Bladerboek Inleiding Social Work

Producthuisstijl omslag • Arienne de Boer, studio Pietje Precies | bno, HilversumFormaat 17 x 24 cm

InleidingSocial WorkVanuit internationaal perspectief

Willem Blok

InleidingSocialW

ork•Vanuit

internationaalperspectiefWillem

BlokSocial Work is een zinvol en nuttig beroep. Zinvol voor mensen die zorg of

hulp nodig hebben. Nuttig voor een samenleving die mensen bij de les wilhouden, bij elkaar wil houden en gelijke kansen wil bieden. Het moderne,professionele Social Work, zoals wij dat in Nederland kennen, bestaat alméér dan 100 jaar en wordt vrijwel overal ter wereld uitgeoefend.

Vanuit een brede, internationale en maatschappelijke invalshoek wordt delezer op hcial Worker, met de professionele context waarin dit plaatsvindt enmet de maatschappelijke ontwikkelingen die zich in en rond Social Workvoltrekken.Het belang van een internationale benadering spreekt haast voor zich in eenwereld die steeds kleiner en eenvormiger wordt en waarin men steeds meerafhankelijk van elkaar wordt. Social Work heeft een internationale identiteit,gemeenschappelijke uitgangspunten, gedeelde normen en een gezamenlijke‘body of knowledge‘.

Het boek is herkenbaar en bruikbaar als inleiding, maar biedt tegelijkertijdook stof tot nadenken over het beroep en de eigen visie daarop. Naastgangbare theorieën en begrippen, bevat het boek ook originelebeschouwingen en actuele onderwerpen. De rijkelijk aanwezige figuren envoorstellingen ondersteunen, verhelderen en verlevendigen de tekst.

Het boek is bedoeld voor studenten (WO en HBO) en voor degenen dievanwege hun beroep of uit interesse meer van Social Work willen weten omhet beter te kunnen plaatsen.

Willem Blok studeerde sociologie, sociaal werk en management in Leiden enDen Haag. Hij was jarenlang social worker, projectontwikkelaar enprojectmanager. Hij is sinds 1992 als senior docent verbonden aan deNoordelijke Hogeschool Leeuwarden. Hij heeft veel internationale ervaring,onder andere als projectontwikkelaar en projectmanager in Polen en alsgastdocent in verschillende andere landen.

ISBN 978 90 5574 594 4

Inleiding Social Work

Inleiding Social Work 04-03-2009 11:38 Pagina 1

Willem Blok

Inleiding Social WorkVanuit internationaal perspectief


© 2009 HBuitgevers, Baarneerste druk, eerste oplage

Omslagontwerp: Studio Pietje Precies, HilversumVormgeving binnenwerk: Elgraphic, Schiedam

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgesla-gen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of openige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige an-dere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

ISBN 978 90 5574 594 4

HBuitgeversPostbus 2903740 AG Baarn

www.hbuitgevers.nle-mail: [email protected]

Per 1 september 2009 is de naam van HBuitgevers gewijzigd in ThiemeMeulenhoff.


Opgedragen aan mijn ouders Willem en Tini Blok.Voor hun liefde, toewijding en doorzettingsvermogen in moeilijke tijden.


Inhoud

Inleiding 9

1 Social work 131.1 Doel en inhoud 131.2 Beroepsethiek 141.3 Opleiding 161.4 Kennisbestand 18

2 Overleven – behoeften, zelfontplooiing en bestaanscondities 212.1 Ongelijke kansen 212.2 Behoeften 222.3 De hele mens 292.4 Bestaanscondities: de sociale omgeving 342.5 Toepassing: basics of social work 36

3 Ontwikkelen en veranderen 463.1 Over ontwikkelen, veranderen en verbeteren 463.2 Aspecten van verandering 493.3 Veranderkunde 553.4 De social worker als ‘change agent’ 57

4 Helpen en ondersteunen 744.1 Kerntaken 744.2 Rollen 774.3 Handelingsrepertoire 79

5 Positie en functies van social work in de samenleving 825.1 Social work en sociaal beleid 825.2 Social work en democratie 885.3 Samenvattend overzicht 96

6 Perspectieven 986.1 Ontwikkelingsgang 986.2 Globalisering 1006.3 Neoliberaal sociaal beleid 1026.4 Markt, management en professie 1056.5 Groeiende kritiek en internationale beweging 1076.6 Think global, act local and behave social 113


