inDRUKwekkendNIEUWE TOPSTUKKEN UIT HET BRUGSE PRENTENKABINET

NL

De kunst van het verzamelen

De prent Sot’s Paradise van George Bick-ham is een treffende introductie op deze tentoonstelling met hoogtepunten uit de collectie van de handelaar en verzamelaar Guy Van Hoorebeke. De diversiteit van deze gegraveerde verzameling drukwerk is na-melijk representatief voor de inhoud van de nieuw aangekochte prentencollectie. Sommige door Bickham afgebeelde pren-ten bevinden zich zelfs daadwerkelijk in de collectie van Guy Van Hoorebeke, of waren reeds in het bezit van het Groeningemu-seum, zoals respectievelijk het portret van Philippe de Champaigne, of de hier getoon-de prenten van Jacques Callot.

Een dergelijke gegraveerde trompe l’oeil collage wordt ook wel een medley (men-gelmoes) genoemd. Het is een vernieu-wend prentgenre in het vroeg 18de-eeuwse Londen. Prentmakers etaleren hierin hun virtuositeit, enerzijds door het creëren van illusionistische collage-effecten, en an-derzijds door het imiteren van verschil-lende grafische technieken. Het geheel fungeert als een soort reclame van wat de kunstenaar allemaal kan. Daarnaast prikkelt de medley de beschouwer om de verschillende afgebeelde prenten te iden-tificeren en te gissen naar een mogelijke samenhang in het getoonde drukwerk.

De titel van de prent verwijst naar het af-gebeelde pamflet van Sot’s Paradise, een werk van de 18de-eeuwse satirische schrij-ver Edward Wards.

Ook het in de vitrine tentoongestelde al-bum biedt een mooie introductie op deze tentoonstelling. Het bevat meer dan 600 portretten die hoofdzakelijk vervaardigd zijn in de 16de en 17de eeuw. Het zijn veel-al beeltenissen van historische persona-ges zoals kunstenaars, filosofen, clerici, koningen en krijgsheren. Wellicht werden ze in dit album samengebracht door een 18de-eeuwse collectioneur. De collectie van Guy Van Hoorebeke bevat opmerkelijk veel portretten, hoewel dit genre in feite niet goed verkocht. Deze portrettenverzameling toont mooi aan hoe de handelaar zich bij het aankopen van zijn werken soms eer-der door zijn passie dan door zijn zakelijk instinct liet leiden.

Pieter Bruegel de Oude

In de loop van de 16de eeuw neemt de vraag naar prenten enorm toe. Dit vraagt om een efficiëntere organisatie van het productieproces. Het ontwerpen, snijden, drukken en distribueren van de prent ge-beurt daarom vaak niet meer door één en dezelfde kunstenaar. Meestal coördineert een uitgever de productie. Hij verdeelt de verschillende taken onder specialisten. Hiëronymus Cock is rond het midden van de 16de eeuw één van de belangrijkste uit-gevers in Antwerpen. Hij werkt samen met vooraanstaande graveurs en ontwerpers. Wanneer Pieter Bruegel terugkeert van zijn Italiëreis in 1554, begint ook hij ont-werpen te maken voor deze prentuitgever. Er ontstaat een langdurige samenwerking die tot het einde van Bruegels carrière standhoudt. Zijn prentontwerpen worden door verschillende graveurs in prent ge-bracht.

Op de prent De ezel op school ontvangt een ondeugende leerling een pak slaag van de schoolmeester te midden van een klas rumoerige kinderen. De aandacht wordt vooral getrokken door de klasgenoot die links in de voorstelling een partituur be-studeert. Volgens het onderschrift – dat van deze prent afgesneden is – doet de ezel tevergeefs moeite: hij kan leren wat hij wil, een paard zal hij nooit worden. De prent is gemaakt door Pieter van der Hey-den, die Bruegels ontwerpen meestal ge-trouw navolgt.

