Benhhoc ts phan1_buiquangte_cr

ViÖn nghiªn cøu nu«i trång thñy s¶n I

TS. Bïi Quang TÒ

BÖnh häc thñy s¶n

N¨m 2006

BÖnh häc thñy s¶n 1


BI£N SO¹N: bïI QUANG TÒ

vIÖN NGHI£N CøU NU¤I TRåNG THUû S¶N 1 §ÞA CHØ: §×NH B¶NG-Tõ S¥N-B¾C NINH §iÖn tho¹i: 0241 841934 & 0241 841 524 Mobile: 0912016959 E-mail [email protected]

N¨m 2006

mailto:[email protected]

Bïi Quang TÒ 2

Lêi nãi ®Çu Nu«i trång thuû s¶n ngμy cμng cã vÞ trÝ quan träng trong ngμnh kinh tÕ

cña n−íc ta. §Ó cã n¨ng suÊt vμ s¶n l−îng t«m, ç, ba ba, çc ®Þa ph−¬ng ®· øng

dông nhiÒu lo¹i h×nh nu«i t«m, ç vμ më réng diÖn tÝch nu«i, do ®ã viÖc ®¶m b¶o

chÊt l−îng s¶n phÈm vμ bÖnh cña t«m, ç, çc thuû ®Æc s¶n kh¸c cã nhiÒu vÊn ®Ò

ph¸t sinh. Trong mÊy n¨m gÇn ®©y, bÖnh t«m, ç vμ çc thuû ®Æc s¶n kh¸c ®·

xuÊt hiÖn ë nhiÒu vïng trong c¶ n−íc. BÖnh ®· g©y nhiÒu tæn thÊt cho phong trμo

nu«i trång thuû s¶n. S¶n phÈm lμm ra kh«ng ®−îc thu ho¹ch hoÆc chÊt l−îng

gi¶m kh«ng phôc vô cho tiªu dïng vμ xuÊt khÈu, cho nªn c«ng t¸c phßng chèng

dÞch bÖnh cho nu«i trång thuû s¶n ®ang ®ßi hái cÊp b¸ch.

§Ó gãp phÇn h¹n chÕ nh÷ng thiÖt h¹i do bÖnh t«m, ç g©y ra, chóng t«i ®·

biªn so¹n cuèn s¸ch BÖnh häc thuû s¶n. Cuèn s¸ch nh»m phôc vô cho c«ng t¸c

gi¶ng d¹y, häc tËp cña sinh viªn chuyªn ngμnh nu«i trång thuû s¶n, ®ång thêi

cung cÊp th«ng tin cÇn thiÕt cho çn bé nghiªn cøu vÒ bÖnh t«m, ç, çc c¬ së s¶n

xuÊt ®Ó tham kh¶o. Néi dung cña cuèn s¸ch ®−îc biªn so¹n dùa trªn çc kÕt qu¶

nghiªn cøu vÒ bÖnh t«m, ç cña n−íc ta trong thêi gian qua, ®Æc biÖt tõ n¨m 1990

trë l¹i ®©y. Bè côc cuèn s¸ch dùa trªn c¬ së tμi liÖu n−íc ngoμi vÒ bÖnh ç, bÖnh

gi¸p x¸c, bÖnh nhuyÔn thÓ, bÖnh l−ìng thª, bÖnh bß s¸t,... ®Ó biªn so¹n, tõng b−íc

bæ sung nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu trong n−íc. Qua kinh nghiÖm nghiªn cøu vμ

trùc tiÕp nu«i trång thñy s¶n, chóng t«i m¹nh d¹n viÕt chung çc bÖnh cña ®éng

vËt thuû s¶n th−êng gÆp ë ViÖt nam vμo mét cuãn s¸ch BÖnh häc thñy s¶n, gåm

çc n«i dung sau:

PhÇn 1: Tæng quan vÒ bÖnh häc thñy s¶n

PhÇn 2: BÖnh truyÒn nhiÔm cña ®éng vËt thñy s¶n

PhÇn 3: BÖnh ký sinh trïng cña ®éng vËt thñy s¶n

PhÇn 4: BÖnh dinh d−ìng vμ m«i tr−êng cña ®éng vËt thñy s¶n

Cuèn s¸ch ®−îc biªn so¹n cho kh¸o ®μo t¹o k÷ s− nu«i trång thuû s¶n

,ngoμi ra cã thÓ tham kh¶o cho s¶n xuÊt vμ nghiªn cøu.

Cuèn s¸ch hoμn thμnh nhê sù cæ vò vμ t¹o ®iÒu kiÖn cña ViÖn Nghiªn cøu

nu«i trång thuû s¶n 1, Häc ViÖn kü thuËt ch©u ¸ (AIT), Tr−êng §¹i häc thuû

s¶n Nha Trang, Tr−êng ®¹i häc n«ng nghiÖp I vμ çc b¹n ®ång nghiÖp chuyªn

nghiªn cøu vÒ bÖnh t«m, ç, nh©n ®©y chóng t«i xin tr©n thμnh c¶m ¬n.

Cuèn s¸ch nμy ch¾c ch¾n cßn nhiÒu h¹n chÕ, chóng t«i hy väng nhËn ®−îc ý

kiÕn ®ãng gãp ®Ó kÞp thêi bæ sung söa ch÷a tèt h¬n.

N¨m 2006 T¸c gi¶


Môc lôc

Néi dung Trang Lêi nãi ®Çu 2 Môc lôc 3 Ch−¬ng më ®Çu 8 PhÇn 1: Tæng quan vÒ bÖnh häc thñy s¶n 11 Ch−¬ng 1: Nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ bÖnh thñy s¶n 12 1. BÖnh truyÒn nhiÔm & bÖnh ký sinh trïng 12 1.1. BÖnh truyÒn nhiÔm 12 1.2. BÖnh ký sinh trïng 14 2. BÖnh lý 20 2.1. Sù ph¸t sinh vµ ph¸t triÓn cña bÖnh 20 2.2. Qu¸ tr×nh c¬ b¶n cña bÖnh lý 24 3. Mèi quan hÖ gi÷a çc nh©n tè g©y bÖnh cho thñy s¶n 32 3.1. M«i tr−êng sèng 32 3.2. MÇm bÖnh 39 3.3. VËt chñ 39 3.4. Mèi quan hÖ gi÷a çc nh©n tè g©y bÖnh cho thñy s¶n 39 4. Ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n 42 4.1. §iÒu tra hiÖn tr−êng 42 4.2. KiÓm tra c¬ thÓ ®éng vËt thñy s¶n 42 4.3. Thu mÉu cè ®Þnh ph©n lËp vi khuÈn, nÊm virus, ký sinh trïng 44 Ch−¬ng 2: Nguyªn lý phßng bÖnh tæng hîp cho nu«i trång thñy s¶n 45 1. T¹i sao ph¶i phßng bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n 45 2. BiÖn ph¸p phßng bÖnh tæng hîp cho ®éng vËt thuû s¶n 45 2.1. C¶i t¹o vµ c¶i thiÖn m«i tr−êng nu«i ®éng vËt thuû s¶n 45 2.2. Tiªu diÖt çc nguån gèc g©y bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n 48 2.3. T¨ng c−êng søc ®Ò kh¸ng bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n 49 Ch−¬ng 3: Thuèc dïng cho nu«i trång thñy s¶n 53 1. Kh¸i niÖm vÒ thuèc dïng trong nu«i trång thñy s¶n 53 2. Ph−¬ng ph¸p dïng thuèc 53 2.1. Ph−¬ng ph¸p cho thuèc vµo m«i tr−êng n−íc 54 2.2. Ph−¬ng ph¸p trén thuèc vµo thøc ¨n 55 2.3. Ph−¬ng ph¸p tiªm thuèc 55 3. T¸c dông cña thuèc vµ çc nh©n tè ¶nh h−ëng ®Õn t¸c dông cña thuèc 55 3.1. T¸c dông cña thuèc 55 3.2. Çc nh©n tè ¶nh h−ëng ®Õn t¸c dông cña thuèc 57 4. Ho¸ chÊt vµ thuèc dïng phßng trÞ bÖnh cho nu«i trång thuû s¶n 60 4.1. Ho¸ d−îc 60 4.2. Kh¸ng sinh 65 4.3. Sulphamid 68 4.4 . Vitamin 71 4.5. ChÕ phÈm vi sinh 72 4.6. Thuèc vµ c©y th¶o méc ViÖt Nam 76 Danh môc thuèc cÊm sö dông vµ h¹n chÕ sö dông 85 Tµi liÖu tham kh¶o 87

Bïi Quang TÒ 4

Néi dung Trang

PhÇn 2: BÖnh truyÒn nhiÔm ë ®éng vËt thñy s¶n 88 Ch−¬ng 4: BÖnh virus 89 1. BÖnh xuÊt huyÕt do virus ë ç chÐp- SCV 91 2. BÖnh Herpesvirrus ë ç chÐp- KHV 94 3. BÖnh xuÊt huyÕt do virus ë ç tr¾m cá GCRV 96 4. BÖnh xuÊt huyÕt do virus ë ç- VHS 101 5. Bönh virus ç trª s«ng- CCVD 103 6. BÖnh khèi u tÕ bµo lympho 106 7. BÖnh Indivirus ë ç biÓn 109 8. BÖnh ho¹i tö thÇn kinh ç biÓn- VNN 110 9. BÖnh MBV ë t«m só 114 10. BÖnh ®èm tr¾ng ë gi¸p x¸c- WSSV 119 11. BÖnh ®Çu vµng ë t«m- YHD 125 12. BÖnh liªn quan ®Õn mang cña t«m- GAV 129 13.BÖnh nhiÔm virus d−íi da vµ ho¹i tö m¸u- IHHVN 134 14. BÖnh Parvovirus ë gan tuþ t«m- HPV 136 15. BÖnh ho¹i tö m¾t cña t«m 138 16. BÖnh ®u«i ®á- TSV 141 17. BÖnh BMN ë t«m 146 18. BÖnh virus g©y chÕt t«m bè mÑ khi l−u gi÷- SMVD 148 19. BÖnh ®u«i tr¾ng cña t«m cµng xanh- WTD 149 20. BÖnh cua s÷a 149 21. BÖnh run ch©n ë cua 150 22. BÖnh môn rép ë mµng ¸o cña hÇu 151 Ch−¬ng 5: BÖnh Rickettsia vµ Clamydia 153 1. BÖnh u nang biÓu b× ë mang ç 153 2. BÖnh Rickettsia vµ Clamydia ë t«m 155 3. BÖnh run ch©n do Rickettsia ë cua 157 Ch−¬ng 6: BÖnh vi khuÈn 159 1. BÖnh nhiÔm trïng do vi khuÈn Aeromonas spp. ë ç n−íc ngät 161 2. BÖnh vi khuÈn Vibrio ë §VTS biÓn 165 3. BÖnh do vi khuÈn Pseudomonas sp 171 4. BÖnh do vi khuÈn Edwardsiella sp 173 5. BÖnh do vi khuÈn gram d−¬ng- Streptococcus 175 6. BÖnh ®ôc c¬ ë t«m cµng xanh 177 7. BÖnh do vi khuÈn Mycobacterium 180 8. BÖnh vi khuÈn d¹ng sîi ë ç 182 9. BÖnh bÖnh do vi khuÈn d¹ng sîi ë t«m 185 10. BÖnh thèi mang ë ç n−íc ngät 187 11. BÖnh ®èm tr¾ng do vi khuÈn ë t«m só 188 Ch−¬ng 7: BÖnh do nÊm 192 1. BÖnh nÊm h¹t Dermocystidiosis 195 2. BÖnh nÊm h¹t- Ichthyophonosis 198 3. Héi chøng dÞch bÖnh lë loÐt ë ç- EUS 201 4. BÖnh nÊm mang ë ç 208 5. BÖnh nÊm thuû my ë ç, t«m n−íc ngät 209 6. BÖnh nÊm ë ç t«m n−íc mÆn 213 Tµi liÖu tham kh¶o 216


Néi dung Trang

PhÇn 3: BÖnh ký sinh trïng ë ®éng vËt thñy s¶n 220 Ch−¬ng 8: BÖnh ký sinh trïng ®¬n bµo (Protozoa)- ë ®éng vËt thñy s¶n 221 1. BÖnh ngµnh trïng roi- Mastigophora 222 1.1. BÖnh trïng roi trong m¸u- Trypanosomosis 222 1.2. BÖnh trïng roi - Cryptobiosis 224 1.3. BÖnh trïng roi- Costiosis 225 2. BÖnh do ngµnh Opalinata 227 BÖnh- Protoopalinosis 227 3. BÖnh ngµnh Dinozoa 228 BÖnh cua s÷a- Hematodinosis 228 4. BÖnh ngành Haplosporidia 232 4.1. Bệnh bào tử đơn bội ký sinh trong máu của hàu- Bonamiosis 232 4.2. Bệnh bào tử hình cầu đa nhân Haplosporidiosis 235 5. BÖnh ngµnh Paramyxea 239 5.1. Bệnh Marteiliosis 239 5.2. BÖnh Mikrocytosis 250 6. BÖnh ngµnh Apicomplexa 253 Bệnh Perkinsiosis 253 7. BÖnh do ngµnh trïng bµo tö- Sporozoa 260 7.1. BÖnh trïng bµo tö- Gousiosis 260 7.2. BÖnh trïng hai tÕ bµo- Gregarinosis 263 8. BÖnh do ngµnh trïng vi bµo tö- Mycrosporidia 265 8.1. BÖnh trïng vi bµo tö ë ç- Glugeosis 265 8.2. BÖnh t«m b«ng- Microsporosis 266 9. BÖnh do ngµnh bµo tö sîi- Cnidosporidia 269 9.1. BÖnh trïng bµo tö sîi cã 2 cùc nang- Myxobolosis 269 9.2. BÖnh trïng bµo tö sîi cã ®u«i- Henneguyosis 272 9.3. BÖnh trïng bµo tö sîi cã 1 cùc nang- Thelohanellosis 274 10. BÖnh do ngµnh trïng l«ng- Ciliophora 276 10.1. BÖnh trïng miÖng lÖch ë ç n−íc ngät- Chilodonellosis 276 10.2. BÖnh trïng miÖng lÖch ë ç n−íc mÆn- Brooklynellosis 278 10.3. BÖnh trïng l«ng ngo¹i ký sinh- Hemiophirosis 278 10.4. BÖnh trïng l«ng néi ký sinh- Balantidiosis 279 10.5. BÖnh trïng l«ng néi ký sinh- Ichthyonyctosis 281 10.6. BÖnh trïng l«ng néi ký sinh- Inferostomosis 283 10.7. BÖnh trïng qu¶ d−a ë n−íc ngät- Ichthyophthyriosis 286 10.8. BÖnh trïng l«ng n−íc mÆn- Cryptocaryonosis 289 10.9. BÖnh trïng b¸nh xe 290 10.10. BÖnh trïng loa kÌn 294 10.11. BÖnh trïng èng hót 298 Ch−¬ng 9: BÖnh do giun s¸n ë ®éng vËt thñy s¶n 299 1. BÖnh do ngµnh giun dÑp- Plathelminthes 301 1.1. BÖnh do líp s¸n l¸ ®¬n chñ- Monogenea 302 1.1.1. BÖnh s¸n l¸ ®¬n chñ 16 mãc- Dactylogyrosis 302 1.1.2. BÖnh s¸n l¸ ®¬n chñ ë mang ç n−íc ngät- Ancyrocephalosis 306 1.1.3. BÖnh s¸n l¸ ®¬n chñ ruét ®¬n ë mang ç n−íc ngät- Sundanonchosis

308

1.1.4. BÖnh s¸n l¸ ®¬n chñ ë mang ç biÓn 309 1.1.5. BÖnh s¸n l¸ ®¬n chñ ®Î con (18 mãc)- Gyrodactylosis 313 1.1.6. BÖnh s¸n l¸ song th©n- Diplozoosis 315

Bïi Quang TÒ 6

Néi dung Trang

1.2. BÖnh do líp s¸n l¸ song chñ- Trematoda 317 1.2.1. BÖnh s¸n l¸ song chñ- Aspidogastosis 320 1.2.2. BÖnh s¸n l¸ song chñ trong m¸u- Sanguinicolosis 321 1.2.3. BÖnh s¸n l¸ song chñ ký sinh ë bang h¬i ç- Isoparorchosis 323 1.2.4. BÖnh Êu trïng s¸n l¸ song chñ ký sinh ë m¾t ç- Diplostomulosis 325 1.2.5. BÖnh Êu trïng s¸n l¸ song chñ ký sinh ë trong c¬ thÓ ç- Clinostomosis

327

1.2.6. BÖnh s¸n l¸ song chñ ký sinh trong ruét ç- Carassotremosis 328 1.2.7. BÖnh s¸n l¸ song chñ ký sinh trong ruét ç- Azygirosis 329 1.2.8. BÖnh Êu trïng s¸n l¸ gan nhá ë c¬ ç- Clonorchosis 330 1.2.9. BÖnh Êu trïng s¸n l¸ gan nhá ë c¬ ç- Opisthorchosis 331 1.2.10. BÖnh Êu trïng s¸n l¸ song chñ ë mang ç- Centrocestosis 333 1.2.11. BÖnh Êu trïng s¸n l¸ phæi ë cua- Paragonimosis 335 1.3. BÖnh do líp s¸n d©y- Cestoides 336 1.3.1. BÖnh s¸n d©y kh«ng ph©n ®èt- Caryophyllaeosis vµ Khawiosis 338 1.3.2. BÖnh s¸n d©y ph©n ®èt- Bothriocephalosis 339 1.3.3. BÖnh Êu trïng s¸n d©y trong n«i t¸ng ç- Diphyllobothriosis 341 1.3.4. BÖnh s¸n d©y- Ligulosis 342 2. BÖnh do ngµnh giun trßn- Nemathelminthes 343 2.1. BÖnh giun trßn- Philometrosis 345 2.2. BÖnh giun trßn- Spironourosis 347 2.3. BÖnh giun trßn- Spectatosis 348 2.4. BÖnh giun trßn- Contracaecosis 350 2.5. BÖnh giun trßn Spinitectosis 351 2.6. BÖnh giun trßn- Camallanosis 352 2.7. BÖnh giun trßn- Cucullanosis 353 2.8. BÖnh giun trßn- Cucullanellosis 354 3. BÖnh do ngµnh giun ®Çu gai- Acanthocephala 355 3.1. BÖnh giun ®Çu gai- Rhadinorhynchosis 358 3.2. BÖnh giun ®Çu gai- Pallisentosis 358 3.3. BÖnh giun ®Çu gai- Neosentosis 359 4. BÖnh do ngµnh giun ®èt Annelida 361 4.1. BÖnh ®Øa ë ç- Piscicolosis 361 4.2. BÖnh ®Øa- Trachelobdellosis 362 4.3. BÖnh ®Øa ë ç sÊu- 363 5. BÖnh do ngµnh nhuyÔn thÓ- Mollusca 364 Ch−¬ng 10: BÖnh do ph©n ngµnh gi¸p x¸c- Crustacea 366 1. BÖnh do ph©n líp ch©n chÌo- Copepoda 367 1.1. BÖnh gi¸p x¸c ch©n chÌo- Ergasilosis 367 1.2. BÖnh gi¸p ch©n chÌo- Sinergasilosis 370 1.3. BÖnh gi¸p ch©n chÌo- Neoergasis 372 1.4. BÖnh gi¸p x¸c ch©n chÌo- Paraergaslosis 373 1.5. BÖnh gi¸p ch©n chÌo- Lamproglenosis 374 1.6. BÖnh trïng má neo n−íc ngät- Lernaeosis 375 1.7. BÖnh trïng má neo n−íc mÆn/lî- Therodamosis 380 1.8. BÖnh rËn ç - Caligosis 381 2. BÖnh do bé Branchiura 383 2.1. BÖnh rËn ç - Argulosis 383


Néi dung Trang 3. BÖnh do bé ch©n ®Òu- Isopoda 388 3.1. BÖnh rËn ç- Ichthyoxenosis 388 3.2. BÖnh rËn ç- Alitroposis 391 3.2. BÖnh rËn ç - Coranallosis 392 3.4. BÖnh rËn t«m - Probopyrosis 393 4. BÖnh do gi¸p x¸c ch©n t¬ Cirripedia 394 4.1. BÖnh gi¸p x¸c ch©n t¬ néi ký sinh ë t«m cua 394 4.2. BÖnh sen biÓn ký sinh ë cua ghÑ- Dichelaspis 400 4.3. BÖnh sun b¸m trªn ®éng vËt thñy s¶n 402 Tµi liÖu tham kh¶o 405 PhÇn 4: BÖnh dinh d−ìng vµ m«i tr−êng cña ®éng vËt thñy s¶n 408 Ch−¬ng 11: BÖnh dinh d−ìng 409 1. BÖnh dinh d−ìng ë ç 409 2. BÖnh dinh d−ìng ë t«m 412 Ch−¬ng 12: BÖnh do m«i tr−êng 413 1. BÖnh do yÕu tè v« sinh 413 2. BÖnh do yÕu tè h÷u sinh 421 Ch−¬ng 13: Sinh vËt h¹i ç, t«m 426 1. Thùc vËt h¹i ç 426 2. Gi¸p x¸c ch©n chÌo h¹i ç 427 3. Søa g©y h¹i trong ao nu«i t«m 428 4. C«n trïng h¹i ç 430 5. Ç d÷ ¨n §VTS 435 6. L−ìng thª ¨n t«m ç 437 7. Bß s¸t ¨n t«m ç 428 8. Chim ¨n t«m ç 428 Tµi liÖu tham kh¶o 439