Literatuurlijst 115

Over de auteur 120

Summary 121

Trefwoordenregister 124

8 I n l e i d i n g S o c i a l w o r k


Inleiding

Eind negentiende eeuw werd er een opleiding voor social work opgericht. De eerste scholenontstonden in West-Europa en Amerika. In Nederland ging in 1899 in Amsterdam de ‘Oplei-dingsinrichting voor Socialen Arbeid’ van start. (Van Gent, 1991, p.43) Het tegenwoordige so-cial work (of sociaal werk) stond eerst te boek als ‘socialen arbeid’, werd vervolgens ‘maat-schappelijk werk’ genoemd en in de jaren zestig van de vorige eeuw omgedoopt tot ‘welzijns-werk’.Alleen al uit de voortdurende veranderingen in terminologie blijkt hoezeer social work ver-bonden is met de ontwikkelingen en verhoudingen in de maatschappij. Dat is altijd al zo ge-weest. Toen zich na de grote spoorwegstaking van 1903 slechts weinig nieuwe leerlingenmeldden, werd de naam van de ‘Opleidingsinrichting voor Socialen Arbeid’ veranderd in‘School voor Maatschappelijk Werk’, want ‘sociaal’ deed waarschijnlijk te gemakkelijk den-ken aan het zo gevreesde socialisme. Maar daarmee was de kous niet af. Naast ‘de angst vooreen politieke omwenteling was men bang dat de school de uitsluitend vrouwelijke leerlingenin de armen van een “ultra-feminisme” zou voeren, terwijl bovendien onzekerheid bestondom in het maatschappelijk werk een redelijk middel van bestaan te vinden.’ (Van Gent, 1991,p.43-44)

Social work heeft inderdaad twee gezichten: mensen helpen en tegelijkertijd bestaande verhou-dingen bestendigen. Het social work maakt als beroepsgroep deel uit van deze verhoudingen,ook als ze onrechtvaardig zijn. De social worker is steun en toeverlaat van hulpbehoevende enkwetsbare burgers. Tegelijkertijd draagt hij bij aan (verdere) inpassing en aanpassing van dezemensen aan de bestaande maatschappelijke orde en verhoudingen.Of en in welke mate dit dubbelkarakter van social work een dilemma vormt voor de social wor-ker hangt af van de maatschappij waarin hij opereert. Het maakt daarbij wezenlijk verschil ofhet gaat om een land met een democratische rechtsorde waarin de mensenrechten worden ge-respecteerd, of om een land waar zo’n rechtsorde geheel of gedeeltelijk ontbreekt.

Om het beroep van social worker te kunnen uitoefenen is een meerjarige opleiding op niveauvereist. Op deze opleiding worden theoretische en methodische kennis verworven, vaardighe-den aangeleerd, praktijkervaringen opgedaan en aan eigen houding en visie gewerkt. Wat datlaatste betreft: om het beroep doelgericht, doelmatig en naar tevredenheid te kunnen uitoefe-nen is een aantal essentiële kwaliteiten nodig. Denk hierbij aan gevoel voor verhoudingen, hetzich kunnen verplaatsen in anderen (empathisch vermogen) en het vermogen tot relativeren.Relativeringsvermogen is in dit verband vooral het vermogen tot kritische zelfreflectie. Dit ishet vermogen om afstand te nemen en van daaruit naar jezelf, je beroepsgroep en de maat-schappij te kijken. Twee invalshoeken helpen hierbij: kijken vanuit de geschiedenis (hoe washet vroeger?) en vanuit een ander land, een andere cultuur (hoe is het elders?).


Benaderingswijze

Dit boek wil het social work beschrijven vanuit een brede, maatschappelijke en internationaleinvalshoek. In een wereld waarin mensen steeds dichter naar elkaar toegroeien als gevolg vansteeds geavanceerdere en toegankelijkere communicatie- en transportmiddelen, is dit een goeduitgangspunt. Bovendien is social work een beroep dat, net als vele andere beroepen, in heelwat landen verspreid over de wereld wordt uitgeoefend.Op de golven van de toenemende globalisering vinden ook social workers elkaar steeds vakeren steeds gemakkelijker. Het gevolg is dat social work langzaam maar zeker een internationaleidentiteit, een mondiaal gezicht, krijgt en men verder bouwt aan een gezamenlijk, mondiaalkennisbestand (body of knowledge).Overigens is dit geen nieuwe ontwikkeling. Van het begin af aan is er sprake geweest van inter-nationale collegiale contacten en van een grote, vooral Angelsaksische invloed op de inhoud enmethoden van social work. Denk maar aan termen als ‘social case work’, ‘multi family work’,‘outreaching work’ en ‘empowerment’ in niet-Engelstalige vakliteratuur.

Dit boek is bedoeld voor studenten social work, voor studenten uit verwante opleidingen, envoor professionals die met social work te maken hebben. Het biedt een kijkje in de keuken vanhet werk, zonder daarbij alle kasten open te maken. In plaats daarvan wordt geprobeerd te latenzien hoe social work deel uitmaakt van de samenleving en welke functies het werk daarin ver-vult. Het is de neerslag van jarenlange ervaring met uitvoerend werk, onderzoeks- en ontwik-kelingswerk en onderwijs op het terrein van social work, niet alleen in Nederland maar ookdaarbuiten. Dit betekent haast vanzelfsprekend dat wordt aangesloten bij de internationale‘state of the art’ van het social work. Er wordt voor een groot deel uit Engelstalige bronnen ge-put.Naar internationaal voorbeeld wordt in dit boek de term ‘social work’ gebruikt als een overkoe-pelend begrip voor verschillende sociaalagogische functies en beroepen in diverse sectoren vande maatschappij. Sinds een aantal jaren is het ook (weer) in Nederland gebruik om over ‘socialwork’ of sociaal werk te spreken.

