkt nit dezebrief can zijn dochter, gedateerd 16 juli 1 72

Ik heb ruzie met Hiel en we zijn gebrouilleerd .Hiel heeft mij uit mijn vel doers springen. Ik heb hemonderanderen gezeid dat ik wel wilt, hoe Benoit enHiel als stelsel hadden, geene vrienden nevens zich todulden, en nets to wipers dan dienaers, aenbidders enslavers maer dat ik niet gemaekt ben van den deegwaaruit zulken gebakken worden, en 1k, then gewetens-dwang moede zijnde, mij liefst van hen verwijderde.Daer op ben ik been gegaen . . .

Veel van Conscience's brieven zijn bet Frans gesteld .Ook heel wat van zijn persoonlijke aantekeningen . Inzijn gezin werd trouwens veel Frans gesproken. Hoekon bet anders. Heel bet openbare' levee en nagenoegbet hele kulturele levee was toen nog Frans en naarFrankrijk georienteerd . Revelerend voor de toestandpas in 1 44 verscheen to Brussel - mede door toe-doen van Conscience - bet eerste Vlaamse dagblada Vlaemsch Belgie ~. Reeds eind 1 45 hield bet op toverschijnen door onenigheid en gebrek can geabon-neerden.

122

Toen Marietje zowat zestien jaar moat geweest zijn,mocht zij haar moeder vergezellen naar een concert inhat stadhuis to Kortrijk. Een van de zangers spreekthaar emotioneel aan. Het is een jonge man met giotezwarte oogen, zwart haar en een gelaat waarover eengeelbruine tint lag, die hem een oosterlijk voorkomengaven ~ . Het is een student in de rechten aan de Leu-vense universiteit en hij heat Gentil Antheunis .

In 1 67 verzoekt hij haar vader om een onderhoud.Evenals later Pol de Mont -- voor wie Conscience eenvaderlijke genegenheid gaat koesteren -- had GentilAntheunis g arne enkele van zijn gedichten tar be-oordeling voorgelegd aan de grootmeester van de Vlaam-se letterkunde. Niet alleen is de jonge man dichter,hij komponeert ook (de melodie van Mijn Vlaanderenheb ik hartelijk lief is van hem) en zingt met warmebaritonstem zijn eigen liederen .

Hij komt nu wel eens meer op bezoek, zeer tot on-genoegen van moeder Conscience die de jonge manhelemaal niet sympatiek vindt. Dochterlief des to meer .Toen haar vader in 1 6 tot konservator van de konink-lijke muses was benoemd met standplaats to Brussel(hoera ! ), stuurt zij Antheunis een kaartje Mon pareest nomme !Dadeijk kreeg zij een berijmd antwoord terug . Door-

dat de verzen een amoereuze toespeling inhielden, isbet dan ook niet to verwonderen dat zij ze in haarlatere handschrift Mijne Levensgeschiedenis uit hathoofd kon citeren (foutloos?)

123

Een stuk je papier en vier woorden gesckrevenis dat niet even

uwe gansehe brief .En Loch is het briefje mij lief,

en 'k heb het meerynao2s doorgelezen.welnu hoe kon het antlers wezen

't beheist goed nieuws en 't komt van u .

Er gait een idylle bloeien tussen die twee . Het maaktvader en moeder Conscience radeloos . Ach, Marie is tochnog veel to jong. Zeventien . Maar de echte bezwarenliggen elders. Neen, zij zijn er met tegen, maar eenhuwelijk volgens hue sociale stand gait een klein for-tuin kosten en met hue royale manier van levee ver-keren zij in kronische geidnood . Maar op de achter-grond laaide de liefde als een brandend braambos .Toe vader, toe moeder !

In versluierde woorden schrijft Conscience aan zijnvriend en uitgever P . J. Van Dieren over een grootezaak ~, die hem zeer veel geld zal kosten, weshalve hijhem om een (link bedrag verzoekt als voorschot op zijnhonorarium. Na een negatief antwoord van de uitgever,heft Conscience een klaaglitanie aan over de • grootezaak !, die flu moet worden uitgesteld tot hij er finan-cieel beter aan toe is . Koortsig werkt hij aan zijn .Kerelsvan Vlaanderen ~ . ievrouw Conscience zeif reist naarAntwerpen ore een onderhoud met Van Dieren overde gekende familiezaak A .

Zodra de roman was afgewerkt, keerde Van DierenConscience het verschuldigde honorarium uit . En door

124

een gelukkige samenloop van omstandigheden, sneeuw-de om dezelfde tijd, mei 1 70, het manna van deVijfjaarlijkse Staatsprijs voor Letterkunde weldadig opConscience neer. Reeds in 1 55 was hem de Staatsprijstoegekend voor zijn Loteling .. Het verslag van dejury was toen nag in het Frans gesteld .De K groote zaak kan flu eindelijk doorgaan en op

12 augustus 1 70 stond de achttienjarige Marie met haardertigjarige bruidegom voor het altaar . Het jonge gezinvestigde zich to Torhout, waar Antheunis tot vrede-rechter was benoemd . Er komen drie kinderen Hen-drik, Karel en Berths.

Hendrikje is Conscience's petekind. Meer nog zijntroetelkindje. Hij komt wel eens meer bij de groot-ouders to Brussel logeren. Bij een van die bezoeken, in1 75, dreigt weer eens de dood. Waanzinnig van angsten verdriet staat grootvader ononderbroken bij het bedvan het zieke knaapje, dat plots door een hersenvlies-ontsteking werd geveld . Gelukkig bledf de ultieme beproeving hem bespaard.

Als Antheunis in 1 77 to Halle tot vrederechter wordtbenoemd, stoomt of wandelt Conscience geregeld naarhet dichtbij gelegen stadj e, om met grootvaderlijkegenegenheid zijn kleinkinderen to verwennen . Geleiderlijk maakt hij ze vertrouwd met de wonderen van denatuur en legt zelfs voor hen een herbarium aan . Inzijn ruime werkkamer to Brussel timmert hij eenpoppenkast in elkaar en hanteert eigenhandig de poesje-nellen, tot groot jolijt van zijn kleinkinderen .

In het nog steeds geheim gehouden Dagboek van

125

Albrecht Rodenbach komt een bone uitval voor op delichtzinnigheid van Marie Conscience, die we! gemoti-veerd zal zijn geweest. Zij was toen even over de twintigen reeds gehuwd.

Nieuw leed versombert het !even van de toch reedszwaarbeproefde Conscience . Het huwelijk van Marie methaar aanbeden dichter strandt op de klippen . Al to zeerverwend door haar ouders -- vooral dan door haarmoeder -- heeft zij wellicht de schone onwerkelijkheidvan haar wensdromen niet kunnen loslaten voor derealiteit van het alledaagse !even . Jarenlang za! zij stuur-loos door het !even dolen en steungeld van haar ge-wezen echtgenoot moeten aanvaarden . Maar over eenhart mag men niet oorde!en .

Er is een manuscript van haar bewaard gebleven metals titel Mijne Levensgeschiedenis ~ . De lektuur ervanstelt teleur. Het zijn enkel jeugdherinneringen, die nietverder reiken dan haar eerste ontmoeting met Genti!Antheunis. Over het drama in haar !even vernemenwij nets .

Hier rijzen vraagtekens . Is de pen haar uit de handgegleden, omdat de cooed haar begaf om verder toschrijven of omdat ze ziek was geworden of omdat dedood haar verraste ? Vermoedelijk zullen haar erfgena-men de kompromitterende bladz . we! hebben doers ver-dwijnen. We zullen het we! nooit weten .

De titel last er geen twijfe! over bestaan dat zij voor-a

rhaar levee als volwassen vrouw op het oog had . Uit

de inleiding blijkt toch dat het geschrift als een snortpro domo voor haar kinderen bestemd was

126

M Eens zult gij dan uwe moeder oordelen, en misschienin uw hart eene zoete en droevige herinnering bewarenvan degeene die misschien wel gezondigd, maar ook zooneindig veal geleden heeftOok flu nog voelen wij het leed aan, dat achter die

woorden brandt.Zij stierf in 1 22. Reeds in 1 07 was haar man over-

leden, de zachtzinnige dichter van het weemoedige• 1k ken een lied dat 't hart bekoort ~, een pareltjevan huiselijke poezie dat generaties heeft ontroerd .

Naar aanleiding van het eeuwf eest van Conscience'sgeboorte, in 1 12, kwam Marie nog even in de belang-stelling. Zij publiceerde toen een boek HendrikConscience - Eenige bladzijden uit het levee mijnsvaders A . Het is prettige lektuur, maar veel nieuwegegevens bracht het niet. De pieteit van het kind voorde vader ontroert. Haar ijdelheid doet begrijpend glim-lachen .

. • e

127

Hildevert Conscience, de verloren zoon (1 43-1 61) .(Foto Aug. Debedts, Kortri?k)

Hildevert Conscience,de verloren zoon

In een vorig hoof dstuk hadden wij het over het gezinConscience, dat zijn eerste kindje kreeg op 12 mei 1 43 .Het was een jongetje, dat Hildevert werd gedoopt . Degelukkige ouders hadden er toen geen flauw vermoedenvan dat bet wichtje later zowat de verloren zoonvan de f amilie zou worden .

Hildevert moet een moeilijke knaap geweest zijn. Eenonstuimig temperament en een slap karakter . Enbet gezin Conscience was nu eenmaal geen ideaalopvoedingsmilieu vader grog al to zeer op in zijn werken moeder miste persoonlijkheid .

Conscience, die zich in zijn hart steeds een discipelwas blljven voelen van Lamennais (17 2 -1 54), wiensliberaal katolicisme door Rome in de encycliek Q Mirarivos s was veroordeeld (1 32), last, na herhaalde mis-lukkingen in het kollege to Kortrijk, zijn zoon inschrij-ven in bet koninklijk ateneum van Gent, wat in betdwarsdoor katolieke Kortrijk, waar hij als arrondisse-

12

mentskommissaris verbleef, heel wat ortodoxe voor-hoofden zal hebben doen rimpelen . Over de studie-ijvervan Hildevert is ons verder nets bekend .

Dat hij echter in 1 65 aan de Gentse universiteitafstudeerde, zoals beweerd wordt door zijn zusterMarie, de latere mevrouw Gentil Antheunis, in haar in1 12 verschenen biografie K Eenige Bladzijden uit hetLeven mijns Vaders p, most berusten op door de tijdwazig geworden herinneringen of misplaatste f amilietrots .

De wilds natuur van Hildevert most voor Conscienceeen permanents bron van kommer geweest zijn . Hetbewogen leven van de jonge man is vrij goed to volgenin fragmenten uit de drukke briefwisseling, die Con-science voerde met zijn voornaamste Antwerpse uit-gever, Petrus Jan van Dieren, die in 1 44 Het Handels-blad begon uit to geven, dat nog steeds bestaat, endat, met August Snieders als hoof dredakteur, in detweeds helft van de 1 e eeuw de Vlaamse burgerijbesef van eigenwaarde en strijdvaardigheid heeft bij-gebracht .Al spoedig wordt de uitgever ook nog een goede

vriend en doordat Conscience zich in zijn epistels aanVan Dieren meer dan eens vertrouwelijk uitlaat, komenwij heel wat to weten over de wilds jaren van zoonHildevert .

Zo vernemen wij uit een brief van 1 januari 1 64aan Van Dieren, dat Conscience er in geslaagd is zijnzoon - hij was toen 20 jaar oud -- een betrekkingto bezorgen bij het Ministerie van Binnenlandse Zaken,wat hem dwingt to Brussel to verblijven . En dat was

130

in die tijd een heel stuk van Kortrijk, waar Consciencetoen als arrondissementskommissaris net zijn gezingevestigd was .

« Of hij daar zal gedijen, schrijft de sceptisch ge-stemde vader, « moat ik afwachten . In alle gevai kostzijn onderhoud in de hoofdstad mij veal geld en kom-mer

Maar al spoedig blijkt dat de kantoorkruk voor zoon-lief een foltertuig is en hat kantoor een gevangeniszonder tralies . Hij reageert hat dan maar of in Wein,Weib and Gesang. Vader, die vaak diep in zijn zakmoat tasten, ziet dat hat leven van de zwierbol op deklippen dreigt to lopen en wendt kordaat de stevenin wat hij hoopt de gewenste richting to zijn .

Hij spoort hem aan zijn geluk in Amerika to beproe-ven, in die tijd nog hat land van belofte . De auteur,die enkele jaren tevoren « Het Goudland M, de eersteVlaamse avonturenroman, had gepubliceerd, was funkgedokumenteerd over de toestanden en de mogelijk-heden in de Nieuwe Wereld en had enkele goede ken-nissen, die zich met sukses in de staat Kentucky haddengevestigd.

In een brief van 13 maart 1 66 aan de hear van Soustde Berckenf eldt, of delingshoof d bij hat Ministerie vanBinnenlandse Zaken en een goede kennis van Con-science, horen wij een bezorgde vader aan hat woord

« Mon fits, vows le savez, n'agit pas de maniere a medonner de la satisfaction . Au prix de sacrifices, enor-mes pour moi, je l'ai amene a partir pour l'Amerique,etat de Kentucky, ou j'ai quelques arms qui y sont eta-

131

blis. Mon fits part mardi prochain d'Anvers . n fact quaje le conduise a Anvers pour lui acheter une quantitede choses, et ne Iui remettre l'argent qu'iI doit em-porter, qu'au moment du depart. Restera-t-d en Amy -rique pendant quelque temps, ou rendra-t-il inutiles ruessacrifices par un trop prompt retour ? J'espere peu dechose de bien. - Soit ! a la garde de Dieu !

In januari 1 66 was Hildevert den in de Scheldestadscheep gegaan op hat zeilschip Advance Hij zouer aan gedacht hebben ook een bezoek to brengen aanAustralia en een boek to schrijven over zijn reis-ervaringen .

Dat Conscience zich helemaal geen illusies maakteover zijn zoon, komt pijnijk tot uiting in de geciteerdebrief pas bij de afvaart kreeg hij hat geld in harden dathem moest toelaten to lever, tot hij een bean zou ge-vonden hebben. En veal wijze read op de troop toe .Ja, lieve vader .

Op 1 juni 1 66, zes maanden dus na zijn vertrek,hadden de ouders nog geen taken van lever gekregenvan Hild ~, zoals zij hem plachten to noemen . Hij zalnog wel niet in New-York zijn aangekomen, trachtteConscience zijn onrust in slaap to sussen .

In juli krijgt hij de eerste brief van Hildevert tolezen. Hij heeft op zee zware stormen moeten door-staan, dock is tenslotte behouden en gezond te Louis-ville aangekomen. Verder nieuws blijft uit en graderConscience maar piekeren hoe komt zijn jongen gin-der aan de kost ?

Intussen is hat september geworden, maar Hild beef t

132

nets meer van zich laten horen. Wel wilt Consciencetoen reeds van bekenden in Amerika dat zijn zoon toLouisville verbleef en daar als schrijnwerker 62 ft. inde week verdiende . Maar dat hij, zohaast hij het landen de taal wat beter zou kennen, naar een lonenderbaan zou uitzien .

In oktober eindelijk een brief van Hi1d. Hij schrijftdat hij de wissel, hem door vader toegestuurd, zondermoeite heeft kunnen verzilveren . Uit het epistel blijktvender dat hij nog steeds geen vaste grond onder devoeten heeft. Maar Conscience welt zijn hart zwaarwegen als hij beseft dat Hild op het geld gewacht heeftom naar het vaderland to kunnen weerkeren .

Hij is ziek (?) geworden, schrijft hij, en is naarNew-Orleans gereisd om daar met bestemming Europain to schepen. Aangezien echter in de stad een epidemievan gele koorts woedde, mocht geen enkel schip dehaven uitlopen. Na een nacht in de stad to hebben ver-bleven, was hij dan maar naar Texas doorgereisd omto proberen aldaar een geschikte baan to vinden.

Uit zijn gedragingen blijkt duidelijk gebrek aan wils-kracht en standvastigheid .

Een zekere Van der Stucken, een buur van uitgeverVan Dieren, had op verzoek van deze laatste beloof dHildevert aan to bevelen bij zijn broer, die te Frederiks-burg, in Texas, gevestigd was en er funk zijn broodverdiende .

Conscience had zijn zoon het adres van de heer Vander Stucken doorgezonden. Maar de bezorgde vadermeende dat wellicht de buurman van Van Dieren kon

133

vergeten hebben zijn broer to schrijven, met het gevolgdat Hild, toen hij zich zou aanbieden, met wantrouwenzou worden bejegend. En of Van Dieren zijn buurmannog eens zou when schrijven, mocht deze de zaakuit het oog verloren hebben .

Maar een brief van Van Dieren, gedagtekend 14 okto-ber 1 67, strijkt de zorgenrimpels uit vaders voorhoofdweg de jonge Conscience heeft bij Van der Stuckeneen betrekking gekregen en hij stelt het uitstekend.

Begin 1 6 is er weer een brief van Hild . Hij schrijftflu zelf dat hij door de heer Van der Stucken goedwend onthaald en enkele weken in zijn dienst heeftgewerkt. Maar het avonturiersbloed is in zoonlief weeraan 't gisten gegaan en heef t hem naar een anderehorizon voortgej aagd .