Bïi Quang TÒ 8

ch−¬ng Më ®Çu

1. VÞ trÝ, néi dung vμ nhiÖm vô cña m«n bÖnh häc thuû s¶n 1.1. VÞ trÝ m«n häc: NghÒ nu«i trång thuû s¶n trong mÊy n¨m gÇn ®©y ph¸t triÓn rÊt nhanh. Môc ®Ých cña ng−êi nu«i trång thuû s¶n lµ thu ®−îc hiÖu qu¶ cao nhÊt, sö dông mäi ®iÒu kiÖn cã thÓ huy ®éng ®−îc. Do vËy, çc ®èi t−îng nu«i rÊt dÔ bÞ m¾c bÖnh. Çc yÕu tè m«i tr−êng chÊt l−îng n−íc xÊu, nhiÖt ®é kh«ng thÝch hîp, mËt ®é nu«i dµy, thøc ¨n nghÌo, con gièng kh«ng ®¶m b¶o chÊt l−îng vµ qu¶n lý ch¨m sãc kÐm lµm cho ®éng vËt thuû s¶n bÞ yÕu ®i, çc t¸c nh©n g©y bÖnh ph¸t triÓn. §ång thêi do sèng trong m«i tr−êng n−íc víi mËt ®é cao lµm cho bÖnh cã ®iÒu kiÖn l©y lan nhanh chãng vµ g©y thiÖt h¹i lín. ViÖc nghiªn cøu t×m hiÓu çc lo¹i bÖnh thuû s¶n vµ t×m çc biÖn ph¸p phßng trÞ bÖnh cã hiÖu qu¶ ®· gãp phÇn quan träng trong viÖc ®¶m b¶o vµ chÊt l−îng, s¶n l−îng ®éng vËt thuû s¶n nu«i. Trong nghÒ nu«i trång thuû s¶n, bªn c¹nh çc m«n häc chuyªn m«n kh¸c nh−: s¶n xuÊt gièng, nu«i ç t«m th−¬ng phÈm, c«ng tr×nh,... th× m«n bÖnh ®éng vËt thuû s¶n lµ mét m«n quan träng, nh»m trang bÞ cho çn bé nu«i trång thuû s¶n mét kiÕn thøc toµn diÖn ®Ó t¹o ra çc ®µn ç, ®µn t«m nu«i cã s¶n l−îng cao vµ chÊt l−îng tèt. 1.2. Néi dung m«n häc: Ch−¬ng tr×nh m«n bÖnh häc thuû s¶n gåm çc néi dung sau: - Giíi thiÖu nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ bÖnh truyÒn nhiÔm vµ bÖnh ký sinh trïng. - Nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ bÖnh lý ë ®éng vËt thuû s¶n - Giíi thiÖu çc biÖn ph¸p tæng hîp ®Ó phßng trÞ bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n - Giíi thiÖu mét sè bÖnh phæ biÕn vµ g©y t¸c h¹i lín ë ®éng vËt thuû s¶n, ®Æc biÖt çc bÖnh ë ViÖt Nam, bao gåm çc bÖnh: bÖnh truyÒn nhiÔm do virus, vi khuÈn, nÊm, bÖnh ký sinh trïng, bÖnh do dinh d−ìng, bÖnh do m«i tr−êng, sinh vËt h¹i ç, t«m. 1.3. NhiÖm vô cña m«n häc: Khi phong trµo nu«i trång thuû s¶n ch−a ph¸t triÓn çc ®èi t−îng nu«i chñ yÕu lµ ç, do ®ã bÖnh chØ nghiªn cøu trªn ®èi t−îng ç vµ cã tªn lµ m«n bÖnh ç häc (Ichthyopathology). Sau thËp kû 70 trë l¹i ®©y phong trµo nu«i trång thuû s¶n ph¸t triÓn, ngoµi ®èi t−îng nu«i ç, çc ®èi t−îng kh¸c ®−îc nghiªn cøu ®Ó nu«i: t«m, cua, nhuyÔn thÓ,... cho nªn m«n häc ph¶i nghiªn cøu çc bÖnh cña ®éng vËt thuû s¶n (Pathology of Aquatic Animal ) míi ®¸p øng ®−îc cho s¶n xuÊt. M«n bÖnh häc ®éng vËt thuû s¶n cã nhiÖm vô trang bÞ cho häc viªn nh÷ng kiÕn thøc toµn diÖn vÒ kü thuËt nu«i trång thuû s¶n nãi chung vµ kiÕn thøc chuyªn s©u: kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ bÖnh häc, çc yÕu tè liªn quan ®Õn bÖnh, ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n bÖnh, çc ph−¬ng ph¸p phßng trÞ bÖnh tæng hîp, nh÷ng bÖnh th−êng gÆp g©y nguy hiÓm cho nghÒ nu«i trång thuû s¶n ë ViÖt Nam.


II. Mèi quan hÖ gi÷a m«n bÖnh häc thuû s¶n víi çc m«n häc kh¸c - Liªn quan ®Õn çc m«n sinh häc c¬ b¶n vµ c¬ së: sinh häc ®¹i c−¬ng, ®éng vËt häc, thùc vËt häc, thuû sinh häc, vi sinh vËt häc, ng− lo¹i häc,... - Liªn quan ®Õn m«n ho¸ häc: v« c¬, h÷u c¬, ho¸ sinh, ho¸ lý,... - Liªn quan ®Õn kü thuËt nu«i: s¶n xuÊt gièng thuû s¶n, nu«i th©m canh ç t«m trong ao, lång bÌ, c«ng tr×nh nu«i thuû s¶n - Liªn quan ®Õn ngµnh thó y, y häc

III. LÞch sö cña m«n bÖnh häc thuû s¶n: 3.1.Trªn thÕ giíi: Tõ l©u çc nhµ khoa häc ®· m« t¶ mét sè bÖnh ç nh−: cuèi thÕ kû 19 mét sè t¸c gi¶ ®· xuÊt b¶n cuèn s¸ch h−íng dÉn bÖnh cña ç nh−ng c¬ b¶n vÉn m« t¶ çc triªô chøng l©m sµng lµ chñ yÕu. Sang ®Çu thÕ kû 20 çc nhµ khoa häc thÕ giíi ®· b¾t ®Çu nghiªn c−ó vµ viÕt s¸ch h−íng dÉn çc bÖnh ç. N¨m 1904, Bruno Hofer ng−êi §øc viÕt cuèn s¸ch “T¸c nh©n g©y bÖnh ë ç” (Father of Fish Pathology) ViÖn sÜ V.A.Dogiel (1882-1955) thuéc ViÖn hµn l©m khoa häc Liªn X« cò lµ ng−êi cã c«ng lín ®ãng gãp nghiªn cøu khu hÖ ký sinh trïng ç. ¤ng ®· viÕt ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu ký sinh trïng ç (1929); BÖnh vi khuÈn cña ç (Bacterial Diseases of Fish) -1939. Nh÷ng n¨m 1930 bÖnh truyÒn nhiÔm cña ç ®· ®−îc nghiªn cøu trong çc phßng thÝ nghiÖm. N¨m 1949 cuèn s¸ch gi¸o khoa vÒ bÖnh ç häc ®−îc xuÊt b¶n lÇn ®Çu tiªn ë Liªn X« cò chñ biªn lµ t¸c gi¶ E.M.Lyaiman. TiÕp theo ®ã lµ çc thËp kû 50 vµ 60 çc t¸c gi¶ chuyªn nghiªn cøu vÒ bÖnh ç ®−îc tiÕp tôc ph¸t triÓn ë çc n−íc: Bychowsky, Bauer, Mysselius, Gussev - Liªn X« cò, Schaperclaus §øc, Yamaguti - NhËt, Hoffman - Mü. Phong trµo nu«i trång thuû s¶n trªn thÕ giíi ngµy cµng ph¸t triÓn m¹nh mÏ, nhÊt lµ nghÒ nu«i t«m ë çc n−íc Ch©u ¸ - Th¸i B×nh D−¬ng vµo nh÷ng n¨m cña thËp kû 80 th× lÞch sö bÖnh t«m g¾n liÒn víi phong trµo nu«i t«m. KÕt qu¶ nghiªn cøu çc t¸c nh©n g©y bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n ®Õn nay rÊt phong phó: bÖnh virus cña ç ®Õn nay ®· ph©n lo¹i ®−îc h¬n 60 lo¹i virus thuéc 5 hä cã cÊu tróc ADN hoÆc ARN. BÖnh virus ë nhuyÔn thÓ cã 12 loµi thuéc 8 hä, bÖnh virus ë gi¸p x¸c cã 15 lo¹i ë t«m vµ 3 lo¹i ë cua thuéc 5 hä. Trong ®ã hä Baculoviridae gÆp nhiÒu nhÊt lµ 7 bÖnh Baculovirus. Vi khuÈn g©y bÖnh ë ®éng vËt thuû s¶n ®· ph©n lËp ®−îc vµi tr¨m loµi vi khuÈn g©y bÖnh thuéc 9 hä vi khuÈn ®iÓn h×nh lµ nhãm vi khuÈn Aeromonas spp, Pseudomonas spp g©y bÖnh ë n−íc ngät vµ nhãm Vibrio spp g©y bÖnh ë n−íc mÆn. NÊm g©y bÖnh ë n−íc ngät: Saprolegnia, Achlya, Aphanomyces; n−íc mÆn: Lagenidium sp, Fusarium, Halipthoros sp, Sirolpidium. Ký sinh trïng cña ®éng vËt thuû s¶n ®Õn nay chóng ta ph©n lo¹i ®−îc sè l−îng rÊt lín vµ phong phó. ChØ tÝnh ký sinh trïng ç n−íc ngät thuéc khu vùc Liªn X« cò ®· ph©n lo¹i h¬n 2000 loµi (1984-1985)

Bïi Quang TÒ 10

3.2. ViÖt Nam: Bé m«n bÖnh ç ®−îc h×nh thµnh tõ ®Çu n¨m 1960 thuéc tr¹m nghiªn cøu ç n−íc ngät §×nh B¶ng. Ng−êi thµnh lËp ®Çu tiªn cña bé m«n bÖnh ç lµ TiÕn sÜ Hµ Ký, nguyªn côc tr−ëng Côc B¶o vÖ nguån lîi thuû s¶n ViÖt Nam. §Õn nay chóng ta h×nh thµnh bé m«n häc phßng nghiªn cøu bÖnh häc thñy s¶n ë 3 viÖn I, II, III vµ cã phßng thÝ nghiÖm chÈn ®o¸n bÖnh t«m, ç hiÖn ®¹i ®¹i diÖn cho ba miÒn B¾c, Trung, Nam vµ ven biÓn. ë mét sè tr−êng ®¹i häc ®· cã çn bé gi¶ng d¹y nghiªn cøu bé m«n bÖnh t«m, ç: Tr−êng ®¹i häc thuû s¶n Nha Trang, Tr−êng ®¹i häc CÇn Th¬, Tr−êng ®¹i häc N«ng L©m Thñ §øc.... §Õn nay, chóng ta ®· cã hµng lo¹t çc c«ng tr×nh c«ng bè trªn thÕ giíi vµ trong n−íc vÒ kÕt qu¶ nghiªn cøu bÖnh cña ®éng vËt thuû s¶n ë ViÖt Nam tõ cuèi n¨m 1960 trë l¹i ®©y: Nghiªn cøu ký sinh trïng vµ bÖnh cña ç n−íc ngät miÒn b¾c ViÖt Nam cña TiÕn sÜ Hµ Ký:1961-1967; 1969-1975, ®· m« t¶ 120 loµi ký sinh trïng trong ®ã cã 42 loµi ký sinh trïng, mét gièng vµ mét hä phô míi ®èi víi khoa häc. C«ng tr×nh nghiªn cøu khu hÖ ký sinh trïng cña mét sè loµi ç n−íc ngät ®ång b»ng s«ng Cöu Long cña Bïi Quang TÒ vµ ctv, 1984-1990; Nh÷ng bÖnh th−êng gÆp cña ç, t«m nu«i ë ®ång b»ng s«ng Cöu Long vµ biÖn ph¸p phßng trÞ (Bïi Quang TÒ vµ ctv,1994). Ký sinh trïng cña mét sè loµi ç n−íc ngät ®ång b»ng s«ng Cöu Long vµ nh÷ng gi¶i ph¸p phßng trÞ chóng cña TiÕn sü Bïi Quang TÒ (2001) ®· m« t¶ 157 loµi ký sinh trïng, trong ®ã cã 121 loµi lÇn ®Çu tiªn ®−îc ph¸t hiÖn ë ViÖt Nam. BÖnh Penaeus monodon baculovirus (MBV) cña t«m só, nu«i ë çc tØnh phÝa Nam (Bïi Quang TÒ,1994). Nghiªn cøu khu hÖ ký sinh trïng ç n−íc ngät miÒn Trung vµ T©y Nguyªn (NguyÔn ThÞ Muéi vµ ctv,1981-1985). Nghiªn cøu mét sè bÖnh chñ yÕu trªn t«m só nu«i ë khu vùc miÒn Trung ViÖt Nam (§ç ThÞ Hoµ, 1997),....Cho ®Õn nay ë ViÖt Nam ®· nghiªn cøu bÖnh virus ë t«m só lµ bÖnh Monodon Baculovirus (MBV), bÖnh vµng ®Çu, bÖnh ®èm tr¾ng. C«ng tr×nh lín gÇn ®©y lµ ®Ò tµi cÊp nhµ n−íc m· sè KN - 04 -12 tõ 1991-1995, do TiÕn sÜ Hµ Ký chñ nhiÖm ®· nghiªn cøu 13 bÖnh cña t«m, ç. LÇn ®Çu tiªn ViÖt Nam tËp trung nghiªn cøu ®Çy ®ñ bÖnh vi khuÈn víi çc néi dung sau: ph©n lËp vi khuÈn, t¸c nh©n g©y bÖnh, dÊu hiÖu bÖnh, ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnh, biÖn ph¸p phßng trÞ bÖnh. Nh÷ng bÖnh ®· nghiªn cøu: bÖnh xuÊt huyÕt ®èm ®á ë ç tr¾m cá nu«i lång, bÖnh xuÊt huyÕt ç ba sa nu«i bÌ, bÖnh ho¹i tö do vi khuÈn ë ç trª, bÖnh ho¹i tö ®èm n©u t«m cµng xanh, bÖnh ph¸t s¸ng ë Êu trïng t«m, bÖnh ®á däc th©n ë Êu trïng t«m, bÖnh viªm nhiÔm sau khi cÊy trai ngäc. Nghiªn cøu nguyªn nh©n g©y chÕt t«m ë çc tØnh ven biÓn phÝa Nam (NguyÔn ViÖt Th¾ng, 1994-1999). Nghiªn cøu bÖnh truyÒn nhiÔm ë ç tr¾m cá vµ ç song nu«i lång biÓn (Bïi Quang TÒ, 1996-1998). §Æc biÖt chóng ta ®· ph©n lËp ®−îc virus g©y bÖnh ë t«m só nu«i nh− bÖnh ®èm tr¾ng (WSSV), bÖnh ®Çu vµng (YHD) (V¨n ThÞ H¹nh, 2001)


ViÖn nghiªn cøu nu«i trång thñy s¶n I


PhÇn 1

Tæng quan vÒ BÖnh häc thñy s¶n

Biªn so¹n: TS. Bïi Quang TÒ

N¨m 2006

Bïi Quang TÒ 12

Ch−¬ng 1

nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ bÖnh häc thñy s¶n

1. BÖnh truyÒn nhiÔm & bÖnh ký sinh Trïng. 1.1. BÖnh truyÒn nhiÔm.

1.1.1. §Þnh nghÜa vÒ bÖnh truyÒn nhiÔm. Qu¸ tr×nh truyÒn nhiÔm lµ hiÖn t−îng tæng hîp x¶y ra trong c¬ thÓ sinh vËt khi cã t¸c nh©n g©y bÖnh x©m nhËp, t¸c nh©n g©y bÖnh lµ vi sinh vËt: virus, vi khuÈn, nÊm, t¶o ®¬n bµo. Qu¸ tr×nh truyÒn nhiÔm th−êng bao hµm ý nghÜa hÑp h¬n, nã chØ sù nhiÔm trïng cña c¬ thÓ sinh vËt, ®«i khi chØ sù b¾t ®Çu c¶m nhiÔm, t¸c nh©n g©y bÖnh chØ kÝch thÝch riªng biÖt, cã tr−êng hîp kh«ng cã dÊu hiÖu bÖnh lý. Trong tr−êng hîp t¸c nh©n x©m nhËp vµo c¬ thÓ ®Ó g©y bÖnh nh−ng ch−a cã dÊu hiÖu bÖnh lý, lóc nµy cã thÓ gäi cã qu¸ tr×nh truyÒn nhiÔm song ch−a thÓ gäi lµ bÖnh truyÒn nhiÔm. BÖnh truyÒn nhiÔm lµ ph¶i kÌm theo dÊu hiÖu bÖnh lý. Nh©n tè ®Ó ph¸t sinh ra bÖnh truyÒn nhiÔm: - Cã t¸c nh©n g©y ra bÖnh truyÒn nhiÔm nh−: virus, vi khuÈn, nÊm, t¶o ®¬n bµo... - Sinh vËt cã mang çc t¸c nh©n g©y bÖnh. - §iÒu kiÖn m«i tr−êng bªn ngoµi thuËn lîi cho sù x©m nhËp cña t¸c nh©n g©y bÖnh thóc ®Èy qu¸ tr×nh truyÒn nhiÔm. KÝch th−íc cña çc t¸c nh©n g©y bÖnh truyÒn nhiÔm nh×n chung bÐ h¬n kÝch th−íc cña vËt chñ vËt nhiÔm song kh¶ n¨ng g©y bÖnh cña chóng rÊt lín, nã cã thÓ lµm cho vËt chñ chÕt mét çch nhanh chãng. BÖnh truyÒn nhiÔm g©y t¸c h¹i lín cho vËt chñ do: - Sinh vËt g©y bÖnh cã kh¶ n¨ng sinh s¶n nhanh nhÊt lµ vius, vi khuÈn chØ sau mÊy giê sè l−îng cña chóng cã thÓ t¨ng lªn rÊt nhiÒu ®· t¸c ®éng lµm rèi lo¹n ho¹t ®éng sinh lý cña c¬ thÓ vËt chñ. - T¸c nh©n g©y bÖnh cßn cã kh¶ n¨ng lµm thay ®æi, huû ho¹i tæ chøc m« ®ång thêi cã thÓ tiÕt ra ®éc tè ph¸ ho¹i tæ chøc cña vËt chñ, lµm cho çc tÕ bµo tæ chøc ho¹t ®éng kh«ng b×nh th−êng.

1.1.2. Nguån gèc vµ con ®−êng lan truyÒn cña bÖnh truyÒn nhiÔm ë ®éng vËt thuû s¶n. 1.1.2.1. Nguån gèc cña bÖnh truyÒn nhiÔm ë ®éng vËt thuû s¶n . Trong çc thuû vùc tù nhiªn: ao, hå, s«ng vµ çc ®Çm, vÞnh ven biÓn th−êng quan s¸t thÊy ®éng vËt thuû s¶n bÞ m¾c bÖnh truyÒn nhiÔm, ®éng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh lµ “æ dÞch tù nhiªn”. Tõ ®ã mÇm bÖnh x©m nhËp vµo çc nguån n−íc nu«i thuû s¶n. §éng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh truyÒn nhiÔm vµ nh÷ng x¸c ®éng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh chÕt lµ nguån gèc chÝnh g©y bÖnh truyÒn nhiÔm. T¸c nh©n g©y bÖnh truyÒn nhiÔm ë ®éng vËt thuû s¶n sinh s¶n rÊt nhanh lµm t¨ng sè l−îng nã ®i vµo m«i tr−êng n−íc b»ng nhiÒu con ®−êng tuú theo t¸c nh©n g©y bÖnh nh−: theo çc vÕt loÐt cña ç ®Ó ®i ra n−íc qua hÖ thèng c¬ quan bµi tiÕt, c¬ quan tiªu ho¸, c¬ quan sinh dôc hoÆc qua mang, xoang miÖng, xoang mòi. Ngoµi ra, trong n−íc cã nhiÒu chÊt mïn b· h÷u c¬ , n−íc th¶i çc nhµ m¸y c«ng nghiÖp, n−íc th¶i cña çc tr¹i ch¨n nu«i gia cÇm, gia sóc, n−íc th¶i sinh ho¹t, ph©n r¸c... còng t¹o ®iÒu kiÖn cho bÖnh truyÒn nhiÔm ph¸t sinh ph¸t triÓn.