Ook de Noord-Nederlandse prentmaker Philips Galle graveert ontwerpen van Pie-ter Bruegel. Galle is een veel inventievere kunstenaar en springt vrijer om met de ontwerpen. De prent Temperantia (Matig-heid) is van zijn hand. Deze prent is afkom-stig uit een reeks met de Zeven Deugden; een vervolg op de Zeven Ondeugden die Bruegel eerder ontwierp. De slangenriem van Temperantia verwijst naar de planeet Mercurius. Rondom Temperantia zijn alle-gorieën afgebeeld van de kunsten die on-der invloed staan van deze planeet, zoals toneel en muziek, astronomie, meetkun-de, retoriek, taalkunde en wiskunde.

Maniërisme in de Noordelijke Nederlanden

Hendrick Goltzius introduceert in de 16de eeuw het maniërisme in de prentkunst uit de Nederlanden. Het maniërisme is de kunststroming die volgt op de harmonieu-ze stijl van de renaissance. Ze wordt geken-merkt door voorstellingen met onnatuurlijk geproportioneerde en overdreven gespier-de figuren in verwrongen lichaamshoudin-gen. Goltzius ontwikkelt een graveerstijl met aanzwellende lijnen die de welvingen van dergelijke figuren uitstekend volgt. Deze techniek vindt navolging bij zijn leer-lingen en collega-graveurs, onder wie Ja-cob Matham, Jan Harmensz. Muller en Jan Saenredam.

De woorden ‘Fui, non sum; es, non eris’ zijn te lezen op een graf waarop een geraamte zit. Het is een boodschap aan de elegante jongeman die – net als de bloem in zijn hand – in de bloei van zijn leven is. Het geraamte herinnert de jongen aan zijn sterfelijkheid met de boodschap ‘wat ik was, ben ik niet, wat jij bent, zul jij niet zijn’. Dergelijke va-nitasvoorstellingen, die de beschouwer op zijn vergankelijkheid wijzen, zijn een veel-voorkomend thema in de kunst. Jan Saen-redam sneed deze prent naar Goltzius.

Saenredam is ook de graveur van de prent Een oudere vrouw verleidt een jongeman. Op deze prent loopt een jong koppeltje langs een tafel waarachter een oude vrouw met een geldkist zit. Zij kan de jongen niet verleiden met haar schoonheid, zoals de vrouw naast hem, en daarom trekt zij zijn aandacht met het geld dat ze voor hem uittelt. De prent is de tegenhanger van een prent waarin een oude man een jon-ge vrouw probeert te verleiden (hier niet getoond).

Italiaanse prentkunst

In de prentkunst van de Italiaanse re-naissance speelt Marcantonio Raimon-di een belangrijke rol. Hij ontwikkelt een graveertechniek die moeiteloos de chi-aroscuro-effecten van schilderkunst en de volumes van beeldhouwwerken imi-teert. Hierdoor legt hij in zekere zin de basis voor de reproductiegrafiek. Toch is Marcantonio geen typische reproductieg-raveur. Hij kopieert namelijk niet letterlijk, maar citeert en parafraseert eerder ele-menten uit het werk van anderen. Hij cre-eert op die manier eigen interpretaties van zijn voorbeelden. Marco Dente en Agosti-no Veneziano, van wie hier werk wordt ge-toond, behoren tot de zogenaamde ‘school van Marcantonio’. Deze drie kunstenaars herhalen geregeld volledige composities of details uit hun eigen werk en dat van elkaar. De Naakte figuur die het voetstuk van een zuil draagt is bijvoorbeeld gemaakt door Agostino Veneziano naar een prent van Marcantonio Raimondi.

De kunstenaar Rafaël bekleedt een sleu-telpositie in de prentproductie van de school van Marcantonio Raimondi. De graveurs snijden veel prenten die terug te voeren zijn op werken van deze mees-ter. Vermoedelijk levert Rafaël hier zelf de ontwerpen voor. Zo is Marco Dentes Ge-vechtsscène gemaakt naar De slag om de Milvische Brug van Rafaël. Deze voorstel-ling is tevens door Giulio Romano als fres-co in de Sala di Costantino van het Vati-caan aangebracht.

De monumentale prent Prediking van Jo-hannes de Doper is gemaakt door Giovan-ni Battista Fontana. Er zijn ongeveer 68 prenten aan deze kunstenaar toegeschre-ven. De Prediking van Johannes de Doper is één van de weinige prenten die Fontana eigenhandig uitgevoerd heeft. Deze Vero-nese kunstenaar werkt vanaf 1573 als hof-schilder voor de aartshertog Ferdinand II in Oostenrijk.