Voor informatie over de specifieke inrichting en organisatie van het social work in Nederlandverwijzen wij naar het Basisboek social work van Van Ewijk, Spierings en Wijnen-Sponselee(2007).Daarin onderscheidt men in Nederland drie sectoren waarin social workers werkzaam zijn:‘wonen, welzijn en zorg’, ‘maatschappelijk opvoeden’ en ‘samenlevingsopbouw’. Op het eerst-genoemde terrein werken groepswerkers, inrichtingswerkers, activiteitenbegeleiders en maat-schappelijk dienstverleners voor verstandelijk en lichamelijk gehandicapten, chronisch zieken,psychiatrische patiënten en ouderen die zich niet of niet geheel zelfstandig kunnen redden. Inde sector ‘maatschappelijk opvoeden’ opereren de werkers in de kinderopvang, voorschoolseen vroegtijdige educatie, opvoedingsondersteuning, jeugdwerk en jeugdzorg. Onder de noe-mer ‘samenlevingsopbouw’ ten slotte vat men alle activiteiten op het terrein van buurtwerk,belangenorganisatie, integratie, achterstandswerk en participatie. We treffen hier social wor-kers onder benamingen als sociaal-cultureel werker, buurtwerker, opbouwwerker, inspraak-functionaris, consulent, consultant enzovoort. (p.49-83)

Ook voor Nederland geldt dat de overgrote meerderheid van de social workers werkzaam isbinnen de sociale infrastructuur, dat wil zeggen binnen het geheel van educatieve, medische en



sociale organisaties, diensten en voorzieningen ten behoeve van de burgers. Die sociale infra-structuur – en dus ook het social work – wordt geheel of grotendeels gefinancierd uit belasting-opbrengsten en verzekeringspremies. De meeste social workers werken in overheidsdienst ofzijn verbonden aan non-profit- of not-for-profitinstellingen. Slechts een klein deel van de so-cial workers in de wereld, ook in Nederland, werkt als zelfstandig ondernemer of is in dienstvan commerciële ondernemingen.Een en ander betekent dat het inzetten van social work, de omvang en aard van die inzet, de fa-cilitering en de verdeling over sectoren en doelgroepen (nog steeds) worden bepaald door deoverheid. Het beleid is vastgesteld op basis van bepaalde waarden en normen en uitgewerkt enneergelegd in de daaruit voortvloeiende weten regelgeving.Wie iets aan social work wil bijdragen of veranderen, komt vroeg of laat dus altijd bij de over-heid uit en zal mede daarom de publieke opinie voor zich moeten winnen.

Opbouw van het boek

Hoofdstuk 1 fungeert als kapstok waaraan het social work wordt opgehangen.Op basis van kerndocumenten van de twee belangrijkste internationale beroepsorganisaties, deInternational Federation of Social Workers (IFSW) en de International Association of Schoolsof Social Work (IASSW), wordt beschreven:– waar social work zich op richt;– welke normen en waarden daarbij in acht worden genomen;– hoe social work de werkelijkheid benadert;– waaraan de opleiding dient te voldoen;– van welke soort kennis gebruik wordt gemaakt.

Het gaat dus om een beschrijving van de bestaande, internationaal gedeelde visie op het socialwork. Deze vormt een afspiegeling van de stand van zaken (’state of the art’) in het beroep en isrichtinggevend voor verdere ontwikkeling en vernieuwing.In de hoofdstukken 2, 3 en 4 worden deze aspecten verder uitgewerkt. Daarvoor wordt een keu-ze uit bekende, veelgebruikte kennisbestanden gemaakt die vervolgens worden geïnterpreteerden met elkaar in verband worden gebracht. De inhoud van deze hoofdstukken sluit aan bij dehoofdstroom in social work. Overigens loopt Nederland in theoretisch en methodisch opzichtaardig in de pas, als we althans de periode van de ‘eigen’ wetenschap van social work in de vormvan de andragologie (1960-1980) als zijsprong opvatten en buiten beschouwing laten. (VanGent, 1991)Om de maatschappelijke positie en functies van social work te analyseren en te verhelderenwordt in hoofdstuk 5 aansluiting gezocht bij de bestuurswetenschappen. Social work maaktdeel uit van de sociale infrastructuur in de samenleving. Door op vele terreinen en op onder-scheiden niveaus de participatie van burgers te bevorderen is het werk een belangrijk instru-ment van het sociaal beleid en van cruciaal belang voor het democratisch functioneren van desamenleving.Hoofdstuk 6 bevat een kritische beschouwing over de ontwikkeling en toekomst van socialwork. De voortschrijdende globalisering leidt tot nieuwe problemen, maar ook tot nieuwe kan-sen. Om die te benutten is verdergaande internationale uitwisseling en samenwerking nodig.Het gaat daarbij om alle betrokkenen bij het social work: werkers, docenten, managers, onder-zoekers, beleidsmakers en hun instellingen.