1.1.2.2. Con ®−êng lan truyÒn cña bÖnh truyÒn nhiÔm ë ®éng vËt thuû s¶n: - B»ng ®−êng tiÕp xóc trùc tiÕp: §éng vËt thuû s¶n khoÎ m¹nh sèng chung trong thuû vùc cïng víi ®éng vËt thuû s¶n m¾c bÖnh truyÒn nhiÔm, do tiÕp xóc trùc tiÕp, t¸c nh©n g©y bÖnh truyÒn tõ ®éng vËt thuû s¶n bÖnh sang cho ®éng vËt thuû s¶n khoÎ. - Do n−íc: T¸c nh©n g©y bÖnh truyÒn nhiÔm trong c¬ thÓ ®«ng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh r¬i vµo m«i tr−êng n−íc vµ sèng tù do trong n−íc mét thêi gian, lÊy n−íc cã nguån bÖnh vµo thuû vùc nu«i thuû s¶n, t¸c nh©n g©y bÖnh sÏ l©y lan cho ®éng vËt thuû s¶n khoÎ m¹nh. - Do dông cô ®¸nh b¾t vµ vËn chuyÓn ®éng vËt thuû s¶n: Khi vËn chuyÓn ®éng vËt thuû s¶n bÖnh vµ ®¸nh b¾t ®éng vËt thuû s¶n bÖnh, t¸c nh©n g©y bÖnh cã thÓ b¸m vµo dông cô, nÕu dïng dông cô nµy ®Ó ®¸nh b¾t hoÆc vËn chuyÓn ®éng vËt thuû s¶n khoÎ th× kh«ng nh÷ng nã lµm l©y lan bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n khoÎ mµ cßn ra m«i tr−êng n−íc. - MÇm bÖnh truyÒn nhiÔm tõ ®¸y ao: Cïng víi çc chÊt h÷u c¬ tån t¹i ë ®¸y ao, t¸c nh©n g©y bÖnh tõ ®éng vËt thuû s¶n m¾c bÖnh truyÒn nhiÔm, tõ x¸c ®éng vËt thuû s¶n chÕt do bÞ bÖnh r¬i xuèng ®¸y ao vµ tån t¹i ë ®ã mét thêi gian. NÕu ao kh«ng ®−îc tÈy dän vµ ph¬i ®¸y kü khi tiÕn hµnh −¬ng nu«i thuû s¶n, t¸c nh©n g©y bÖnh tõ ®¸y ao ®i vµo n−íc råi x©m nhËp g©y bÖnh truyÒn nhiÔm cho ®éng vËt thuû s¶n. - Do ®éng vËt thuû s¶n di c−: §éng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh di c− tõ vïng n−íc nµy sang vïng n−íc kh¸c, t¸c nh©n g©y bÖnh truyÒn nhiÔm vµo vïng n−íc míi, gÆp lóc ®iÒu kiÖn m«i tr−êng thay ®æi kh«ng thuËn lîi cho ®êi sèng ®éng vËt thuû s¶n, t¸c nh©n g©y bÖnh x©m nhËp vµo cë thÓ ®éng vËt thuû s¶n khoÎ lµm cho ®éng vËt thuû s¶n m¾c bÖnh. - Do chim v¸ çc sinh vËt ¨n ®éng vËt thuû s¶n: Chim, cß, r¸i ç, chã, mÌo,....b¾t ®éng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh truyÒn nhiÔm lµm thøc ¨n, t¸c nh©n g©y bÖnh truyÒn nhiÔm cã thÓ b¸m vµo ch©n, má, miÖng, vµo c¬ thÓ cña chóng, nh÷ng sinh vËt nµy l¹i chuyÓn b¾t ®éng vËt thuû s¶n ë vïng n−íc kh¸c th× t¸c nh©n g©y bÖnh truyÒn nhiÔm tõ chóng cã thÓ ®i vµo n−íc, chê c¬ héi thuËn lîi chóng x©m nhËp vµo c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n khoÎ lµm g©y bÖnh truyÒn nhiÔm. 1.1.3. §éng vËt thuû s¶n lµ nguån gèc cña mét sè bÖnh truyÒn nhiÔm ë ng−êi vµ ®éng vËt: Ç còng nh− gi¸p x¸c, nhuyÔn thÓ....lµ nguån gèc cña mét sã bÖnh truyÒn nhiÔm cho ng−êi vµ gia sóc. Trong c¬ thÓ mét sè ®éng vËt thuû s¶n cã mang vi khuÈn bÖnh dÞch t¶ nh−: Clostridium botulinum, Salmonella enteritidis, Proteus vulgaris, Vibrio parahaemolyticus... Çc lo¹i vi khuÈn nµy cã thÓ tån t¹i trªn c¬ thÓ vµ trong mét sè loµi ®éng vËt thuû s¶n nã cã thÓ r¬i vµo n−íc vµ g©y nhiÔm bÈn nguån n−íc. Theo Prodnhian, Guritr b»ng thÝ nghiÖm ®· kh¼ng ®Þnh Salmonella suipestifer, Salmonella enteritidis khi ®−a vµo xoang bông cña ç nã cã thÓ tån t¹i trong c¬ thÓ 60 ngµy, nã cã thÓ tån t¹i trong ç −íp muèi. Vi khuÈn nµy ë trong n−íc dÔ dµng theo n−íc vµo ruét ç. Nguyªn nh©n cña ng−êi m¾c bÖnh dÞch t¶ cã thÓ do ¨n ç sèng hoÆc ç nÊu n−íng ch−a chÝn cã mang vi khuÈn g©y bÖnh nªn ®· truyÒn qua cho ng−êi. Theo A-K Serbina 1973 qua thÝ nghiÖm ®· kh¼ng ®Þnh khi ç m¾c bÖnh ®èm ®á cã 15-20% sè ç cã Clostridium botulinum. T«m, hÇu sèng trong m«i tr−êng n−íc th¶i sinh ho¹t, n−íc th¶i çc chuång tr¹i ch¨n nu«i gia cÇm, gia sóc, n−íc th¶i çc nhµ m¸y, xÝ nghiÖp c«ng nghiÖp. Ng−êi ta ®· ph¸t hiÖn phÇn lín chóng cã mang vi khuÈn g©y bÖnh lþ, bÖnh ®−êng ruét, bÖnh sèt ph¸t ban...B»ng con ®−êng thùc nghiÖm ng−êi ta ®· kh¼ng ®Þnh vi khuÈn g©y sèt ph¸t ban cã thÓ sèng trong c¬ thÓ hÇu ®Õn 60 ngµy. Tõ ®ã ng−êi ta ®· chøng minh dÞch sèt ph¸t ban ë mét sè n−íc nh−: Ph¸p, Mü cã quan hÖ dïng hÇu t«m lµm thøc ¨n. Do ®ã ç, t«m, hÇu vµ mét sè h¶i ®Æc s¶n dïng ®Ó ¨n sèng cÇn cã chÕ ®é kiÓm dÞch nghiªm kh¾c ®Ó tr¸nh mét sè bÖnh l©y lan cho ng−êi.

Bïi Quang TÒ 14

1.2. BÖnh ký sinh trïng. 1.2.1. §Þnh nghÜa: Trong tù nhiªn c¬ thÓ sinh vËt yªu cÇu çc ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh cã kh¸c nhau do cã nhiÒu chñng lo¹i cã ph−¬ng thøc sinh sèng riªng, cã sù kh¸c biÖt ë mçi giai ®o¹n ph¸t triÓn. Cã mét sè sinh vËt sèng tù do, cã mét sè sèng céng sinh, tr¸i l¹i cã sinh vËt trong tõng giai ®o¹n hay c¶ qu¸ tr×nh sèng nhÊt thiÕt ph¶i sèng ë bªn trong hay bªn ngoµi c¬ thÓ mét sinh vËt kh¸c ®Ó lÊy chÊt dinh d−ìng mµ sèng hoÆc lÊy dÞch thÓ hoÆc tÕ bµo tæ chøc cña sinh vËt ®ã lµm thøc ¨n duy tr× sù sèng cña nã vµ ph¸t sinh t¸c h¹i cho sinh vËt kia gäi lµ ph−¬ng thøc sèng ký sinh hay cßn gäi lµ sù ký sinh. Sinh vËt sèng ký sinh gäi lµ sinh vËt ký sinh. §éng vËt sèng ký sinh gäi lµ ký sinh trïng. Sinh vËt bÞ sinh vËt kh¸c ký sinh g©y t¸c h¹i gäi lµ vËt chñ. VËt chñ kh«ng nh÷ng lµ nguån cung cÊp thøc ¨n cho ký sinh trïng mµ cßn lµ n¬i c− tró t¹m thêi hay vÜnh cöu cña nã. Çc lo¹i biÓu hiÖn sù ho¹t ®éng cña ký sinh trïng vµ mèi quan hÖ qua l¹i gi÷a ký sinh trïng víi vËt chñ gäi lµ hiÖn t−îng ký sinh. Khoa häc nghiªn cøu cã hÖ thèng çc hiÖn t−îng ký sinh gäi lµ ký sinh trïng häc.

1.2.2. Nguån gèc cña sinh vËt sèng ký sinh: Th−êng nguån gèc cña sinh vËt sinh sèng ký sinh chia lµm 2 giai ®o¹n: 1.2.2.1. Sinh vËt tõ ph−¬ng thøc sinh sèng céng sinh ®Õn ký sinh: Céng sinh lµ 2 sinh vËt t¹m thêi hay l©u dµi sèng chung víi nhau, c¶ 2 ®Òu cã lîi hay 1 sinh vËt cã lîi (céng sinh phiÕn lîi) nh−ng kh«ng ¶nh h−ëng ®Õn sinh vËt kia, 2 sinh vËt sinh sèng céng sinh trong qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ 1 bªn ph¸t sinh ra t¸c h¹i bªn kia, lóc nµy tõ céng sinh chuyÓn qua ký sinh, vÝ dô nh− amÝp: Endamoeba histokytica Schaudinn sèng trong ruét ng−êi d−íi d¹ng thÓ dinh d−ìng nhá lÊy çc chÊt cÆn b· ®Ó tån t¹i kh«ng g©y t¸c h¹i cho con ng−êi lóc nµy nã lµ céng sinh phiÕn lîi, nh−ng lóc c¬ thÓ vËt chñ do bÞ bÖnh tÕ bµo tæ chøc thµnh ruét bÞ tæn th−¬ng, søc ®Ò kh¸ng yÕu, amÝp thÓ dinh d−ìng nhá tiÕt ra men ph¸ ho¹i tÕ bµo tæ chøc ruét chui vµo tÇng niªm m¹c ruét chuyÓn thµnh amÝp thÓ dinh d−ìng lín cã thÓ g©y bÖnh cho ng−êi. Nh− vËy tõ céng sinh amÝp ®· chuyÓn qua ký sinh. 1.2.2.2. Sinh vËt tõ ph−¬ng thøc sinh sèng tù do chuyÓn qua ký sinh gi¶ ®Õn ký sinh thËt. Tæ tiªn cña ký sinh trïng cã thÓ sinh sèng tù do, trong qu¸ tr×nh sèng do 1 c¬ héi ngÉu nhiªn, nã cã thÓ sèng trªn bÒ mÆt hay bªn trong c¬ thÓ sinh vËt kh¸c, dÇn dÇn nã thÝch øng víi m«i tr−êng sèng míi, ë ®©y cã thÓ tho¶ m·n ®−îc çc ®iÒu kiÖn sèng, nã b¾t ®Çu t¸c h¹i ®Õn sinh vËt kia trë thµnh sinh sèng ký sinh. Ph−¬ng thøc sinh sèng ký sinh nµy ®−îc h×nh thµnh th−êng do ngÉu nhiªn lÆp ®i lÆp l¹i nhiÒu lÇn th«ng qua ký sinh gi¶ råi ®Õn ký sinh thËt. Tæ tiªn cña sinh vËt ký sinh tr¶i qua mét qu¸ tr×nh l©u dµi ®Ó thÝch nghi víi hoµn c¶nh m«i tr−êng míi, vÒ h×nh th¸i cÊu t¹o vµ ®Æc tÝnh sinh lý, sinh ho¸ cña c¬ thÓ cã sù biÕn ®æi lín, 1 sè c¬ quan trong qu¸ tr×nh sinh sèng ký sinh kh«ng cÇn thiÕt th× tho¸i ho¸ hoÆc tiªu gi¶m nh− c¬ quan c¶m gi¸c, c¬ quan vËn ®éng...Nh÷ng c¬ quan ®Ó ®¶m b¶o sù tån t¹i cña nßi gièng vµ ®êi sèng ký sinh th× ph¸t triÓn m¹nh nh− c¬ quan b¸m, c¬ quan sinh dôc. Mét sè ®Æc tÝnh sinh häc míi ®−îc h×nh thµnh vµ dÇn dÇn æn ®Þnh vµ di truyÒn cho ®êi sau, qua nhiÒu thÕ hÖ cÊu t¹o c¬ thÓ cµng thÝch ghi víi ®êi sèng ký sinh.

1.2.3. Ph−¬ng thøc vµ chñng lo¹i ký sinh: 1.2.3.1. Ph−¬ng thøc ký sinh: Dùa theo tÝnh chÊt ký sinh cña ký sinh trïng ®Ó chia: - Ký sinh gi¶: Ký sinh trïng ký sinh gi¶ th«ng th−êng trong ®iÒu kiÖn b×nh th−êng sèng tù do chØ ®Æc biÖt míi sèng ký sinh vÝ dô nh−: Haemopis sp sèng tù do khi tiÕp xóc víi ®éng vËt lín chuyÓn qua sèng ký sinh.


- Ký sinh thËt: Ký sinh trïng trong tõng giai ®o¹n hay toµn bé qu¸ tr×nh sèng cña nã ®Òu lÊy dinh d−ìng cña vËt chñ, c¬ thÓ vËt chñ lµ m«i tr−êng sèng cña nã. Dùa vµo thêi gian ký sinh cã thÓ chia ra lµm 2 lo¹i: - Ký sinh cã tÝnh chÊt t¹m thêi: Ký sinh trïng ký sinh trªn c¬ thÓ vËt chñ thêi gian rÊt ng¾n, chØ lóc nµo lÊy thøc ¨n míi ký sinh nh− §Øa ç Piscicola sp hót m¸u ç . - Ký sinh mang tÝnh chÊt th−êng xuyªn: Mét giai ®o¹n, nhiÒu giai ®o¹n hay c¶ qu¸ tr×nh sèng ký sinh trïng nhÊt thiÕt ph¶i ký sinh trªn vËt chñ.Ký sinh th−êng xuyªn l¹i chia ra ký sinh giai ®o¹n vµ ký sinh suèt ®êi. + Ký sinh giai ®o¹n: ChØ mét giai ®o¹n nhÊt ®Þnh trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn ký sinh trïng sèng ký sinh. Trong toµn bé qu¸ tr×nh sèng cña ký sinh trïng cã giai ®o¹n sèng tù do, cã giai ®o¹n sèng ký sinh nh−: Gièng gi¸p x¸c ch©n ®èt Sinergasilus giai ®o¹n Êu trïng sèng tù do, giai ®o¹n tr−ëng thµnh ký sinh trªn mang cña nhiÒu loµi ç. + Ký sinh suèt ®êi: Suèt c¶ qu¸ tr×nh sèng ký sinh trïng ®Òu sèng ký sinh, nã cã thÓ ký sinh trªn mét vËt chñ hoÆc nhiÒu vËt chñ, kh«ng cã giai ®o¹n sèng tù do nªn t¸ch khái vËt chñ lµ nã bÞ chÕt vÝ dô ký sinh trïng Trypanosoma ký sinh trong ruét ®Øa ç, ®Øa hót m¸u ç chuyÓn qua sèng trong m¸u ç. Dùa vµo vÞ trÝ ký sinh ®Ó chia: Ngo¹i ký sinh: Ký sinh trïng ký sinh trªn bÒ mÆt c¬ thÓ trong tõng giai ®o¹n hay suèt ®êi ®Òu gäi lµ ngo¹i ký sinh. ë ç ký sinh trïng ký sinh trªn da, trªn v©y, trªn mang, hèc mòi, xoang miÖng, ë t«m ký sinh trªn vá, phÇn phô, mang ®Òu lµ ngo¹i ký sinh vÝ dô nh− Trichodina, Ichthyophthirius, Zoothamnium, Epistylis, Acineta, Argulus, Lernaea.... Néi ký sinh: Lµ chØ ký sinh trïng ký sinh trong çc c¬ quan néi t¹ng, trong tæ chøc trong xoang cña vËt chñ nh−: vi bµo tö (microspore) ký sinh trong c¬ cña t«m, s¸n l¸ Sanguinicola sp ký sinh trong m¸u ç; s¸n d©y Caryophyllaeus sp, giun ®Çu gai Acanthocephala ký sinh trong ruét ç. Ngoµi 2 lo¹i ký sinh trªn cßn cã hiÖn t−îng ký sinh cÊp hai (siªu ký sinh), b¶n th©n ký sinh trïng cã thÓ lµm vËt chñ cña ký sinh trïng kh¸c vÝ dô: s¸n l¸ ®¬n chñ Gyrodactylus sp ký sinh trªn ç nh−ng nguyªn sinh ®éng vËt Trichodina sp l¹i ký sinh trªn s¸n l¸ ®¬n chñ Gyrodactylus sp. Nh− vËy s¸n l¸ ®¬n chñ Gyrodactylus lµ vËt chñ cña Trichodina nh−ng l¹i ký sinh trïng cña ç. T−¬ng tù nh− trïng má neo Lernaea ký sinh trªn ç, nguyªn sinh ®éng vËt Zoothamnium sp ký sinh trªn trïng má neo Lernaea. Êu trïng giai ®o¹n thø ba cña giun trßn Spironoura babei Ha Ky, ký sinh trong ruét tÞt cña s¸n l¸ Amurotrema dombrowskajae Achmerov, giun trßn vµ s¸n l¸ ®Òu ký sinh trong ruét cña ç bçng (Spinibarbichthys denticulatus). 1.2.3.2. Çc lo¹i vËt chñ: Cã rÊt nhiÒu lo¹i ký sinh trïng trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn qua nhiÒu giai ®o¹n, mçi giai ®o¹n cã ®Æc ®iÓm h×nh th¸i cÊu t¹o vµ yªu cÇu ®iÒu kiÖn m«i tr−êng sèng kh¸c nhau nªn cã sù chuyÓn ®æi vËt chñ. Th−êng chia ra lµm çc lo¹i vËt chñ theo h×nh thøc ký sinh cña ký sinh trïng. - VËt chñ cuèi cïng: Ký sinh trïng ë giai ®o¹n tr−ëng thµnh hay giai ®o¹n sinh s¶n h÷u tÝnh ký sinh lªn vËt chñ th× gäi lµ vËt chñ cuèi cïng. - VËt chñ trung gian: Ký sinh trïng ë giai ®o¹n Êu trïng hay giai ®o¹n sinh s¶n v« tÝnh ký sinh lªn vËt chñ gäi lµ vËt chñ trung gian. Giai ®o¹n Êu trïng vµ giai ®o¹n sinh s¶n v« tÝnh nÕu ký sinh qua 2 vËt chñ trung gian th× vËt chñ ®Çu tiªn lµ vËt chñ trung gian thø nhÊt cßn vËt chñ tiÕp lµ vËt chñ trung gian thø 2.

Bïi Quang TÒ 16

- VËt chñ b¶o trïng (l−u gi÷): Cã mét sè ký sinh trïng ký sinh trªn nhiÒu c¬ thÓ ®éng vËt, lo¹i ®éng vËt nµy cã thÓ trë thµnh nguån gèc gi¸n tiÕp ®Ó c¶m nhiÔm ký sinh trïng cho ®éng vËt kia th× gäi lµ vËt chñ b¶o trïng vÝ dô s¸n l¸ Clonorchis sinensis Cobbold, 1875 giai ®o¹n Êu trïng ký sinh trong c¬ thÓ vËt chñ trung gian thø nhÊt lµ èc Bithynina longiornis vµ vËt chñ trung gian thø 2 lµ çc loµi ç n−íc ngät. Giai ®o¹n tr−ëng thµnh ký sinh trong gan, mËt vËt chñ cuèi cïng lµ ng−êi, mÌo, chã vµ mét sè ®éng vËt cã vó. §øng vÒ quan ®iÓm ký sinh trïng häc cña ng−êi th× chã mÌo lµ vËt chñ b¶o trïng. Do ®ã muèn tiªu diÖt bÖnh s¸n l¸ gan th× kh«ng nh÷ng diÖt vËt chñ trung gian mµ cÇn diÖt vËt chñ b¶o trïng. VÝ dô ®èi víi ç ký sinh trïng Cryptobia branchialis ký sinh trªn mang ç tr¾m g©y bÖnh mang nghiªm träng nh−ng còng loµi nµy b¸m trªn mang ç mÌ tr¾ng, ç mÌ hoa víi sè l−îng nhiÒu h¬n ë ç Tr¾m, ç MÌ vÉn kh«ng bÞ bÖnh do 2 lo¹i ç nµy b¶n th©n cã kh¶ n¨ng miÔn dÞch tù nhiªn. Tr−êng hîp nµy ç MÌ lµ vËt chñ l−u gi÷ (b¶o trïng) cña bÖnh Cryptobia branchialis. Trong çc ao nu«i ç th−êng nu«i ghÐp nhiÒu loµi ç nªn muèn phßng bÖnh Cryptobia branchialis cho ç Tr¾m ph¶i kiÓm tra cÈn thËn çc loµi ç cïng nu«i ®Ó xö lý tiªu ®éc çc vËt chñ l−u gi÷ míi phßng bÖnh cho ç tr¾m ®−îc triÖt ®Ó.

1.2.4. Ph−¬ng thøc nhiÔm cña ký sinh trïng. Ký sinh trïng nhiÔm chñ yÕu b»ng 2 con ®−êng. 1.2.4.1.NhiÔm qua miÖng: Trøng, Êu trïng, bµo nang cña ký sinh trïng theo thøc ¨n, theo n−íc vµo ruét g©y bÖnh cho ç nh−: ký sinh trïng bµo tö trïng Goussia sp, giun trßn Capilaria sp.

1.2.4.2. NhiÔm qua da: Ký sinh trïng qua da hoÆc niªm m¹c ë ç cßn qua v©y vµ mang ®i vµo c¬ thÓ g©y bÖnh cho vËt chñ, nhiÔm qua da cã 2 lo¹i: - NhiÔm qua da chñ ®éng: Êu trïng chñ ®éng chui qua da hoÆc niªm m¹c vµo trong c¬ thÓ vËt chñ, vÝ dô Êu trïng s¸n l¸ Posthodiplostonum cuticola ®ôc thñng da vµ chui vµo líp d−íi da tiÕp tôc ph¸t triÓn. - NhiÔm qua da bÞ ®éng: Ký sinh trïng th«ng qua vËt m«i giíi vµo ®−îc da cña vËt chñ ®Ó ký sinh g©y bÖnh vÝ dô: Ký sinh trïng Trypanosoma sp. Nhê ®Øa ç ®ôc thñng da hót m¸u ç ký sinh trïng tõ ruét ®Øa vµo m¸u ç.