Ongetwijfeld op aansporing van de heer Van derStucken ~, schrijft Conscience op 13 januari 1 6 aanVan Dieren, « heeft Hildevert ginder iets zonderlingsondernomen, eene zaak waarvoor een zekere Baron vanMensebach en een graaf van Gersdorf van Frederiksburgde gelden hebben voorgeschoten .

Mijn zoon is naar de grenzen van het land derIndianen vertrokken met eene trein koopwaren en velewerklieden. Daar, in de wildernis, op 25 mylen vanhet fort Mason, hebben zy een huffs en magazynen ge-bouwd, met fortificatie en schietgaten. Daarin woont flumyn zoon met den schoonzoon van den Baron vanMensebach. Veer alle gezelschap hebben zy zes bloed-doggen.

Hunne bezigheid bestaat in het opkoopen van

134

huiden, vellen, ruet, bong, was, olienoten, enz. van dewilden en van de trappers, en hun in verwisselingvelerlei waren to leveren . Deze handel schynt to geluk-ken want zij hebben reeds vele duizende ponden wa-ren naar Frederiksburg afgezonden, en myn zoon, diezeer tevreden schynt, zegt dat by meent nu zoo spoedigniet naar huffs to zullen komen . Zy zitten daar to middender Peaux Rouges, in eene ware wildernis, en eten geenander versch vleesch dan wat zy schieten ~.In zijn antwoord van 16 januari 1 6 praat Van

Dieren zijn vriend Conscience vertrouwen in . Het heefthem bijzonder verheugd to vernemen dat de jonge manop de drempel van het geluk staat en hij is ervan over-tuigd dat, als hij het daar twee jaar kan uithoudenen het er levend van afbrengt, zijn fortuin gemaakt is .

Maar vader Conscience kept to goed zijn zoon en detwijfel blijft hem verder aanvreten. Aan Van Dierenvraagt hij zijn buurman Van der Stucken eens to willenpollen over de gewaagde onderneming, waarin Hilde-vert zich wel roekeloos zal hebben gestort . Aangeziende heer Van der Stucken het land zeer goed kept, zalhij wel kunnen zeggen of de zaak kans van slagenheeft .

Ja, luidt het antwoord van Van der Stucken, wiens inAmerika verblijvende broer hem geschreven had, dathijzelf op die plaats begonnen was, die toen nog erg ge-vaarlijk was, maar dat er thans meer soldaten en Euro-peanen zijn. Zoon Conscience kan er fortuin waken enbaron van Mensebach en graaf van Gersdorf kept hijpersoonlijk all betrouwbare lui .

135

Maar Conscience kan met loskomen van het gevoel dathet met zij n zoon moet mislopen . Zij n gebrek aan geeste-lijk evenwicht en zijn karakterloosheid zullen hem ookflu weer uit bet spoor doers lopen . .. Wat dan ook ge-beurde.

Het Amerikaanse avontuur bleek plots de jonge manniet langer meer in de ban to hebben . Want toen hijvan vader, via Van Dieren en Van der Stucken, bet (toenvrij aanzienlijke) bedrag van 00 fr. in handers gekregenhad, dreef zijn wispelturigheid hem terug naar huffs .Dat was in juni 1 6 .

Hij scheepte in to New-Orleans op een driemastermet bestemming Bremen. Maar in de monding van deMississipi liep bet schip zb stevig vast op een zandbank,dat er dagen over been gingen eer opeenvolgende tijenbet hadden losgeweekt, zodat bet nog wel een tijdje konduren eer Hildevert to Antwerpen voet aan wal zoukunnen zetten.

De laatste brief van Conscience aan Van Dieren is vanaugustus 1 6

Mijn zoon Hild is gisteren avond to huffs gekomen . Hyziet er tamelijk verbrand van de zon uit, dock is gezond .Den 14en deter kom ik met hem to Antwerpen, en wyzullen to dier gelegenheid bet ons ten plicht makers, UE .en den hr. Van der Stucken voor uwe goede zorg to gaanbedanken .

We kunnen ons best voorstellen welk leed achter dezenuchtere woorden moot hebben gebrand . Alweer wasHildevert mislukt in zijn poging om een toekomst op tobouwen. Hoe dikwijls nog ?

1 36

In afwachting van nieuwe mogelijkheden, kiungelt demislt kkeling in de huiselijke kring de dagen door . Con-science was intussen benoemd tot conservator van hetwiertz-museum to Brussel, waar hij tot aan zijn doodzou verblijven. In een eigen laboratoriura doet Hild aanscheikunde. Studeert hij werkelijk ? zoals zijn zusterbeweert. Het zal wet niet veal meer geweest zij n daneen hobby van voorbijgaande aard .Br komen sombere wolken opzetten als begin decem-

ber 1 6 to Brusel een tyfus-epidemie uitbreekt. Op eennamiddag komt de kleine Hendrik met barstende hoofd-pijn van school en raakt het eten niet aan . De volgendemrorgen ontwaakt het knaapje, ijiend van de koorts .Dadeljk wordt een dokter nit de buurt ontboden entelegrafiach ook Dr . Tilleux uit Kortrijk, jarenlang degezwsdokter en tevens een vriend van den baize .

yfus ! luidt de diagnose . Hild en zij n zuster Mariemoeten zonder verwijl bet huffs nit om aan de ge-vreesde besmetting to ontkomen . Marie wordt dadelijknaar Kortrij k gevoerd en zal er tij delij k verblij van bijde bevriende f amilie Janssens . Maar Hild wil er metvan horen Brussel to verlaten . Later last hij zich dantoch overhalen om to Diksmuide veiligheid to zoeken .

Helaas ! De besmetting was hem vbor geweest . Kortdaarop moest Conscience zijn stervensziek zoontje Hen-drik verlaten om naar Diksmuide to ijlen, waar de 25 •jarige Hildevert, na een doodsstrijd van achtenveertiguur, de geest gaf in de armen van zijn vader, die nieteens de begrafenis van zijn zoon zou kunnen bijwonen,want dadelijk ward hij teruggeroepen naar een ander

137

doodsbed, dat van de 12-jarige Hendrik, die drie dagenna zijn oudere broer overfeed .

Precies op diezelf de dag - 1 f ebruari 1 6 -- weed.Hildevert ten grave gedragen. Alleen zijn zuster Marie,die zoals wij hierboven schreven vejligheidshalve toKortrijk bij een bevriende familie verbleef, en een paarf amilieleden woonden de uitvaart bij .

Vanwege het snelle verloop van de pijnlijke gebeur-tenis, was deze niet in ruime kring doorgedrongen. Niet-temin volgden talrijke bewonderaars en vrienden vanConscience de rouwstoet, waaronder de toen gunstigbekende dichteres uit Diksamuide, Maria van Ackere -Doolaeghe (1 03-1 4) ) . Zij had een lijkrede opgesteld,die werd voorgelezen door Aug. Pjl, de toneelbestuurdervan de Diksmuidse Maatschappij van Rhetorika a Hetheilig Kruys ~ .

Om jets van de kerkhof-romantiek ult die dagen vooronze lezers voelbaar to waken, plukten wij uit de Iijkredevan de Westvlaamse dichteres deze verwelkte retorika-bloem

Slaap zacht dan, gy onze vriend, slaap zacht onderDiksmuides kerkhofzoden, alleen sours gestoord doorden weergalm van den xoem uws vaders en beglansddoor de stille maan die, als het zinnebeeld uwer droeviigemoeder, u dikwerf met haar zilveren licht zal komenbegroeten .

Weinige dagen later strompelde Conscience gebrokenachter het lijk van zijn zoontje Hendrik . Nooit is hij dezeslagen helemaal to boven gekomen .

In de grasp van de wanhoop stale hij hat vuur aan de

13

unieke verzameling notities, schriften allerhande envooral brieven, die hij jarenlang zorgvuldig had bewaard .Onder de brieven bevonden er zich van Chateaubriand,Leopold I, Victor Hugo, Alexandra Dumas pare, Alfredde russet, Emile Souvestre, mgr. von Diepenbrock,Auerbach, Kaulbach, Nicolaas Beets e .a. Een onherstel-baar verlies aan waardevolle dokumenten.

In dit verband denken wij aan een betekenisvol ge-baar kort voor zijn dood . Toen liet hij, naar zijn dochtervertelt, een dik boek vol aantekeningen in verband metzijn leven en werk, verbranden . Hij wilde aldus belettendat iemand na zijn dood zou worden lastig gevallen .

13

Conscience in geidnood

Conscience's schoonzoon, de dichter Gentil Antheunis,heeft het ongesluierd gezegd voor zijn vrouw Maria enhet gezin van zijn schoonouders was c levee house huemiddelen en verkwisting sera levensregel

xnderdaad . In het gezin van de schrijver vloeide hetgeld door deuren en ramen weg . Vooral dan to Kortrijk,waar mevrouw Conscience als grande dame pauwe-staartte en uitgaf zonder to tellers . Conscience was trou-wens al evenmin aan de zuinige karat. Vanzelfsprekendwas deze ongezonde situatie een oorzaak -- naast veleandere -- van spanningen. En Conscience maar schrij-ven, schrijven, in zoverre dat zijn pen al to vlug over hetpapier lisp en zijn werk er onder leed .Uit heel wat brieven aan zijn Antwerpse uitgever,

P.J. Van Dieren, waarin hij steeds weer om voorschottenop zifn honoraria verzoekt, blijkt dat Conscience haastdoorlopend in geldverlegenheid verkeerde, ja zelfs schul-den maakte, ook al schreef hij zich house adem . watvraagtekens oproept, want hij had voor die tijd toch we!

141

een royaal inkomen zijn wedde als arrondissementscom-missaris, de honoraria van zijn boeken en de vergoedingvoor vertalingen .

Aan honoraria alleen ontving hij in de jaren 1 50omgerekend in de muntwaarde van vandaag - zowat400.000 fr. per jaar, toch wet een heel bedrag . Hoeveelzijn werk hem kan hebben opgebracht (hij werd in allekultuurtalen vertaald) is bij gebrek aan gegevens zelfsniet bij benadering to schatten .

Vast staat dat Conscience met haast pijnlijke nauwge-zetheid zijn financiele belangen en zijn reputatie alsschrijver verzorgde . Hij wilds zoveel mogelijk uit zijnwerk halen. Dat was natuurlijk zijn goed recht . Maar ofen toe klinkt toch zoiets als een dissonant door .

Wij denken hierbij in de eerste plaats aan zijn Q Won-derjaar en zijn a Leeuw van Vlaanderen ~, die hij uit-zuiverde om de winstgevende steun van een domine-rende -klerus to verwerven. Maar toen golden verzachten-de omstandigheden . Hij moest nog doorbreken . Watniet het geval was toen hij als auteur van Europeesf ormaat wel eens a1 to nadrukkelij k op eigenbelangbedacht bleak .

Zo schrijft hij op 17 oktober 1 60 aan zijn Parijse uit-gevers Levy Freres, dat hij vernomen heeft dat zijnFrance vertaler Wocquier hun Le Lion des Flandresen t Jacques van Artevelde • heeft toegestuurd. En dithelemaal tegen zijn zin, want beide werken, zo vervolgthij, zijn van die aard dat zij hat nationals gevoelen vanhat France publiek zouden kunnen kwetsen . Daaromdringt hij er op aan de publikatie swan zo lang mogelijk

142

uit to stellen. Vanzelfsprekend om gunstiger -verkoop-cijfers to halen.

Ms men nu weet dat in hetzelf de jaar in ons landzowat overal manifestaties plaatsvonden tegen de onver-kapte annexatiepogingen van Napoleon III (Ook Gezellegang hem to lijf), dan last Conscience zich bier toch nietvan zijn fraaiste zijde zien .

Enkele jaren later komt hij op hetzelfde thema terug .Om de Fransen, na bun smadelijke nederlaag van

1 70 en de bloedige nasleep ervan ti jdens de Communeto Parijs, niet ongunstig tegenover hem to stemmen,dreef hij bet zover dat hij zijn Franse uitgevers ver-zocht maar liefst geen spoed to zetten achter de publi-katie van De Kerels van Vlaanderen want, zo schrijftConscience in zijn brief van 13 oktober 1 72

Ce livre`est l'histoire romantique dune race particu-liere de flamands (des Saxons) occupant au moyen agele littoral de la mer du nord jusqu'au pied des rempartsde Boulogne-sur-mer . Cette population revendique averenergie et vante avec fierce son origin germanique.Les immenses revers qui soot venus frapper la Francedaps ces dernieres annees ont rendu le peuple francaisjustement mais excessivement susceptible sons ce pointde vue et l'on pourrait mat accueiilir un livre, qui cepen-dant a ete ecrit longtemps avant les evenements cruetset desastreux de 1 74-71 .

Het Monk als een beschaamde verontschuldiging endat op een ogenblik dat ons land, maar vooral toch deVlamingen, een zucht van verlichting slaakte, flu Napo-leon III smadelijk van bet wereldpodium was weg-

143

geveegd, want heel de dour van zi jn regering had zijaannexatiedrang als eon bedreiging op ©nze onafhanke-lijkheid gedonkerd .

Wij zouden nog heel wat staaltjes kunnen aanhalen,die bewijzen dat in Conscience naast de romanticus ookeon nuchter zakenman leefde. Ook bij hem lebten zweiSeelen in seiner Brust ~, om hot Goethe ietwat gewij-zigd na to zeggen.

Hij cijfert keel, wil er steeds zoveel mogelijk uit ha-len. Om de verkoop van zijn boeken zoveel mogelijkto stimuleren, stelt hijzelf de prospectussen ervan open last last zich tot overdrijving verlelden. Of aleswat ik er in zeg, wel geheel waer is, dit zoo ik nietwaerborgen maer in eon prospectus moot men allotszeggen . . . D lief hij zich eons ontvallen. Fn verderZulke aenkondiging is in den grond slechts eon biague

moor tech wanner men er eon vijftigtal al heeft ge-maekt, geraekt men tech uitgeput .

Conscience wilde in de eerste plaats gelezen worden,de schrijver van zijn yolk zijn en daarom weerde hijzorgvuldig uit zijn work elke dissonant, die hot volks-gemoed zoo kunnen kwetsen en de verkoop schaden,want ook doze faktor was hier medebepalend . Ik maekalles roosverwig, tot hot ongeluk zelfs, schreef hijronduit aan zijn vriend en kunstschilder Bertou in eonbrief van 15 januari 1 63. Voor myne lezers hebbenzulke werken hot meest aantrekkelykheid . Misschienontbreekt my de f aculteit tot hot schilderen van hotkwade althans myne lezeren hebben met geerne datik grauw en zwart op myn palet doe .

144

Er zijn bewijzen dat Minette, bet troetelnaampje datConscience zijn vrouw gal, in financiele aangelegen-heden druk meecijf erde. In verband met bepaalde onder-handelingen met zijn Nederlandse uitgever A . Sijthoff,geeft volgende passes uit een brief van Conscience aanP. J. Van Dieren een glimpje to zien van wat er zichwel vaker achter de schermen zal hebben afgespeeld1k ben er eindelijk in gelukt, mijne vrouw to overte-

halen tot de toestemming in bet aanbod door U en denbeer Sijthoff mij gedaan aangaande een nieuwen afstandmijner werken gedurende 7 jaren .

Iet voorstel van zijn uitgever P . J. Van Dieren eenherdruk op de markt to brengen van a De LangeNagel p, een novelle uit Conscience's in 1 3 verschenenK Phantazy ~, bracht hem in alarmtoestand vanwege detendens van bet stukje, daterend uit een periode, waar-in hij zijn vrijgeesterij uitdagend beleed. Een nieuweuitgave kon alleen maar zijn reputatie als schrijverschaden en hem f inancieel benadelen . « Ik moet noglanger dan heden schrijver blijven en boeken verko-pen, schreef hij aan zij n uitgever. Tenslotte grog hijdan toch akkoord met de publikatie, maar dan metweinig openbaarheid .

We zien eveneens de nuchtere cijferaar aan 't werktoen bet grog over zijn libretto De Dichter en zijnDroombeeld waarvoor Karel Miry, de toondichter vande Vlaamse Leeuw ~, muziek had gekomponeerd . Deverkoop van zijn tekst wilde Conscience zelf ter handnemen. In geen geval mocht Van Dieren de tekst uit-geven, omdat Conscience wilde voorkomen dat sommige

145

inschrijvers aanstoot zouden nemen aan het feit, dat inhet stuk zwoele minnekozerij nogal hoag oplaaide endaardoor zijn werken minder zouden gekocht worden .

Wel mocht Van Dieren een beperkt aantal brochuresdrukken op klein formaat om papier uit to sparenen de prljs zo laag mogelijk to houden Deze warenbestemd voor de vrienden en kennissen die de feest-avond zouden bijwonen . De auteur betaalde Van Dierende verkochte exemplaren, maar vroeg voor zichzelf ooknog de aan boekwinkels toegestane korting . De kruide-nier in Conscience .

Aan zijn uitgever vroeg hij voor een boek van 1 0 blz .hetzelfde honorarium als voor een van 200 blz. Kon datniet, dan zou hij in de toekomst enkel nog werkenschrijven van tenminste 200 blz.

Zijn boekhouding was derwijze akkuraat gehoudendat zijn uitgever hem eens vroeg hun rekening op tomakers, omdat hij dat zo goed kon !