11I n l e i d i n g


Tot slot nog een taalkundig aspect. Omdat dit boek voor een groot deel op Engelstalige bron-nen steunt en het lezerspubliek Nederlands is, hebben wij de Engelstalige citaten zoveel moge-lijk vertaald, hetzij direct, hetzij indirect in de vorm van inleidende, toelichtende of samenvat-tende tekst. Een goede beheersing van de Engelse taal is een voordeel, maar geen vereiste om ditboek te kunnen lezen.



Social work 1Het moderne, professionele social work bestaat ruim honderd jaar en wordt uitgeoefend in velelanden, verspreid over de gehele wereld.Onder werkers, docenten, onderzoekers, en beleidsmakers, verenigd in de International Fede-ration of Social Workers (IFSW) en de International Association of Schools of Social Work(IASSW) is geleidelijk aan overeenstemming ontstaan over doel, inhoud, normen en waar-den, opleiding en kennisbestand (’body of knowledge’) van het beroep van social worker. De-ze gemeenschappelijke visie op social work vormt een afspiegeling van de stand van zaken(’state of the art’) in het beroep en is richtinggevend voor de verdere ontwikkeling en vernieu-wing ervan.

In dit hoofdstuk wordt de wereldwijd gedeelde visie op social work beschreven. Wij baserenons hierbij op de belangrijkste internationale documenten uit de periode 2000-2008 waarin dievisie is vastgelegd. Achtereenvolgens worden behandeld:– doel en inhoud van het werk (paragraaf 1.1);– de beroepsethiek (paragraaf 1.2);– de opleiding (paragraaf 1.3);– de ‘body of knowledge’, het kennisbestand (paragraaf 1.4).

In dit hoofdstuk blijven wij dicht bij de oorspronkelijke teksten, omdat zij de kapstok vormenwaaraan de rest van het boek is opgehangen.

1.1 Doel en inhoud

De IFSW hanteert een definitie van social work die sinds 2001 ook wordt onderschreven doorde IASSW. Deze luidt als volgt: ‘The social work profession promotes social change, problemsolving in human relationships and the empowerment and liberation of people to enhancewell-being. Utilizing theories of human behaviour & social systems, social work intervenes atthe points where people interact with their environments. Principles of human rights and so-cial justice are fundamental to social work.’ (IFSW, 2000)

In deze omschrijving wordt beknopt onder woorden gebracht wat social workers doen en hoezij te werk gaan. Social work bevordert sociale verandering en probleemoplossing en versterktde positie en emancipatie van mensen om het welzijn in de samenleving te verbeteren. Met be-hulp van gedrags- en systeemtheorieën tracht social work de interactie tussen mensen en hun(sociale) omgeving te beïnvloeden. Mensenrechten en principes van sociale rechtvaardigheidzijn daarbij van fundamenteel belang.In een nadere verklaring wordt opgemerkt dat social work mensen in staat stelt hun mogelijk-heden te ontwikkelen, hun leven te verrijken en disfunctioneren te voorkomen. Omdat social


work zich vooral richt op probleemoplossing en verandering, fungeren social workers als ver-anderingsagenten (’change agents’), zowel in de samenleving als geheel, als in het leven van depersonen, families en gemeenschappen waarvoor zij zich inzetten.‘Ontwikkelen’ en ‘veranderen’ horen bij het leven. Als ontwikkeling stagneert of als verande-ring niet of moeilijk te realiseren is, raken mensen in de problemen.In zo’n situatie kan steun van een social worker een belangrijk verschil maken. Tot de deskun-digheid van een social worker hoort dan ook kennis van ontwikkelings- en veranderingspro-cessen en de bekwaamheid om deze processen te stimuleren en begeleiden. In hoofdstuk 3wordt dit verder uitgewerkt.

De hulp en ondersteuning van social work is zowel zaakgericht (oplossen en voorkomen vanproblemen en verruimen van mogelijkheden) als persoonsgericht (versterken van het vermo-gen van cliënten om zoveel mogelijk zelf te doen). Bovendien dient ook de omgeving van decliënt of cliëntgroep te worden betrokken bij het voorkomen en oplossen van problemen. Desocial worker moet dan ook in staat zijn om op verschillende niveaus te werken (zie hoofdstuk2) en moet verschillende taken en rollen op zich kunnen nemen, waarover meer in hoofdstuk 4.Social workers worden direct geconfronteerd met de gevolgen van de manier waarop mensenmet elkaar omgaan en met de waarden en normen die daarbij in acht worden genomen. Ditgeeft het beroep naast een methodisch-technisch, ook een inhoudelijk-normatief karakter. Metandere woorden: bij alles wat en iedereen die op de social worker afkomt, moet hij bepalen wel-ke waarden en normen in het geding zijn, op wie en wat hij zich zal richten en wat daarvoor demeest aangewezen werkwijze is.Dit normatieve karakter is altijd kenmerkend geweest voor social work. ‘Social work heeft zichontwikkeld uit humanitaire en democratische idealen. Het beroep is gebaseerd op respect voorde gelijkheid, waarde en waardigheid van alle mensen. Sinds het begin, nu ruim een eeuw gele-den, heeft het social work zich gericht op het tegemoetkomen aan menselijke behoeften en hetontwikkelen van menselijk potentieel. Mensenrechten en sociale gerechtigheid dienen als mo-tivatie en rechtvaardiging voor het handelen van social workers. In solidariteit met hen die ach-tergesteld worden, streeft de beroepsgroep naar het lenigen van armoede en het emanciperenvan kwetsbare en onderdrukte mensen om daarmee de sociale samenhang te bevorderen.’ Indit verband ‘bestrijdt social work belemmeringen, onrechtvaardigheid en onrecht in de maat-schappij. Social work reageert zowel op crisis- en noodsituaties als op alledaagse persoonlijkeen sociale problemen.’ (IFSW, 2000, p.1)