1.2.5. Mèi quan hÖ gi÷a ký sinh trïng, vËt chñ vµ ®iÒu kiÖn m«i tr−êng. Ký sinh trïng, vËt chñ vµ ®iÒu kiÖn m«i tr−êng cã quan hÖ víi nhau rÊt mËt thiÕt. Quan hÖ gi÷a ký sinh trïng víi vËt chñ phô thuéc vµo giai ®o¹n ph¸t triÓn, chñng lo¹i, sè l−îng ký sinh trïng, vÞ trÝ ký sinh vµ t×nh tr¹ng c¬ thÓ vËt chñ. §iÒu kiÖn m«i tr−êng sèng cña vËt chñ ¶nh h−ëng trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp ®Õn ký sinh trïng, vËt chñ vµ mèi quan hÖ gi÷a chóng víi nhau.

1.2.5.1. T¸c ®éng cña ký sinh trïng ®èi víi vËt chñ: Ký sinh trïng khi ký sinh lªn vËt chñ g©y hËu qu¶ t¸c h¹i ë møc ®é tuy cã kh¸c nhau nh−ng nh×n chung lµm cho c¬ thÓ vËt chñ sinh tr−ëng chËm, ph¸t dôc kh«ng tèt, søc ®Ò kh¸ng gi¶m cã thÓ bÞ chÕt. Cã thÓ tãm t¾t ¶nh h−ëng cña ký sinh trïng ®èi víi vËt chñ nh− sau: T¸c ®éng kÝch thÝch c¬ häc vµ g©y tæn th−¬ng tÕ bµo tæ chøc: §©y lµ lo¹i t¸c dông th«ng th−êng nhÊt cña ký sinh trïng ®èi víi vËt chñ nh− ban ®ªm giun kim bß ra quanh hËu m«n lµm cho ng−êi cã giun kim ký sinh ngøa ng¸y khã chÞu. RËn ç Argulus dïng c¬ quan miÖng vµ gai ë bông cµo lªn da ç kÝch thÝch lµm cho ç khã chÞu b¬i léi lo¹n x¹ hoÆc nh¶y lªn mÆt n−íc.


Ký sinh trïng g©y tæn th−¬ng çc tæ chøc c¬ quan vËt chñ hiÖn t−îng nµy rÊt phæ biÕn nh−ng møc ®é cã kh¸c nhau nÕu g©y tæn th−¬ng nghiªm träng cã thÓ lµm cho tÝnh hoµn chØnh cña çc c¬ quan bÞ ph¸ ho¹i, çc tÕ bµo bong ra g©y thµnh sÑo, tæ chøc bÞ tô m¸u vµ tiÕt ra nhiÒu niªm dÞch vÝ dô nh−: s¸n l¸ ®¬n chñ gi¸p x¸c ký sinh trªn da vµ mang ç ph¸ ho¹i tæ chøc da vµ mang. T¸c ®éng ®Ì nÐn vµ lµm t¾c: Cã mét sè ký sinh trïng ký sinh ë çc c¬ quan bªn trong lµm cho mét sè tæ chøc tÕ bµo bÞ teo nhá l¹i hoÆc bÞ tª liÖt råi chÕt, lo¹i t¸c dông nµy th−êng thÊy ë tæ chøc gan, thËn, tuyÕn sinh dôc nh− S¸n d©y Ligula sp, ký sinh trong xoang hä ç ChÐp lµm cho tuyÕn sinh dôc cña ç chØ ph¸t triÓn ®Õn giai ®o¹n II. Mét sè ký sinh trïng ký sinh cã thÓ chÌn Ðp mét sè c¬ quan quan träng nh− tim, n·o...dÉn ®Õn lµm cho vËt chñ chÕt nhanh chãng. Ký sinh trïng ký sinh sè l−îng lín trong ruét cã thÓ lµm t¾c ruét cña ç nh− Acanthocephala sp, Bothriocephalus sp. Cã mét sè ký sinh sè l−îng Ýt nh−ng nã cã thÓ kÝch thÝch d©y thÇn kinh dÉn ®Õn co giËt còng g©y nªn t¾c nghÏn ruét, t¾c ®éng tÜnh m¹ch. T¸c ®éng lÊy chÊt dinh d−ìng cña vËt chñ: TÊt c¶ ký sinh trïng thêi kú ký sinh ®Òu cÇn chÊt dinh d−ìng tõ vËt chñ, v× vËy nªn nhiÒu hay Ýt vËt chñ ®Òu bÞ mÊt chÊt dinh d−ìng g©y tæn h¹i cho c¬ thÓ. Tuy nhiªn, víi sè l−îng ký sinh Ýt hËu qu¶ kh«ng thÊy râ chØ khi nµo ký sinh trïng ký sinh víi sè l−îng nhiÒu míi biÓu hiÖn râ rÖt. Qua nghiªn cøu ë hä ç TÇm Acipenseridae, s¸n l¸ ®¬n chñ Nitzschia sturionis ký sinh, mçi ngµy 1 con s¸n l¸ ®¬n chñ hót 0,5 ml m¸u, lóc c¶m nhiÔm nghiªm träng cã thÓ ®Õm ®−îc 300-400 con s¸n l¸ nh− vËy 1 con ç trong 24 giê mÊt ®i kho¶ng 150-200 ml m¸u lµm cho ç gÇy ®i mau chãng. Ký sinh trïng Lernaea ký sinh trªn ç mÌ, ç tr¾m sè l−îng nhiÒu do hót m¸u mµ ç rÊt gÇy th−êng thÊy ®Çu rÊt to, bông vµ ®u«i thãt l¹i nÕu kh«ng xö lý ®Ó l©u ç sÏ chÕt. T¸c ®éng g©y ®éc víi vËt chñ: Ký sinh trïng trong qu¸ tr×nh ký sinh tiÕn hµnh trao ®æi chÊt, bµi tiÕt chÊt cÆn b· lªn c¬ thÓ vËt chñ ®ång thêi ký sinh trïng tiÕt ra chÊt ®éc g©y ®éc cho vËt chñ. Qua kÕt qu¶ nghiªn cøu ký sinh trïng ç nhiÒu tµi liÖu cho biÕt rËn ç Argulus miÖng cã tuyÕn tÕ bµo cã kh¶ n¨ng tiÕt ra dÞch ph¸ ho¹i tæ chøc da vµ mang ç, ký sinh trïng Sinergasilus ký sinh trªn mang nhiÒu lo¹i ç n−íc ngät nã tiÕt ra chÊt lµm tan r· tæ chøc mang, ký sinh trïng Cryptobia branchialis ký sinh trªn mang ç còng tiÕt ra ®éc tè ph¸ ho¹i tæ chøc mang. §Øa ç hót m¸u ç tiÕt ra men chèng ®«ng m¸u, ký sinh trïng Trypanosoma sp cã men lµm vì tÕ bµo hång cÇu. Lµm m«i giíi g©y bÖnh: Nh÷ng sinh vËt ký sinh hót m¸u th−êng lµm m«i giíi cho mét sè ký sinh trïng kh¸c x©m nhËp vµo c¬ thÓ vËt chñ vÝ dô: §Øa ç hót m¸u ç th−êng mang mét sè ký sinh trïng l©y cho sè ç khoÎ m¹nh. 1.2.5.2. T¸c dông cña vËt chñ ®èi víi ký sinh trïng: VÊn ®Ò t¸c dông cña vËt chñ ®èi víi ký sinh trïng rÊt phøc t¹p, ®èi víi ®éng vËt thuû s¶n nghiªn cøu vÒ vÊn ®Ò nµy ch−a nhiÒu nªn sù ¶nh h−ëng thËt cô thÓ khã cã thÓ kÕt luËn chÝnh x¸c. Nh×n chung t¸c dông cña vËt chñ ®èi víi ký sinh trïng biÓu hiÖn ë çc mÆt d−íi ®©y: Ph¶n øng cña tÕ bµo tæ chøc vËt chñ: Ký sinh trïng x©m nhËp vµo c¬ thÓ vËt chñ g©y kÝch thÝch lµm cho tÕ bµo tæ chøc cã ph¶n øng. BiÓu hiÖn ë n¬i ký sinh trïng ®i vµo tæ chøc m« h×nh thµnh bµo nang hoÆc tæ chøc xung quanh vÞ trÝ ký sinh cã hiÖn t−îng tÕ bµo t¨ng sinh, viªm loÐt ®Ó h¹n chÕ sinh tr−ëng vµ ph¸t triÓn cña ký sinh trïng, mÆt kh¸c lµm cho c¬ quan b¸m cña ký sinh trïng kÐm v÷ng ch¾c ®Ó h¹n chÕ t¸c h¹i cña ký sinh trïng, cã lóc cã thÓ tiªu diÖt ký sinh trïng vi dô: ký sinh trïng qu¶ d−a Ichthyophthirius khi ký sinh trªn da ç, da cña vËt chñ nhËn kÝch thÝch, tÕ bµo th−îng b× t¨ng sinh bao v©y ký sinh trïng thµnh çc bäc tr¾ng lÊm tÊm nªn cßn gäi lµ bÖnh “b¹ch ®iÓm”. S¸n l¸ ký sinh trªn da ç vµ c¬ lµ

Bïi Quang TÒ 18

Posthodiplostonrum cuticola h×nh thµnh bµo nang, v¸ch cã tÕ bµo s¾c tè ®en bao v©y nªn da ç cã çc h¹t lÊm tÊm ®en. Ph¶n øng cña dÞch thÓ: VËt chñ nhËn kÝch thÝch khi cã ký sinh trïng x©m nhËp vµo s¶n sinh ra ph¶n øng dÞch thÓ. Ph¶n øng dÞch thÓ cã nhiÒu d¹ng nh−: ph¸t viªm, thÈm thÊu dÞch ®Ó pha lo·ng çc chÊt ®éc, võa t¨ng kh¶ n¨ng thùc bµo lµm s¹ch çc dÞ vËt vµ tÕ bµo chÕt cña bÖnh. Nh−ng ph¶n øng dÞch thÓ chñ yÕu lµ s¶n sinh ra kh¸ng thÓ, h×nh thµnh ph¶n øng miÔn dÞch. Ph¶n øng miÔn dÞch cña c¬ thÓ vËt chñ tr−íc ®©y ng−êi ta cho r»ng chØ cã ë çc bÖnh do vi sinh vËt g©y ra nh−ng qua kÕt qu¶ nghiªn cøu gÇn ®©y ký sinh trïng thuéc çc ngµnh: Nguyªn sinh ®éng vËt, giun s¸n, gi¸p x¸c ký sinh...c¬ thÓ vËt chñ còng cã kh¶ n¨ng s¶n sinh ra miÔn dÞch ch¼ng qua kh¶ n¨ng miÔn dÞch yÕu h¬n. Tuæi cña vËt chñ ¶nh h−ëng ®Õn ký sinh trïng: Th−êng vËt chñ trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn th× c¬ thÓ t¨ng tr−ëng, ký sinh trïng ký sinh trªn c¬ thÓ vËt chñ còng cã sù thay ®æi cho thÝch hîp. §èi víi ký sinh trïng chu kú ph¸t triÓn cã vËt chñ trung gian th−êng xÈy ra 2 h−íng: - Mét sè gièng loµi ký sinh trïng ký sinh trªn c¬ thÓ vËt chñ cã c−êng ®é vµ tû lÖ nhiÔm gi¶m ®i theo sù t¨ng lªn cña tuæi vËt chñ vÝ dô s¸n d©y Bothriocephalus gowkongensis ký sinh trong ruét ç tr¾m cá th−êng ç d−íi 1 tuæi cã tû lÖ vµ c−êng ®é nhiÔm cao, do ç tr¾m cá giai ®o¹n ç h−¬ng ¨n thøc ¨n chñ yÕu lµ sinh vËt phï du trong ®ã cã Cyclops lµ vËt chñ trung gian cña s¸n d©y trªn, ç tr¾m cá trªn 1 tuæi tû lÖ nhiÔm thÊp do ¨n cá. - Mét sè ký sinh trïng ký sinh cã c−êng ®é vµ tû lÖ t¨ng lªn theo tuæi cña vËt chñ do l−îng thøc ¨n t¨ng lµm trong thøc ¨n vËt chñ trung gian còng t¨ng theo, thêi gian cµng dµi kh¶ n¨ng tÝch tô vµ c¬ héi nhiÔm bÖnh cµng nhiÒu v× vËy ç lín th−êng cã c−êng ®é vµ tû lÖ nhiÔm ký sinh trïng cµng cao. Ký sinh trïng lµ ngo¹i ký sinh th−êng tû lÖ vµ c−êng ®é nhiÔm phô thuéc vµo diÖn tÝch tiÕp xóc, c¬ thÓ vËt chñ cµng lín ký sinh trïng ký sinh cµng nhiÒu hoÆc thêi gian sèng cña vËt chñ cµng l©u th× ký sinh trïng ký sinh cµng nhiÒu. Do cÊu t¹o c¬ thÓ, m«i tr−êng sèng cña ç con vµ ç lín kh¸c nhau dÉn ®Õn cã sù sai kh¸c gi÷a tû lÖ vµ c−êng ®é nhiÔm cña ký sinh trïng. Mét sè ký sinh trïng ph¸t triÓn kh«ng qua vËt chñ trung gian Ýt cã liªn quan ®Õn tuæi cña vËt chñ nh−: Chilodonella spp, Trichodina spp ký sinh trªn ç ë çc giai ®o¹n. Tuy nhiªn ë giai ®o¹n ç bét, ç h−¬ng, ç gièng nu«i mËt ®é dµy, c¬ thÓ cßn non nªn th−êng cã c−êng ®é vµ tû lÖ nhiÔm cao vµ g©y thiÖt h¹i lín cho s¶n xuÊt. TÝnh ¨n cña vËt chñ ¶nh h−ëng ®Õn ký sinh trïng: Trõ sè ký sinh trïng lµ ngo¹i ký sinh vµ ký sinh trïng chui trùc tiÕp qua da vµo ký sinh bªn trong c¬ thÓ vËt chñ ra cßn l¹i ký sinh trïng lµ néi ký sinh chÞu t¸c ®éng rÊt lín ®Õn chuçi thøc ¨n cña ç. Do tÝnh ¨n kh«ng gièng nhau mµ chia çc loµi ç lµm 2 nhãm: ç hiÒn vµ ç d÷. Ç hiÒn ¨n mïn b· h÷u c¬, thùc vËt thuû sinh, ®éng vËt nhá nªn hay c¶m nhiÔm ký sinh trïng cã chu ký ph¸t triÓn trùc tiÕp hay giun s¸n cã chu ký ph¸t triÓn qua 1 vËt chñ trung gian lµ ®éng vËt phï du vÝ dô: ç hiÒn hay nhiÔm ký sinh trïng lµ bµo tö sîi Cnidosporidia, ç tr¾m cá th−êng nhiÔm ký sinh trïng Balantidium. Ng−îc l¹i ç d÷ ¨n çc ®éng vËt thuû sinh lín vµ ¨n ç, th−êng bÞ nhiÔm çc gièng loµi ký sinh trïng cã chu kú ph¸t triÓn phøc t¹p, giai ®o¹n Êu trïng cña ký sinh trïng ký sinh ë çc vËt chñ lµ vËt måi cña ç d÷ nh− ç nheo, ç thiÓu hay c¶m nhiÔm s¸n l¸ song chñ Isoparorchis sp ç trª, ç v−îc...th−êng c¶m nhiÔm s¸n l¸ song chñ Dollfustrema sp.


Ç ¨n sinh vËt ®¸y hay bÞ nhiÔm çc loµi giun s¸n mµ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña chóng cã qua vËt chñ trung gian lµ nhuyÔn thÓ, Êu trïng c«n trïng... nh− ç chÐp th−êng bÞ c¶m nhiÔm s¸n d©y Caryophyllaaeus sp. T×nh tr¹ng søc khoÎ cña vËt chñ t¸c ®éng ®Õn ký sinh trïng: §éng vËt khoÎ m¹nh søc ®Ò kh¸ng t¨ng kh«ng dÔ dµng bÞ nhiÔm ký sinh trïng, ng−îc l¹i ®éng vËt gÇy yÕu søc ®Ò kh¸ng gi¶m, ký sinh trïng dÓ dµng x©m nhËp vµo. VÝ dô: trong çc ao nu«i ç nÕu nu«i dÇy, thøc ¨n thiÕu, m«i truêng n−íc bÈn ç chËm lín dÔ dµng ph¸t sinh ra bÖnh v× thÕ trong qu¸ tr×nh −¬ng nu«i ç h−¬ng, ç gièng nÕu kh«ng thùc hiÖn ®óng quy tr×nh kü thuËt, çc ao −¬ng cã mËt ®é dµy ç dÔ dµng bÞ c¶m nhiÔm trïng b¸nh xe Trichodina h¬n ao cã mËt ®é võa ph¶i vµ cho ¨n ®Çy ®ñ. 1.2.5.3. Quan hÖ gi÷a ký sinh trïng víi nhau: Trªn cïng mét vËt chñ ®ång thêi tån t¹i mét gièng hä nhiÒu gièng loµi ký sinh trïng kh¸c nhau v× vËy gi÷a chóng sÏ n¶y sinh mèi quan hÖ t−¬ng hç hay ®èi kh¸ng. Cã khi ký sinh trïng nµy tån t¹i sÏ øc chÕ sù ph¸t triÓn ký sinh trïng kia, tõ mèi quan hÖ nµy lµm ¶nh h−ëng ®Õn khu hÖ ký sinh trïng. Theo E.G.Skruptrenko 1967, khi ç bÞ nhiÔm ký sinh trïng Apiosoma (Glossatella) th× kh«ng nhiÔm ký sinh trïng Chilodonella vµ ng−îc l¹i. Th−êng chóng ta gÆp Êu trïng ®éng vËt nhuyÔn thÓ 2 vá ký sinh trªn mang ç víi c−êng ®é nhiÔm cao th× Ýt gÆp s¸n l¸ ®¬n chñ vµ gi¸p x¸c ký sinh nguîc l¹i còng nh− vËy. Mét sè gièng loµi ký sinh trïng tuy kh¸c nhau nh−ng cïng sèng trªn c¬ thÓ mét vËt chñ nã cã t¸c dông hç trî nhau nªn khi gÆp ký sinh trïng nµy ®ång thêi còng gÆp ký sinh trïng kia cïng tån t¹i nh−: gièng ký sinh trïng Trichodina víi Chilodonella, Ichthyophthirius; Lernaea víi Trichodina; Acanthocephala víi Azygia, Asymphylodora. 1.2.5.4. T¸c dông cña ®iÒu kiÖn m«i tr−êng ®èi víi ký sinh trïng. Ký sinh trïng sèng ký sinh trªn c¬ thÓ vËt chñ nªn nã chÞu t¸c ®éng bëi m«i tr−êng thø nhÊt lµ vËt chñ ®ång thêi m«i tr−êng vËt chñ sèng hoÆc trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp còng cã ¶nh h−ëng ®Õn ký sinh trïng, lµm t¸c déng ®Õn møc ®é t¸c h¹i cña ký sinh trïng ®èi víi vËt chñ. §é muèi cña thuû vùc ¶nh h−ëng ®Õn ký sinh trïng: Çc yÕu tè ho¸ häc ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn ký sinh trïng ký sinh trªn ®éng vËt thuû s¶n trong ®ã ®¸ng l−u ý lµ ®é muèi cña thuû vùc. §é muèi trong çc thuû vùc ¶nh h−ëng ®Õn khu hÖ cña ç vµ khu hÖ vËt chñ trung gian, vËt chñ cuèi cïng cña ký sinh trïng. Gi÷a çc gièng loµi ç sù mÉn c¶m gi÷a ký sinh trïng cã kh¸c nhau nªn khi khu hÖ ç thay ®æi ¶nh h−ëng ®Õn khu hÖ ký sinh trïng. §é muèi cao lµm ¶nh h−ëng ®Õn sù ph¸t triÓn cña vËt chñ trung gian, ký sinh trïng ç n−íc ngät. VËt chñ trung gian lµ ®éng vËt nhuyÔn thÓ, gi¸p x¸c cÇn m«i tr−êng cã nhiÒu muèi Carbonate ®Ó t¹o vá. §é muèi ¶nh h−ëng ®Õn ký sinh trïng kh«ng qua giai ®o¹n cã vËt chñ trung gian. Çc chÊt Clorua vµ muèi Sunfat trong n−íc mÆn lµm ¶nh h−ëng ®Õn ký sinh trïng lµ nguyªn sinh ®éng vËt, s¸n l¸ ®¬n chñ, gi¸p x¸c nhuyÔn thÓ ký sinh trªn ç n−íc ngät. Çc loµi ç di c− ®Î trøng, ç con khi ra biÓn ®¹i bé phËn ký sinh trïng ký sinh trªn c¬ thÓ cña nã bÞ tiªu diÖt vµ ng−îc l¹i ç bè mÑ khi vµo s«ng ®Î trøng còng vËy.