Het verwijt van Albert Westerlinck klinkt scherp,maar niet onverdiend De man die in zijn werk hetgeld moralizerend afwijst en de armoede idyuisch ver-heerlijkt, blijkt in zijn dagelijkse levenspraktijk iemandto zijn, die er door een zeer ontwikkelde commercielezin in slaagt reusachtige geldsommen to verdienen . .

146

Conscience een vri jgeest ?Conscience was ongetwijfeld een religieuze natuur.

Maar starre orthodoxie lag hem blijkbaar minder. Inzijn eerste mannenjaren had hij, zoals vele van zijn land-genoten, diep de invloed ondergaan van priester Lamen-neis, de heraut van het liberaal-katolicisme en meer spe-ciaal van diens ~t Paroles d'un Croyant (1 36), dat alseen bevrijdende vloedgolf door de dijken brak van decontrareformatorische verstening, die al to zeer geloofen zeden had gecodificeerd meer strafwetboek danevangelic .

Zijn hele leven is Conscience in zijn hart een discipelgebleven van Lamennais, ofschoon van diens liberaal-katolicisme vooral het liberale ferment in hem is blij-ven doorwerken. Hij had een grondige afkeer van elkevorm van klerikalisme. Geestelijke vrijheid gold voorhem als het hoogste goed en in zijn beste, juister ge-zegd in zijn dapperste momenten, is hij vastberadenvoor die mening uitgekomen, ongerekend dan zijnmorele zwakheid bij de uitzuivering van zijn ~Wonder-jaar en zijn ` Leeuw van Vllaanderen • (1 43) .

147

Vfor 1 43 is het niet moeilijk tilt to waken dat hijgeestelijk evolueerde in de richting van de vrijzinnig}held. In d.it verband is van hem een revelerende briefbewaard gebleven van 20 maart 1 3 aan zijn vriendJ. B. Courtmans, de echtgenoot van de schrijfstermevrouw Courtmans - Berchmans, wier novellen zeerlang populair gebleven zijn. Courtmans was leraarNederlands aan de door Willem I to Lier gestichte rfjks-normaalschool, waar hij na zijn flood werd opgevolgddoor de dichter Jan Van Beers .

Conscience meldt hens het toesturen van zijnWonderjaar en Phantazy ~, feliciteert hem met

zljn didaktisch werkje K Kleine Diergaerde voor Kinde-ren en spreekt de hoop uit flat hij zich verder zaltoeleggen op het publiceren van Nederlandse leer-boeken. Maar ons interesseert enkel de laatste paragraaf,omdat daarin de mogelijkheid doorschemert flat Con-science tot de vrijmetselarij kan hebben behoord

Wees een der bouwmeesters des tempels, mijnvriend ! -- En zoo ryze de moedertael als een egyptischezuil boven het wangekrasch der apen . . . *** *** ***

Conscience H.De in de geciteerde paragraaf voorkomende vrij-

metselaarssymboliek de drie puntjes driemaal herhaald,de bouwmeester des tempels, de egyptische zuil latener geen twijfel over bestaan flat Conscience bekend wasmet de esoterische taal van de vrijmetselarij, die inzijn tijd heel wat meer verspreid was en met mindergeheimzinnigheid omringd flan later het geval was .Leopold I was vrijmetselaar. Is Conscience lid geweest

14

van de loge? Of heeft hij enkel in zijn brief de symbo-liek van de vrijmetselarij gebezigd om zijn vriendCourtmans, die wellicht vrijmetselaar was, plezier todoer? Het bewijst dan toch op zijn minst dat hij nietvijandig stond tegenover de vrijmetselarij .

En dat moet Qns niet al to zeer verwonderen . De hangnaar geheimzinnigheid behoorde tot het wezen van deromantiek. Het is de periode van de geheime genoot-schappen in heel Europa . De meest bekende waxen decarbonari in Italie, ontstaan uit de vrijmetselarij endie de bevrijding en eenheid van Italie trachtten tobewerken. P. F. Van Kerckhoven had er deel van uit-gemaakt, toen hij nog to Bologna medicijnen studeerdeen hij heeft ongetwijfeld met het vuur van de zelootde demokratische strekkingen van het carbonarisme inzijn milieu gepropageerd .

In ons land kende het carbonarisme slechts een zeerbeperkte bijval. Toch telde het to Brussel tenminste vijfafdelingen, waaronder een Vlaamse « Het GenootschapAnneessens ~. De flanungant en vroegsocialist JacobKats was een overtuigd aanhanger van het carbonarisme .

Ook de toen nog dweperige romanticus Consciencekomt onder de bekoring van de geheimzinnigheid, dieuitgaat van samenzweringen achter gesloten deuren .Ook hij wil zijn geheim genootschap en in 1 45 stichthij met Theodoor van Rijswijck, Gustaaf wappers enLodewijk Vleeschouwer een geheime Vlaamsg ezindeVeremging « De Toekomst ', weldra gevolgd door eentweede « Het He' 'g Verbond «, dit laatste met eenonmiskenbaar maconniek gekleurde symboliek, hoewel

14

het met de vrijmetselarij hoegenaamd nets to makershad en enkel het behartigen van de Vlaamse belangentot doel had .

Het Verbond telde vier afdelingen Het Rubenskampto Antwerpen, Het Arteveldekamp to Gent, Het Agnees-senskamp to Brussel en het Breydelkamp to Brugge .Alle leden moesten als « broeder « worden aange-sproken. Hoe diep de invloed van de « Leeuw van Vlaan-deren reeds had doorgewerkt, bewijst het bezigen vanbepaalde formules. Bij het openers van elke vergadering(men zei wacht), sprak de voorzitter (men zei heer-meester) de rituele woorden « Met God beginners wij,Vlaenderen den Leeuw ! A, waarop de broeders ant-woordden « Amen -- Vlaenderen den Leeuw' . Zijhadden een eigen jaartell.ing, die begon in 1302 enrekenden met manen (maanden) en zonnen (dagen) .We moeten flu om zoveel naief heid glimlachen . Kin-

deren van een vertechniseerde beschaving als wij xijn,kunnen wij moeilijk dit romantisch gedweep begrijpen .En dan de Vlaamse beweging was toen kennelijk depuberteitsjaren nog niet ontgroeid. Of « Het HeiligVerbond ' werkelijk invloed heeft gehad op de evolutievan het Vlaamse emancipatieproces, is bij gebrek earsf eitelij ke gegevens niet precies na to meters . Feit is datde vijanden van het flamingantisme Het Heilig Ver-bond , vanwege de geheimzinnigheid waarin het zichhulde, als een duistere dreiging aanvoelden. En dat wasin die tij d reeds een overwinning in de ogee van deVlaamse stoottroepen .Na een bezoek van de Nederlander S. J. van den

150

Bergh aan ons land, publiceerde deze in 1 4 zijnReisindrukken a, nog steeds interessante lektuur door-

dat men er de geestelijke sfeer van de tijd doorheenvoelt. Hij zocht toen ook Conscience op en het vielde Hollandse anti-papist op dat de Vlaamse schrijverfulmineerde tegen de al to verregaande invloed vaneen to machtige klerus, al stond van den Bergh welwat wantrouwig tegenover de man, die eens zijn liberalsprincipes verkwanselde in roil voor de steun van degeestelijkheid, die hem een grotere afzet van zijnwonderjaar' en zijn Leeuw van Vlaanderen a had

voorgespiegeld .Ferder reeds, hij was toen- nog soldaat te Dender-

monde, had Conscience in een 'raps libretto van zijnhand Satan converti a, dat echter nooit in druk isverschenen, de jezuieten als arglistige wezens afgeschil-derd, door hen de volgende woorden in de mood toleggen

Nous devons a present a terreglisser comme de fins serpents.

In de eerste, niet gekastigeerde uitgave van zijnwonderjaar a (1 37) viert de vrijgeesterij van Con-

science de vrije teugel. Hij neemt het op voor de Geu-zen tegen de katolieke Spanjaarden en de paapsegewetensdwang, wat toen als een echte uitdaging goldaan de klerus, die ter zake zijn visie autoritair opdrong .Het is trouwens veelzeggend dat de vroegsocialist enagitator Jacob Kats to Brussel een toneelbewerking vanhet r wonderjaar a op de planken bracht .

151

Na de uitzuivering van zijn Wonderjaar • en zijnLeeuw van Vlaanderen evolueert de rebellerende

Conscience snel naar een soort beminnel k pragma-tisme. Hij bereft dat hij zijn boeken voor iedereenaanvaardbaar moet waken, wil hij door zijn yolk ge-lezen worden. En hij doet het zonder verraad to plegenaan zichzelf, omdat hij een religieuze natuur is en om-dat hij van zijn yolk houdt en het hem een behoefteis door dat yolk bewonderd en vereerd to worden . Enwe kunnen ons best indenken dat er heel wat zelf-discipline moet aan to pas gekomen zijn om voortaanzijn pen in bet rechte en rechtgelovige spoor to houden .

Als burger echter liet hij zijn geestelijke vrijheid metaan banden leggen. Zo liet hij, tijdens zijn verblijf toKortrijk, zijn zoon Hildevert aan een rijksatheneuminschrijven. En daar was cooed toe nodig in een tijd,toen vanaf de kansel alie niet-confessionele scholen metbet vuur van de heilige verontwaardiging tot uslechtescholen • werden gebrandmerkt .

Zijn voorkeur voor het officieel onderwijs bleek ooknog uit bet feit dat hij to Kortrijk tot de stichtersbehoorde van K De Schoolpenning ~, zijnde een a Coma%teit ter ondersteuning der gemeentescholen s, dat erzelfs in slaagde een meisjesschool to stichten, die carbet gemeentebestuur van Kortrij k werd aangenomen .Conscience was to Kortrijk een trouw bezoeker van

het Cafe Beige s aan de Grote Markt, waar hij na zijndagtaak een pint placht to drinken en met een aantalgelijkgestemde bezoekers de problemen van de dagbesprak. Van nature een didacticus, wilde Conscience

152

de lose gesprekken methodisch ordenen en stichtte eenvereniging, die de meest absolute vrijheid van meninghuldigde. Ongetwijfeld een initiatief met vrijzinnigeinslag .Kort na de stichting kreeg de vereniging de hemming

« Societe Litteraire ~, wat er op wijst dat het Frans erde gebruikelijke taal was . Van de sekretaris, A. C. Vander Cruyssen, weten we dat « al de stellingen dieConscience vooruitzette, getuigden van de grootstevrijheidsliefde, van de hoogste verdraagzaamheid « .Ofschoon toen reeds een gezaghebbend auteur metinternationals f aam, waagde Conscience het echter nietde « Societe Litteraire « een Vlaamse impuls to geven .Steeds overal verzoenend optreden ! had de ministerhem bij zijn benoeming tot arrondissementskommissarisingescherpt. Jawel, Excellentie .

Uit de annalen van de vereniging blijkt dat Conscien-ce er enkele malen een lezing heeft gehouden, o .a. over« Richelieu en over « La theologie et le cults primitifde la grande race germanique « . Meestal in het Frans .

Uit deze houding besluiten dat hij zijn fiamingantismeslechts met de lippen beleed, is hem onrecht aandoen .Steeds is hij een overtuigd flamingant gebleven, maarvan de stormram-politiek van zijn jonge jaren was hijgeleidelijk overgeschakeid op een soepele taktiek, zon-der enige verloochening van zijn diepste overtu iging .Soinmige jongeren, die hij in de « Societe Litteraire «aantrof, o.m. Theodoor Sevens en A. C. Van der Cruys-sen, moist hij voor de Vlaamse zaak to winners. Later

153

hebben zij in ooze Vlaamse letterkunde een bescheidennaam weten to verwerven.

Hij schrok er zelfs niet voor terug een poor malenhet woord to voeren in sterk uitgesproken vrijziniigeverenigingen. Op januari 1 71 - hij verbleef toenreeds als conservator van het Wiertz-museum to Elsene

stood hij op het podium voor de Vlaamse ofdelingvan de nog steeds bestaande « Ligue de l'Enseignement ~,die verbeten het katoliek onderwijs bestreed en op12 f ebruari van datzelfde jaar hield hij een spreekbeurtto Gent in het nog steeds bestaande Van Crombrugghe..Genootschap, dot om zijn agressief antiklerikalismebekend stood .

Vanzelf sprekend had Conscience vele vrienden. Vankatolieke zijde Mgr . von Diepenbrock, een van zij~Duitse vertalers, minister P. de Decker, de dichter-journalist-politicos Jan De Laet, zijn illustrator Ed . Du-jardin, zijn uitgever P . J. Van Dieren, e.a. Het voltechter op dot zijn intieme vrienden haast alien vrijzinniggeorienteerd waxen Gustaaf Wappers, Jan Van Beers,A.C. Van der Cruyssen, F. Snellaert, Emmanuel Hiel,Pol de Mont, Julius Hoste, om slechts de voornaamstento noemen. Julius Hoste, de stichter van het liberaleVlaamsgezinde weekblad « De Zweep dot alle klerika-lisme genadeloos striemde, was zelf s door Conscienceals zijn testamentuitvoerder aangesteld .

Conscience wilde zich buiten het politieke vaarwaterhouden, zich aan geen enkele partij binden en door geenenkele partij geannexeerd worden . Omdat hij zich totelke prijs als de schrijver van zijn yolk wilde erkend

154

zien, heeft hij steeds angstvallig zijn diepste overtuigingvoor de buitenwereld gesluierd gehouden .

In 1 72 wilde de in 1 52 to Brussel gestichte • Vlaam-sche Vrijzinnige Volksmaatschappij De Veldbloemhem als kandidaat op de verkiezingslijst voor het parle-ment. Hij moest echter de delegatie teleurstellen• Ik ben kunstenaar vooral, ' argumenteerde hij en -het moge hoogmoedig schijnen - ik acht mij jegensvaderland en yolk gehouden de kunst to blijven beoef e-nen, zoolang mijn geestesvermogen niet to veel ver-zwakt is. y Eerder reeds had hij zich to Antwerpen cande gemeentepolitiek gewaagd en daarvan was hem voorde rest van zijn leven een bittere smack bijgebleven.

In 1 1 wenste het Davidsf onds hem to huldigen meteen banket. Maar hij wees het af, want hij dacht erniet can van zijn gedragslijn of to wijken . Hij wilde deschijn niet wekken een voorkeur to laten blijken voorom 't even welke staatspartij . Hij kon alleen een huldeaanvaarden die uitging van Vlamingen van elke opine .

En deze hulde had nog hetzelfde jaar to Brussel plaats,naar aanleiding van het verschijnen van zijn honderdsteboekdeel. Het was dan ook, naar zijn wens, een massalemanifestatie van Vlaamse solidariteit boven alle par-tijen en wijsgerige strekkingen . Een unieke gebeurtenisin een door fanatisme verscheurd land . De Leuvenseuniversiteit vereerde hem bij deze gelegenheid met eendoctoraat honoris causa

Tenslotte wekt het bevreemding dat in het werk vanConscience nooit geestelijken voorkomen, uitgezonderddan in zijn ` Wonderjaar en zijn Leeuw van Vlaan-

155

deren ~. Nochtans was de dorpspastoor in de landelijkenovellen van de romantiek een voorname figuur, wanthij was inderdaad niet weg to denken uit het dorps-leven van die tijd, dat grotendeels door hem bepaaldwend. Had Conscience nit het begin van zijn schrijvers-carriHre geen al to beste indruk bewaard aan hetmachtsmisbruik van de klerus, wat tevens zijn kronischantiklerikalisme verklaart ? Het zal wel steeds een vraag-teken blijven.

156

Conscience,de onvermoeibare zwerver

ZRerfdrang behoorde tot de komponenten van Con-science's complexe natuur. Zijn leven lang is zwervenvoor hem een bron van geestelijke verfrissing en troostgeweest. Zwerven was hem een behoefte als innerlijkeonset, spanningen, verdriet, tegenslagen hem kwelden .Ook als ontspanning bij zijn veelal koortsige, scheppendearbeid, want hij kon zich letterlijk buiten adem schrij-yen .Conscience grog helemaal op in zijn werk, in zoverre

dat hij in zijn gezin, naar het woord van August Snie-ders, Gods water over Gods akker liet lopen en dat hijde Kempen introk, vaak wekenlang, zodra hij zich dietsmaakte dat er weer zwarte beesten in zijn hoofdzaten. Nu was Snieders niet bepaald zijn beste vriend,al had hij grote waardering voor Conscience . Maar denuchtere Snieders had flu eenmaal mets van een bohe-mien. Conscience wel. Zijn oudste zoon nog meer. Veelmeer zelfs. Conscience echter nam zich streng in acht

157

om toch maar geen deuken to schoppen in het koets-werk van hat burgerlijke conformisme, wat zijn repu-tatie zou, geschaad hebben, want daar was hij ten zeersteop gesteld. Ook omdat dit voor de verkoop van zijnboeken nadelig zou kunnen uitvallen .

In zijn Antwerpse tijd -- die eindigt in 1 56 metzijn benoeming tot arrondissementskommissaris toKortrijk -- zoekt hij steeds soelaas voor zijn getor nen-teerd gemoed in de Kempen. Hij was er als jong soldaatonder de bekoring gekomen van hat droomstille land-schap en hij had er de eerste roerselen van een idylliachlief degevoel leren kennen .