1.2 Beroepsethiek

Vanwege het normatieve karakter van het werk ligt het voor de hand dat social workers een be-roepscode in acht nemen. In vele landen is dat dan ook het geval. Sinds 1994 bestaat er ook eeninternationale beroepscode met uitgangspunten en gedragsregels die voor alle social workersen hun instellingen gelden. (IFSW, 1994)Een beroepscode bevat vastgelegde waarden en normen van een beroep die als leidraad dienenvoor een goede beroepsuitoefening. De beroepscode maakt deel uit van de beroepsethiek, datwil zeggen: het geheel van waarden en normen die het handelen van (een lid van) een beroeps-groep stuurt of zou moeten sturen. (Thesaurus Zorg en Welzijn, 2008)De internationale beroepscode is in 2004 aangevuld met een herziene Beginselverklaring geti-teld Ethics in social work, statement of principles (IFSW en IASSW, 2004a), waarin de internatio-nale definitie van social work als uitgangspunt is genomen.



In deze beginselverklaring wordt aangesloten bij zeven bekende, internationaal geaccepteerdehumanitaire verdragen en verklaringen, te weten:– The Universal Declaration of Human Rights– The International Covenant on Civil and Political Rights– The International Covenant on Economic Social and Cultural Rights– The Convention on the Elimination of all Forms of Racial Discrimination– The Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women– The Convention on the Rights of the Child– Indigenous and Tribal Peoples Convention (ILO convention 169)

Deze internationale verklaringen en verdragen worden beschouwd als een relevant, legitiemraamwerk voor het opereren van social workers.In de Beginselverklaring worden de twee principes verder uitgewerkt uit de definitie van socialwork: mensenrechten en sociale rechtvaardigheid.

De passage over mensenrechten begint met de stelling dat social work is gebaseerd op respectvoor de onvervreemdbare waarde en waardigheid van alle mensen en de rechten die daaraanverbonden zijn: ‘Social work is based on respect for the inherent worth and dignity of all peop-le, and the rights that follow from this.’ Dit betekent dat social workers de fysieke, psychische,emotionele en spirituele integriteit en welzijn van ieder persoon moeten hooghouden en verde-digen: ‘Social workers should uphold and defend each person’s physical, psychological, emo-tional and spiritual integrity and well-being.’ (p.2)Deze opgave voor social work wordt uitgewerkt in vier punten:– respecteren van het recht op zelfbeschikking;– bevorderen van het recht op participatie;– het tegemoettreden van een persoon als een geheel (met zijn of haar gezin, gemeenschap,

maatschappelijke en natuurlijke omgeving);– identificeren en ontwikkelen van menselijke vermogens.

Ook de verantwoordelijkheid van social workers om sociale rechtvaardigheid te bevorderen, zo-wel in de samenleving waarvan zij deel uitmaken, als in relatie met de mensen met wie zij wer-ken, wordt verder uitgewerkt. Dit betekent voor de werkers dat zij zich richten op:– bestrijden van (negatieve) discriminatie;– erkennen van etnische en culturele diversiteit;– gelijke verdeling van middelen;– bestrijden van onrechtvaardig beleid en onrechtvaardige uitvoering ervan;– werken in solidariteit.

Het naleven van mensenrechten en het bevorderen van sociale rechtvaardigheid raakt directaan de verhoudingen en de bestaande orde in een samenleving. Het werken aan deze wezenlijkezaken zal gemakkelijker gaan in een sociale omgeving en een maatschappij die hiervoor ruimtebieden en middelen beschikbaar stellen, dan in een sociale omgeving en maatschappij die datniet of in mindere mate doen. Wat dit betreft bestaan er grote verschillen tussen de landen. Dieverschillen hebben te maken met het niveau van welvaart, met cultuur, ideologie, godsdienst enmet het democratische gehalte van de bestuursvorm.In landen met een dictatoriaal regime waarin bepaalde groepen worden bevoordeeld boven an-deren en waar tegenspraak en oppositie niet worden geduld, hebben social workers weinig of