Bïi Quang TÒ 20

¶nh h−ëng cña nhiÖt ®é n−íc ®Õn ký sinh trïng: NhiÖt ®é n−íc kh«ng nh÷ng ¶nh h−ëng trùc tiÕp ®Õn ký sinh trïng ký sinh trªn c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n mµ cßn ¶nh h−ëng ®Õn vËt chñ trung gian, vËt chñ cuèi cïng vµ ®iÒu kiÖn m«i truêng. Mçi gièng loµi ký sinh trïng cã thÓ sèng, ph¸t triÓn ë nhiÖt ®é n−íc thÝch øng. NhiÖt ®é qu¸ cao hay qu¸ thÊp ®Òu kh«ng ph¸t triÓn ®−îc vÝ dô: s¸n l¸ ®¬n chñ 16 mãc Dactylogyrus vastator ë nhiÖt ®é 24-260C sau khi tr−ëng thµnh 4-5 ngµy sÏ thµnh thôc vµ ®Î trøng, 3-4 ngµy ph«i ph¸t triÓn tû lÖ në 80-90%, nh−ng s¸n l¸ ®¬n chñ 16 mãc loµi Dactylogyrus extensus thÝch hîp ë nhiÖt ®é 15 0c, nÕu nhiÖt ®é cao tû lÖ në cña trøng sÏ rÊt thÊp. Ký sinh trïng Trichodina ph¸t triÓn m¹nh vµo cuèi xu©n ®Çu mïa hÌ, nhiÖt ®é n−íc trªn 30 0C c−êng ®é vµ tû lÖ nhiÔm cña ç ®èi víi ký sinh trïng Trichodina gi¶m râ rÖt. Ký sinh trïng má neo Lernaea th−êng gÆp ký sinh trªn ç vµo mïa vô ®«ng xu©n hoÆc ®Çu mïa hÌ khi nhiÖt ®é cao Ýt b¾t gÆp chóng ký sinh. Giun trßn Philometra carassii ký sinh trªn ç mïa xu©n ®¹t sè l−îng cao nhÊt nh−ng qua mïa thu, mïa hÌ th× tr¸i l¹i. §Æc ®iÓm cña thuû vùc ¶nh h−ëng ®Õn ký sinh trïng: Thuû vùc tù nhiªn, thuû vùc nu«i ®éng vËt thuû s¶n do cã diÖn tÝch ®é s©u, ®é bÐo kh¸c nhau nªn ®· ¶nh h−ëng ®Õn thµnh phÇn sè l−îng vµ c−êng ®é nhiÔm cña ký sinh trïng. Trong çc thuû vùc tù nhiªn sè loµi ký sinh trïng phong phó h¬n trong çc ao nu«i ç do khu hÖ ç, khu hÖ ®éng vËt lµ vËt chñ trung gian, vËt chñ cuèi cïng còng ®a d¹ng h¬n, mÆt kh¸c thuû vùc ao th−êng xuyªn ®−îc tÈy dän, diÖt t¹p, tiªu ®éc, ®ång thêi nu«i trong thêi gian ng¾n. Tuy thÕ t«m, ç nu«i trong ao mËt ®é dµy cã bãn ph©n vµ cho ¨n nªn m«i tr−êng n−íc bÈn h¬n lµm cho ký sinh trïng ký sinh trªn t«m, ç ph¸t triÓn thuËn lîi vµ dÔ l©y lan nªn gièng loµi Ýt nh−ng c−êng ®é vµ tû lÖ nhiÔm cña ký sinh trïng trªn t«m, ç cao h¬n çc thuû vùc mÆt n−íc lín.

2. BÖnh lý. 2.1. Sù ph¸t sinh vµ ph¸t triÓn cña bÖnh: 2.1.1. §Þnh nghÜa c¬ thÓ sinh vËt bÞ bÖnh: C¬ thÓ sinh vËt bÞ bÖnh lµ hiÖn t−îng rèi lo¹n tr¹ng th¸i sèng b×nh th−êng cña c¬ thÓ khi cã nguyªn nh©n g©y bÖnh t¸c ®éng. Lóc nµy c¬ thÓ mÊt ®i sù th¨ng b»ng, kh¶ n¨ng thÝch nghi víi m«i tr−êng gi¶m vµ cã biÓu hiÖn triÖu chøng bÖnh. Lóc quan s¸t c¬ thÓ sinh vËt cã bÞ bÖnh hay kh«ng cÇn ph¶i xem xÐt ®iÒu kiÖn m«i tr−êng ch¼ng h¹n mïa ®«ng trong mét sè thuû vùc nhiÖt ®é h¹ thÊp ç n»m yªn ë ®¸y hay Èn nÊp n¬i kÝn kh«ng b¾t måi ®ã lµ hiÖn t−îng b×nh th−êng, cßn çc mïa kh¸c thêi tiÕt Êm ¸p ç kh«ng ¨n lµ triÖu chøng bÞ bÖnh. Hay ®Þnh nghÜa mét çch kh¸c bÖnh lµ sù ph¶n øng cña c¬ thÓ sinh vËt víi sù biÕn ®æi xÊu cña m«i tr−êng ngo¹i c¶nh, c¬ thÓ nµo thÝch nghi th× tån t¹i, kh«ng thÝch nghi th× m¾c bÖnh vµ chÕt. §éng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh do nhiÒu nguyªn nh©n cña m«i tr−êng g©y ra vµ sù ph¶n øng cña c¬ thÓ ç, çc yÕu tè nµy t¸c dông t−¬ng hç lÉn nhau d−íi ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh.

2.1.2. Nguyªn nh©n vµ ®iÒu kiÖn ph¸t sinh ra bÖnh. N¾m v÷ng nguyªn nh©n vµ ®iÒu kiÖn ph¸t sinh bÖnh ®Ó hiÓu râ b¶n chÊt cña bÖnh vµ ®Ó cã biÖn ph¸p phßng trÞ bÖnh cã hiÖu qu¶. 2.1.2.1. Nguyªn nh©n. T¸c dông kÝch thÝch g©y bÖnh cho c¬ thÓ sinh vËt: C¬ thÓ sinh vËt sèng trong m«i tr−êng chÞu t¸c ®éng v« sè kÝch thÝch, ®a sè çc yÕu tè nµy kh«ng cã h¹i l¹i rÊt cÇn ®Ó duy tr× sù sèng cho sinh vËt nh− nhiÖt ®é n−íc, pH, «xy,... nh−ng do t¸c ®éng bëi c−êng ®é qu¸


m¹nh, thêi gian qu¸ dµi hoÆc yÕu tè ®ã kh«ng cã lîi víi b¶n th©n sinh vËt. Çc kÝch thÝch vÒ c¬ giíi, kÝch thÝch vËt lý, kÝch thÝch ho¸ häc vµ çc kÝch thÝch do sinh vËt g©y ra. Nguyªn nh©n g©y bÖnh dÔ dµng thÊy, phæ biÕn nhÊt g©y t¸c h¹i m¹nh mÏ lµ yÕu tè sinh vËt (mÇm bÖnh). Sinh vËt t¸c ®éng ®Õn ç, t«m d−íi h×nh thøc ký sinh ë çc tÕ bµo tæ chøc c¬ quan g©y bÖnh cho ç, t«m. YÕu tè sinh vËt cã thÓ t¸c ®éng trùc tiÕp ®Õn ç, t«m. Sinh vËt cã thÓ t¸c ®éng gi¸n tiÕp ®Õn m«i tr−êng cña ç, t«m råi tõ ®ã cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn ho¹t ®éng sinh lý b×nh th−êng cña ç, t«m nh− mét sè lo¹i t¶o Microcystis, Gymnodinium g©y ®éc cho ç, t«m. Do thiÕu çc chÊt c¬ thÓ cÇn: Trong qu¸ tr×nh sèng c¬ thÓ vµ m«i tr−êng cã sù liªn hÖ mËt thiÕt, cã t¸c dông qua l¹i, çc chÊt c¬ thÓ cÇn kh«ng cã hoÆc kh«ng ®ñ lµm cho c¬ thÓ biÕn ®æi thËm chÝ cã thÓ chÕt nh− bÖnh thiÕu dinh d−ìng. C¨n cø vµo møc ®é cã thÓ chia lµm 2 lo¹i: - Do kh«ng cã hoÆc thiÕu çc chÊt rÊt cÇn ®Ó duy tr× c¬ thÓ sèng, c¬ thÓ ç, t«m sÏ cã sù biÕn ®æi rÊt nhanh chãng thËm chÝ cã thÓ lµm cho ç, t«m chÕt ®ét ngét nh− oxy, nhiÖt ®é n−íc... - Do thiÕu mét sè chÊt hoÆc do ®iÒu kiÖn sèng lóc ®Çu c¬ thÓ sinh vËt ch−a cã biÕn ®æi râ nh−ng cø kÐo dµi liªn tôc th× sÏ lµm cho qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt bÞ trë ng¹i, ho¹t ®éng cña çc hÖ men bÞ rèi lo¹n c¬ thÓ kh«ng ph¸t triÓn ®−îc vµ ph¸t sinh ra bÖnh nh− thiÕu chÊt ®¹m, mì, ®−êng, vitamin, chÊt kho¸ng.vv...NÕu trong thøc ¨n cña ç, t«m thiÕu Canxi vµ Photpho th× lµm cho ç, t«m bÞ bÖnh cßi x−¬ng, cong th©n, dÞ h×nh, mÒm vá,..., ngoµi ra cßn ¶nh h−ëng ®Õn men tiªu ho¸. Do b¶n th©n c¬ thÓ sinh vËt cã sù thay ®æi dÉn ®Õn bÞ bÖnh: Cã mét sè chÊt vµ mét sè t¸c dông kÝch thÝch trong ®iÒu kiÖn b×nh th−êng lµ yÕu tè cÇn thiÕt ®Ó ®¸p øng nhu cÇu c¬ thÓ ph¸t triÓn b×nh th−êng nh−ng do c¬ thÓ sinh vËt cã sù thay ®æi hoÆc mét sè tæ chøc c¬ quan cã bÖnh lý çc yÕu tè ®ã trë thµnh nguyªn nh©n g©y bÖnh. 2.1.2.2. §iÒu kiÖn ®Ó ph¸t sinh bÖnh. C¬ thÓ sinh vËt ph¸t sinh ra bÖnh kh«ng nh÷ng chØ do nguyªn nh©n nhÊt ®Þnh mµ cÇn cã ®iÒu kiÖn thÝch hîp. Do ®iÒu kiÖn kh¸c nhau mµ nguyªn nh©n g©y bÖnh cã lµm cho c¬ thÓ sinh vËt ph¸t sinh ra bÖnh hay kh«ng. §iÒu kiÖn g©y bÖnh bao gåm b¶n th©n c¬ thÓ sinh vËt vµ ®iÒu kiÖn m«i tr−êng. C¬ thÓ sinh vËt nh− tuæi, t×nh tr¹ng søc khoÎ, ®ùc çi...qua theo dâi trong mét ao nu«i ç thÞt cã nhiÒu loµi ç nh−ng loµi gi¸p x¸c Sinergasilus polycolpus Yin 1956 ký sinh trªn mang ç mÌ, ç tr¾m lµ ®iÒu kiÖn ®Ó ký sinh trïng Sinergasilus polycolpus g©y bÖnh. Ký sinh trïng má neo Lernaea polycolpus Yu 1938 ký sinh trªn da, trªn miÖng ç mÌ, Lernaea ctenopharyngodontis Yin 1960 ký sinh trªn da ç tr¾m cá ®Òu bÞ nhiÔm nh− vËy, cã Êu trïng cña gièng Lernaea tån t¹i nh−ng kh«ng cã ®èi t−îng ç thÝch hîp nh− ç mÌ hoÆc ç tr¾m th× bÖnh kh«ng x¶y ra. §iÒu kiÖn m«i tr−êng nh− khÝ hËu, chÊt n−íc t×nh h×nh nu«i d−ìng khu hÖ sinh vËt ¶nh h−ëng ®Õn nguyªn nh©n g©y bÖnh. PhÇn lín çc bÖnh vi sinh vËt ph¸t triÓn m¹nh trong ®iÒu kiÖn m«i tr−êng nu«i ç, t«m bÞ « nhiÔm, çc bÖnh do nguyªn sinh ®éng vËt g©y ra th−êng ë ao −¬ng nu«i ç, t«m mËt ®é qu¸ dµy, thøc ¨n kh«ng ®Çy ®ñ, mùc n−íc qu¸ thÊp. Çc loµi s¸n l¸ song chñ ph¸t triÓn vµ ký sinh trªn ç ph¶i nhê cã vËt chñ trung gian lµ èc Limnae vµ vËt chñ sau cïng lµ chim. Qua çc vÝ dô trªn chøng tá ç hay sinh vËt thuû s¶n kh¸c bÞ bÖnh ®Òu cã nguyªn nh©n nhÊt ®Þnh nh−ng nã kh«ng ph¶i t¸c dông c« lËp mµ d−íi ®iÒu kiÖn bªn ngoµi vµ bªn trong cña c¬ thÓ ®Ó ph¸t huy t¸c dông. Nguyªn nh©n quyÕt ®Þnh qu¸ tr×nh ph¸t sinh vµ ®Æc tÝnh c¬ b¶n

Bïi Quang TÒ 22

cña bÖnh cßn ®iÒu kiÖn chØ cã t¸c dông lµm t¨ng lªn hay c¶n trë cho qu¸ tr×nh ph¸t sinh ph¸t triÓn cña bÖnh, ®iÒu kiÖn ¶nh h−ëng ®Õn nguyªn nh©n. Nguyªn nh©n vµ ®iÒu kiÖn kh¸i niÖm nµy còng chØ t−¬ng ®èi cã khi cïng mét nh©n tè nh−ng lóc nµy lµ nguyªn nh©n lóc kh¸c lµ ®iÒu kiÖn vÝ dô kh«ng ®ñ thøc ¨n ç, t«m chÕt ®ãi hoÆc cã lóc thøc ¨n thiÕu ç, t«m bÞ ®ãi. 2.1.3. Çc lo¹i bÖnh: 2.1.3.1. C¨n cø nguyªn nh©n g©y bÖnh ®Ó ph©n chia çc lo¹i bÖnh: BÖnh do sinh vËt g©y ra: - BÖnh ký sinh: ChØ nh÷ng bÖnh do sinh vËt ký sinh g©y ra: + BÖnh vi sinh vËt do virus, vi khuÈn, nÊm, t¶o ®¬n bµo g©y ra. + BÖnh ký sinh trïng do nguyªn sinh ®éng vËt, giun s¸n, ®Øa ç, nhuyÔn thÓ, gi¸p x¸c g©y ra. - BÖnh phi ký sinh: ç, t«m bÞ bÖnh do sinh vËt g©y ra nh−ng kh«ng ph¶i d−íi h×nh thøc ký sinh, th−êng do t¶o lo¹i g©y ®éc cho ç, t«m, thùc vËt, ®éng vËt h¹i ç. BÖnh do phi sinh vËt: BÖnh g©y ra cho ç, t«m kh«ng ph¶i do sinh vËt t¸c ®éng. - Do çc yÕu tè c¬ häc, ho¸ häc, vËt lý t¸c ®éng. - Do sù t¸c ®éng bëi thiÕu çc chÊt vµ ®iÒu kiÖn mµ c¬ thÓ ç cÇn nh− çc chÊt dinh d−ìng kh«ng ®ñ, sè l−îng thøc ¨n thiÕu... 2.1.3.2. C¨n cø t×nh h×nh nhiÔm cña bÖnh ®Ó chia. - NhiÔm ®¬n thuÇn: Ç, t«m bÞ bÖnh do mét sè gièng loµi sinh vËt g©y bÖnh x©m nhËp vµo c¬ thÓ g©y ra. - NhiÔm hçn hîp: Ç, t«m bÞ bÖnh do cïng mét lóc ®ång thêi 2 hoÆc nhiÒu gièng loµi sinh vËt x©m nhËp vµo c¬ thÓ g©y ra. - NhiÔm ®Çu tiªn: Sinh vËt g©y bÖnh x©m nhËp vµo c¬ thÓ ç, t«m khoÎ m¹nh lµm ph¸t sinh ra bÖnh. - NhiÔm tiÕp tôc: Ç, t«m bÞ nhiÔm bÖnh trªn c¬ së ®· cã nhiÔm ®Çu tiªn nh− ç bÞ nhiÔm nÊm thuû my sau khi c¬ thÓ ç ®· bÞ th−¬ng. - NhiÔm t¸i ph¸t: Ç, t«m bÞ bÖnh ®· khái nh−ng kh«ng miÔn dÞch, lÇn thø 2 sinh vËt g©y bÖnh x©m nhËp vµo lµm cho ç ph¸t sinh ra bÖnh. - NhiÔm lÆp l¹i: C¬ thÓ ç, t«m bÞ bÖnh ®· khái nh−ng nguyªn nh©n g©y bÖnh vÉn cßn, t¹m thêi ë tr¹ng th¸i c©n b»ng gi÷a vËt chñ vµ vËt ký sinh nÕu cã sinh vËt g©y bÖnh cïng chñng lo¹i x©m nhËp vµo hoÆc søc ®Ò kh¸ng cña c¬ thÓ yÕu sÏ nhiÔm. 2.1.3.3. C¨n cø vµo triÖu chøng cña bÖnh ®Ó chia: - BÞ bÖnh tõng bé phËn (côc bé).: BÖnh x¶y ra ë c¬ quan nµo th× qu¸ tr×nh biÕn ®æi bÖnh lý chñ yÕu x¶y ra ë ®ã, ë ç th−êng gÆp nh− bÖnh ngoµi da, bÖnh ë mang, bÖnh ®−êng ruét, bÖnh ngoµi c¬ vµ bÖnh ë mét sè c¬ quan néi t¹ng... - BÞ bÖnh toµn th©n: Khi ç, t«m bÞ bÖnh ¶nh h−ëng tíi toµn bé c¬ thÓ nh− ç, t«m bÞ bÖnh tróng ®éc, bÞ ®ãi , bÞ thiÕu chÊt dinh d−ìng. Sù ph©n chia ë trªn chØ lµ t−¬ng ®èi bÊt kú ë bÖnh nµo th−êng kh«ng thÓ chØ ¶nh h−ëng côc bé cho 1 c¬ quan mµ ph¶i cã ph¶n øng cña c¬ thÓ. BÖnh toµn th©n b¾t ®Çu biÓu hiÖn ë tõng bé phËn vµ ph¸t triÓn ra dÇn toµn bé c¬ thÓ.

2.1.3.4. C¨n cø vµo tÝnh chÊt qu¸ tr×nh cña bÖnh ®Ó chia: - BÖnh cÊp tÝnh: BÖnh cÊp tÝnh cã qu¸ tr×nh ph¸t triÓn rÊt nhanh chãng chØ trong vßng mÊy ngµy ®Õn 1-2 tuÇn. C¬ thÓ bÞ bÖnh ho¹t ®éng sinh lý b×nh th−êng biÕn ®æi nhanh chãng


thµnh bÖnh lý, cã mét sè bÖnh triÖu chøng bÖnh ch−a kÞp xuÊt hiÖn râ trªn c¬ thÓ ®· chÕt. VÝ dô nh− bÖnh trïng b¸nh xe ë mang ç gièng chØ trong 24-48 giê ç ®· chÕt hÕt; bÖnh nÊm mang cÊp tÝnh chØ cÇn 1- 3 ngµy ç ®· chÕt; bÖnh xuÊt huyÕt do Reovirus ë ç tr¾m cá, ç bÞ bÖnh sau 3-5 cã thÓ chÕt tíi 60-70%; bÖnh ph¸t s¸ng cña Êu trïng t«m khi ph¸t bÖnh chØ cÇn 1-2 ngµy t«m chÕt hÕt; bÖnh ®èm tr¾ng ë gi¸p x¸c sau khi ph¸t bÖnh tõ 3-10 ngµy gi¸p x¸c trong ao nu«i chÕt hÇu hÕt. - BÖnh thø cÊp tÝnh: Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña bÖnh t−¬ng ®èi dµi tõ 2-6 tuÇn, triÖu chøng chñ yÕu cña bÖnh xuÊt hiÖn vµ ph¸t triÓn nh− bÖnh nÊm mang cÊp tÝnh, tæ chøc mang bÞ ph¸ ho¹i, mang bÞ s−ng lë loÐt, t¬ mang bÞ ®øt; bÖnh ®èm ®á ë ç do vi khuÈn. - BÖnh m¹n tÝnh: Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña bÖnh kÐo dµi cã khi hµng th¸ng hoÆc hµng n¨m. Nguyªn nh©n vµ ®iÒu kiÖn g©y bÖnh t¸c dông trong thêi gian dµi vµ kh«ng m·nh liÖt nh−ng còng kh«ng dÔ dµng tiªu trõ. VÝ dô nh− bÖnh nÊm mang m¹n tÝnh cña ç biÕn ®æi vÒ bÖnh lý rÊt nhá chØ mét sè tÕ bµo mang bÞ chÕt, mang tr¾ng ra. BÖnh MBV (Penaeus mondon Baculovirus) nhiÔm ë tÊt c¶ çc giai ®o¹n cña t«m só, kh«ng g©y t«m chÕt å ¹t nh−ng lµm cho t«m chËm lín vµ tû lÖ chÕt dån tÝch tíi 70%. Trong thùc tÕ ranh giíi gi÷a 3 lo¹i kh«ng râ v× gi÷a chóng cßn cã thêi kú qu¸ ®é vµ tuú ®iÒu kiÖn thay ®æi nã cã thÓ chuyÓn tõ d¹ng nµy sang d¹ng kh¸c.