Rembrandt van Rijn

De beroemde schilder Rembrandt van Rijn is ook een bijzonder getalenteerd etser. Hij is een zogenaamde peintre-graveur (let-terlijk: schilder-graveur) die zelf zijn voor-stellingen in prent uitvoert. De etstechniek leent zich hier heel goed toe. Om een ets te maken is het namelijk niet nodig om te snijden in een plaat. De kunstenaar tekent in een waslaag die op de drukplaat ligt, waarna de groeven met behulp van zuur in de plaat worden gebeten. Rembrandt kan daarom net zo gemakkelijk tekenen als hij op papier zou doen. Rembrandt maakt on-gedwongen, treffende etsen waarin hij vaak speelt met licht- en donkercontrasten. Naast de portretten en mythologische, Bij-belse en historische voorstellingen die hij veelvuldig afbeeldt in zijn schilderijen, ver-kent deze Noord-Nederlandse meester in zijn etsen ook andere onderwerpen, waar-onder het naakt en figuurstudies.

Als Rembrandt in 1630 de ets Bedelaar maakt, werkt hij al enkele jaren als zelf-standig meester in zijn atelier in Leiden. In deze periode etst de kunstenaar een groot aantal bedelaars, zwervers en kwakzalvers, die een grote bekendheid verwierven. Hij in-spireert zich voor deze prenten op de reeks met straatfiguren van de Franse kunste-naar Jacques Callot en mogelijk ook op het werk van de Italiaan Stefano Della Bella.

In 1631 vestigt Rembrandt zich in Am-sterdam. Zijn Naakte vrouw zittend op een verhoging dateert uit datzelfde jaar. Het is één van de vroegste naakten in het geëtste oeuvre van Rembrandt. In tegenstelling tot classicistische kunstenaars beeldt Rem-brandt geen geïdealiseerde lichamen af. Liever verbeeldt hij het natuurlijke lichaam, zoals deze prent laat zien.

Opstand van de Nederlanden tegen de Spaanse overheersing

In 1555 krijgt de Spaanse heerser Filips II het bestuur over de Nederlanden toe-gewezen. Al gauw ontstaat onvrede in de Nederlanden door het alsmaar slinkend medezeggenschap en zelfbeschikkings-recht, het opgedrongen katholicisme en de verloren godsdienstvrijheid. Deze wrij-ving mondt in 1568 uit tot een oorlog die tachtig jaar zal duren.

Op een prent van Willem Jacobsz. Delff zijn de provinciemaagden van de Nederlanden geketend afgebeeld. Zij knielen voor de hertog van Alva die door de Spaanse ko-ning als landvoogd van de Nederlanden is aangeduid. Alva en de Spaanse adviseur Granvelle worden door een duivel met een pauselijke tiara gekroond. De gruwelij-ke gevolgen van de kwade ingevingen die Granvelle in het oor van Alva blaast, zijn op de achtergrond verbeeld.

De legendarische weduwe Kenau Simons-dochter Hasselaer is het boegbeeld van de opstand in de Noord-Nederlandse stad Haarlem. Volgens de overlevering biedt zij samen met een groep Haarlemse vrouwen dapper weerstand tegen de Spaanse troe-pen die in 1572 voor de poort staan. Van de intrigerende moedige vrouw verschijnen al tijdens het beleg van Haarlem portretten in

prent. De hier getoonde prent is een tot nog toe onbekende variant op een veelvoorko-mend type.

Een nieuwsprent van de door Alva uit Ant-werpen verbannen graveur Frans Hogen-berg verbeeldt hoe Antwerpenaren in 1577 Duitse huurlingen de stad uitjagen. Deze troepen waren door de Spanjaarden in Ant-werpen geïnstalleerd om de bevolking ge-deisd te houden. Een andere prent prijst de heren Bourse, Van Roeck en Van Liedeker-cke als initiatiefnemers van dit verzet. Als later blijkt dat zij hun aandeel in het verzet schromelijk overdreven hebben, distanti-eert de maker van de prent, Pieter Baltens, zich van zijn werk.