In 1 4 kept Conscience, een stark emotionele natuur,een morale inzinking. Hetzelfde jaar ook sterft zijnvader aan een beroerte en bovendien voelt hij zich ophet hart getrapt door het fait dat de liberale regering,maar vooral toch minister Rogier, erin slaagt to verhin-deren dat hij de opdracht vervult, waarmee Leopold Ihem had verguld leraar Nederlands van de konink-lijke prinsen .

Met zijn gezin ontvlucht hij hat openbaar leven enzijn pomperijen en neemt zijn intrek in hat toen noglandelijke Schilde, waar hij drie maanden verblijft inhet nog steeds bestaande, maar volledig verbouwdeKeizershof (gevelsteen). Hij ontwierp er Baas

Ganzendonck • en De Loteling ~, die tot zijn bastelandelijke novellen behoren. Hij maakt large wandeiin-gen, keuvelt gemoedelijk met de eenvoudige landlieden,zit 's avonds met hen bij hat l4aardvuur en last hen vertel-len of vertelt zelf. Zo ontstaat een binding, die hem toe-

15

last tot in hun diepste wezen door to dringen en hen latertot nieuw leven to wekken in zijn heideverhalen . In zijnAntwerpse tijd is de rust van het stile heidelandschapbalsem geweest voor zijn ziel. In zijn inleiding totBlinde Roza (1 5 ) heeft Conscience het over zijn

omzwervingen met zijn vriend Jan Van Beers in deAntwerpse Kempen, voedingsbodem en achtergrond vanvele zij ner werken .

Later, als hij to Kortrijk is gevestigd, hunkert hij nogvaak naar de heide en gebeurt het nog een zeldzamekeer dat hij er met zijn vriend Jan Van Beers opuittrekt voor enkele dagen. Vanzelfsprekend zijn dietochten wel eens avontuurlijk gekleurd. Conscience, dielos en ongedwongen met het landvolk wilde omgaanom des to hater hun eigen aard en zeden to leren ken-nen, nam steeds hat incognito in acht . Maar meer daneens kwam hij bedrogen uit, want zijn populariteit waszozeer in de brede volkslagen doorgedrongen, dat hijmaar al to vaak werd herkend.Zo verdwaalden zij eens in 1 60 in hat Zoerselbos,

waar struikrovers veiligheid plachten to zoeken . Het wassnikheet en onze zwervers hunkerden naar een frisseteug en een stevige hap. Zich orienterend op ruw ge-zang en het gekras van een vedel, kwamen zij terechtop een open plek, waar een twintigtal mannen envrouwen dansten en kruiken bier van mood tot moodginger. Achter het raampje van een schamele kroegzagen onze vrienden schotels rijstpap en frikadellen huntoelachen. Er werd blijkbaar kermis gevierd .

Na de daps hief een kerel het Loze Vissertje aan,

15

dat in Conscience's « Wonderjaar voorkomt, waaropVan Beers dadelijk inviel. De boeren gaapten hem aan .« Weet gij wel, ' zei een hunner, « dat deze herberg opde plaats staat van Wolfgangs nioordkuil ? • Het ijs wasgebroken. Uit gesprekken bleek flu dat de Zoerselaarsde geschiedenis van Wolfgang en zijn rovers uit Con-science's « Wonderjaar kenden . Toen ze flu ook nog vanVan Beers vernamen dat Conscience in levende lijve v66rhen stond, keken zij hem met eerbiedige bewonderingaan en dadelijk kregen onze uitgeputte zwervers rijst-pap, frikadellen en bier in overvloed toegesehoven .

« Die dag, « zei Conscience later, « heb ik mijn hono-rarium van mijn eerste boek ontvangen . Inderdaad .Zijn eerste publikatie, met name « Het Wonderjaar ~,had here alleen maar schuld nagelaten .Meer dan eens hebben beide schrijvers de Kempische

abdijen van Westmalle, Tongerlo, Averbode en Postelbezocht. De schatten van de abdijbiblioteken hadden bunbelangstelling, vooral die van Van Beers .

Ook in het Hageland zwierven zij road . In Houwaart,een dorpje in de buurt van Diest, waar Van Beers eenstuk van zijn jeugdjaren had doorgebracht, logeerdenzij enkele dagen in de pastorie. Daar ontstond Con-science's « Plaag der Dorpen • (1 55), dat de gesel vande drankzucht behandelt . Een thema, waarop de pastoorde romancier attent had gemaakt aan de hand vangruweijke voorbeelden in zijn parochie . De onzalige tijddat in Vlaanderen en in heel Europa de proleten hunmiserie verdronken in jenever .

Tijdens zijn verblijf to Kortrijk, • van 1 56 tot 1 6 ,

160

gaat de belangstelling van Conscience als toerist uit naarVlaanderen en de kuststreek. Zijn reisgezel wordt flude inspekteur lager onderwijs en goede vriend A . C. Vander Cruyssen, een bescheiden literair talent met enkelevergeten novellen op zijn naam. Conscience had hemleren kennen in de « Cercle Litteraire . .

Beiden zijn hartstochtelijke wandelaars . Naar onzemaatstaven legden zij ongelooflijke afstanden af, steedsto voet. Tientallen kilometers per dag . Het woord« toerisme bestond teen nog niet . Naar romantischevisie was het een avontuurlijk zwerven in de natuur,van dorp tot dorp, en een meeleven met de simpelelandlieden. Het toerisme van onze dagen is daarvan nieteens een bleke afschaduwing .Volgens Conscience moest een voetreis « de zenuwen

sullen, den mensch afbeulen, de lichaamssterkte plooi-baar waken ~. Kort gezegd noemde hij deze uitputtendefysieke prestatie « zijnen beer temmen ~ . Wat hij erprecies wee bedoelde is ons niet duidelijk . Zijn innerlijkevenwicht terugvinden wellicht ? Er blijft zoveel vandeze complexe natuur veer ons verborgen .

Te oordelen naar het zeggen van zijn reisgezellenmeet bet ziekelijke, ten dode opgeschreven knaapje vanweleer, tot een eiksterke man zijn uitgegroeid . Steedsliep hij vooraan. Nooit bleek hij vermoeid . Waar deanderen aan het eind van een lagge voettocht of bijeen moeizame klim bekaf waxen, vertelde Conscienceluchtig allerhande leuke moppen om er de weed in tohouden.

Ieermalen zwierf hij langs de kust. In De Panne,

hi

toen nog een gehucht van Adinkerke, verbleef Mj in deherberg a La Reunion .. De vissershutten lagers uit-gezaaid in de duinen, nog niet verknoeid door de hotelsen villa's die er thans over elkaar struikelen. In 1 5 ,then Conscience zich vanwege zijn koortsige arbeid dooreon inzinking bedreigd achtte, had l ij bij doze eenvou-dige vissers de innerlijke rust teruggevonden . Hij leefdemet hen mee, zat met hen aan tafel en stale zelfs methen in zee. Hot vissersvolk inspireerde hem zijn romanBells Stock ., die twee jaar later hot licht zag (1 61) .Van der Cruyssen vertelt verder over een memorabele

tocht van Adinkerke naar Middelkerke, blootsvoets doorde plassen water om de weg to verkorten, de brookopgestroopt tot hovers de knieen en schooners en kousenbengelend aan de wandelstok op de schouder . TeKoksijde wilde Conscience de Hoge Blekker op . TeNieuwpoort-aan-Zee, dat then nog maar een bescheidenhotelletje telde, zouden de vrienden overnachten. Maaror waxen eon paar Antwerpse vrienden in de buurtmet als gevolg eon flunk avondmaal en een stevig glas .

's Anderendaags word de tocht voortgezet en na heelwat perikelen arriveerden zij tenslotte dan toch in hotfeestelijk getooide Middelkerke, waar Conscience wasuitgenodigd door eon Brusselse onderneming, die hotongerepte vissersdorpje tot een moderne badplaats wildepromoveren .

Muziek, vlaggen, slingers, bloomers, de hole gammavan hoogwaardigheidsbekleders met gouverneur Vram-bout aan de spits. En eon banket. En spreekbeurten .En ales in 't Frans. Maar Van der Cruyssen veerde

162

op en voerde ongevraagd het woord in het Nederlands .Toen hij zei dat Conscience mede aanzat, sloeg de geest-drlit uit als een vlam . En moest ook Conscience spreken .De hartveroverende redenaar die hij was, ontketendeeen storm van toejuichingen. Hij stal de show, om hetin de taal van vandaag to zeggen .

Later nam hij steeds meer vakantie to Blankenberge,dat aLs badplaats een snelle ontwikkeling kende en voor-a

rden Antwerpenaars aantrok . Hij ontmoette er dan ook

geregeld vrienden en kennissen, vooral August Snieders,de bekende romanschrijver en hoofdredakteur vanHet Handelsblad ~, die gedurende een halve eeuw

dagelijks met zijn felle pen op de vijanden van hetVlaamse yolk inrende.

Op zekere dag stelde Conscience zijn vriend Van derCruyssen een voetreis van Kortrijk naar Brussel voor .O,pgetogen stemde deze hiermee in, mits er een ommetjebij mocht over Oost-Rozebeke, waar de inspekteurambtelijk jets op to knappen had . Het was begin meien een lentelijk weer, toen zjj bij het eerste morgen-gloren opstapten. In een niet nader genoemd dorp tus-sen Kortrijk en Oudenaarde, waar beide vrienden evenin een herberg uitbliezen, wend Conscience herkenddoor een schepen van de gemeente, die juichend op hemtoesnelde Conscience ! Conscience ! Welke eer vooronze gemeente zulk een grout man in ons midden tohebben .Vandaar trokken de zwervers over Herzele naar

Dendermonde, waar zij de nacht zouden doorbrengen .Conscience wilde Herzele terugzien omdat hij aldaar in

163

1 30 als soldaat was ingekwartierd geweest en er, naeen full, in een vijver was terechtgekomen, waaruit eenpotige marketentster hem op vaste grond had getrokken.

In het dorp werd Conscience bet voorwerp van eenluidruchtige manifestatie. Een portret van de schrijverin een van zijn boeken had een jonge man dadelijkop het rechte spoor gebracht . Geen twijfel mogelijk.Hij stood vbor Conscience. De burgemeester die toe-vallig in de buurt was, heette hem laaiend welkom inzijn gemeente, die welds in rep en roer stood. Dedorpelingen wilden de schrijver zien, die zozeer hungemoederen wist to beroeren met verhalen, waarin zijzichzelf herkenden. Ofschoon daardoor zijn reisplan inde war kwam, kon hij het niet van zich verkrijgen,het verzoek van zijn geestdriftige bewonderaars of towijzen en bleef hij to Herzele overnachten . In de loopvan de avond huldigde de plaatselijke fanfare hem meteen serenade. De dag nadien vertrokken zij in de rich-ting van Denderleeuw en bereikten tegen de avond betWiertz-museum to Elsene, de wooing van Conscience .

Van der Cruyssen heeft het nog over andere voet-tochten met Conscience, o .a. in de omstreken van Tielt .Zelf to Nevele geboren (1 36), bracht hij samen methem een bezoek aan de beide schrijvende zusters, delatere tantes van Cyriel Buysse, Rosalie en VirginleLoveling. Dat moet dan va6r 1 ?5 geweest zijn, wantRosalie Loveling overleed datzelfde jaar .

Vaak zocht Conscience rust voor geest en gemoed inde Ardennen . Meestal met Emmanuel Hiel, toondichterWillem De Mol en Van der Cruyssen. Op een van die

164

dagenlange voettochten in de vallei van de Lesse, kwa-men zij 's avonds hondsmoe in het stadje Saint •Hubertaan. Dat was in het jaar 1 ?2. Op uitstappen als dezezou men wellicht Conscience voor een veekoopmangehouden hebben met zijn blauwe Mel over zijn zwartekleren, een breedgerande strohoed op het hoofd en eenmispelaren stok met lederen bandje om de pots .

In een of spanning laaf den zij zich aan het koele bieren besloten aldaar de nacht door to brengen . In afwach-ting van het avondmaal maakten zij nog een kortewandeling door het stadje . Toen zij zowat een uur laterde herberg binnenkwamen en aan taf el plaats namen,verzocht de waard hun nog enkele ogenblikken geduldto willen hebben. Nieuwsgierig loerde De Mot door eenkier van de deur in het aangrenzend vertrek en keekverlekkerd naar de verlokking van een feestelijk gedektetafel. Maar Conscience geraakte erdoor uit zijn humeur .Daar moat een banket plaats hebben, bromde hij, en wijzullen nog lang op ons spek en eieren kunnen wachten .Had ik maar Never een dikke boterham met spek ge-vraagd, dan waren wij nu al lang bediend .

Blots weerklonk buiten het vaderlands lied . Onzevrienden snelden naar hat raam en zagen de fanfare vanhet stadje voor de afspanning opgesteld . Op hetzelfdeogenblik traden drie harm plechtig op Conscience toe .De burgemeester en de schepenen . Zij verwelkomden deberoemde schrijver in hun stadje en nodigden hem uitop een feestmaaltijd, to zijner ere gelmproviseerd in deafspanning waarin zij zich bevonden. Buiten ward ge-roepen Leve Conscience, lave de volksdichter ! ~, een

165

bewijs dat zijn werk (in bet Frans vertaald), ook InWallonie populariteit genoot. Conscience stelde dan Hielen De Mol voor. Na de maaltijd bespeelde De Idol depiano en werd er gefuifd tot een funk stuk in de nacht.

Van een achtdaagse voettocht in het GroothertogdomLuxemburg, samen met zijn schoonzoon Gentil Antheu-nis, Julius Hosts, Willem De Mol en Van der Cruyssen,kunnen wij thans nog het kleurig relaas nalezen, datJulius Hosts indertijd schreef in zijn strijdend Vlaa -vrijzinnig weekblad De Zweep

Met zijn schoonzoon Gentil Antheunis ging hij in1 76 op verkenning fangs de Rijn met zijn vervallenburchten, die de hele romantiek door schrijvers vanalle formaat lyrische bladzijden heeft ingegeven . Menclient hierbij to bedenken dat dergelijke reizen in dietijd vaak perikuleuze ondernemingen waxen geen ofzeer zeldzame treinen, meestal postkoetsen en trek-schuiten en zo goed als geen komf ort in de herbergen enhotels. Maar kleur was er genoeg en sours ook avontuur .

Zijn verste refs is Zwitserland geweest, in die tijd eenhistorisch evenement in iemands leven . Dat was in 1 66.Met zijn vriend Karel Versnaeyen (1 36-1 10), journalisten een niet onverdienstelijk letterkundige, daorkruistehij het Zwitserse bergland . Hij had hem leren kennen toGent op het internationals kongres van het Genoot-schap ter Bevordering van de Maatschappelijke Wer-ken dat Conscience merle had gepresideerd .

Het grootste gedeelte van hun tocht hebben beidevrienden besteed aan het Berner Oberland, dat zij invelerlei richtingen doorkruisten per spoor, per post-

166

koets, maar meestal toch to voet, met alpenstok en refstar. Dat Conscience, toen toch 54 jaar, voor moor dan

n zware klim in de bergen niet terugschrok, bewijstdat hij fysiek toen nog in prima conditie verkeerde .

Van zijn rein door Zwitserland vinden wfj de weerslagin een driedelige roman, waarvan hij de titel tot drfe-maal toe veranderde . Eerst heette hij hem Een kwij-nende Bloom in Zwitserland'. Kort daarop echter ver-koos hfj doze to lange titel to wijzigen in De bleekeJuffer. Schetsen uft Zwitserland Maar hij vreesde datbeide titels nogal aan de sombere kant waren en wellichtde lezer zouden afschrikken . Tenslotte verscheen hothock in 1 6 met als definitieve tftel Levenslust ~,waarin een optimistische grondtoon doorklinkt.

De roman is een doorlopende lofzang aan de schoon-hefd van Zwitserland en aan de vrijheidszin van zijnbewoners. Er komen stellfg fraafe beschrijvingen invoor Bern, de zonsopgang op de Rigi, hot Alpengluhen,enz. De schrijver is dusdanig gefascineerd door hot Zwit-serse berglandschap, dat hij zijn pen niet kan loslatenen men bijwijlen de indruk krijgt in een aardrijkskundigschoolbook to bladeren. Vanzelfsprekend is er eon lief-desgeschfedenis doorheen gevlochten . Levenslustbehoort tot de romans die hot niet moor doen, zelfs om-gespeld en opgefrist.

Sedert 1 6 to Brussel gevestigd als conservator vande konfnklijke muses, met als residentie hot Wiertz-museum to Elsene, zwerft Conscience gaarne door hotdichtbijgelegen, schilderachtige Pajottenland . Vanaf1 77 wandelt of stoomt hij bij voorkeur naar Halle, waar

167

zijn schoonzoon Gentil Antheunis als vrederechter wasbenoemd, want Conscience is dol op zijn kleinkinderenHendrik, zijn petekind en zijn Beveling, Karel en dekleine Berths.

Meestal logeert hij in een landelijke afspanning aande Ninoofse steenweg Au repos des Chasseurs, Geerts,dresseur de chiens de chase ~ . De volksmond sprakechter gewoon van lamme Gisj ~, een dialektische ver-bastering van Geerts . 4ok flu flog.

De schrijver betrok er een eenvoudig kamertje enwaste zich 's morgens gewoon onder de pomp, een heb-belijkheid die hij had overgehouden uit zijn soldatentijd .Aan de gevel van de flog steeds bestaande, maar grondiggerestaureerde herberg herinnert een gedenkplaat aanConscience's verblijf aldaar.