2.1.3.5. Çc thêi kú ph¸t triÓn cña bÖnh: D−íi t¸c dông cña çc yÕu tè g©y bÖnh, c¬ thÓ sinh vËt kh«ng ph¶i lËp tøc bÞ bÖnh mµ nã ph¶i tr¶i qua mét qu¸ tr×nh. C¨n cø vµo ®Æc tr−ng ph¸t triÓn tõng giai ®o¹n cña bÖnh mµ chia lµm mÊy thêi kú: Thêi kú ñ bÖnh: Lµ thêi kú tõ khi nguyªn nh©n g©y bÖnh x©m nhËp vµo c¬ thÓ ®Õn lóc xuÊt hiÖn triÖu chøng bÖnh ®Çu tiªn, lóc nµy ho¹t ®éng sinh lý b×nh th−êng cña ç b¾t ®Çu thay ®æi. Thêi kú nµy dµi hay ng¾n kh«ng gièng nhau cã khi chØ mÊy phót nh− hiÖn t−îng tróng ®éc cã khi va× ngµy nh− çc bÖnh truyÒn nhiÔm, cã khi l¹i mÊy th¸ng, mÊy n¨m nh− çc bÖnh ký sinh trïng. do nã phô thuéc vµo chñng lo¹i, sè l−îng, ph−¬ng thøc c¶m nhiÔm cña yÕu tè g©y bÖnh còng nh− søc ®Ò kh¸ng cña vËt chñ vµ ®iÒu kiÖn cña m«i tr−êng. C¬ thÓ ç, t«m bÞ th−¬ng kh«ng cã thêi kú ñ bÖnh. Thêi kú ñ bÖnh chia ra lµm 2 giai ®o¹n: - Tõ khi t¸c nh©n g©y bÖnh x©m nhËp vµo c¬ thÓ ®Õn sinh s¶n, ®ã lµ ®èi víi çc bÖnh do sinh vËt ký sinh g©y ra. - Tõ khi sinh s¶n ®Õn lóc bÞ bÖnh ®Çu tiªn. Thêi kú ñ bÖnh sinh vËt ký sinh t×m méi çch tÝch luü chÊt dinh d−ìng ®Ó t¨ng cuêng c−êng ®é sinh s¶n vµ ho¹t ®éng cña nã. VÒ vËt chñ trong thêi kú nµy t¹o ra nh÷ng yÕu tè miÔn dÞch ®Ó phßng vÖ. Thêi kú ñ bÖnh nÕu ç, t«m ®−îc ch¨m sãc cho ¨n ®Çy ®ñ, m«i tr−êng sèng s¹ch sÏ th× thêi kú nµy kÐo dµi t¸c h¹i ®Õn ç, t«m hÇu nh− kh«ng ®¸ng kÓ. CÇn theo dâi trong qu¸ tr×nh −¬ng nu«i ç, t«m ®Ó ph¸t hiÖn sím vµ cã biÖn ph¸p ®Ó phßng trÞ kÞp thêi trong giai ®o¹n nµy lµ tèt nhÊt. Thêi kú dù ph¸t: Lµ thêi kú chuyÓn tiÕp tõ lóc xuÊt hiÖn dÊu hiÖu bÖnh lý ®Çu tiªn ®Õn lóc bÖnh lý râ rµng. Thêi kú nµy t¸c nh©n g©y bÖnh ®· t¸c ®éng ®Õn tæ chøc c¬ quan cña ç, t«m. Víi t¸c nh©n g©y bÖnh lµ sinh vËt thêi kú nµy chóng sinh s¶n cµng m¹nh . Thêi kú dù ph¸t th−êng ng¾n cã mét sè bÖnh triÖu chøng kh«ng thÓ hiÖn râ nh− bÖnh xuÊt huyÕt mang. Thêi ký ph¸t triÓn: Lµ thêi kú bÖnh ph¸t triÓn cao nhÊt, triÖu chøng ®iÓn h×nh cña bÖnh thÓ hiÖn râ. Qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt còng nh− h×nh th¸i cÊu t¹o cña tÕ bµo tæ chøc çc c¬ quan trong c¬ thÓ ç, t«m cã sù biÕn ®æi. Thêi kú nµy nÆng nhÊt vµ th−êng g©y t¸c g¹i lín cho ç, t«m. Trong thùc tÕ ph©n chia rµnh rät 3 thêi kú nh− trªn lµ rÊt khã, bëi nã chÞu nhiÒu yÕu tè ¶nh h−ëng vµ trong qu¸ tr×nh tiÕn triÓn cña bÖnh thay ®æi phøc t¹p.

Bïi Quang TÒ 24

Thêi kú ph¸t triÓn cña bÖnh do t¸c ®éng cña nhiÒu yÕu tè nh−: nguyªn nh©n vµ ®iÒu kiÖn g©y ra bÖnh, søc ®Ò kh¸ng cña ç, t«m vµ con ng−êi ¸p dông çc biÖn ph¸p phßng trÞ kÕt qu¶ bÖnh cã thÓ chuyÓn sang çc kÕt qu¶ sau: - BÖnh cña ç, t«m ®−îc ch÷a khái c¬ thÓ hoµn kh«i phôc: Ç, t«m bÞ bÖnh vµo thêi kú ph¸t triÓn nh−ng nÕu ¸p dông kÞp thêi çc biÖn ph¸p phßng trÞ kÕt hîp víi çc quy tr×nh kü thuËt −¬ng nu«i th× t¸c nh©n g©y bÖnh bÞ tiªu diÖt, sau mét thêi gian çc dÊu hiÖu bÖnh lý dÇn dÇn mÊt ®i, ç, t«m dÇn dÇn trë l¹i ho¹t ®éng b×nh th−êng, hiÖn t−îng ç, t«m chÕt do bÞ bÖnh trong thuû vùc ®−îc chÊm døt. Trong thêi kú nµy cÇn quan t©m cho ç, t«m ¨n ®ñ chÊt l−îng ®Ó søc khoÎ cña ç, t«m ®−îc phôc håi nhanh chãng ®¶m b¶o cho ç, t«m sinh tr−ëng b×nh th−êng. - Ch−a hoµn toµn håi phôc: T¸c nh©n g©y bÖnh cho ç, t«m ®· bÞ tiªu diÖt nh−ng ch−a thËt triÖt ®Ó mét phÇn cßn tån t¹i trong m«i tr−êng n−íc hoÆc ë ®¸y ao. Thêi kú nµy ç, t«m chÕt gi¶m ®i rÊt nhiÒu sè ç thÓ cßn sèng dÊu hiÖu bÖnh lý trªn c¬ thÓ mÊt dÇn, çc ho¹t ®éng cña ç, t«m trë l¹i b×nh th−êng. Tuy vËy ç, t«m rÊt dÔ dµng nhiÔm bÖnh trë l¹i nÕu ®iÒu kiÖn thuËn lîi nh− søc ®Ò kh¸ng cña ç, t«m gi¶m. - Kh«ng thÓ ch÷a khái bÖnh: C¬ thÓ ç, t«m bÞ t¸c nh©n g©y bÖnh x©m nhËp lµm cho nhiÒu tæ chøc c¬ quan bÞ huû ho¹i, søc ®Ò kh¸ng cña c¬ thÓ ç, t«m gi¶m dÇn trong lóc ®ã t¸c nh©n g©y bÖnh l¹i ph¸t triÓn m¹nh sau mét thêi gian ®· g©y t¸c h¹i lín ®Õn ç, t«m. Thêi gian nµy ho¹t ®éng sinh lý b×nh th−êng cña ç, t«m kh«ng thÓ håi phôc, ç ,t«m sÏ chÕt ®ét ngét hoÆc chÕt dÇn dÇn vÝ dô khi Êp trøng ç chÐp, ph«i ph¸t triÓn ®Õn giai ®o¹n h×nh thµnh bäc m¾t nh−ng nÕu nÊm thuû my b¸m vµo mµng trøng, toµn bé sè trøng s¾p në bÞ c¶m nhiÔm bÞ ung hÕt. 2.2. Qu¸ tr×nh c¬ b¶n cña bÖnh lý: Khi t¸c nh©n g©y bÖnh x©m nhËp vµo c¬ thÓ g©y rèi lo¹n sù ho¹t ®éng b×nh th−êng cña çc c¬ quan, hiÖn t−îng rèi lo¹n Êy gäi lµ hiÖn t−îng bÖnh lý, nhiÒu bÖnh cã cïng 1 qu¸ tr×nh bÖnh lý th× gäi lµ qu¸ tr×nh c¬ b¶n cña bÖnh lý. 2.2.1. G©y rèi lo¹n sù ho¹t ®éng 1 phÇn cña hÖ thèng tuÇn hoµn: C¬ thÓ muèn duy tr× sù sèng cÇn cã bé m¸y tuÇn hoµn khoÎ m¹nh. HÖ thèng tuÇn hoµn kh«ng nh÷ng cung cÊp chÊt dinh d−ìng cho c¬ thÓ vµ th¶i çc chÊt cÆn b· ra ngoµi mµ khi c¬ thÓ bÞ bÖnh cßn tËp trung b¹ch cÇu vµ kh¸ng thÓ ®Ó chèng l¹i t¸c nh©n g©y bÖnh. Do ®ã c¬ thÓ bÞ bÖnh, hÖ thèng tuÇn hoµn bÞ rèi lo¹n qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt cña tÕ bµo tæ chøc bÞ trë ng¹i, søc ®Ò kh¸ng sÏ yÕu thËm chÝ cã thÓ lµm cho ç, t«m bÞ chÕt. Sù rèi lo¹n cña hÖ thèng tuÇn hoµn chia ra lµm 2 lo¹i: Rèi lo¹n côc bé hoÆc rèi lo¹n toµn th©n. Sù rèi lo¹n 1 phÇn bé m¸y tuÇn hoµn chØ x¶y ra ë bé phËn ç biÖt cña c¬ thÓ nh÷ng bé phËn kh¸c kh«ng nh×n thÊy râ. Rèi lo¹n toµn bé bé m¸y tuÇn hoµn lµ lóc chøc n¨ng cña bé m¸y tuÇn hoµn kÐm t¸c dông. t¸ch biÖt sù rèi lo¹n côc bé vµ toµn phÇn cña hÖ thèng tuÇn hoµn chØ lµ t−¬ng ®èi bëi v× sù rèi lo¹n 1 phÇn hÖ thèng tuÇn hoµn lµ biÓu hiÖn côc bé cña sù rèi lo¹n toµn th©n mÆt kh¸c lóc ®Çu çc c¬ quan trong tim, n·o ph¸t sinh rèi lo¹n côc bé cã thÓ tiÕn tíi ph¸t triÓn rèi lo¹n c¶ hÖ thèng tuÇn hoµn do ®ã c¶ 2 lo¹i rèi lo¹n cã quan hÖ mËt thiÕt víi nhau lóc ®Çu bao giê còng b¾t ®Çu tõ rèi lo¹n côc bé. 2.2.1.1. Tô m¸u: BÊt kú mét tæ chøc hay mét c¬ quan nµo cña c¬ thÓ cã hµm l−îng m¸u v−ît qu¸ sè l−îng b×nh th−êng th× gäi lµ tô m¸u. HiÖn t−îng ®ã lµ do çc mao qu¶n, ®éng m¹ch nhá, tÜnh


m¹ch nhá në ra qu¸ nhiÒu vµ chøa ®Çy m¸u. Do nguån gèc m¸u ®−a ®Õn mµ chia ra tô m¸u ®«ng m¹ch vµ tô m¸u tÜnh m¹ch. Tô m¸u ®éng m¹ch: M¸u tõ ®éng m¹ch lín ®i vµo çc tæ chøc c¬ quan v−ît qua sè l−îng b×nh th−êng dÉn ®Õn tô m¸u ®éng m¹ch. Cã hiÖn t−îng nµy do ph¶n x¹ lµm cho ®éng m¹ch nhá në ra, sè l−îng mao qu¶n ho¹t ®éng còng t¨ng lªn, m¸u ch¶y nhanh, trong m¸u cã nhiÒu oxy, qua tr×nh trao ®æi chÊt cña tÕ bµo tæ chøc t¨ng nhanh do ®ã côc bé tæ chøc bÞ s−ng cã m¸u ®á t−¬i, nhiÖt ®é t¨ng lªn bÞ nãng, ë ç, t«m hiÖn t−îng nµy kh«ng râ. Tô m¸u ®éng m¹ch kh«ng ph¶i lóc nµo còng bÖnh lý nh− lóc ¨n trong èng tiªu ho¸ cã tô m¸u ®ã lµ hiÖn t−îng trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng sèng cña c¬ thÓ sinh vËt. KÕt qu¶ cña tô m¸u ®éng m¹ch quyÕt ®Þnh bëi vÞ trÝ vµ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, nÕu tô m¸u qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt nh− ®ét biÕn trÞ bÖnh, viªm loÐt tô m¸u ®ã lµ ph¶n øng phßng vÖ cña c¬ thÓ. Tô m¸u ®éng m¹ch nghiªm träng lµ lµm cho l−îng m¸u ë bé phËn kh¸ gi¶m ®ét ngét g©y ra ¶nh h−ëng xÊu, cã lóc x¶y ra ch¶y m¸u kh«ng vì c·ng nguy hiÓm ®Õn tÝnh m¹ng. Tô m¸u m·n tÝnh cã thÓ lµm cho v¸ch m¹ch m¸u cña c¬ thÓ dµy h¬n, thêi gian tô m¸u cña tæ chøc kh«ng kÐo dµi th× møc ®é ¶nh h−ëng kh«ng nguy hiÓm. Tô m¸u tÜnh m¹ch: M¸u sau khi ®· tiÕn hµnh trao ®æi chÊt ch¶y vÒ tÜnh m¹ch lín qu¸ Ýt m¸u tÝch tô l¹i trong çc mao qu¶n vµ tÜnh m¹ch nhá qu¸ nhiÒu th× gäi lµ tô m¸u tÜnh m¹ch, khi tÜnh m¹ch tô m¸u, m¸u ch¶y chËm, qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt bÞ rèi lo¹n, nhiÖt ®é h¹ thÊp, «xy trong m¸u gi¶m, c¬ n¨ng ho¹t ®éng cña çc tæ chøc c¬ quan yÕu. Sau khi tô m¸u tÜnh m¹ch tÝnh thÈm thÊu cña v¸ch m¹ch m¸u t¨ng lªn lµm ph¸t sinh ra hiÖn t−îng phï vµ tÝch n−íc trong tæ chøc. Nguyªn nh©n chñ yÕu dÉn ®Õn tô m¸u tÜnh m¹ch lµ do m¸u trë ra bÞ trë ng¹i, cã thÓ v× tÜnh m¹ch bÞ ®Ì nÐn, m¹ch m¸u bÞ t¾c. NÕu tô m¸u tÜnh m¹ch nÆng, trong m¸u cã nhiÒu chÊt ®éc cã khi cßn thiÕu «xy vµ , thiÕu chÊt dinh d−ìng lµm cho chøc n¨ng ho¹t ®éng cña çc c¬ quan bÞ rèi lo¹n. 2.2.1.2. ThiÕu m¸u: Lóc l−îng m¸u cña c¬ thÓ gi¶m hoÆc sè l−îng hång huyÕt cÇu Ýt ®i so víi b×nh th−êng g©y ra hiÖn t−îng thiÕu m¸u, mét c¬ quan hay tæ chøc nµo ®ã cña c¬ thÓ bÞ thiÕu m¸u th× gäi lµ thiÕu m¸u côc bé. Bé phËn thiÕu m¸u nhiÖt ®é h¹ thÊp, mµu s¾c biÕn nh¹t. Tæ chøc bÞ thiÕu m¸u lóc ®Çu thÓ tÝch nhá l¹i nh−ng vÒ sau do thiÕu dinh d−ìng s¶n sinh ra hiÖn t−îng ph©n gi¶i lµm cho tæ chøc bÞ phï, thÓ tÝch t¨ng lªn nh− bÖnh nÊm mang lµm cho mang thiÕu m¸u tæ chøc mang mµu tr¾ng nh¹t, mét sè bé phËn s−ng phång lªn. Nguyªn nh©n dÉn ®Õn hiÖn t−îng thiÕu m¸u cã thÓ do sinh vËt hót m¸u, do t¾c m¹ch m¸u, do dÞ tËt cña bé m¸y tuÇn hoµn hoÆc thµnh phÇn t¹o m¸u nh−: Fe, Ca, P...kh«ng ®ñ. T¸c h¹i cña viÖc thiÕu m¸u cßn tuú thuéc vµo møc ®é thiÕu m¸u, thêi gian, tÝnh mÉn c¶m cña tæ chøc. NÕu thiÕu m¸u nghiªm träng cã thÓ lµm cho tÕ bµo tæ chøc bÞ chÕt dÇn dÇn, lµm tª liÖt toµn th©n. 2.2.1.3. Ch¶y m¸u (xuÊt huyÕt): Ch¶y m¸u lµ hiÖn t−îng m¸u ch¶y ra ngoµi huyÕt qu¶n, nÕu m¸u ch¶y ra ngoµi c¬ thÓ th× gäi lµ ch¶y m¸u ngoµi cßn m¸u tÝch tô l¹i trong thÓ xoang cña c¬ thÓ th× gäi lµ ch¶y m¸u trong, cã khi c¶ ch¶y m¸u trong lÉn ch¶y m¸u ngoµi. Ch¶y m¸u c¬ thÓ do v¸ch m¹ch m¸u bÞ ph¸ ho¹i còng cã thÓ v¸ch m¹ch m¸u kh«ng bÞ dËp n¸t nh−ng do tÝnh thÈm thÊu cña v¸ch m¹ch m¸u t¨ng lªn mµ m¸u cã thÓ th«ng qua ®−îc vÝ dô rËn ç Argulus ký sinh b¸m trªn mang vµ da lµm ch¶y m¸u. Çc nguyªn nh©n g©y ra ch¶y m¸u gåm nhiÒu yÕu tè nh− c¬ häc, vËt lý, ho¸ häc vµ sinh vËt t¸c dông. Ch¶y m¸u cÊp tÝnh lµm mÊt sè l−îng m¸u t−¬ng ®èi lín hoÆc çc c¬ quan trong yÕu bÞ ch¶y m¸u th−êng dÉn ®Õn hËu qu¶ xÊu khã trÞ khái. 2.2.1.4. §«ng m¸u: §«ng m¸u lµ hiÖn t−îng mét sè thµnh phÇn cña m¸u trong tim hay trong m¹ch m¸u dÝnh l¹i bÞ ng−ng kÕt thµnh khèi. Nguyªn nh©n lµm ®«ng m¸u lµ lóc v¸ch m¹ch m¸u bÞ thay ®æi do

Bïi Quang TÒ 26

bÞ tæn th−¬ng, v¸ch gå ghÒ dÔ lµm cho huyÕt tiÓu b¶n l¾ng ®äng ®ång thêi m¹ch m¸u sau khi bÞ tæn th−¬ng tÇng tÕ bµo th−îng b× cã kh¶ n¨ng s¶n sinh ra çc sîi keo lµm cho huyÕt b¶n dÝnh l¹i, sau ®ã sÏ nhanh chãng ph©n gi¶i t¹o ra nhiÒu men lªn men liªn kÕt cïng víi Ca trong m¸u lµm cho Thrombinnogen biÕn thµnh Thrombin. M¸u ch¶y chËm t¹o ®iÒu kiÖn thêi gian cho m¸u võa ®«ng dÝnh trªn v¸ch m¹ch m¸u th× Fibringen chuyÓn thµnh Fibrin bÒn v÷ng lµm cho m¸u ng−ng kÕt. M¸u ch¶y chËm hoÆc ng−ng kÕt, huyÕt tiÓu b¶n cã ®iÒu kiÖn t¸ch ra 2 bªn v¸ch m¹ch m¸u vµ tiÕp ®Õn víi mµng trong cña m¹ch m¸u lµm t¨ng kh¶ n¨ng dÝnh kÕt vµ l¾ng ®äng, m¸u ch¶y chËm cßn gióp cho men ng−ng kÕt vµ çc nh©n tè ng−ng kÕt m¸u ho¹t ®éng dÔ dµng h¬n, ngoµi ra cßn cã thÓ do tÝnh chÊt cña m¸u thay ®æi dÉn ®Õn ®«ng m¸u. Ba nguyªn nh©n trªn ®ång thêi tån t¹i nh−ng sù ph¶n øng cña c¬ thÓ, tr¹ng th¸i cña hÖ thèng thÇn kinh cã ý nghÜa trong sù h×nh thµnh ®«ng m¸u. §«ng m¸u lµm t¾c m¹ch m¸u g©y rèi lo¹n ho¹t ®éng cña hÖ thèng tuÇn hoµn. 2.2.1.5. T¾c m¹ch m¸u: M¸u kh«ng ch¶y ®−îc ®Õn çc tæ chøc c¬ quan, do 1 t¸c ®éng tæn th−¬ng, giät mì x©m nhËp vµo ®−îc m¹ch m¸u di chuyÓn theo m¸u g©y t¾c m¹ch m¸u. - Do v¸ch m¹ch m¸u bÞ tæn th−¬ng gi¶i phãng Protrombokinaza lµ mÇm mèng ®«ng m¸u. Protrombokinaza Thrombokinaza Ca++ Fibrrinogen Prothrombin Thrombin Fibrrin bÒn v÷ng - Do sinh vËt, Êu trïng, trøng, trïng tr−ëng thµnh cña ký sinh trïng lµm t¾c m¹ch m¸u nh− s¸n l¸ song chñ Sanguinicola sp ký sinh trong m¸u ç, nÊm mang ký sinh trªn mang. - Do bät khÝ: 1 sè khÝ hµm l−îng hoµ tan trong n−íc qu¸ cao nã tån t¹i d−íi d¹ng bät khÝ nhá t¹o ra sù chªnh lÖch vÒ ¸p suÊt ë bªn trong vµ ngoµi m¹ch m¸u, bät khÝ thÈm thÊu vµo m¹ch m¸u g©y t¾c m¹ch m¸u nhá nh− bät khÝ O2. - T¾c m¹ch do u b−íu: TÕ bµo u b−íu ¸c tÝnh cã kh¶ n¨ng ®i vµo tæ chøc vµo hÖ thèng tuÇn hoµn ®Õn m¹ch m¸u, çc m¹ch l©m ba dÉn ®Õn t¾c m¹ch. 2.2.1.6. Sù thay ®æi thµnh phÇn cña m¸u: M¸u gåm cã huyÕt t−¬ng vµ çc thµnh phÇn h÷u h×nh trong huyÕt t−¬ng lµ hång cÇu, b¹ch cÇu, tiÓu cÇu. TÕ bµo b¹ch cÇu cã 5 d¹ng: TÕ bµo b¹ch cÇu Limpho, tÕ bµo b¹ch cÇu mono, tÕ bµo b¹ch cÇu trung tÝnh (Neutrophin), tÕ bµo b¹ch cÇu −a acid, tÕ bµo b¹ch cÇu −a kiÒm, tÊt c¶ 5 d¹ng tÕ bµo b¹ch cÇu ®Òu kh¸c tÕ bµo hång cÇu kh«ng chøa Hemoglobin v× vËy kh«ng cã mµu. B¹ch cÇu cã thÓ vËn chuyÓn ng−îc dßng m¸u xuyªn qua v¸ch m¹ch m¸u ®i vµo çc m«, cã kh¶ n¨ng di chuyÓn d¹ng amÝp. Sè l−îng hång cÇu, b¹ch cÇu thay ®æi phô thuéc vµo tr¹ng th¸i bÖnh lý, t×nh tr¹ng søc khoÎ, giai ®o¹n ph¸t triÓn , ph¸t dôc cña mçi lo¹i ç, t«m ®ång thêi cßn phô thuéc vµo t¸c nh©n g©y bÖnh. Khi ç, t«m nhiÔm bÖnh thµnh phÇn vµ sè l−îng b¹ch cÇu thay ®æi, sè l−îng b¹ch cÇu trung tÝnh vµ tÕ bµo b¹ch cÇu momo t¨ng lªn nh−ng tÕ bµo b¹ch cÇu limpho bÞ gi¶m xuèng bëi v× tÕ bµo trung tÝnh vµ tÕ bµo mono cã chøc n¨ng tiªu diÖt vi khuÈn. Nguyªn nh©n lµm cho b¹ch cÇu tËp trung lµ do nh÷ng chÊt ho¸ häc vµ ®éc tè cña sinh vËt tiÕt ra.