151 . S o c i a l w o r k


geen speelruimte om hun werk naar behoren te doen. Het lijkt er daarom op dat social work hetbeste gedijt in landen met een democratische rechts- en bestuursvorm die vrijheid van me-ningsuiting, openbare besluitvorming en discussie, geheime verkiezingen en de rechten vanminderheden garandeert. Democratie is in dit verband zowel ‘het geloof in vrijheid en gelijk-waardigheid tussen mensen, alsook een daarop gebaseerde regeringsvorm waarin de machtwordt uitgeoefend door gekozen vertegenwoordigers of direct door de mensen zelf.’ (Cam-bridge Dictionary, 2004) Blijft het nogal wrange gegeven over, dat in landen waar social workhet hardste nodig is, de minste voorwaarden aanwezig zijn om het beroep (effectief) uit te oefe-nen.In dit verband pleiten wij voor nader internationaal onderzoek naar het verband tussen het de-mocratisch gehalte van een samenleving en de omvang van de sociale voorzieningen, de socialeinstellingen en het aantal social workers dat er deel van uitmaakt. Een dergelijk onderzoek zouin opdracht en met medewerking van IFSSW en IASSW kunnen worden gedaan.

In Nederland bestaat (nog) geen overkoepelende beroepscode voor social work, hoewel de Ne-derlandse Vereniging van Maatschappelijk Werkers (NVMW) zijn Beroepscode voor de maat-schappelijk werker (1999) wel als zodanig aanprijst. (www.nvmw.nl)Ook (ortho)pedagogen, sociaal-pedagogische hulpverleners en werkers (SPH/ SPW) en activi-teitenbegeleiders en therapeuten die zijn aangesloten bij Phorza houden er hun eigen beroeps-codes op na. (www.phorza.nl)Om de versnippering compleet te maken, beschikken in Nederland ook andere verwante be-roepsgroepen als psychosociaal hulpverleners en coaches over een eigen beroepscode.

1.3 Opleiding

Om social work met resultaat en naar behoren te kunnen doen zijn kennis, inzichten en vaar-digheden nodig die door middel van een beroepsopleiding en bij- en nascholing worden bijge-bracht en verworven. De bestaande opleidingen voor social workers treft men op het niveauvan middelbaar en hoger onderwijs, met een opleidingsduur die varieert van twee tot vijf jaar.Op middelbaar niveau studeert men af met een diploma (voor de lagere social work functies).In het hoger onderwijs wordt de opleiding met een bachelor of master titel afgesloten. In lan-den met een duaal stelsel van hoger onderwijs (dus met zowel universiteiten als instituten voorhoger beroepsonderwijs), waaronder Nederland, België en Duitsland, worden social workers inhet beroepsonderwijs opgeleid. In de Angelsaksische landen maken social work opleidingen(veelal ‘Schools of Social Work’ geheten) deel uit van de universiteit. Dit verschil heeft zowelvoor- als nadelen: op de universiteit wordt meer belang gehecht en tijd besteed aan kennis enonderzoek, terwijl in beroepsopleidingen meer nadruk wordt gelegd op methodiek en praktijk.Op internationaal niveau streeft men naar eenduidige normen voor het opleiden van socialworkers. In Global standards for the education and training of the social work profession (IFSW enIASSW, 2004b) worden op basis van de internationale definitie van social work dertien kernta-ken van social work onderscheiden en zijn normen geformuleerd voor onderwijs en trainingvan social workers op negen verschillende gebieden.Aan de kerntaken van social work wordt uitvoerig aandacht besteed in hoofdstuk 4. Hier gaathet om de opleiding.

De normen die worden gesteld aan onderwijs en training, hebben betrekking op vrijwel alle as-pecten van de opleiding:



– het doel van de opleiding;– doelen en resultaten van programma’s;– programma curricula en praktijktraining;– kern van curricula;– professionele staf;– studenten;– organisatie, administratie, beheer en middelen;– culturele en etnische diversiteit en man-vrouwverschillen;– waarden en beroepscodes van het social work.

Met de Global standards willen IFSW en IASSW de kwaliteit van de opleiding en de dialoogdaarover bevorderen door het stellen van streefnormen. ‘The document reflects global stan-dards that schools of social work should consistently aspire towards, which (collectively, and ifmet) would actually provide for quite sophisticated levels of social work education and trai-ning.’ (p.17)Met de verschillen tussen uitvoerend social work in de diverse landen wordt rekening gehou-den: ‘De mate waarin scholen van social work kunnen voldoen aan de mondiale normen zal af-hangen van de ontwikkelingsbehoeften van elk afzonderlijk land of elke afzonderlijke regio envan de stand van ontwikkeling van het beroep binnen de gegeven context, zoals bepaald doorunieke historische, sociaal-politieke, economische en culturele processen.’ (p.17)

In Nederland worden door het NIZW (2006) vier niveaus van beroepsuitoefening in socialwork onderscheiden:A assistent;B uitvoeren;C ontwerpen en uitvoeren;D regie voeren.

Voor assistent functies (A) wordt opgeleid in tweejarige mbo-studies. De diploma’s van drie envierjarige mbo-studies geven toegang tot lagere functies in de uitvoerende sfeer (B). Voor ont-werpen en uitvoeren (C) geldt een hbo-opleiding (bachelors), terwijl voor regievoering (D) eenbachelor- of masteropleiding wordt gevraagd.