Iee

Conscience internationaalConscience behandelen als internationals figuur zou

een lijvig boek vergen. Wij moeten ons dan ook beper-ken tot een vrij summiere schets die, naar wij hopen,de lezer het besef zal bijbrengen dat de Vlaamse volks-schrijver reeds vroeg een Europese vermaardheid hadverworven .

Op 21 en 24 augustus 1 47 had de Antwerpse liberatekraut Le Precurseur Conscience op een hatelijkemanier verweten de liberate zaak to hebben verradenen dit naar aanleiding van het feit, dat hij op aansporenvan de klerus zijn Wonderjaar en zijn Leeuw vanVlaanderen van antiklerikale smetten en ergerlijketaferelen had gezuiverd !

In een recht op antwoord van 25 augustus beet deschrijver van zich af. Interessant voor ons is het felt datde 35-jarige auteur, tegenover het misprijzen van hetblad, wljst op de grote waardering die toen reeds zijnwerk in het buitenland genoot

Gij schijnt niet to weten, schrijft hij gebelgd, of ikooit, in de vreemde, enige achting genoten heb . West U

16

dan niet, Mijnheer, dat mijn werken herhaaldelijk werkenvertaald en dat zij in Duitschland verschenen to Leipzig,Stuttgart, Bonn, Keulen, Ratisbonne (Regensburg) enMunster to Londen in het Engels to Florence in hetItaliaans to Posen in het Pools to Praag in het Bo-heems ? Pelt gij voor niets de onderscheidingen (o .a . deridderorden van Sint-Michiel van Beieren van de ZwarteAdelaar van Pruisen), welke de voornaamste vorstenvan Europa zich gewaardigd hebben aan enen Belgischenletterkundige to verlenen ?

In de beginperiode van zijn letterkundige carrierekende Conscience inderdaad een onverhoopte meeval,toen Duitse vertalingen van zijn werk begonnen to ver-schijnen .

De best bekende vertaler van Conscience's werken inhet Duits was een prelaat van f ormaat, met name FreiherrMelchior von Diepenbrock (17 -1 53) . Na een eerderstormachtige jeugd, had hij zich tot de geestelijke staatgeroepen gevoeld. Hij werd prins-bisschop van Breslau,later kardinaal en heeft positief bijgedragen om de Kerken de Pruisische regering nader bij elkaar to brengen .

Als letterkundige behoorde hij tot wat wij de neo-gotische romantiek zouden kunnen noemen. Ms vertaleris hij zeer bedrijvig geweest. Zijn voorkeur grog uit naarde Middeleeuws-Latijnse en kristelijk Spaanse en Ita-liaanse letteren . Wij weten dat Gezelle heel wat bij hemheeft opgestoken .

In 1 44 had de Duitse gravin von Dornabey met haarpupil, het prinsesje von Turn and Taxis, to Antwerpenuitbundig Conscience horen roemen . Zij wilde zijn werk

170

leren kennen en kocht zijn kort geleden verschenen no-vellen « Hoe men Schilder wordt ' en « Wat een Moederlijden kan ~. In de heimat teruggekeerd, gaf zij de boek-jes door aan mgr. von Diepenbrock .

Deze ruimdenkende prelaat vond het helemaal metbeneden zijn waardigheid de beide novellen, later ooknog ander werk, to vertalen ten behoeve van de Duitsekatolieke lezers . Dit in tegenstelling met een aanzien ijkdeel van onze klerus - van het leven vervreemd dooreen versteende moraalteologie -- die in alle ernstmeende dat -het werk van Conscience de deugdzaamheidvan het vrome Vlaamse yolk in gevaar bracht.

Dnder de titel « Flamisches Stilleben A bezorgde vonDiepenbrock een vertaling van « Siska van Roosemael D,

« Hoe men Schilder wordt en « Wat een Moeder lijdenkan A . Doordat hij een Platduitser was, viel de lektuurvan Vlaamse teksten hem niet moeilijk. Toch gleed hij erwel eens to viug over heen . Even een voorbeeld « onbe-leefd vertaalde hij door « unbeliebt !

Tussen Conscience en van Diepenbrock wordt het eenvriendschap voor het leven, zoals blijkt tilt hun brieven .De prelaat komt zelfs enkele malen bij de auteur opbezoek. Zo maakt hij op 17 april 1 55 een drievoudigef eestvreugde mee de geboorte van Clara, het derdedochtertje van Conscience, de blijde verrassing van zijnbevordering tot officier in de Leopoldsorde en tenslottehet f eit dat hem vanwege Leopold I een kostbare ring wastoegestuurd, als blijk van de koninklijke waardering .

Al in een vorig hoofdstuk hebben wij kanunnik Davidde professorale schouders misprijzend zien ophalen voor

171

Conscience's werk. Naar aanleiding van Mgr . von Diepenbrocks vertaling, knuppelt liij genadeloos op deauteur en de vertaler los in een brief van 16 maart 1 45aan de Antwerpse uitgever Buschmann

Je me rejouls de tout le tapage qu'on a fait a proposde l'entreprise du docteur Diepenbroc, qui va traduireou a traduit d~ja les ouvrages de Mr . Conscience Wateen Moeder lijden kan etc . .. Mais que Mr. Consciencene croie pas pour cela qu'il ail fait des chefs d'oeuvre . Sidaps le petit opuscule que je viens de titer it y a uneseule page litterairement parlant supportable, je medeclare fou . Aussi m'est-il impossible de comprendre laconduite ou plutOt Ic jugement du docteur Diepenbroc . *In Duitsiand kept Conscience - later ook Felix Tim-

mermans - een ongemene bijval, tot zelfs in de hoogstekringen. In 1 46 verschijnt Enige bladzijden uit hethock der Natuur , een romantische, reigieus getintevisie op de schepping, vervlochten met jeugdherinnerin-gen. Conscience had een uitgesproken voorliefde voordit bock .

Bekend is de brief van de wereldberoemde natuur-onderzoeker Alexander von Humboldt aan Conscience,waarin hij zich zeer lovend uitlaat over dims werk enmeer speciaal over Emge bladzijden ult het hock derNatuur . Hij had kunstschilder Gustaaf Wappers, . direk-teur van de Antwerpse Kunstakademie, die toen in Prui-sen vertoefde, verzocht de brief to willen bezorgen aandims vriend en medewerker Conscience, die het ambtvan griffier bekleedde in dezelfde inrichting. Met het in

172

bet Frans gestelde epistel grog ook een portret mee vande geleerde.

a Berlin ce 27 Sept 1 47

Monsieur,

Un grand artiste (met name wappers) qui s' honorede Votre amitie et que l'Allemagne envie a Votre noblePatrie, vent biers se charger de ces lignes .

Elles sont l'expression d'un sentiment d'admirationdue au caractere d'originalite native, de simplicity tou-chante, d'amenite vertueuse qui soot la source des im-pressions que Vous savez produire et dont le reflet ne seperd pas meme daps les traductions plus ou moms heu-reuses. En portant ce jugement de Vos ouvrages, surtoutde ce Boek der Natuer » qui repond si biers a son titre,je me fait l'interprete de cette Allemagne trop longtempsdedaigneuse envers les idiomes dune m€me parentemail modifies par des differences d'organisation intel-lectuelle et physique, difficiles a saisir .

J'ai eu le plaisir de lire moi meme au Roi et a la Reine,au haut de la colline historique de Sans-Souci, quelquesunes des nobles productions de Votre sensibilite, inter-pretees par un Prince de l'Eglise digne de Vous com-prendre. (Mgr. von Diepenbrock wordt bier bedoeld) .On est sftr de plaire daps arse soiree dont Vous f sites lesfrais, Monsieur !

J'ai appris avec arse vive satisfaction que S.M. le RoiLeopold, appreciateur eclaire du vrai merite Vous altdonne une marque de Sa haute confiance, en Vous rap-prochant de ce qu'II a de plus cher (met name Con

173

science's benoeming tot leraar van de koninklijke prin-sen, die hij echter nooit to zien heeft gekregen) .

Agreez, je Vous prie, Monsieur, l'hommage des senti-ments affectueux du Voyageur preadamite de l'Orenoque

et des Steppes d'Asie .

Al. Humboldt . .

Spoedig daarop zou Conscience in Frankrijk aan bodkomen.

In de Parijse Illustration verschijnt in 1 4 eenvertaling van ` Siska van Roosemael ! en in hetzelfdejaar 1 4 schetst de kriticus Saint-Rene Tallandier in dewereldbekende « Revue des Deux-Mondes in bredetrekken de Renaissance flamande en Belgique . . Vandaze renaissance is, naar zijn oordeel, Conscience a l'ex-pression la plus complete . . Na een lovende besprekingvan zijn reeds verschenen werk, kondigt hij aan dat deVlaamse auteur weldra in hat Frans geschreven novellenzal publiceren. Blijkbaar een wensdroom. Overigens zul-len er nag wel enkele jaren over heen gaan, ear vertaaldwerk van Conscience in Frankrijk hat licht zal zien .

Dat de Franse criticus hoof dzakelijk uit liberalebronnen van bij ons geput had, blijkt uit hat fait dat hijten zeerste betreurde dat de romancier in zijn geschrif-ten al to zeer bleak over to hellen naar de demagogicclericale qui trouble et trompe le pays depuis 1 30 . .Alexandra Dumas' schaamteloos plagiaat van Con-

science's Q Loteling ., in 1 53 to Brussel gepubliceerd enwaarover wij hat hierboven hadden, had in Franse lite-raire kringen nogal wat defining doen ontstaan, die even-

174

we! voor onze Vlaamse schrijver publicitair gunstig wasgeweest .

In 1 54 verschijnt dan oak bij de bekende uitgeverMichel Levy to Parijs de eerste reeks novellen vanConscience, onder de titel « Scenes de la vie flamande ..Het zijn « wat een Moeder lijden kan «, de « Arme Edel-man •, de « Loteling • en « Rikke-tikke4ak . . De verta-1mg is van de Gentle universiteitsprof essor Leonwocquier, met wie we straks nader kennis zullen waken .

Het is meteen de doorbraak, niet het mint dank zijTheophile Gautier, deze grootmeester van het woord,aan wie Baudelaire zijn « Fleurs du Ma! . opdroeg. In deMoniteur universe! A van 10 juni 1 54, het officiele

blad van het Tweede Keizerrijk, begroet Gautier Con-science all een geboren verteller en een schilder methet woord, in zijn kunst verwant met de Vlaamse enHollandse intimistische meesters uit de 17e eeuw . « Nousn'hr sitons pas a predire a M. Henri Conscience un longet durable succes ., besluit Gautier.

Hier even een noot in de kantlijn .Het piktureel vermogen van de Vlaamse schrijver trof

ook de rasschilder Vincent van Gogh, getuige dimsbrief uit 1 aan zijn broer Theo, waarin hij het heeftover de Kempense novellen van Conscience

« Sais-tu qu'il y a la-dedans des descriptions de paysage

aver des notes de couleur d'un juste, d'un senti, d'unprimitif de premier ordre ? Et c'est toujours comme cela .

Ah won cher frere, ces bruyeres-'la, de la Campine, c'etaitpourtant quelque chose. .

175

Om to eindigen nog een France echo en wel de uitla-ting van A . de Pontmartin in zijn Nouvelles causerleslitt~raires (1 55). Het is bewondering in de overtref-fende trap Je veux essayer de 1'imiter . Quel honneursi, au haut de mes efforts, on pouvait pendant un quartd'heure, me prendre pour un flamand .

Conscience moet de Parijse uitgevers Calmann-Levyheel wat zilver in 't laatje gebracht hebben, als men be-denkt dat hij vrij vlug tot bun best-sellers gaat behorenen zelfs Charles Dickens en zelfs de wereidveroverendeWalter Scott een heel stuk achter zich last .

De meeste France vertalingen van Conscience's werhzijn van de hand van twee onzer landgenoten LeonWocquier en Felix Coveliers .

Felix Coveliers (Leuven 1 2 - St.-Joost-ten-Node 1 7)was advokaat en heeft enkele toneelstukken op zijnaktief. Hij was echter ook en voorai journalist, verbondenaan het in 1 6 opgerichte dagblad r La Chronique datin de Sint-Hubertusgalerijen gevestigd was en vanwegezijn bijterige toon bij de Brusselaars in de smack vigil .Wereidoorlog I boorde het de grond in .

Coveliers vertaalde, na de dood van Wocquier, enkelewerken van onze romancier, die wel eens hard tegen hemkon uitvallen, als deze met zijn vertaalwerk niet op degestelde datum klaarkwam .

Veruit de voornaamste France vertaler was een vol-bloed Waal, met name Leon Wocquier (Habay-la-Neuve1 21 - Gent 1 64). Hij doceerde recht en wijsbegeerteaan de Gentse universiteit en publiceerde zelf een negen-tal romans en dichtbundels. Zij liggen begraven onder

176

het stof der vergetelheid, wat lang niet het geval is metzijn vertalingen van Conscience's werken, die bij Levyto Parijs tussen 1 54 en 1 66 het licht zagen .

De nonkonformistische Wocquier moet voor velen eenlevende ergernis geweest zijn, doordat hij een ongewenstrelief gaf aan het gladgestreken en oerdeftige • corpsprofessoral de l'universite de Gand » .

Dagelijks kon men de eenzaat aantreffen in het nogsteeds bestaande cafe La Carpe op de hoek van deKortrijksesteenweg en de IJzerlaan, waar hij zich ureaaan een stuk met pen en absint door het oeuvre vanConscience heenworstelde, ofschoon hij al to grote moei-lijkheden behendig wilt to omzeilen. Tusen haakjes hijvertaalde o.m. ook Beets en Van Lennep in het Frans .Dat deze raszuivere Waal grondig het Nederlands be-

heerste in een tijd dat velen van zijn Vlaamse kollega'saan diezelfde universiteit over hun eigen dialekt strui-kelden, de zeldzame keren dat zij er met buiten konden,verdient dat wij hem posthuum een korreltje wierookbranden.

Hij kende een droevig einde. Amper 43 jaar oud, over-feed hij in r Het Strop to Gent. Geestesziek. Was hetde absint ? Wie zal het zeggen. Er blijft zoveel van onzeevenmens en van onszelf voor ons verborgen . Hij zalgeestelijk wel een vagant geweest zijn . Zij zijn van alletijden. Laten wij hem dan ook meewarig gedenken meteen vers nit de kroegliteratuur van de middeleeuwsevaganten • Sit Deus propitius isti potatori (God wezedeze slampamper genadig) .

Een eervolle vermelding verdient stellig de to weinig

177

bekende prof. J. Stecher (univ. Gent, later Luik) . Hoewelstark linksgeorienteerd, waardeerde hij Conscience omdiens volksverbondenheid. In 1 53 vertaalde hij DeBoerenkrijg in hat Frans en publiceerde een verdien-stelijke Histoire de la Litterature neerlandaise en Bel-gique . (1 7) .Als in 1 65 de volumineuze Grand Dictionnaire

Universal du XIXe Siecle van Larousse verschijnt, wordtConscience er in opgenomen en vrij uitvoerig behandeld .Men krijgt hem in eigen Franse belichting to zien. Hoebestaat hat dat een talentvol schrijver als Conscience eenten dode opgeschreven gewesttaal kan verkiezen bovenhat Frans, ja zelfs die taal bekampt ?

En refusant de dormer a ses oeuvres litteraires uneautre forma qua le flamand, en persistant a combattrel'introduction de la langue francaise daps la litteraturede son pays, Conscience noes paralt avoir obei a un pa-triotisme exagere, d'autant mieux qu'il ne doit pass'abuser sur les chances de restauration d'un idiomsabandonne depuis longtemps et non sans raison . Quoiqu'il en soft et grace au bon marche qua nous savorsfaire de notre vanite nationals lorsqu'il s'agit d'uneoeuvre de merits, nous aeons accords droit de cite parminous et une place honorable parmi nos meilleurs roman-ciers a M. Henri Conscience . .

Het lijkt wel erg veal op een poging tot geestelijkeannexatie. Even luisteren nog naar volgende passes . Delaatste volzin is typerend voor de geest van hat haleartikel .

Toes ses livres et nous le constatons malgre le de-

17

darn de Conscience pour notre langue, bien que portanten eux le parfum du terroir et marques au cachet d'uneoriginalite native incontestable, sont francais par bien descotes, n'en deplaise a leer auteur et principalement parle tour vif et rapide du recit, la grace des caracteres, lebrillant des descriptions et l'interet savamment menagede la composition .

C'est pourquoi la 1itt~rature francaise a adopt Con-science, non comme un etranger, mats comme un enfantprodigue longtemps absent du foyer paternel et dont onfete le retour .

Niet alleen in Duitsland en Frankrijk werd Consciencevertaald. Drukken en herdrukken zagen het licht in heelEuropa .

In Engeland verscheen, na herhaalde uitgaven vanbepaalde rowans, het volledig werk van Conscience toLonden, bij Burns en Lambert .Later volgden de Verenigde Staten. Zij brachten een

herwerkte uitgave op de markt, die een ruime versprei-ding kende.Uitgevers in Florence en Modena introduceerden

Conscience in Italie .De Zwitsers lawn hem in een Duitse uitgave, die to

Zurich van de pers kwam .Reeds in 1 50 konden de Zweden Het Wonderjaar

lezen en in 1 53 leef den de Finnen wee met de idyllischgekleurde lotgevallen van De Loteling ~ .