Theo O.N.Bauer 1977 khi ç bÞ bÖnh nÊm mang tÕ bµo b¹ch cÇu lympho b×nh th−êng lµ 95-99% khi ç b¾t ®Çu bÞ bÖnh tÕ bµo lympho gi¶m xuèng 64-75%, tÕ bµo mono b×nh th−êng 0,5%, ç b¾t ®Çu bÞ bÖnh lªn 2-3%, b¹ch cÇu trung tÝnh 0-2,5% ë ç khoÎ t¨ng lªn 8-24% ë ç bÖnh. Theo A.I.Mikoian ë ç khoÎ b¹ch cÇu trung tÝnh lµ 0,2%, ç bÞ bÖnh ®èm ®á d¹ng m¹n tÝnh b¹ch cÇu trung tÝnh 1,5%, ç bÞ bÖnh ®èm ®á d¹ng cÊp tÝnh t¨ng lªn 5-8%. Mét sè c¬ thÓ ç bÞ bÖnh do ký sinh trïng ký sinh, ng−êi ta quan s¸t thÊy l−îng b¹ch cÇu −a acid t¨ng lªn chøng tá d¹ng b¹ch cÇu nµy ®ãng vai trß nµo ®ã chèng l¹i t¸c h¹i cña ký sinh trïng.

2.2.1.7. Ho¹i tö côc bé: Ho¹i tö côc bé lµ mét bé phËn nµo ®ã cña c¬ thÓ do cung cÊp m¸u bÞ ®×nh trÖ lµm cho tæ chøc ë ®ã bÞ ho¹i tö. Nguyªn nh©n th−êng gÆp lµ do xoang ®éng m¹ch bÞ t¾c, ngoµi ra cßn cã thÓ do sù ®Ì nÐn bªn ngoµi ®éng m¹ch. BÊt kú ®éng m¹ch nµo bÞ t¾c kh«ng chØ lµ do nh©n tè c¬ häc lµm c¶n trë m¸u ch¶y mµ ®ång thêi hÖ thèng thÇn kinh bÞ kÝch thÝch m¹nh lµm cho m¹ch m¸u bÞ co giËt liªn tôc còng dÉn ®Õn ho¹i tö bé phËn. 2.2.1.8. Phï vµ tÝch n−íc: DÞch thÓ ®−îc tÝch tô trong çc khe cña çc tæ chøc víi sè l−îng nhiÒu th× gäi lµ phï cßn dÞch thÓ tÝch tôc ë trong xoang th× gäi lµ tÝch n−íc. Trong dÞch thÓ nµy hµm l−îng albumin gi¶m, ë trong c¬ thÓ hay ra ngoµi c¬ thÓ ®Òu kh«ng liªn kÕt, dÞch trong cã mµu xanh vµng. ThÓ tÝch çc c¬ quan tæ chøc bÞ phï t¨ng lªn bÒ mÆt bãng lo¸ng xanh xao, c¬ n¨ng ho¹t ®éng cña çc c¬ quan bÞ gi¶m sót. Nguyªn nh©n dÉn ®Õn çc tæ chøc c¬ quan bÞ phï vµ tÝch n−íc rÊt nhiÒu: Cã thÓ tæ chøc bÞ chÌn Ðp, do t¸c ®éng c¬ giíi, c¬ thÓ sinh vËt bÞ ®ãi hoÆc thµnh phµn dinh d−ìng trong khÈu phÇn thø ¨n thiÕu, gan bÞ x¬ cøng, thËn bÞ yÕu, hÖ thèng thÇn kinh bÞ rèi lo¹n hoÆc do ký sinh trïng x©m nhËp vµo c¬ thÓ. Nh×n trung çc tæ chøc c¬ quan bÞ phï vµ tÝch n−íc sau khi tiªu trõ ®−îc nguyªn nh©n g©y bÖnh cã thÓ hoµn toµn håi phôc. NÕu thêi gian qu¸ dµi, çc tæ chøc c¬ quan bÞ phï vµ tÝch n−íc cã nh÷ng biÕn ®æi qu¸ lín nªn mÆc dï nguyªn nh©n g©y bÖnh ®· tiªu trõ nh−ng hiÖn t−îng phï vµ tÝch n−íc vÉn cßn lµm cho tæ chøc bÞ viªm, chøc n¨ng ho¹t ®éng cña tæ chøc vÉn bÞ rèi lo¹n, mét sè c¬ quan träng nh− n·o ch¼ng h¹n bÞ phï vµ tÝch n−íc dÔ dµng lµm cho c¬ quan vËt chñ bÞ tö vong. 2.2.2. Trao ®æi chÊt bÞ rèi lo¹n. BÊt kú mét tæ chøc nµo lóc nghØ còng nh− lóc ho¹t ®éng ®Òu thùc hiÖn qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt. Lóc c¬ thÓ ho¹t ®éng m¹nh, qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt t¨ng lªn vµ ng−îc l¹i lóc nghØ ng¬i qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt gi¶m xuèng. Qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt chÞu sù ®iÒu tiÕt cña hÖ thÇn kinh trung −¬ng. Trong qu¸ tr×nh ®ã çc chÊt tham gia trao ®æi cã liªn quan mËt thiÕt víi nhau, lóc c¬ thÓ bÞ bÖnh sù ho¹t ®éng trao ®æi chÊt vÒ sè l−îng vµ chÊt l−îng ®Òu ph¸t sinh ra biÕn ®æi. §Ó tiÖn lîi nªn t¸ch riªng ®Ó th¶o luËn tõng phÇn trong qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt bÞ rèi lo¹n ®· ¶nh h−ëng ®Õn sù biÕn ®æi cña tÕ bµo tæ chøc. 2.2.2.1. Lµm cho tæ chøc teo nhá l¹i. Qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt bÞ rèi lo¹n lµm cho thÓ tÝch cña tæ chøc, c¬ quan cña c¬ thÓ ph¸t triÓn b×nh th−êng nhá l¹i th× gäi lµ tæ chøc bÞ teo c¬. Tæ chøc, c¬ quan teo nhá cã thÓ do thÓ tÝch tÕ bµo nhá l¹i hoÆc sè l−îng tÕ bµo gi¶m, hai qu¸ tr×nh ®ång thêi ph¸t sinh hoÆc x¶y ra tr−íc sau. Tæ chøc c¬ quan teo nhá kh«ng ph¶i tÊt c¶ ®Òu bÞ bÖnh chØ khi nµo qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt bÞ rèi lo¹n c¬ thÓ míi m¾c bÖnh.

Bïi Quang TÒ 28

Nguyªn nh©n lµm cho tæ chøc bÞ teo nhá: - Do hÖ thèng thÇn kinh bÞ bÖnh lµm cho qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt bÞ rèi lo¹n nªn tæ chøc, c¬ quan teo nhá. - Do bÞ chÌn Ðp, ®Ì nÐn l©u ngµy lµm cho hÖ thèng tuÇn hoµn bé phËn bÞ rèi lo¹n dÉn ®Õn tæ chøc c¬ quan bÞ teo nhá nh− Êu trïng s¸n d©y Ligula ký sinh trong ruét ç chÐp, ç diÕc lµm cho m« c¬, tuyÕn sinh dôc vµ mét sè c¬ quan bªn trong ç teo nhá. - Sù ho¹t ®éng cña mét sè tuyÕn néi tiÕt mÊt kh¶ n¨ng ®iÒu tiÕt lµm cho tæ chøc c¬ quan teo nhá. D−íi sù ®iÒu tiÕt cña hÖ thèng thÇn kinh trung −¬ng, çc tuyÕn néi tiÕt trùc tiÕp ®iÒu tiÕt qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt do ®ã lóc chøc n¨ng ho¹t ®éng cña tuyÕn néi tiÕt bÞ rèi lo¹n lµm cho tæ chøc c¬ thÓ bÞ teo nhá nh− chø n¨ng n·o suy yÕu cã thÓ lµm cho tuyÕn gi¸p tr¹ng, tuyÕn th−îng thËn teo nhá. - T¸c dông ho¸ häc hay vËt lý còng lµm cho c¬ quan teo nhá nh− çc chÊt phãng x¹.. - Mét sè c¬ quan sau mét thêi gian dµi kh«ng ho¹t ®éng cã thÓ bÞ teo nhá. - Toµn bé c¬ thÓ sinh vËt teo nhá cã khi do bÞ ®ãi hoÆc do hÖ thèng tiªu ho¸ bÞ t¾c, c¬ thÓ thiÕu dinh d−ìng dÉn ®Õn c¬ thÓ gÇy gß néi t¹ng teo l¹i, teo nhá biÓu hiÖn tr−íc tiªn lµ tæ chøc mì ®Õn m«, c¬ tim, l¸ l¸ch, gan sau cïng lµ n·o. 2.2.2.2. BiÕn ®æi vÒ sè l−îng vµ chÊt tÕ bµo, tæ chøc: Qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt bÞ rèi lo¹n lµm cho sè l−îng vµ chÊt l−îng tÕ bµo vµ çc chÊt ®Öm cña tÕ bµo thay ®æi so víi b×nh th−êng gäi ®ã lµ biÕn ®æi tÝnh chÊt. Cã mÊy d¹ng biÕn ®æi d−íi ®©y: TÕ bµo, tæ chøc c¬ quan s−ng tÊy: Th−êng do bÖnh truyÒn nhiÔm cÊp tÝnh, tróng ®éc, thiÕu oxy toµn th©n dÉn ®Õn lµm cho tÕ bµo tæ chøc s−ng tÊy. Lóc nµy tÕ bµo tiÕn hµnh thuû ph©n ®ång thêi cã sù biÕn ®æi ion, hµm l−îng ion K+ trong tÕ bµo gi¶m, hµm l−îng Na+ vµ hîp chÊt Clorua t¨ng, sù thay ®æi gi÷a çc thµnh phÇn ion lµ do tÕ bµo bÞ tæn th−¬ng kh«ng ®ñ n¨ng l−îng ®Ó ho¹t ®«ng. BiÕn ®æi n−íc: Trong dÞch t−¬ng vµ h¹ch tÕ bµo cã nhiÒu kh«ng bµo, lo¹i kh«ng bµo nµy kh«ng chøa mì, ®−êng ®¬n vµ niªm dÞch hoÆc chØ cã rÊt Ýt Protein l¾ng ®äng, sù xuÊt hiÖn cña kh«ng bµo ®· lµm tÕ bµo tÝch n−íc. Sù biÕn ®æi n−íc vµ s−ng tÊy cña tÕ bµo cã quan hÖ mËt thiÕt víi nhau nã lµm cho tÕ bµo tæn th−¬ng nhanh lóc ion K+ trong m¸u gi¶m, trong tÕ bµo ion K+ ra ngoµi tÕ bµo, ion Na+ cña dÞch tÕ bµo vµo trong tÕ bµo. Lóc c¬ thÓ bÞ cho¸ng (xèc) tÕ bµo thiÕu oxy, n¨ng l−îng tÕ bµo s¶n ra kh«ng ®ñ lµm yÕu kh¶ n¨ng dÉn ion Na+ nªn ion Na+ ®i vµo tÕ bµo mµ ion K+ ra ngoµi tÕ bµo, d−íi çc t×nh huèng ®ã ®Òu lµm cho ion Na+ trong tÕ bµo t¨ng nhiÒu lªn dÉn ®Õn tÕ bµo tr−¬ng n−íc tøc lµ biÕn ®æi n−íc. BiÕn ®æi trong suèt: BiÕn ®æi trong suèt lµ chØ dÞch tÕ bµo hoÆc chÊt ®Öm cña tÕ bµo xuÊt hiÖn çc chÊt ®ång ®Òu trong nh− thuû tinh. Çc chÊt nµy nhuém b»ng dung dÞch Eosin b¾t mµu ®ång ®Òu, ng−êi ta gäi tÕ bµo biÕn ®æi d¹ng trong suèt thuû tinh. Sù biÕn ®æi nµy th−êng x¶y ra trong tÕ bµo tæ chøc m«, tÕ bµo tæ chøc m¸u. Mì biÕn ®æi: Trong dÞch tÕ bµo xuÊt hiÖn çc giät mì, ngoµi ra l−îng mì vù¬t qu¸ ph¹m vi b×nh th−êng hoÆc b¶n th©n tÕ bµo vèn kh«ng cã giät mì nh−ng trong dÞch t−¬ng tÕ bµo cã xuÊt hiÖn giät mì th× ng−êi ta gäi tÕ bµo tæ chøc biÕn mì. C¬ quan biÕn mì nghiªm träng lµm cho thÓ tÝch t¨ng, m« kh«ng r¾n ch¾c mµu vµng kh«ng b×nh th−êng. Mì biÕn ®æi th−êng lµ bÖnh do qu¸ tr×nh oxy ho¸ çc chÊt h÷u c¬ kh«ng ®¶m b¶o do nguyªn nh©n thiªó m¸u g©y ra ngoµi ra cã thÓ do mét sè chÊt ®éc, do ®éc tè vi khuÈn lµm cho tÕ bµo tæ chøc biÕn ®æi mì. Trao ®æi kho¸ng bÞ rèi lo¹n: Çc chÊt kho¸ng Ca, Fe, K, Mg, Na...®Òu lµ çc chÊt dinh duìng quan träng cña ®éng vËt, qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt kho¸ng bÞ rèi lo¹n lµm cho ho¹t


®éng b×nh th−êng cña ç, t«m trë thµnh bÖnh lý. Trao ®æi Ca bÞ rèi lo¹n th−êng gÆp h¬n c¶ muèi Canxi theo thøc ¨n vµo ruét ®−îc hÊp thô tr¶i qua mét qu¸ tr×nh biÕn ®æi, ë trong m¸u vµ dich thÓ kÕt hîp víi protein. C¬ thÓ ë tr¹ng th¸i b×nh th−êng Ca tÝch trong x−¬ng, r¨ng lµ chñ yÕu, hµm l−îng Ca trong c¬ thÓ th−êng æn ®Þnh nÕu thõa bµi tiÕt ra m«i tr−êng qua ruét vµ thËn. Nh÷ng lóc thÇn kinh mÊt kh¶ n¨ng ®iÒu tiÕt, tuyÕn néi tiÕt bÞ rèi lo¹n hoÆc cã bÖnh viªm thËn m·n tÝnh, hÖ x−¬ng bÞ bÖnh th× trong x−¬ng sôn cã hiÖn t−îng l¾ng ®ong . NÕu Canxi ho¸ trong v¸ch m¹ch m¸u cã thÓ lµm cho v¸ch m¹ch m¸u mÊt kh¶ n¨ng ®µn håi, lµm biÕn ®æi tÝnh chÊt vµ m¹ch m¸u dÔ bÞ vì. 2.2.3. Tæ chøc c¬ thÓ sinh vËt bÞ viªm. Chøng viªm lµ hiÖn t−îng c¬ thÓ sinh vËt ph¶n øng phßng vÖ côc bé hay toµn th©n khi cã t¸c dông kÝch thÝch tõ ngoµi vµo th«ng qua ph¶n x¹ cña hÖ thèng thÇn kinh. §©y lµ qu¸ tr×nh c¬ b¶n trong qu¸ tr×nh bÖnh lý. 2.2.3.1. BiÕn ®æi vÒ bÖnh lý cña chøng viªm. BiÕn ®æi vÒ chÊt cña tÕ bµo tæ chøc: Tæ chøc trong vïng bÞ viªm, tÕ bµo ph©n gi¶i t¸ch ra, lóc míi cã chøng viªm biÕn ®æi vÒ chÊt chiÕm −u thÕ nhÊt lµ ë chÝnh gi÷a æ viªm, cßn xung quanh biÕn ®æi vÒ chÊt kh«ng râ rµng. Nguyªn nh©n lµm cho tæ chøc c¬ quan bÞ viªm lµ qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt bÞ rèi lo¹n, chÊt dinh d−ìng thiÕu, ngoµi ra cßn do kÝch thÝch côc bé. MÆt kh¸c lóc tæ chøc c¬ quan cã chøng viªm hÖ thèng tuÇn hoµn rèi lo¹n, tÕ bµo tæ chøc ph¸t sinh ra biÕn ®æi hoÆc ho¹i tö ph¸t triÓn ®ång thêi cã çc s¶n vËt ph©n gi¶i nh− protein, acid h÷u c¬... lµm cho tÝnh thÈm thÊu cña v¸ch m¹ch m¸u t¨ng lªn cµng lµm cho hÖ thèng tuÇn hoµn rèi lo¹n. ThÈm thÊu tÕ bµo vµ çc chÊt ®−a ra ngoµi: ThÈm thÊu ra lµ hiÖn t−îng c¬ thÓ lóc cã chøng viªm, dÞch thÓ vµ thµnh phÇn tÕ bµo m¸u thÈm thÊu ®i ra khái m¹ch m¸u vµo tæ chøc. Tæ chøc c¬ thÓ bÞ viªm tr−íc hÕt m¹ch m¸u thay ®æi, do kÝch ®éng kÝch thÝch ®éng m¹ch nhá co l¹i, thêi gian rÊt ng¾n ®éng m¹ch nhá l¹i në ra, çc mao qu¶n trong vïng viªm còng në ra, lóc ®Çu m¸u ch¶y nhanh vÒ sau m¸u ch¶y chËm l¹i hång cÇu chøa ®Çy xoang m¹ch m¸u, thËm chÝ cã bé phËn m¸u ngõng ch¶y. TÝnh thÈm thÊu cña v¸ch m¹ch m¸u còng t¨ng lªn, nÕu bÞ tæn th−¬ng nhÑ çc phÇn tö bÞ thÈm thÊu ra cßn bÞ th−¬ng nÆng çc phÇn tö lín nh− globulin råi ®Õn hång cÇu vµ Fibrinogen còng thÈm thÊu ra. Trong dich thÓ thÈm thÊu ra cã tÕ bµo bÞ ®éng ®i ra nh− hång cÇu nh−ng tr¸i l¹i cã mét sè tÕ bµo chñ ®éng ®i ra nh− b¹ch cÇu. TÕ bµo b¹ch cÇu xuyªn ra khái m¹ch m¸u sau khi tiÕp xóc víi vËt kÝch thÝch, çc s¶n vËt ph©n gi¶i cña tæ chøc, ®em bao l¹i vµ cã men thùc hiÖn tiªu ho¸, ®©y lµ hiÖn t−îng thùc bµo. ë ç tÕ bµo b¹ch cÇu hiÖn t−îng thùc bµo cã x¶y ra hay kh«ng ý kiÕn ch−a thèng nhÊt. T¨ng sinh tÕ bµo: C¬ thÓ sinh vËt khi cã t¸c nh©n kÝch thÝch g©y bÖnh x©m nhËp ph¸t sinh ra chøng viªm c¬ thÓ cã ph¸t øng l¹i ®Ó phßng vÖ nªn mét sè tæ chøc nh− m¹ch m¸u, tÕ bµo m¹ng l−íi néi b×, tÕ bµo sîi, tÕ bµo ch¾c nh− tÕ bµo gan s¶n sinh t¨ng sinh tÕ bµo, víi môc ®Ých cung cÊp bæ sung cho nh÷ng tÕ bµo ®· bÞ thÈm thÊu ra ngoµi lµm cho tæ chøc bÞ viªm kh«ng ph¸t triÓn thªm ®ång thêi phôc håi nhanh chãng çc tæn thÊt cña tæ chøc. BÊt kú mét chøng viªm nµo cña c¬ thÓ sinh vËt nã còng kh«ng x¶y ra çc hiÖn t−îng ®¬n ®éc mµ nã cã quan hÖ hç trî mËt thiÕt gi÷a 3 qu¸ tr×nh biÕn ®æi vÒ chÊt l−îng, thÈm thÊu ra vµ t¨ng sinh nh− ë chÝnh gi÷a khu vùc bÞ viªm biÕn ®æi vÒ chÊt l−îng cã thÓ kÝch thÝch tÕ bµo tæ chøc xung quanh t¨ng sinh, tÕ bµo tiÕn hµnh t¨ng sinh m¹ch m¸u nhËn çc chÊt dinh d−ìng thóc ®Èy qu¸ tr×nh biÕn ®æi. T¨ng sinh tÕ bµo cã thÓ lµ nguån cung cÊp tÕ bµo vµ kh¸ng thÓ thÈm thÊu ra. Trong qu¸ tr×nh thÈm thÊu trao ®æi chÊt cña hÖ thèng tuÇn hoµn bÞ rèi lo¹n ®· ¶nh h−ëng ®Õn chÊt l−îng vµ sè l−îng tÕ bµo t¨ng sinh. Trong çc chøng viªm cña tæ chøc c¬ quan trªn c¬ thÓ sinh vËt, c−êng ®é cña 3 qu¸ tr×nh th−êng kh«ng gièng nhau, qu¸ tr×nh biÕn ®æi vÒ chÊt chiÕm −u thÕ. ë ç, t«m qu¸ tr×nh thÈm thÊu ra t−¬ng ®èi thÊp.