Op hbo-instellingen moeten aanstaande social workers zich in zes clusters van competentiesbekwamen:– verkennen, analyseren, definiëren;– sociaal-agogisch handelen in engere zin;– werken in en vanuit een bedrijf of organisatie;– de persoon van de professional als instrument;– onderzoek ontwikkelen;– leren.

Volgens de Werkgroep Profilering sociaal-agogische opleidingen (2008) moeten de aanstaandesocial workers daarnaast weet hebben van de volgende ‘kennisgebieden’ die in de internationa-le definitie van social work ‘gedrags- en systeemtheorieën’ worden genoemd:– systeemtheorie;– agogiek (praktijkgerichte theorie van het social work);



– biologie, geneeskunde;– psychologie en psychiatrie;– (ortho)pedagogie en socialisatietheorie;– sociologie;– maatschappijtheorie;– levensbeschouwing, ethiek, filosofie;– culturele antropologie;– economie, recht;– maatschappijleer en recht;– gezondheidskunde;– kunsttheorie.

Dit is de Nederlandse situatie, die echter niet maatgevend is voor andere landen. Pas als eenvergelijking tussen landen mogelijk wordt en plaatsvindt, kan in waarderende zin iets over ni-veau en kwaliteit van social work opleidingen in de wereld worden gezegd.De Global Standards zijn niet bedoeld om IASSW en/of IFSW een toezichthoudende, controle-rende of keurende rol te laten spelen binnen opleidingen. De beide organisaties zien zichzelf bijvoorkeur in de rol van ondersteuner en facilitator. Er wordt daarbij onder andere gedacht aanhet bevorderen van internationale uitwisseling en communicatie, aan het (laten) verrichtenvan vergelijkende onderzoeken en aan het opzetten, beheren en toegankelijk maken van een in-ternationale databank met informatie over opleidingsprogramma’s, nationale en regionale op-leidingsnormen en kwaliteits- en accreditatiesystemen. (p.17-18)Met het formuleren van internationale normen voor opleiding en training van social workers iseen belangrijke volgende stap gezet in de verdere professionalisering en profilering van het be-roep van social work in de wereld. Op termijn zal dit positieve effecten hebben op de positie vanhet beroep en de kwaliteit van de beroepsuitoefening.

1.4 Kennisbestand

In de loop van de twintigste eeuw heeft het professionele social work de nodige kennis ver-gaard, bijeengebracht en verspreid. Door het specifieke, toepassingsgerichte karakter van hetberoep en als gevolg van internationale collegiale contacten wordt vaak uit dezelfde weten-schappelijke bronnen geput. Zo wordt veel gebruikgemaakt van methodieken die in de Ver-enigde Staten en het Verenigd Koninkrijk zijn ontwikkeld en gepubliceerd in vaktijdschriftenen boeken. Deze dominante positie van de Angelsaksische landen wordt in de hand gewerktdoor de positie van het Engels als wereldtaal en die van de Verenigde Staten als immigratielandvan waaruit van oudsher een uitgebreid en gedifferentieerd netwerk van internationale relatieswordt onderhouden.

Volgens het definitiedocument van de IFSW (2000) baseert social work zijn methodologie ‘opeen systematisch kennisbestand (”body of knowledge”) van “evidence-based” kennis verkre-gen uit onderzoek en praktijkevaluatie, inclusief plaatselijke, contextgebonden kennis.’ De wis-selwerking tussen persoon en omgeving is cruciaal: ‘Social work is zich bewust van de com-plexiteit van interacties tussen mensen en hun omgeving en erkent het vermogen van mensenom te worden beïnvloed door en op hun beurt invloed uit te oefenen op verschillende factoren,waaronder bio-psychosociale.’ Daarnaast wordt vanzelfsprekend ook geput uit de sociale we-tenschappen: ‘Social work gebruikt ontwikkelings-, gedrags- en systeemtheorieën om com-



plexe situaties te analyseren en individuele, organisatorische, sociale en culturele veranderin-gen mogelijk te maken.’ (IFSW, 2000, p.1)Social work betrekt zijn kennis dus zowel uit de beroepspraktijk als uit wetenschappelijk on-derzoek. Deze twee informatiebronnen gaan van oudsher vaak niet goed samen, of in de woor-den van Parker-Oliver en Demiris (2006): ‘The combining of these two types of knowledge isoften imperfect.’ De auteurs beschouwen het werken met ‘best practices’ wat dit betreft alshoopvol voor de toekomst, omdat hierbij wordt geprobeerd uit een combinatie van onder-zoeksbevindingen en praktijkervaringen effectieve werkwijzen af te leiden.De kloof tussen beroepspraktijk en wetenschappelijke theorie wordt van oudsher al overbrugddoor praktijkgerichte vakliteratuur in de vorm van leer- en methodiekboeken voor social worken zijn specialisaties.Bij de keuze uit ontwikkelings-, gedrags-, en systeemtheorieën zoals die in de psychologie, so-ciologie, pedagogie en antropologie zijn en worden ontwikkeld, speelden en spelen criteria eenrol die zijn ontleend aan het beroepsbeeld van social work en het specifieke en toepassingsge-richte karakter van het werk.