Spanjaarden, Portugezen, Polen, Tsjechen, tot zelfsArmeniers konden Conscience in hun moedertaal lezen .

1.7

Clpvallend is wel dat ook in het buitenland, evenals bijons, de voorkeur van de lezer ging naar a De Leeuw vanVlaanderen ~ . G. Schmook moist niet minder dan 64 Duitsevertalingen ervan op to sporen, 21 Franse, 3 Engelse, 3Poolse, I Finse en 1 in het Esperanto . En dit stukjestatistiek dateert van kort voor wereldoorlog II .

1 0

Literair profiel

Hierboven hadden wij het reeds over twee historischerowans van Conscience g Het wonderjaar en DeLeeuw van Vlaanderen ! . Na een aantal in fitctie wortelen-de novellen to hebben geschreven, zoekt hij weer inspi-ratie in de vaderlandse geschiedenis en in 1 4 verschijntJacob van Artevelde .

Jaren voordien, toen Conscience zijn a Geschiedenisvan Belgie bewerkte, had de figuur van de wijze manvan Gent hem gefascineerd . In het Belgie van toenkeek echter lang niet iedereen met bewonderingnaar de ruwaard op . finder andere niet de sedert langvergeten baron de Stassart, die in een zitting van deAcademie Royale des Sciences et Belles-Lettres be-

weerde dat Jan Breydel en Jacob van Artevelde geed fi-gured waxen, die een goede Belg kon verheerlijken .En de ezelsoren steken door de leeuwehuid, als we ver-der naar onze baron luisteren, die in diezelfde rede dedefinitie geeft van een goede Belg hij namelijk die deeendracht odder de Belgen helpt bevorderen door het

1 1

gebruik van bet Frans, dat naar zijn zeggen, in ons landsteeds meer gesproken wordt .De dwaze uitspraak van de kortzichtige baron heett

Conscience voor immer met een dikke laag verf over-schilderd. Met zijn Jacob van Artevelde heeft hijinderdaad de wijze man van Gent geadeld tot eenVlaamsnationale figuur, die nog steeds bet volksgemoedaanspreekt, terwijl aan baron de Stassart enkel nog inencyclopedieen wordt herinnerd.Vergeleken met r De Leeuw van Vlaanderen is • Ja-

cob van Artevelde • veel soberder, strakker gehouden endaardoor ook lang niet zo populair geworden als deLeeuw. De lief desromantiek moet bet bier afleggen voorde politiek. In menig opzicht heeft de taal aan rijpheidgewonnen. De vaak hortende dialoog, die de Leeuw we!eens ongenietbaar maakt, loopt bier veel soepeler. Velefiguren, zoals die van de hateijke Geeraert Denys envan de Ribaudenkoning Muggelyn zijn naaldscherp ge-etst .De roman werd als een nieuw meesterwerk begroet .

Het Gentse stadsbestuur zond de auteur, als dankbetui-ging voor de opdracht van zijn boek aan de stall, een inbet Frans gesteld schrijven, samen met de oorkonde vanereburger van Gent, eveneens in bet Frans . Bij eenbezoek aan de stall werd Conscience met serenades be-jubeld .

De professor en bibliotekaris van de Gentse umversi-teit, tevens gemeenteraadslid, baron Jules de Saint-Genois, een witte mere! onder de Belgische adel, wantvlaamsgezind en een promotor van de Vlaamse letter-

1 2

kunde bovendien, betitelde in een zitting van de Gentsegemeenteraad bet werk van Conscience als een monu-ment aan de stad. Hij stelde voor een standbeeld op torichten voor van Artevelde en verwierf algemene in-stemming. Maar de regering dacht er anders over . Zijachtte het niet opportuun p, een handzame term uit depolitieke hypocrisie die, nog niet zo heel lang geleden,alle Belgische regeringen met brio hanteerden om zolangmogelijk de Vlaamse eisen in de koelkast der politiekeinertie to bevriezen, in de onuitgesproken hoop dat zijintussen veel van bun vuurkracht zouden verliezen .

Nog even when wij bet bier hebben over De Kerelsvan Vlaanderen ~, dat in 1 71 verscheen en waarin Con-science de wreedaardige strijd van de vrije kustbewonerstegen de feodaliteit schildert. Maar de Kerels over wieConscience bet heeft en die wij nog steeds onze bewon-dering toezingen in bet bekende lied, hebben nooitbestaan .

En deze vergissing gaat terug op de geschiedschrijverKervyn de Lettenhove, die zich liet misleiden door betKerelslied ~, een oud lied, dat door kanunnik Carton

to Brugge werd ontdekt. Men kan bet dan ook Consciencenfet ten kwade duiden, dat hij zich vergiste door eenvergissing van een bekend historicus over to nemen .

Tenslotte ook dit nog de bekende strijdkreet Vliegtde blauwvoet, storm op zee ! die jarenlang de katoliekeVlaamse studentenbeweging zou bezielen, werd doorRodenbach aan de K Kerels van Vlaanderen ontleend .

Plaatsruimte ontbreekt om andere verdienstelijkehi orische rowans van Conscience to bespreken . Hij

1 3

schreef er een twintigtal, die geheel onze nationals ge-schjedenis bestrijken .

Kind van de romantiek, die hat nationals verledenals 't ware opnieuw ontdekte en naar eigen visie en ge-voel kleurde -- ik zou haast zeggen dat zij hat verledenzagen als een gebrandschilderd raam -- voelde Con-science hat aan als een roeping historisehe rowans toschrijven .

Duitsers, Engelsen, Zweden en Nederlanders getuigdendat Conscience als schrijver van geschiedkundige rowansonovertarefbaar was. Dat de vlaamsgezinde Waal LucienJottrand dit neerschreef, most voor de Vlaamse strijderseen krachtig tonicum geweest zijn .

Conscience was veal wear dan een epigoon van WalterScott, een volgeling van Alexandra Dumas, van VictorHugo, van Alfred de Vigny. Bij alle overeenkomst metuitheemse historische romanschrijvers, trilt bij Conscien-ce jets dat hem onvervreemdbaar eigen is, dat bij demeesters die hem tot model dienden nagenoeg geheelontbreekt .Walter Scott en de andere topfiguren in hat genre

streef den in hun werk alleen naar een literaire evokatievan hat verleden. Conscience is veal rijker aan inhoud .Hij wilds en schrijver en volksopvoeder zijn . In dit op-zicht mogen wij zeggen dat hij een tenders-schrijver isgeweest in positieve zin . En in zijn opzet is hij dan ookschitterend geslaagd.Hij heeft nit hat epos van hat Vlaamse verleden de

vonken losgeslagen, die in de barter van de Vlamingenhat beset als yolk heeft doer oplaaien. Zo werd Con-

1 4

Conscience onder de heiboeren. Zo zag het yolk hem. Maardit is niet de hele Conscience. Hij was een veel komplekser

natuur.(Illustratie van Ed. Dujardin nit De Loteling - 1 4 )

science's romantiek een wezenlijk vruchtbare romantiek,zo kregen zijn historische verhalen een levenwekkendeepische kracht, die generaties lang heeft doorgewerkt ennog steeds niet helemaal is gedoof d .

Conscience was een veelzijdig auteur . Want benevenszijn historische romans komt hem ook de verdienste toeto onzent nog twee andere genres to hebben geintrodu-ceerd, die toen in de Westeuropese letterkunde metbrio werden beoefend de landelijke novelle en de stede-lijke zedenroman.

Zelf heeft hij ons in roerende bladzijden verhaaldhoe hij, in de loop van zijn soldatenleven, onder de beko-ring kwam van het droomstille Kempense landschap ener zijn eerste idylle beleefde, later op ontroerende wijzegekristalliseerd in De Loteling ~ .

Het beeld van de stifle Kempen, met zijn aan de gronden geloof gebonden bewoners, de eenvoudigen van harte,is hem steeds als een snort a oase voor de geest blijvenzweven. Als de bitterheid des levees hem tot aan delippen gestegen is, zoekt hij rust en berusting in deverlatenheid van de heide .

Telkens als hij diepgewond en zielsbedroefd is, zoekthij vertroosting in de Kempen. Hij had er reeds een heletijd verbleven in 1 4 , na een zware morele inzinking .Ook in 1 51, na de dood van zijn dochtertje Machteld, involle verkiezingsstrijd, waarin hij door zijn tegenstandersgenadeloos werd bemodderd . Hij nam er steeds zijn in-trek in de landelijke afspanning a Het Keizershof ' (go-denksteen) to Schilde, dat nog bestaat, maar dan geheelverbouwd. Daar ontwierp hij enkele van zijn beste dorps-

1 5

novellen De Loteling ~, K Baas Ganzendonck

Blin-de Roza

De arme Edelman a, Rikke-Tikke-Tak a .Het landelijke bij de schrijver wortelt in oude herinne-

ringen, met name de belevenissen van de soldaatConscience tijdens zijn zwerftochten door het Kempenselandschap. Het voor hem rimpelloze landleven - strakszullen Streuveis en Buysse het heel anders zienspreekt de emotionele en melancholisch gestemde auteurzeer sterk aan .

Uit de voorrede van De Loteling verschenen in1 4 , vernemen wij hoe hij de Kempen en zijn bewonerszag. Hij heeft ze op romantische wijze, ik zou haastzeggen geblinddoekt liefgehad .

Flier spreekt Consciencea Ik bee ziek geweest . . .Dry maanden bracht ik door op de heide .En zoo zyn de dagen myner ziekte verloopen - dagen

van onzeggelyk genot voor myne ziele de tonne tegen-lachen wanneer zy, in voile majesteit, hare eerste stralenover de kimme schiet de natuer afspieden wanneer zyontwaekt en de eerste tonen van den grooten lofzangten hemel zendt heide en bosschen doorwandelen, myneeigen ziel ondervragen - en denken - het levee vankruiden en dieren doorgronden en bewonderen, de zui-vere lucht met voile longen ademen, biyven staen, envoortgaen, en terugkeeren, en luidop spreken in dewoesteny - en droomen van onbegrypelijke schoonedingen van God, van toekomst, van Vlaenderen, vanvrede en van liefde !

En des avonds !

In de oude afspanning onder den

1 6

breeden schouwmantel gezeten zyn met de voeten inde assche, met het oog naer de star gerigt, die daerboven,door het gat van den schoorsteen, my tegenglinstert alsriepe zy jets tot my -- of wet, in eene onbestemdeoverweging, in het vuer blikken en ofzien hoe de vlam-men ontstaen, omhoog willen, zwoegen, kraken, blazenen elkander als met nyd verdringen, om met hare vurigetongen den koeketel to kunnen lekken, -- en denken,dit is het menschelyk levee geboren worden, arbeiden,beminnen, haten, groot worden en vergaen . . . Daerboven vliegt de rook ten schoorsteen uit nets andersvan al tilt kraken en zwoegen ! . . .

En dan weder uit dien Broom opryzen om of to luis-teren wat de dorpelingen elkander zeggen . Eene kleineenge wereld rondom zich zien bewegen, met hare onver-borgen zwakheden en driften in het hart des menschenlezen en er de blootliggende dryfveeren in hare werkingvolgen -- en zich verlustigen in Bit eenvoudig land-leven, door de onverdorven natuer in zulke frisschetoonen gekleurd.

Het is dan ook helemaal niet to verwonderen Bat hetontroerenae, sentimenteel geladen verhaal van DeLoteling indertijd voor velen als Conscience's meester-werk gold .

Al zijn landelijke novellen zijn in dezelfde geestgeschreven. Het dorpsleven wordt door hem arkadischgekleurd, door het prisms van een argeloze poeziegesublimeerd, vaak met goedmoedige spot gekruid, denkaan Bass Ganzendonck ~ . Het zijn tenslotte idyllen, die

1 7

ver of liever boven de ruwe werkelijkheid in de sfeer vaneen schone onwerkelijkheid bloeien .

Zijn landelijke novellen zijn als bloemen zonder wor-tels in de gistende en donkere aarde . Hij wist dat zij erwaren, maar hij wilde ze niet zien. Hij wilde (of hijdurfde) niet doordringen tot het instinktieve, het atavis-tische, het deterministische, de psychische konflikten, dedwanggedachten, de donkere roerselen van het onder-bewuste. Hij Meld het allemaal eenvoudig, ongenuan-ceerd, ongecompliceerd, vaak argeloos .

Op het gebied van de landelijke novelle was Con-science onbetwist een meester en dat werd ook opEuropees niveau erkend. Zijn landelijke verhalen werdenin alle kultuurtalen vertaald en hij kreeg verdiend eenplaats naast de eersterangsfiguren in het genre GeorgeSand, Auerbach, Blicher, Bjornsen, noem maar op . Hetis stellig een niet geringe verdienste, dat onomwondenwerd erkend dat hij de Noordnederlandse vertegenwoor-digers op dit gebied, met name Cremer, Seipgens, VanKoetsveld ver achter zich liet .

Naast zijn historische roman en landelijke novellenzijn daar nog zijn zedenromans ((Hoe men Schilderwordt Wat een Moeder lijden kan a Siska vanRoosemael ~, De Burgers van Darlingen n, waarin dekleine man, de burgerij, de wereld van de handel en deadel aan bod komen . Maar ook hier geen problematiek,wel tendens en gemoralizeer, vaak to dik in de yen . Desociale gisting in Europa en in eigen land schijntConscience niet to hebben beroerd. De gedecideerde stag

1

van de oprukkende sociaaldemokratie heeft in hem geenecho's wakker geroepen .

In de roman van een Gents arbeidersgezin, Bavo enLieveken », verschenen in 1 65, last hij een enkele maalhet licht vallen op de hemeltergende sociale toestandenuit die dagen . Hij ziet ze echter gewoon als een bourgeoisvan toen paternalistisch. De « beati possidentes p moe-ten meer en beter hun plicht doen. Dat de arbeiders huneigen ontvoogding moesten bevechten, komt niet eensbij hem op .

Tekenend voor zijn visie is dat hij Bavo zo spoedigmogelijk de fabriek doet verlaten om klerk to worden inplaats van in eigen milieu de strijd aan to binden voorlotsverbetering. Ook nag dat hij hem verbeten Fransdoet blokken om vooruit to komen in de wereld . Con-science denkt er eenvoudig niet aan hem to doen uit-groeien tot een vechter voor politieke en sociale de-mokratie .

Wellicht deelde hij de mening van pans Pius IX « Dedemokratie is een universele leugen ~ .

Tenslotte nog een woorU over de taal van Conscience,waarover men zich wel eens vrolijk maakt, maar dan tenonrechte. Men mag toch niet uit het oog verliezen datConscience niet kon aanleunen bij een literaire traditie endat Vlaanderen op verre na niet over een volwaardigtaalinstrument beschikte . Hij heeft dan ook zijn Vlaamszelf moeten smeden en gelet op de omstandigheden, ishij daar behoorlijk in geslaagd . Hij schreef een boeken-taal. Hij kon gewoon niet anders, want een beschaaf de,

1

vlotte conversatietaal bestond toen niet . Ook thans staanwe nog niet waar we wezen moeten .

Toch ontbreekt het zijn taal niet aan natuurlijkheid envaak frisheid. Zijn verbondenheid met het yolk en met detaal van het yolk heeft hem behoed voor gekunsteldheiden zinledige retoriek . Wel is zijn woordenschat beperkten primitief, weintg genuanceerd bovendien . Gaarneneemt hij volkse woorden en zegswijzen over en geeftzelfs de voorkeur aan welluidendheid en beeldendekracht boven geijktheid, ook als hij daardoor van degevestigde normen moet afwijken .

Hij aarzelt ook niet nieuwe woorden to scheppen . Hetgebeurt wel eens meer dat zijn taalromantiek hem ver-leidt tot puristische buitenissigheden. Individuen wor-den dan K eigelingen

Maar van niet to onderschatten betekenis is het f eitdat hij, die de Vlaamse letterkunde jarenlang despotischbeheerste, de eenheid van taal met het noorden voor-stond en openlijk het taalpartikularisme van G. Gezelleen andere Westvlamingen laakte !

In zijn taal woekeren de gauicismen overdadig. Geens-zins to verwonderen als we bedenken dat hij enkel eendoor het Frans jarenlang verbasterd instrument ter be-schikking had. Ook wij moeten ons ter zake nog dagelijksop de borst kloppen .

Maar Conscience schreef nit de volheid zijns hartenen zijn taal werd door zijn tijdgenoten in binnen- enbuitenland begrepen . In onze ogen een onaanvechtbaarcriterium .

1 0

Conscience is verleden tijd. Juister gezegd onvoltooidverleden tijd. In de oorspronkelijke tekst wordt hij nietmeer gelezen. Zijn vaak stuntelige taal, zijn verouderdeen onnederlandse wendingen makers de lektuur van zijnwerk voor ons erg moeilijk. Maar in bijgesnoeide uit-gaven vindt hij nog steeds lezers .

Een groot stilist kan men hem met noemen, al zijn erin zijn oeuvre heel wat mooie bladzijden aan to wijzen,vooral dan plaats- en natuurbeschrijvingen, zoals de zons-opgang en het onweer op de heide, die vroeger in alleschoolbloemlezingen voorkwamen, al klinken ze ons thanswat al to plechtig in de oren .