Met een reeks antieke en Bijbelse opstan-delingen komt Willem van Haecht subtiel in verzet tegen de Spaanse overheersing. Enkel het voorwoord op de reeks zinspeelt op een verband tussen de moed van deze afgebeelde figuren en die van de ‘moderne’ opstandelingen. Van Haecht liet de helden uit deze serie per tweetal ontwerpen door vooraanstaande prentkunstenaars, zoals Maarten de Vos en Marten van Cleve I.

16de-eeuwse ornamentprenten

Ornamentprenten zijn in eerste instantie gedrukte ontwerpen voor decoratieve mo-tieven of volledige kunstwerken die in een ander medium worden uitgewerkt, zoals de edelsmeed-, glas-, of beeldhouwkunst. Dergelijke prenten werden echter ook om-wille van hun esthetische kwaliteiten ge-apprecieerd. Voorbeelden zijn de ontwer-pen voor juweelhangers van Hans Collaert, of het Ontwerp voor een schaalbodem met Willem van Oranje als de wijze bevelhebber. Deze laatste gravure behoort tot een reeks politiek getinte prenten, die aansluiten bij het ensemble rond de Opstand van de Ne-derlanden tegen de Spaanse overheer-sing. Willem van Oranje, de aanvoerder van de rebellerende Noordelijke Neder-landen, wordt in deze serie voorgesteld als wijze bevelhebber. De decoratieve boord rond zijn portret bevat scènes met wijze oudtestamentische rechters. Een andere prent uit dezelfde serie (hier niet getoond) representeert de Spaanse landvoogd van de Zuidelijke Nederlanden, de hertog van Alva als dwaze bevelhebber.

Verschillende hier getoonde prenten be-vatten zogenaamde groteskenornamen-tiek: overdadige, maar vaak symmetrisch opgebouwde verzamelingen van fanta-siewezens, rankwerk, architecturale ele-menten en maskers. Deze decoratie is geïnspireerd op de wandschilderingen uit de Oudheid die tijdens de Renaissan-ce werden ontdekt in opgegraven ruïnes in Rome. Dergelijke ornamentprenten in groteskenstijl waren in grote mate ver-antwoordelijk voor de verspreiding van de beeldtaal van de Italiaanse Renaissance in de 16de eeuw. De prent van Lucas van Ley-den is een vroege getuige van deze invloed in de Nederlanden.

Het landschap in de 16de-eeuwse Nederlanden

In de 16de eeuw bevrijdt het landschap zich van haar tweederangspositie op de achtergrond. Het groeit uit tot een zelf-standig genre, dat internationaal zelfs als een specialiteit van kunstenaars uit de Nederlanden wordt beschouwd. Het hier getoonde ensemble is representa-tief voor enkele belangrijke tendensen in deze periode. In de loop van de 16de eeuw wordt het landschap steeds realistischer afgebeeld. Kunstenaars trekken de natuur in om studies ‘naar het leven’ te maken. Toch zijn de bewaarde composities in de meeste gevallen nog geen werkelijk rea-listische landschappen. Veeleer zijn het gecomponeerde voorstellingen die op de realiteit geïnspireerde natuurfragmenten bevatten. De prenten van Hans Bol zijn voorbeelden van typische Vlaamse (dorps)gezichten uit het midden van de 16de eeuw. Een ander type in deze periode is het to-pografische gezicht, zoals dat op Limburg, afkomstig uit de Beschrijving van de Neder-landen van de beroemde Italiaanse huma-nist Ludovico Guicciardini, die in Antwer-pen woonachtig was.

Kunstenaars gaan vanaf de 16de eeuw ook steeds vaker naar het buitenland, hoofd-zakelijk naar Italië, om er de kunst van de oudheid en renaissance te bewonderen en bestuderen. Hun impressies worden ver-werkt in prenten die een grote versprei-ding kennen in de Nederlanden en elders. De in 1551 door Hieronymus Cock uitge-geven reeks met Romeinse ruïnes is één van de vroegste series in dit genre.