Humanistische psychologieOmdat social work zich, op basis van humanitaire en democratische idealen, richt op het voor-zien in behoeften en het ontwikkelen van menselijk potentieel, ligt het gebruik van gedachte-goed uit de humanistische psychologie voor de hand. Deze stroming probeert de beperkingenvan de dieptepsychologie (de mens als een door driften bepaald wezen) en van het behavioris-me (gedragsbeïnvloeding door beloning en straf) te overstijgen door een benadering te ontwik-kelen waarin de mens wordt gezien als bezitter van een oneindig potentieel aan mogelijkheden.Door je daarop te richten kun je veel meer uit jezelf halen dan door het strijden tussen driftenen geweten, of je te laten leiden door beloning en straf.De belangrijkste en bekendste vertegenwoordiger van de humanistische psychologie is Abra-ham Maslow (1987). In zijn theorie laten mensen zich in hun gedrag leiden door het bevredigenvan behoeften. Hij onderscheidt acht soorten behoeften die in een opklimmende reeks leidentot het hoogste stadium van dat van de zelfoverstijging.In paragraaf 2.2 wordt hier verder op ingegaan. Daar vindt men ook een overzicht van behoef-ten- en motivatietheorieën die na Maslow zijn ontwikkeld en zich lenen voor praktische toe-passing.

Holistische benaderingDe ‘universele holistische focus’ van het beroep (IFSW 2000, p.2) ligt op de complexe wissel-werking tussen persoon en omgeving, zoals die zich op verschillende terreinen en schalen af-speelt. Als men hieraan (zoals in het social work) iets wil veranderen, zullen problemen zowelin hun onderlinge samenhang als op hun specifieke aspecten moeten worden bekeken en aan-gepakt.

Ramsay (1999), die in zijn artikel Toward a common paradigmatic home: Social work in the 21stcentury het opgebouwde kennisbestand van social work analyseert, bevestigt de holistische fo-cus van social work op de complexe wisselwerking tussen persoon en omgeving. Dit vormt algeruime tijd een centraal element in het kennisbestand van social work, aldus Ramsay. Daar-mee liep het werk vooruit op de sociale wetenschappen. ‘The recognition by social work pio-neers of complex person-in-environment systems, and their intuitive sense of a holistic, deepecological worldview shows them to be conceptual thinkers well ahead of their time. The value



of their early insights has had to wait for an acknowledged science paradigm to emerge and re-ceive public acceptance.’

In paragraaf 2.3 komt de holistische benadering in social work verder aan de orde.

Ecologische systeemtheorieDe complexe wisselwerking tussen persoon en omgeving is onderwerp van studie van weten-schappen als sociologie, psychologie en economie. Tot de belangrijkste en meest werkbaretheorieën hoort de ecologische systeemtheorie van Urie Bronfenbrenner (1979, 1994). Bronfen-brenner wordt beschouwd als leidende wetenschapper op het terrein van de ontwikkelingspsy-chologie. Tegen de klassieke stroming in verdedigde hij met succes een nieuw concept van ‘ont-wikkeling’. Ontwikkeling vat hij op als de zich ontwikkelende voorstelling van een persoon vanzijn ecologische omgeving, van diens relatie met die omgeving, en van het vermogen van depersoon om de eigenschappen van zijn omgeving te ontdekken, te bestendigen of te verande-ren.Elementen van Bronfenbrenners ecologische systeemtheorie, al dan niet voorzien van bronver-melding, worden in vele publicaties over social work gebruikt. Zo ook hoofdstuk 2 van ditboek.

Planned changeOm de wisselwerking tussen cliënten en hun omgeving te beïnvloeden zet social work een scalaaan vaardigheden, technieken en methoden in, op een breed terrein van activiteiten en op ver-schillende niveaus. ‘Social work interventions range from primarily person-focused psychoso-cial processes to involvement in social policy, planning and development.’ (IFSW, 2000, p.2)Alle inspanningen zijn daarbij gericht op het doelgericht ontwikkelen (development), verande-ren (change) en verbeteren (improvement) van het gedrag van mensen, groepen en organisa-ties in de samenleving, met het collectief welzijn (collective well-being) als uiteindelijk doel.Voor het begeleiden van veranderingsprocessen wordt in social work gebruikgemaakt vanplanned change theorieën en probleemoplossingmodellen. In hoofdstuk 3 wordt dit verder uit-gewerkt .Social work vervult vele taken op verschillende terreinen. De interventies van social work om-vatten ‘counseling, clinical social work, group work, social pedagogical work, and family treat-ment and therapy’, alsmede inspanningen om mensen aan diensten en middelen te helpen. Deinterventies van social work omvatten ook ‘agency administration, community organisationand engaging in social and political action to impact social policy and economic development.’(IFSW, 2000, p.2) In hoofdstuk 3 en 4 komt dit verder aan de orde in het kader van interventies,integratieve benadering, taken, rollen en handelingsrepertoire van de social worker.



Bladerboek Inleiding Social Work

Documents

Transcript of Bladerboek Inleiding Social Work