Zuiver literair gesproken, moet hij het in menig op-zicht afleggen bij sommige van zijn tijdgenoten, Do-mien Sleeckx en August Snieders, b.v. Zijn psychologieis al to simplistisch. Nooit dringt hij tot het diepsteinnerlijk door . De rauwe realiteit wit hij niet zien . Omdathij het levers goed wil en schoon, maakt hij het goeden schoon, tegen alle werkelijkheid in.

En toch heeft hij tot aan de tweede wereldoorlog eenpopulariteit genoten, die geen schrijver in onze letter-kunde na hem gekend heeft . Omdat hij was, wat zijntijdgenoten niet waren een levenwekker in de volstebetekenis van het woord, een bezield en bezielend schrij-ver, die vele geslachten tot steun en richtsnoer is ge-weest.

Hij voelde het aan als een roeping zijn diepgevallenyolk tot hoger levers op to voeren. Hij wilde aan degemeenschap, waartoe hij behoorde, een ideaal voor-

1 1

houden . Hij wilde haar hoop wekken, haar schredenrichten en haar wil stalen. Hij wilds zijn yolk bewustmakers van zijn eigen aard en zeden . Hij voelde zich inzijn diepste wezen volksverbonden . Kortom, hij wilds enschrijver en volksopvoeder zijn . Esthetics en ethics. Datwas zijn kategorische imperatief .

Jaar na jaar bedacht hij zijn yolk, dat hem veraf-goodde, met ten minste een boek per jaar. De slagzinhij leerde zijn yolk lezen is meer dan fraaie retoriek .

Het is de erkenning van de kultuurhistorische waardevan zijn werk, dat zijn yolk de drang naar eigen be-schaving en het besef van eigenwaarde in sterke mate enduurzaam heef t bij gebracht .

1 2

In de schaduw van de dood

CONSCIENCE'S LAATSTE BRIEF?

Conscience kende de uitzonderlijke hulde nog tijdenszijn leven gestandbeeld to worden . Ook de zachtzinnigesprookjesdichter Hans Christian Andersen . Aan geenenkele andere schrijver uit de 1 e eeuw werd eendergelijke eer bewezen.

In 1 1, naar aanleiding van het verschijnen van zijnhonderdste boekdeel, werd de volksgeliefde schrijver eenonvergetelijke hulde gebracht . Wat haar een emotionelewaarde verleende, was het feit dat zij de spontaneuiting was van de dankbaarheid en de verering vangars een yolk, dat geheel alleen de kosten ervan wensteto dragen en iedere officiele toelage afwees .

De Conscience-hulde to Brussel, op 25 september1 1, was dan ook een hoogdag in de geschiedenis vande Vlaamse herwording. Eensgezind en vrij van elkkritiach voorbehoud, werden de onschatbare verdienstenvan de levenwekker van ons volksbewustzijn in een

1 3

grandioze manifestatie geprezen. Tussen haakjes totde Nederlandse delegatie behoorde o .m. Willem Kloos .

Conscience's slotwoord was een belijdenis van volks-verbondenheid, die ook nu nog ontroert

lk ben geen vernuft, maar gij, Vlaamsche mannenen vrouwen, gij bemint mij . .. omdat mijn hart en uwhart altijd eenstemmig hebben geklopt omdat ik inmijn werken teruggaf, wat uw hart voelde, omdat wijaltijd hetzelfde streven hebben gehad omdat mijnwerken in onze moedertaal hebben geschetst uwe liefdetot de moedertaal, uwe deugden, uwe echtelijke trouw,en omdat ik u altijd heb geeerbiedigd tot in de minstemijner schriften .

De dag tevoren had de gemeenteraad van Antwerpenmet algemeenheid van stemmen het besluit getroffenhaar grote zoon blijvend to huldigen . Een afschrift vandit besluit, in Plantijns drukkerij op perkament gedrukt,werd de gevierde door zijn vriend Jan Van Beersoverhandigd .

Het gebaar trot hem diep, temeer daar het uitgingvan Antwerpen, de stad die hem zo na aan het hart lag.

Het dokument luidde

1 . - Aan de oostelijke gevel der nieuwe stadsbiblio-theek, tegen de put-trap, op het Jezuietenplein in aan-bouw, zal, in naam van de bevolking van Antwerpen,op stadskosten, Hendrik Conscience's standbeeld wor-den opgericht

1 4

2. - De plaats, waar dit beeld moet verrijzen, wordtvan heden of Conscienceplein genaarr d

3 . - De straat, lopend aan de westzijde, langsheende Volksbibliotheek, zal Leeuw - van - Vlaanderenstraatheten

4. - Op het huffs, waar Hendrik Conscience geborenwerd, Pompstraat, zal een marmeren gedenksteen wor-den aangebracht, waardoor het yolk aan deze heuglijkegebeurtenis wordt herinnerd

5. - Het raadslid Jan van Beers, vergezeld door deleden Max Suremont, Th. Markelbach, N. J. Cuperus,A. Michiels en F. Gittens, wordt gelast op de feestelijk-heden, de 25e september to Brussel, ter ere van HendrikConscience ingericht, mededeling to geven van ons dithuidig besluit .

A1dus gedaan to Antwerpen op het Stadsraadhuis, inzitting van 24 september 1 1 .

De Burgemeester - Voorzitter,Leopold De Wael.

Op bevelDe Secretaris,De Brauwere .

De stall Antwerpen belastte beeldhouwer Frans Jorismet de uitvoering van het standbeeld .

1 5

De gezondheidstoestand van de schrijver, die de laat-ste jaren reden tot bezorgdheid had gegeven, kendeeen plotse inzinking. Dit gebeurde op 5 juni 1 2 .Conscience had die dag zijn dochter bezocht, gehuwdmet de dichter Gentil Antheunis, die to Halle bij Brus-sel het ambt van vrederechter waarnam. Hij voeldezich onlekker en liet zijn avondmaal onaangeroerd .

Hij trok zich terug in zijn studeervertrek om eenbrief to schrijven aan zijn schoonzoon . Plots kreeg hijhet zo benauwd dat hij met geweld het venster open-trok, zodat zijn vrouw opgeschrikt toesnelde. Zij vondhaar man krachteloos tegen het raam aangeleund. Haas-tig ontstak zij licht en stelde met ontzetting vast dateen ernstige bloedspuwing hem overvallen had.Dr. Thiriard, een vriend van de lijder, was spoedig

ter plaatse. Zijn diagnose sloot alle hoop uit nog enkelemaanden, in het gunstigste geval nog een jaar, had dezieke to levee .

Wel geraakte Conscience nog to been, kuierde in zijntuin en grog een zeldzame keer ook nog uit. Maar zijndagen waxen geteld. Hij verviel zienderogen en gevoeldezich tenslotte zo zwak dat, toen beeldhouwer Joris hemverzocht een paar maal to willen poseren, hij dit slechtsenkele minuten kon uithouden .

De onthulling van het beeld was voor velen een pijn-lijke teleursteiling. Algemeen had men verwacht depopulaire schrijver in voile levensbloei en in een snortgeestelijke vervoering voorgesteld to zien en men kreegeen uitgeputte, ziekelijke Conscience to aanschouwen .A1 to realistisch had de beeldhouwer zijn model weerge-