Ook Praag, waar het hof van de Habsburg-se keizer Rudolf II gevestigd is, oefent in de 16de eeuw een grote aantrekkings-kracht uit op kunstenaars. Hiervan ge-tuigt het Boheemse landschap van Pieter Stevens, die als hofschilder van de keizer vrijwel zijn gehele loopbaan in Praag en omgeving doorbrengt.

Franse hofcultuur in de prentkunst

Kunstenaarsfamilie Pérelle domineert in het 17de-eeuwse Frankrijk de produc-tie van landschappen en topografische gezichten in prent. Vader Gabriel en zijn zoons Nicolas en Adam brengen samen ongeveer 1300 prenten op de markt. Om-dat de graveurs dikwijls enkel met fami-lienaam Pérelle ondertekenen, is het niet eenvoudig om de prenten van Gabriel van die van zijn zoons te onderscheiden. Ge-zichten op Parijse monumenten maken een groot deel uit van het oeuvre, waaron-der ook vorstelijke paleizen met hun luis-terrijke tuinen.

Eén van de prenten stelt het koninklijk kasteel in Fontainebleau voor. In opdracht van koning François I wordt dit oorspron-kelijk middeleeuwse kasteel in de 16de eeuw door Italiaanse kunstenaars van uit-breidingen in renaissancestijl voorzien. In de daaropvolgende eeuw inspireert Zon-nekoning Lodewijk XIV zich op deze resi-dentie voor de bouw van zijn exorbitante paleis in Versailles. Het kasteel van Fon-tainebleau verbleekt naast de overdadi-ge architectuur en immense tuin van dit 17de-eeuwse paleis, eveneens door Pérelle in prent uitgevoerd.

Een indrukwekkende prent uit de 18de eeuw toont de praalbegrafenis van Koning Filips V van Spanje. Hij is de kleinzoon van de Franse Lodewijk XIV en de eerste Bourbon die op de Spaanse troon zetelt. Vanwege zijn Franse afkomst wordt hij in Parijs begraven. De prent geeft een goe-de indruk van de krachttoer die men heeft uitgehaald om de Notre Dame te verlich-ten met kaarsen.

Wetenschapsprenten in de 18de eeuw

Tijdens de Verlichting groeit de behoefte om de wereld te meten, te onderzoeken en te beschrijven. Verdiepen, verzamelen en observeren gebeurt niet alleen ter le-ring, maar ook ter vermaak. De prent met een gezicht in perspectief op De tuin van graaf D’Althann in Wenen is bedoeld om te bekijken met een optische diagonaalma-chine, ook wel zograscoop genoemd. Via de bolle lens en de spiegel van de zogras-coop wordt het perspectief in de prent versterkt. Dergelijke opticaprenten ver-schijnen in uitvoerige reeksen met veelal spectaculaire zichten van uiteenlopende aard. Door de driedimensionale kijkerva-ring waant de beschouwer zich even op een exotische plaats.

De prent met het ruiterstandbeeld van Lo-dewijk XIV licht de verloren-was-methode toe. Met behulp van dit procedé wordt een bronzen beeld gegoten. De prent toont de wassen mal van het ruiterstandbeeld met gietkanalen. In latere stadia van het proces wordt deze mal van een keramische laag voorzien. Bij het bakken van het geheel smelt de was en ontstaat er ruimte om via de kanalen brons in de mal te gieten. De voorstelling is oorspronkelijk afkomstig uit de 28-delige Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des mé-

tiers (1751-72) van Denis Diderot en Jean le Rond d’Alembert. In deze vooraanstaande publicatie uit de Franse Verlichting docu-menteren de filosoof en de wiskundige zo-veel mogelijk wetenschappelijke, ambach-telijke en artistieke kennis.

De Drie cactussen en Cyclamen zijn illus-traties uit Phythantoza Iconographia (1737-45) van apotheker en botanist Wilhelm Weinmann. De meeste prenten van deze publicatie zijn gebaseerd op de botanische tekeningen van Georg Ehret. Deze waren van grote invloed in de 18de eeuw. De prent Drie cactussen is in een bijzondere techniek gemaakt. Het is een gravure bewerkt met drogenaald, waardoor het effect van een mezzotint ontstaat. De subtiele toongra-daties bewerkstelligen een genuanceerd kleurverloop in de voorstelling. Dit resul-taat is ten slotte met de hand bijgekleurd.

Piranesi en de Romeinse oudheid

Ook na de renaissance blijft de vergane glorie van de oudheid aantrekkingskracht uitoefenen op kunstenaars. In de 18de eeuw komt het tot een hevig debat over wie aan de oorsprong ligt van de westerse bescha-ving: de Grieken of Romeinen. De Italiaan-se kunstenaar Giovanni Battista Piranesi is overtuigd van de superioriteit van de Ro-meinen, en dit komt sterk tot uiting in zijn kunst.

De kunstenaar vervaardigt meer dan dui-zend prenten die beeldbepalend zijn voor de 18de-eeuwse visie op de Romeinse oud-heid. In zijn etsen documenteert hij de over-woekerde en in het moderne stadsweefsel ingekapselde overblijfselen uit het roem-rijke Romeinse verleden. Voorbeelden zijn de series Gezichten op Rome en Romeinse Oudheden.

Piranesi meent dat men antieke elementen niet louter moet imiteren, maar ook op een creatieve manier verwerken. Hij illustreert dit met een serie fantasierijke ontwerpen voor schouwen, waarvan er hier één in Egyptische stijl wordt getoond. Sommige van deze ontwerpen zijn ook effectief uitge-voerd en tot op vandaag bewaard.

De bevlogen Italiaan maakt niet alleen prenten, hij restaureert en verkoopt ook antiquiteiten; een op dat moment floreren-de handel in Rome. Bij wijze van reclame geeft Piranesi prenten uit met antiquitei-ten uit eigen collectie, maar ook uit die van anderen. Via opschriften geeft hij de her-komst en huidige locatie van de afgebeelde objecten aan.

Het Titelblad voor een verzameling prenten naar tekeningen van Guercino getuigt ten slotte van de experimentele aard van de kunstenaar op vlak van prenttechnieken. Om de tekenstijl van Guercino te imiteren, werkt de kunstenaar met twee inktkleuren en met plaattoon – dit laatste is een dunne laag inkt die doelbewust op de plaat wordt gelaten om effecten te creëren.

Curiosa

De opmerkelijke 17de- en 18de-eeuwse prenten in dit kabinet tonen een intrige-rende voorstelling of zijn gemaakt met behulp van een bijzondere prenttechniek.

De ingekleurde ets met het grote ei is oorspronkelijk bedoeld als briefpapier. Kinderen schreven hierop een paasbrief of paaswens aan hun vader of moeder. De feestende figuurtjes aan de onderzijde zijn gebaseerd op figuren van de 17de-eeuwse Noord-Nederlandse kunstenaar Cornelis Bega. De paasbrief illustreert dat prenten in oorsprong niet enkel kunstwerken wa-ren, maar ook gebruiksvoorwerpen.

Het portret van de Noord-Nederlandse dichter en toneelschrijver Joost van den Vondel is vervaardigd met behulp van een bijzondere techniek; de ponsgravure. Een dergelijke prent wordt gemaakt door putjes in de drukplaat te slaan met een hamer. Graveur Johannes Lutma II is één van de eerste kunstenaars die in de ze-ventiende eeuw in de Nederlanden met deze techniek experimenteert.

Ook de voorstelling van Winterkoning Fre-derik van de Palts V en zijn vrouw op het ijs is opgebouwd uit stippen. Hier betreft het een stippelgravure die is gemaakt met behulp van een zogenaamde roulette. De kleuren van de verschillende exemplaren van de prent zijn steeds verschillend, om-dat zij met de hand à la poupée (met een propje textiel) zijn aangebracht. Frederik is keurvorst van de Palts in het Heilige Roomse Rijk en slechts één winter lang (1619-1620) koning van Bohemen. Na zijn

kroning verliest hij een belangrijke veld-slag, waarna hij verbannen wordt. De prent is gemaakt naar een tekening van de 17de-eeuwse Noord-Nederlandse kun-stenaar Hendrick Avercamp, die bekend is om zijn ijsvoorstellingen. Het stelt wel-licht de Winterkoning tijdens zijn balling-schap in Den Haag voor.

MODERNE MEESTERS

GROENINGEMUSEUM