1 6

~~~~v_~~

.

-

geven en men heeft er hem dan ook achteraf vaak eenverwijt van gemaakt .

De onthulling zou plaats hebben op 13 augustus 1 3 .Maar Conscience beyond zich toen in een zulkdanigetoestand van uitputting, dat hij de uitnodiging tot hetbijwonen van de plechtigheid moest afwijzen .Aan een van zijn goede kennissen, de toen bekende

zangeres Valentine De Give - Lidelier, woonachtig aande Meir to Antwerpen, en die hem verzocht had bij diegelegenheid haar gast to when zijn, schreef hij eenbrief, die wij hier of drukken .

Brussel, 3 augustus 1 3 .

Hoogwaarde Mevrouw,

Ik ben u van harte dankbaar voor uw vriendelijkeuitnodiging, welke ik, helaas, evenwel niet kan aan-vaarden. Mijn toestand is weinig of niet verbeterd, ikben nog zo zwak, dat ik geen minuut lang op mijnbenen kan staan zonder met pijnlijke vermoeidheidineen to zakken. Daarenboven de aandoeningen en ont-steltenissen, noodzakelijk aan mijn bezoek to Antwer-pen verbonden, zouden al to gevaarlijk voor mij zijn .Laat ons dus de ij dele hoop verzaken dat ik, op 13

deter, de onthulling van mijn beeltenis zou kunnenbijwonen het is volstrekt onmogelijk .

Vergeef, bid ik U, de kortheid van deze brief hetis mij verboden to schrijven .

Uw nederige en verkleef de dienaar,Conscience .

1 7

Enkele waken later, op to september, stierf Con-science.

V6Gr wereldoorlog II ontdekten wij daze brief in betatelier van beeldhouwer Vereycken. Hij bewoonde toenbet than gesloopte kasteeltje Het Posthof a (in debuurt van hat station Berchem - Antwerpen), en aldusgenaamd omdat hat landgoed in 1543 ward aangekochtdoor Antoine de Tassis, van hat bekende geslacht derTassis, dat gedurende eeuwen hat monopolie bezat vande postdienst binnen de grenzen van hat Keizerrijk ende Nederlanden .

De beeldhouwer, die hat waardevol souvenir gekre-gen had van de letterkundige Van de Venne, die Con-science had gekend, moist ons echter niet to vertellenhoe Van de Venne in hat bezit ervan gekomen was .Het moat in ieder geval toebehoord hebben aan

iemand die Conscience zeer na stond, want een pieteits-volle hand had samen met een haarlok van de auteurhat dokument ingelijst en onderaan genoteerd Dit isde laatste brief door Conscience geschreven

Dit flu is onjuist . Ger Schmook, toen nog konservatorvan hat Archief en Museum van hat Vlaamse Cultuur-leven, deelde ons mee dat, na de brief aan mevrouwDe Give - Lidelier, nog negen brieven van zijn handbekend zijn . Een fotokopie van hat waardevolle doku-ment berust in hat Archief van hat Vlaamse Cultuur-leven to Antwerpen .

1

Rouw in alie Vlaamse harten

Op 10 September 1 3, omstreeks vijf uur in de na-middag, stierf Conscience. Er is wellicht geen rouwgeweest die de Vlaamse gemeensebap dieper heeft gevoeld den deze, wijl hij haar trof in het hart, want Con-science bezat haar lief de en verering .

In zijn testament had hij de wens to kennen gegevento rusten in de Antwerpse geboortegrond, die hij metromantische vertedering had liefgehad . Antwerpen,Antwerpen. . . • waxen de laatste woorden die van zijnversteende lippen vielen .De gemeenteraad van de Scheldestad, bij hoog-

dringendheid bijeengeroepen, nam volgende besluiten,op voorstel van burgemeester Leopold De Wael, Jan VanBeers en Jan Van Rijswijck

De begrafenis van Hendrik Conscience zal op stads-kosten aanstaande zondag pleats hebben op het Kiel-kerkhof, op een nader to bepalen uur . Een familiekelderzal op bet Kielkerkhof gebouwd worden, op de pleatsvoor dergelijke kelders voorbehouden .

1

Een bijzondere lijkwagen zal gemaakt worden opstadskosten, evenals vroeger gebeurd is bij de plechtigebegraf enis van baron Leys.

In de hoofdkerk der stad zal de doodsklok geluidworden, to beginners van heden, tot na de afloop vande lijkdienst, welke donderdag to Brussel zal plaatshebben .

•

De vlag zal halftop gehesen worden op de torenvan het Stadhuis .

•

Er zal een nationals inschrijving worden geopend,om een monument op het graf van Conscience to zetten .

De burgemeester De Wadl en de heren Van Beersen Van Rijswijck zijn gelast al de nodige maatregelento nemen om de plechtigheid van Zondag to regelen .

Afgevaardigden van de Raad zullen Donderdag delijkdienst to Brussel bijwonen .

De regering had besloten de gevierde schrijver metnationals eer to begraven. Op 13 september had metgrote plechtigheid en onder geweldige toeloop de kerke-lijke rouwdienst plaats in de Sint-Bonif aciuskerk toElsene, gevolgd door de voorlopige teraardebestellingop de begraafplaats aldaar .Drie dagen later, op zondag 16 september, in de

namiddag, had de definitieve begrafenis plaats toAntwerpen .

Reeds van in de eerste ochtenduren heerste in destad een buitengewone drukte . Treinen brachten nit allehoeken van het land groepen en personen aan, dieConscience een laatste hulde wilden bewijzen. Aan alle

200

GELOOFD Z1i JEiUS-CHRISTUS I AMEN .

1-

De Burgemeester van Antwerpen, vervult eenen droe-ven plicht, met aan zijne medeburgers tae laten weten,dat Antwerpens beroemde zoon

HENDRIK CONSCIENCE

gisteren to half zes 's namiddags, to Brussel over-leden is .

A ntwerpen, den l lden September 1 3,

Op de muren van de stall Antwerpen werd in een rouw-omrande of fiche de dood van H . Conscience aangekondigd .

ethtUelebel- en Zaliger ~rbadjtrniese

~'AN

Ii ENDRIK CONSCIENCEsct+rar nuor cay

loufvrouw MARIA PEINEN,

IiESTlElllJEft VAN 'T KONINKLIJK MUSEUM DEli

IIEELDENDE KIlNSTEN TE LRUSSEL

(~luu0 1FF1GIEII VAN I LEOPOLDSOHDER, EN/ .

LID DER KONINKLIJEE ACADEMIE

1,rU (D DI H MAATSCIIAPPIJ VAN NEDEIlI ..4`DSCIIE

LETTEFIKUNDE

I)nl wl I TEll IIOOGE SCHOOL VAN LEI VEN, EN'1. .

CF E%F s ARIloNDISsF MENTS-COMMISSARIS

EEnvooRLJ'I'TER DES

(,ENooTsCHAPS DER SCHOONE KUNSTEN

\!EDESTrcIITEII EN, EEIIV0OIIZIT'lEII VAN HET

LETTERKUNDIG GENOOTSCHAP, ENZ .,

TE KBRTRIJH ENZ., ENZ .

Die, geboren to ANT WERPEN, op den December1 12,

godvruchtigiijk in den eere overleed, to E,LSE,NE,,under Bruuel,

op den 10 September 1 3,roorsien ray al de RecAten van once Moeder

de Xeiltige Kerke .

R. I . P.

lkj nas hegaaId van God, den Geeer en den Nemer

Gad gal, Gal earn Item es maar, wijl Hij anzer aan,

nmslraalde Vlandeeland - floe prachlig' - het geschemer

pan,rein Geesl, ~!ie,'al eon heaide, cpiegelglas,

ll .l •c hnune, en 't nine, in hung- en w .jder n•e rei l rcnortrnd,

aa anged,islerd en eerrnkkend iced •rga(!

)lrn ~.eqt Ilis niet saner, en, rijnc seen ken kiannend

aen chnnnl torn h i ~lnns den werknnsns deist,, graf .

N en, hint is Hij Gii inner neon, sag is IJij genes

aeOr u, 'l gel,,,, blindn •r.ijns Zelf, i,, crij en ,,ask,

ran hepan self, can al dal ants in !I m mocht Hecen

~ In pard.che k,askheid or grandee menschcndsnang ., .'

l,un5eien(.'e 'ii, nng Fats (ind , C'nscienc' heft s'e(~rgeger'en ,

aan lid en can 'rijn Vulk , ant op den laaklen Jag

ei,, i Ilaj aad'rea land ,inns cal ll j ee0Nig keen ,

Ji,' bidden, zoo ass Ilij, met ass, to bidden pang!

Zij zu~len hem Diet hebben!

Vlanderen, den Leeuw!

Fug. Beyaert, Kortrijk.

Bidprentf a van H . Conscience, uitgereikt op de rouwdtenstin de Sint-Martinuskerk to Kortrijk op 2 oktober 1 3

Gezelle schree f de gedachtenis .

openbare gebouwen en aan de meeste huizen hingende vlaggen halfstok .Omheen het beeld van Conscience, pas een maand

tevoren onthuld, sluierde rouwkrip en aan zijn stoelhad men een krans met immortellen opgehangen . HetZwart Paard aan de Paddengracht (thans Prinsesstr.14), eens het stamlokaal van de debuterende schrijveren tevens de zetel van het artistiek - literair cenakel,waar de opkomende romantics voeling zochten met el-kaar, was met rouw behangen door de buren, die eenrouwkrans hadden gekocht en de begrafenis bijwoon-den .

Van aan het centraal station tot aan de begraafplaatsop het Kiel, over een lengte van vijf km, waxen debrandende gaslantaarns omf loerst en alle winkels ge-sloten. De grote hal van het centraal station was totrouwkapel ingericht. Langs de De Keyserlei stonden detroepen opgesteld om de krijgseer to bewijzen, wantde afgestorvene was groot-officier in de Leopoldsorde .

Te half drie stoomde de trein met het stof f elijk over-schot van Conscience het station binnen. In de rouw-kapel werden de schoonzoon van de overledene, dichterGentil Antheunis en diens zoontjes Karel en Hendrikontvangen door gouverneur Pycke en burgemeester DeWad, die hun deelneming betuigden in het smartelijkverlies .

Het was een aangrijpend ogenblik toen de zware kist,door acht mannen gedragen, het station buitenkwam .Eresalvo's knalden, klaroenen schalden plechtig, detroepen presenteerden de wapens, terwijl de ingetogen

201

menigte eerbiedig het hoof d ontblootte . Toen de lijk-stoet in beweging kwam, brak uit alle kerktorens eenbronzen klaaglied los .De helft van de regimenten, to Antwerpen in garni-

zoen, namen deel aan de plechtigheid . Af delingenbereden rijkswacht en artillerie openden de stoet, om-lijst door linietroepen.

De eerste lijkwagen, die het stoffelijk overschot be-vatte, was monumentaal van afmetingen. Men had hemzelfs lager moeten makers daar men had vastgesteldgelukkig bijtijds- dat hij niet onder de Kielse poortdoorkon. Hij was overdekt met het lijkkleed, dat overde kataf alk van Maria - Theresia had gehangen bij haarplechtige uitvaart in de katedraal . De tweede wagers zageruit als een bloemenpiramide, samengesteld uit dekransen en garven, die Conscience's lijkkist bij de lijk-plechtigheid in de hoofdstad hadden bedekt.

Een of deling politie opende de optocht, gevolgd dooreen groep tamboers, de twee muziekkorpsen van deburgerwacht en een groep weesjongens, die de vlaggendroegen van de verschillende landen, waar het werk vanConscience door vertaling bekend was .

De stoet bestond uit vier afdelingen, telkens geschei-den door een dekoratief paneel . Het eerste luiddes Het Vlaamse Land aan Hendrik Conscience ~ . Daar-achter kwam het muziekkorps der jagers, gevolgd doorvier weesjongens, die de kunstig gesmede krans droe-gen, welke het Komitee op het graf neerleggen zou .

In dichte rijen golfden de afgevaardigden van deopenbare en artistieke lichamen de voltallige ge-

202

meenteraad met burgemeester Leopold de Wael aanhet hoofd, de senatoren en de volksvertegenwoordigersvan het arrondissement Antwerpen, de leden van deBestendige Deputatie en van de Provincieraad, de Aka-demie van Schone Kunsten met haar staf dragers inuniform, talrijke kulturele en artistieke verenigingen uithet Vlaamse land .Wij laten hier een opsomming volgen en dan

slechts van de voornaamste kunstenaars die Con-science naar zijn ultieme rustplaats vergezelden, omdatwij hem aldus gelokaliseerd zien in de ruime kring vanzijn tijdgenoten - kunstbroeders, waardoor wij meteeneen konkreet beeld voor ogen krijgen van wat er inVlaanderen aan artistiek vermogen leef de in het laatstekwart van de 1 e eeuw.

Letterkundigen Lodewijk De Coninck, Julius DeGeyter, Jan de Laet, Victor de la Montagne, Amaat DeVos, Emmanuel mel, J. Nolet de Brauwere van Stee-land, Domien Sleeckx, August Snieders, Raimond Stijns,Jan Van Beers, Julius Vuylsteke .

De franstalige letterkunde was vertegenwoordigd doorAntoine Clesse, Georges Eeckhoud en Camille Lemon-flier .

De kunstschilders waren talrijk opgekomen . Wij cite-ren slechts de voornaamste Emiel Claus, Albrecht DeVriendt, Louis Gallait, Willem Geets, Victor Lagye, RikSchaef els, Joz. Stevens, Piet Verhaert en Theodoor Ver-straete .

Onder de beeldhouwers heel wat namen met klank

203

Paul de Vigne, Juliaan Dillens, Ch . August Fraikin, JefLambeaux en Constantin Meunier .Tenslotte de toenmalige sieraden van de toonkunst

Peter Benoit, Frans Gevaert, Gustave Huberti, KarelMiry (de toondichter van de Vlaamse Leeuw), EdgardTine! en Florimond Van Duyse .

De drie andere afdelingen van de stoet, samengestelduit zowat tweehonderd volksmaatschappijen van alleslag en kleur, werden voorafgegaan door de volgendezinrijke teksten

R Gij zult uw Vaderland beminnen, zijn Taal en zijnRoem s .

Hij leerde zijn Volk lezenHij stelde paal en perk aan de verbastering

Honderden kransen uit alle hoeken van Vlaanderenen zelfs uit het buitenland werden in de optocht mee-gedragen bloemstukken van waarde naast eenvoudigekransen van purperen heidekruid . De prachtkrans vande Zuidafrikaanse republiek Transvaal, geflankeerddoor twee Zuidafrikaanse vlaggen, maakte diepe in-druk.

Achter de bloemenwagen volgden de f amilieleden, deburgerlijke en militaire overheden, het bestuur van deKoninklijke Akademie van Belgie, waartoe Consciencebehoorde, hot bestuur van de Antwerpse Cercle Artis-tique enz. De koning van Nederland had zich eveneenslaten vertegenwoordigen.

Vier knapen, die een indrukwekkende krans van eike-loof droegen, omslingerd door een geknakte rozetak,

204

gesmeed door kunstsmid Wuyts, gingen de volksmaat-schappijen vooraf, die bloemstt ikken van viooltjes enrozen droegen. Het kunstgenootschap r Wees U zelf hadears reusachtige krans van heidebloemen gevlochten,simbool van Conscience's liefde voor de Kempen, diehem zijn mooiste bladzijden had ingegeven .

Toen de kop van de stoat de Kielse poort bereikte,boven dewelke soldaten opgesteld stonden die hat ge-weer presenteerden, was de staart nog maar aan hatstadspark, vijf km daar vandaan . Een ontzaglijke menig-te verdrong zich langs de doortocht. Tot zelfs de dakenzagen zwart van hat yolk.

Om de plechtigheid bij het graf ears ordelijk verloopto verzekeren, had men de begraafplaats vanaf dertienuur doers ontruimen. De massa werd op afstand ge-houden door ears indrukwekkende politiemacht, ver-sterkt door linietroepen .Toen bij de ingang van de begraafplaats de lost uit

de lijkwagen werd getild, knalde een laatste salvo . Nabijhat voorlopige graf, waarin Conscience's stoffelijk over-schot verblijven zou tot de grafkelder was voltooid, hadmen een amfiteatervormig verhoog opgetimmerd, waaropde kransen en bloemstukken warden gestapeld Men teldeer 135. Nadat de familieleden en de hoogwaardigheids-bekleders rondom de kuil geschaard stonden, Monk hatultieme vaarwel .

Achtereenvolgens voerden hat woord burgemeesterLeopold De Wael namens de stad Antwerpen Jan vanRijswijck namens het Willemsfonds en de .cVlaamseVrijzinnige Vereniging * Julius Hoste, de testament-

205

uitvoerder van de afgestorvene hoofdinspekteur Vander Cruyssen namens de vrienden en de LetterkundigeKring van Kortrijk a J. Schoiers namens de Neder-duitse Bond n van Antwerpen Pol de Mont namens betkunstgenootschap Wees uzelf Desire van Spilbeecknamens het tijdschrift « De Vlaamsche School en Nelisnamens de Vlaamsche Broederbond van Brugge .

Een symbolisch gebaar besloot de droeve plechtigheid .Uit alle gewesten van het Vlaamse land traden afge-vaardigden tot bij de kuil en lieten een handvol aarde,uit bun streek meegebracht, op de kist neervallen .

Het proces-verbaal op perkament, in de lijkkistgesloten, luidt K Hier rust het stoffelijk overschot vanHendrik Conscience, Vlaanderens grote Dichter, geborento Antwerpen, den 3den December 1 12, overleden toElsene, den 1 Qn September 1 3. Als edel mens wiltbij rein to leven en rein to sterven . Zijn verhevenegedacbten, zijn edele gevoelens, zijn glinsterende waar-heden, zijn liefdevolle scheppingen volgen overal zijnenschonen naam, goddelijk en onsterfelijk. Waren aan-wezig bij de lijkkisting, de ondergetekende getuigenJulius Hoste, Emmanuel Hid, Xavier Havermans, Smae-len a .

Naar aanleiding van zijn afsterven werden heel watgelegenheidsverzen gewijd aan Conscience . Ook GuidoGezelle herdacht hem in een gedicht, dat bij opnamin zijn aa nzienlijk vermeerderde bundel Kerkhof-blommen die in 1 bet licht zag. We laten bet biervolgen, omdat bet zo goed als niet bekend is en men

206

er uit leren kan dat onze pure dichter ook slechte verzenschrijven kon .

I XXIX

HENDRIK CONSCIENCE

3 Dec. 1 12 t 10 Sept . 1 3.

Hij was begaaf d van God, den Gever en den NemerGod gaf, God nam hem ons maar, wijl hij onzer was,omstraalde Vlanderland

hoe prachtig ! - hetgeschemer

van eenen Geest, die, als een helder spiegelglas,het schoone, en 't nine, in hoog- en wijder wereld

j woonend,ons ongeduisterd en verrukkend wederga f !

Men zegt Hij is niet meer, • en, zijne werken[kroonend,

aanschouwt men hopeloos des werkmans duister graf.Neen, hier en is hij niet neen, weg is hij, gerezenweer in 't geboorteland zijns zelfs nu vrij en yank,zoo hopen wij, van al dat ooit in hem mocht wezen,van aardsche krankheid of geleden menschendwang !

Conscience ontvong van God, Conscience hee f tj weergegeven,

win God en aan zijn Volk, tot op den laatsten dagen, is hij andren dood, ons zal hij eeuwig leven,die bidden, zoo als Hij met ons to bidden plag !

207

Conscience's Iaatste rustplaatsNa de begraf enis van de volksgellef de schrijver, ont-

stond bij zijn vereerders het plan om op zijn laatsterustplaats een waardig gedenkteken op to richten.

Met dat doel kwam, op initiatief van Jan van Beers,reeds op 26 okt. 1 3, een komitee tot stand, waarineen gelijk aantal katolieke en vrijzinnige Vlamingenverzocht werden zitting to nemen, met de uitgesprokenbedoeing de nagedachtenis van Conscience buiten depolitieke branding to houden, welke in die tijd allesdreigde to overspatten .Jan van Beers en Jan de Laet namen het voorzitter-

schap waar. In het hoofdkomitee zetelden o .m. EdwardCoremans, de kunstschilders Piet van der Ouderaa enDujardin, vader De Beucker, August Snieders, PeterBenoit, Mane Rosseels, Lambert Van Rijswijck, archi-varis Van den Brande, Julius De Geyter, Pol de Mont,vader Corvette en Max Rooses .

wijkkomitees werden opgericht, waarvan de leden vandear tot dear gingen om de penning van de mindere

20

man in to zamelen. In de voornaamste steden vanVlaanderen en in Amsterdam waren plaatselijke komi-tees bedrijvig. Heel wat gemeentebesturen verleendentoelagen .

Op 1 juni 1 5 beschikte men reeds over een somvan 21.000 fr., een aanzienlijk bedrag voor de tijd . Eenwedstrijd werd uitgeschreven . De bekroonde zou met deoprichting van het praalgraf worden belast mits eenereloon van 20.000 fr .

De 33 ingediende ontwerpen werden tentoongesteldin een zaal van het Museum voor Schone Kunsten (toennog aan de Venusstraat gevestigd. Het ontwerp vanbeeldhouwer Joris, die drie jaar tevoren het beeld vanConscience voor de stadsbibliotheek had ontworpen,werd bekroond .Van Beurden bekwam de tweede plaats. Als motief

had hij de a Drie Zustersteden gekozen met het borst-beeld van Conscience . Het ontwerp van Jef Lambeaux,die derde gerangschikt werd, voorzag een hoge Egyp-tische piramide met ingewerkt medaljon van de schrij-ver en bekroond met een jammerende leeuw Vlaan-deren weent. Omheen het gedenkteken vier palen, metkettingen verbonden.

Karel Steyaert van Gent goot de bronzen gedeeltenvan het bekroonde grafmonument . Enkel de leeuw, die2 m 5 lang was bij 1 m 0 breed, woog eventjes11.000 kilo .Met de hardstenen stukken had men heel wat moei-

lijkheden. Toen ze aankwamen voor de Boomse Poort,waaronder men door moest om de begraafplaats van het

210

Kiel to bereiken, bleek de brug niet bestand tegen ditenorme gewicht. Eerst dacht men erover een beroepto doen op de werklieden uit de steengroeven van Zin-nik om de geweldige blokken, die enkele duizendenkgr wogen, door uitholling lichter to waken . Tenslottekwam het voordeliger uit de zwaarste blokken dan maarover Wilrijk om to leiden . De lichtere stukken geraak-ten zonder ongeval over de brug .

Op 1 september 1 6 had de plechtige onthullingplaats. Vanuit de verste hoeken van Vlaanderen warende vereerders van Conscience opgekomen . Alle officielegebouwen en talloze partikuliere woningen waren be-vlagd .De stoet werd gevormd aan het Atheneum en hij

strekte zich uit van het Victorieplein, langs de Osy- enVan Maerlantstraten, het Sint-3ansplein en verderop, totaan het station der dokken, richting Kiel .

In de feestzaal van het Atheneum liet archivarisGenard het Gulden Boek ondertekenen door de perso-nen, die bij het overdragen van het gedenkteken aande stad Antwerpen rechtstreeks betrokken waren . Daarwerd ook aan de maatschappijen, die met hun vaandelaan de plechtigheid deelnamen, een bronzen gedenk-penning overhandigd, ontworpen door M. Vermeire .

De maatschappij De Vereerders van Conscience ~,gevestigd in het lokaal K Het Zwart Paard ~, Prinses-straat, waar de Vlaamse schrijver zijn eerste werk voor-las, had voor de gelegenheid haar lokaal tot rouwkapelingericht, versierd met het borstbeeld van de beroemdeauteur. Talrijke herin.neringen, door de f amilie Con-

211

science afgestaan, waren er tentoongesteld . De hele dagdoor kwam er druk bezoek.

Even over twaalven zette de stoet zich in beweging .Op heel de lengte van de doortocht verdrongen zichdichte rijen toeschouwers, die ingetogen de grootseoptocht in ogenschouw namen. Aan alle ramen en bal-kons zwermden kijklustigen .

De feestelijke hulde mocht niet worden versomberddoor rouwstemming en elke vorm van treurmuziek werddan oak onverbiddelijk geweerd. Alle kerkklokken ende beiaard sprankelden hun bronzen jubel over dezonnige stad. In de verte dommelde met regelmatigetussenpozen het kanon dit was de hulde van de Neder-landse rederij Van Maanen - Van den Broeck aan deVlaamse schrijver. Voor de gelegenheid had zij haarstoomboot de « Hendrik Conscience ~, feesteijk bewim-peld en bevlagd, naar onze haven doen afvaren en terhoogte van het Kiel gemeerd .Omstreeks halftwee bereikte de stoet de begraaf-

plaats. Voor het graf stonden enkele stoelen, waarop o .a .plaats namen dichter Gentil Antheunis met zijn vrouw,de dochter van Conscience en Le Roy, schoonbroer vande Vlaamse schrijver.Na een toespraak van Max Rooses, die de werkzaam-

heden van het hoof dkomitee schetste, viel het doek .In naam van het gemeentebestuur nam burgemeesterDe Wad1 het gedenkteken in ontvangst .

In klassieke stijl opgevat, bestaat het uit een achtmeter hoge blauwstenen zuil, aan de voeten waarvanConscience op de lijkbaar uitgestrekt ligt, gewikkeld in

212

ovLuisterrijke begrafenss van Conscience to Antwerpen

ov 16 sevtember 1883 . Naar een tekenina van H. Seahers .

de landsvlag en bewaakt door de Vlaame leeuw. In deplooien van de vlag schittert in golden letters de profe-tische waarschuwing Gij zult uw Vaderland beminnen,zijn Taal en zijn Roem ~ .Kamerlid Jan de Laet Meld een hooggestemde

gelegenheidsrede, waarin hij wees op de uitzonderlijkeverdiensten van de grote Vlaming.

Het was twee our toen een machtig koor, krach-tig gesteund door een orkest en bazuingeschal, deR Conscience - Cantate aanhief, door Benoit voor degelegenheid gekomponeerd op een ontroerende tekst vanVictor de la Montagne . Benoit dirigeerde en stood pre-cies op dezelfde plaats, waar hij later zoo begravenworden .

De plechtigheid besloot met een defilee van de tal-loze maatschappijen, gekomen uit de verste hoeken vanhet Vlaamse land, om de nagedachtems to huldigen vande man, die zijn yolk profetisch de weg had gewezennaar de horizon van de wederopstanding .

213

Inhoudstafel

De orders van Conscience 11Het cenakel van de Vlaamse romantiek

Het Zwart Paard23

De bijbel van de Vlaamse wederopstandingDe Leeuw van Vlaanderen

33

Conscience een politieke agitator? 45Conscience gecensureerd

Liefde . . . met wijwater verdund55

Eerbetoon en harde klappenConscience ridder en prof esseur agrege

65

Conscience dichter van karamelleverzen 73Conscience bemodderd in verkiezingscampagne 7Dumas plagieerde schaamteloos ConscienceGouden kevie, gouden kerker. . . 105Het gezin Conscience 113Hildevert Conscience, de verloren zoon 12Conscience in geldnood 141Conscience een vrijgeest ? 147Conscience, de onvermoeibare zwerver 157Conscience internationaal 16Literair profiel 1 1Conscience's laatste brief? 1 3Rouw in alle Vlaamse harten 1Conscience's laatste rustplaats 20

D/1 74/0166/ 0

Drukkerij N .V . De Vlijt - Gazet van Antwerpen 2000 Antwerpea