Bïi Quang TÒ 30

2.2.3.2. TriÖu chøng chñ yÕu cña chøng viªm. - Tæ chøc cã mµu ®á: Tæ chøc bÞ viªm s¶n sinh ra çc thµnh phÇn ho¸ häc vµ thÇn kinh c¶m gi¸c cã ph¶n x¹ nªn cã qu¸ tr×nh tô m¸u. Ngoµi ra vïng bÞ viªm trao ®æi chÊt ®−îc t¨ng lªn, trao ®æi mì bÞ trë ng¹i, ®é kiÒm vµ acid mÊt th¨ng b»ng, acid cã nång ®é cao dÔ dÉn ®Õn tróng ®éc còng cã thÓ lµm cho m¹ch m¸u në ra v× vËy ®ã kh«ng nh÷ng chØ do tô m¸u mµ cßn do hång huyÕt cÇu thÈm thÊu ra. - Tæ chøc s−ng: Do dÞch thÓ thÈm thÊu ra, do vi khuÈn vµ çc s¶n vËt trao ®æi chÊt ph©n gi¶i ra nhiÒu ph©n tö nhá, ¸p suÊt thÈm thÊu t¨ng, tæ chøc bÞ viªm dÔ dµng s−ng to. - Tæ chøc bÞ nãng: NhiÖt ®é bªn trong c¬ thÓ cao h¬n bªn ngoµi, m¸u tõ bªn trong ch¶y ra ngoµi nªn vïng viªm cã c¶m gi¸c nãng, ç, t«m ®éng vËt m¸u l¹nh nªn nhiÖt ®é bªn ngoµi vµ trong c¬ thÓ chªnh lÖch kho¶n 20C v× vËy kh«ng cã hiÖn t−îng nãng ë tæ chøc bÞ viªm. - Tæ chøc vïng viªm bÞ ®au: C¬ chÕ ®au ë vïng viªm cña tæ chøc kh¸ phøc t¹p, çc chÊt thÈm thÊu ra cã s¶n vËt lµm ®au, ngoµi ra cßn cã thÓ do bÞ ®Ì nÐn. §èi víi ç, t«m c¶m gi¸c nµy khã biÕt ®−îc. - C¬ n¨ng cña tæ chøc c¬ quan bÞ thay ®æi: Tæ chøc cã chøng viªm c−êng ®é vµ n¨ng lùc co gi·n cña c¬ gi¶m, niªm m¹c ph©n tiÕt ra nhiÒu niªm dÞch nh−ng lóc nghiªm träng l¹i ngõng ph©n tiÕt niªm dÞch. Çc c¬ quan néi t¹ng bÞ viªm kh«ng cã mét sè triÖu chøng nh− nãng, ®au vµ ®á v× néi t¹ng nhiÖt ®é cao, thÇn kinh c¶m gi¸c thiÕu. Viªm côc bé cã khi còng cã triÖu chøng toµn th©n nh− ph¸t nãng, b¹ch cÇu t¨ng. 2.2.3.3. KÕt qu¶ cña chøng viªm. Chøng viªm cã thÓ g©y ra cho c¬ thÓ sinh vËt hËu qu¶ nghiªm träng nh−ng ®©y lµ mét ph¶n øng ®Ó phßng vÖ c¬ thÓ. Th«ng qua ph¶n øng ®Ó tiªu trõ nguyªn nh©n g©y bÖnh, phôc håi tæn thÊt do bÖnh g©y ra nh− thÈm thÊu ra thµnh phÇn dÞch thÓ trong m¸u vµ b¹ch huyÕt cÇu, lµm s¹ch nh÷ng tÕ bµo chÕt, çc chÊt dÞ d¹ng, lµm lo·ng nh÷ng s¶n vËt cã h¹i. Tuy vËy çc chÊt thÈm thÊu ra sÏ trë thµnh m«i tr−êng nu«i d−ìng vi khuÈn, çc chÊt ph©n gi¶i ra ®éc víi c¬ thÓ do ®ã chøng viªm ph¸t triÓn ®Õn mét tr×nh ®é nhÊt ®Þnh ý nghÜa tÝch cùc bÞ t¸c dông cã h¹i triÖt tiªu, c¬ thÓ sinh vËt l·nh hËu qu¶ kh«ng tèt. KÕt qu¶ sau cïng cña chøng viªm trªn tæ chøc c¬ thÓ sinh vËt: - TuyÖt ®¹i bé phËn chøng viªm cña c¬ thÓ sinh vËt kÕt thóc tèt nhÊt lµ viªm cÊp tÝnh, sau mét thêi gian ng¾n cã thÓ th«ng qua hÊp thô, t¸i sinh liÒn l¹i vµ c¬ n¨ng cña c¬ thÓ hoµn toµn håi phôc. - Trong qu¸ tr×nh diÔn biÕn cña chøng viªm, tÕ bµo ch¾c bÞ ph¸ ho¹i qu¸ nÆng, lóc tu bæ kh«ng thÓ håi phôc kÕt cÊu ban ®Çu ph¶i thay thÕ b»ng mét tæ chøc míi do tÕ bµo sîi v−µ s¶n sinh hoÆc nh÷ng chÊt thÈm thÊu ra kh«ng bÞ hÊp thô hÕt vµ th¶i ra ngoµi mµ sau khi biÕn ®æi h×nh thµnh chÊt sîi dÝnh l¹i. Lóc nµy chøng viªm ®· ®×nh chØ l−u l¹i lµ tr¹ng th¸i bÖnh lý. Çc tæ chøc c¬ quan c¬ n¨ng cã gi¶m nh−ng møc ®é cã kh¸c nhau. 2.2.4. Tu bæ, ph×, t¨ng sinh. 2.2.4.1. Tu bæ cña tæ chøc c¬ quan: TÕ bµo tæ chøc cña c¬ thÓ sinh vËt sau khi ®· bÞ huû ho¹i tiÕn hµnh håi phôc l¹i, qu¸ tr×nh ®ã gäi lµ tu bæ. C¬ së sinh vËt häc cña tu bæ lµ t¸i sinh cña çc tÕ bµo tæ chøc. N¨ng lùc t¸i sinh cña çc tÕ bµo tæ chøc phô thuéc vµo chñng lo¹i, giai ®o¹n ph¸t dôc, t×nh h×nh søc khoÎ cña c¬ thÓ sinh vËt ngoµi ra cßn sù cung cÊp m¸u vµ chÊt dinh d−ìng cña tæ chøc. - HÖ thèng ph¸t sinh ¶nh h−ëng ®Õn t¸i sinh: §éng vËt cã hÖ thèng ph¸t sinh cµng thÊp n¨ng lùc t¸i sinh cµng cao vµ ng−îc l¹i nh− ®éng vËt thuû tøc chØ cÇn gi÷ l¹i 1/4 c¬ thÓ còng cã thÓ håi phôc l¹i 1 c¬ thÓ hoµn chØnh nh−ng ®éng vËt cã vó chØ mÊt 1 ngãn ch©n còng khã håi phôc l¹i. Nh− vËy ®éng vËt cµng cao muèn t¸i sinh yªu cÇu ®iÒu kiÖn nghiªm kh¾c h¬n.


- Ph©n ho¸ cña tæ chøc ¶nh h−ëng kh¶ n¨ng t¸i sinh: Tæ chøc ph©n ho¸ cµng cao n¨ng lùc t¸i sinh l¹i cµng thÊp vµ ng−îc l¹i nh−ng kh«ng ph¶i tÊt c¶ çc tæ chøc t¸i sinh thÊp n¨ng lùc ph©n ho¸ ®Òu cao. - Sù ph¸t dôc cña c¬ thÓ còng ¶nh h−ëng ®Õn t¸i sinh tÕ bµo: Tæ chøc c¬ thÓ sinh vËt thêi kú ph«i thai n¨ng lùc t¸i sinh m¹nh nhÊt, thêi kú giµ n¨ng lùc t¸i sinh thÊp. Kh¶ n¨ng t¸i sinh tÕ bµ tæ chøc cßn quan hÖ ®Õn kh¶ n¨ng sinh tr−ëng, sù khoÎ m¹nh cña bé m¸y tuÇn hoµn vµ ®iÒu kiÖn dinh d−ìng. - T×nh h×nh cña c¬ thÓ ¶nh h−ëng ®Õn t¸i sinh tÕ bµo bao gåm ®iÒu kiÖn sèng, tr¹ng th¸i hÖ thèng thÇn kinh, hÖ thèng tuÇn hoµn,...®· chi phèi n¨ng lùc t¸i sinh. Th−êng cã 2 lo¹i t¸i sinh: - T¸i sinh sinh lý: Lµ hiÖn t−îng b×nh th−êng xÈy ra trong sinh ho¹t, biÒu hiÖn tÕ bµo míi thay thÕ cho tÕ bµo ®· giµ nh− hång cÇu míi bæ sung. - T¸i sinh bÖnh lý: D−íi ®iÒu kiÖn bÖnh lý tÕ bµo míi thay thÕ tÕ bµo ®· chÕt. Tæ chøc võa t¸i sinh vÒ kÕt cÊu vµ c¬ n¨ng cã thÓ hoµn toµn gièng nh− tæ chøc cò nh−ng tr¸i l¹i mét sè tæ chøc mÊt ®i khi thay thÕ tæ chøc míi vÒ kÕt cÊu vµ c¬ n¨ng kh¸c h¼n chñ yÕu do tæ chøc m« t¸i sinh bæ sung. 2.2.4.2. Ph× vµ t¨ng sinh cña tÕ bµo tæ chøc: Ph× lµ chØ tÕ bµo tæ chøc t¨ng lªn vÒ thÓ tÝch. T¨ng sinh chØ tÕ bµo tæ chøc t¨ng lªn vÒ sè l−îng. Cã khi tæ chøc t¨ng lªn vÒ thÓ tÝch còng cã khi lµ kÕt qu¶ cña c¶ ph× vµ t¨ng sinh. Ph× thËt lµ thµnh phÇn ®Ó thµnh tæ chøc c¬ quan to lªn hoÆc tÕ bµo ch¾c t¨ng lªn, c¬ n¨ng ho¹t ®éng t¨ng lªn. §ã lµ do c−êng ®é ho¹t ®éng t¨ng hay do t¸c dông cña tuyÕn néi tiÕt nh− ng−êi lao ®éng ch©n tay, vËn ®éng viªn. Ph× gi¶ lµ sù t¨ng lªn cña bé phËn gian chÊt, bé phËn tÕ bµo ch¾c kh«ng t¨ng lªn thËm chÝ cßn teo nhá, c¬ n¨ng ho¹t ®éng gi¶m. 2.2.5. U b−íu: §éng vËt kh«ng x−¬ng sèng, cã x−¬ng sèng vµ thùc vËt cã thÓ ph¸t sinh ra u b−íu. 2.2.5.1. Kh¸i niÖm vµ ®Æc tÝnh cña u b−íu: U b−íu lµ t¨ng sù qu¸ ®é cña tÕ bµo do çc lo¹i nguyªn nh©n g©y bÖnh nh− vËt lý, ho¸ häc, sinh vËt dÉn ®Õn. TÕ bµo t¨ng sinh th−êng h×nh thµnh khèi u cã kÕt cÊu vµ c¬ n¨ng kh¸c th−êng, kh¶ n¨ng trao ®æi chÊt vµ sinh tr−ëng rÊt m¹nh kh«ng ®ång nhÊt víi çc tæ chøc c¬ thÓ, ph©n ho¸ cña tÕ bµo kh«ng hoµn toµn, vÒ h×nh th¸i gÇn víi tÕ bµo ph«i, kh«ng cã xu h−íng h×nh thµnh kÕt cÊu tÕ bµo tæ chøc b×nh th−êng. Sau khi xö lý nguyªn nh©n g©y bÖnh ®Æc ®iÓm trao ®æi chÊt vµ sinh tr−ëng cña tÕ bµo tæ chøc vÉn tiÕp tôc duy tr×. Thµnh phÇn ho¸ häc cña tÕ bµo tæ chøc u b−íu so víi tÕ bµo tæ chøc b×nh th−êng sai kh¸c vÒ sè l−îng, thµnh phÇn n−íc nhiÒu, protein gi¶m, thÓ keo ph©n t¸n nªn søc tr−¬ng bÒ mÆt tÕ bµo gi¶m. U b−íu cã 2 lo¹i: U b−íu hiÒn tÝnh vµ u b−íu ¸c tÝnh. - U b−íu hiÒn: tÝnh sinh truëng chËm, ph©n ho¸ cña tÕ bµo t−¬ng ®èi cao, kÕt cÊu vµ trao ®æi chÊt gÇn gièng nh− tæ chøc b×nh th−êng, lóc sinh truëng tr−¬ng to cã mµng bao bäc v× vËy nªn dÔ c¾t, uy hiÕp tÝnh m¹ng kh«ng lín. - U b−íu ¸c tÝnh: Sinh tr−ëng cña tÕ bµo nhanh, cã thÓ chuyÓn dÞch, ph©n ho¸ kh«ng hoµn toµn, vÒ kÕt cÊu trao ®æi chÊt kh«ng gièng tÕ bµo b×nh th−êng, sinh tr−ëng −ít vµ tr−¬ng to nh−ng kh«ng h×nh thµnh mµng bao bäc nªn kh«ng dÔ dµng c¾t ®i, nguy h¹i tÝnh m¹ng sinh vËt lín. H¹ch vµ nh©n t−¬ng ®èi lín, nhuém mµu dÞch t−¬ng vµ h¹ch tÕ bµo b¾t mµu ®Ëm, trong cïng mét tæ chøc tÕ bµo to nhá kh«ng ®Òu, s¾p xÕp tÕ bµo hçn lo¹n kh«ng h×nh thµnh kÕt cÊu cña tæ chøc ®iÓn h×nh. U b−íu ¸c tÝnh th−êng dÉn ®Õn bÖnh toµn th©n, lµm cho dinh d−ìng kh«ng tèt, gÇy yÕu, søc ®Ò kh¸ng gi¶m, thiÕu m¸u, c¬ thÓ bÞ tróng ®éc dÇn dÇn huû ho¹i c¬ thÓ.

Bïi Quang TÒ 32

2.2.5.2. U b−íu cña ç. Ç cã x−¬ng bÞ u b−íu nhiÒu h¬n ç x−¬ng sôn. Qua thèng kª cã h¬n 60 lo¹i u b−íu kh¸c nhau, ph©n bæ ë çc c¬ quan kh¸c nhau nªn cã tªn gäi kh¸c nhau. -U b−íu th−îng b×: lµ u tõ th−îng b× çc tÕ bµo tæ chøc c¬ quan, d¹ dµy, ruét, tuyÕn sinh dôc, tuyÕn tuþ, tuyÕn gi¸p tr¹ng, bµng quang thËn, bong bãng, da, mang, m¾t, r¨ng... - U b−íu l¸ gi÷a çc tæ chøc c¬ quan kh«ng t¹o m¸u: u m« c¬, u mì, u x−¬ng, u m¹ch m¸u... - U b−íu c¬ quan t¹o m¸u: chñ yÕu u c¬ tæ chøc l©m ba. - U tÕ bµo s¾c tè: ë ç u b−íu tÕ bµo s¾c tè h¬n 10 lo¹i nh−ng u s¾c tè ®en hay g¹p h¬n c¶.

3. Mèi quan hÖ gi÷a çc nh©n tè g©y bÖnh cho thuû s¶n §éng vËt thuû s¶n vµ m«i tr−êng sèng lµ mét thÓ thèng nhÊt, khi chóng m¾c bÖnh lµ kÕt qu¶ t¸c ®éng qua l¹i gi÷a c¬ thÓ vµ m«i tr−êng sèng. Khi ®éng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh ph¶i cã 3 nh©n tè.

- M«i tr−êng sèng. - T¸c nh©n g©y bÖnh. - VËt chñ- ®éng vËt thñy s¶n.

3.1. M«i tr−êng sèng- Environment Çc yÕu tè m«i tr−êng ®Òu lµ çc mèi nguy trong nu«i trång thñy s¶n, bëi v× tû lÖ sèng, sinh s¶n vµ sinh tr−ëng cña çc loµi ®éng vËt thñy s¶n phô thuéc vµo m«i tr−êng thÝch hîp. Cã nhiÒu yÕu tè m«i tr−êng cã kh¶ n¨ng ¶nh h−ëng ®Õn nu«i trång thñy s¶n, nh−ng chØ mét sè Ýt cã vai trß quyÕt ®Þnh. NhiÖt ®é vµ ®é mÆn lµ giíi h¹n quan träng cña loµi thñy s¶n nu«i ë mét ®Þa ®iÓm nhÊt ®Þnh. Muèi dinh d−ìng, ®é kiÒm tæng sè vµ ®é cøng tæng sè còng lµ nh÷ng yÕu tè quan träng ®iÒu chØnh thùc vËt ph¸t triÓn mµ chóng cßn ¶nh h−ëng ®Õn sinh vËt thñy sinh lµ thøc ¨n cho ®éng vËt thñy s¶n. §é trong ®iÒu chØnh ¸nh s¸ng chiÕu vµo n−íc t¸c ®éng ®Õn sù quang hîp vµ çc chuçi thøc ¨n; ®é trong còng ¶nh h−ëng trùc tiÕp ®Õn ç vµ ®éng vËt kh«ng x−¬ng sèng kh¸c. Nh÷ng yÕu tè m«i tr−êng kh¸c ¶nh h−ëng cho nu«i trång thñy s¶n lµ pH, oxy hßa tan- DO, carbonic- CO2, ammoniac- NH3, nitrite- NO2 vµ hydrogen sulfide- H2S. Ngoµi ra mét sè tr−êng hîp g©y ®éc do kim lo¹i vµ thuèc trõ s©u cã thÓ g©y « nhiÔm trong nu«i trång thñy s¶n. Nh÷ng chÊt g©y « nhiÔm trong nu«i trång thñy s¶n th−êng cã nång ®é thÊp h¬n bÊt cø chÊt ®éc nµo x¶y ra trong ph¹m vi hÖ thèng nu«i. 3.1.1. NhiÖt ®é n−íc: §éng v©t thuû s¶n lµ nhãm ®éng vËt biÕn nhiÖt, nhiÖt ®é c¬ thÓ cña chóng chñ yÕu phô thuéc vµo nhiÖt ®é n−íc (m«i tr−êng sèng), dï chóng cã vËn ®éng th−êng xuyªn, th× kÕt qu¶ vËn ®éng sinh ra nhiÖt kh«ng ®¸ng kÓ. NhiÖt ®é n−íc qu¸ cao hoÆc qu¸ thÊp ®Òu kh«ng thuËn lîi cho ®êi sèng cña ®éng vËt thuû s¶n. NÕu nhiÖt ®é v−ît qu¸ giíi h¹n cho phÐp cã thÓ dÉn ®Õn ®éng vËt thuû s¶n chÕt thËm chÝ chÕt hµng lo¹t do ®ã mçi mét loµi ®éng vËt thuû s¶n cã ng−ìng nhiÖt ®é kh¸c nhau. VÒ mïa ®«ng khi nhiÖt ®é n−íc gi¶m xuèng 13-140C, rÐt kÐo dµi cã thÓ lµm chÕt t«m cµng xanh. NhiÖt ®é d−íi 60C hoÆc trªn 420C lµm ç r« phi chÕt. Khi nhiÖt ®é n−íc trong ao lµ 350C tû lÖ sèng cña t«m só (Penaeus monodon) lµ 100%, nh−ng ë nhiÖt ®é 37,50C t«m chØ cßn sèng 60%, nhiÖt ®é 400C tû lÖ t«m sèng 40%. Víi t«m l−¬ng Penaeus merguiensis ë 340C tû lÖ sèng 100%, ë 360C chØ cßn 50% t«m ho¹t ®éng b×nh th−êng, 5% t«m chÕt, ë 380C 50% t«m chÕt, ë 400C 75% t«m chÕt. Mét sè ®éng vËt bß s¸t: ba ba, rïa, l−ìng thª, Õch ë miÒn B¾c mïa ®«ng chóng hoµn toµn ngõng ho¹t ®éng, kh«ng ¨n vµ n»m tró ®«ng.


Sù thay ®æi ®ét ngét cña nhiÖt ®é (ngay c¶ trong ph¹m vi thÝch hîp) còng cã thÓ khiÕn cho ®éng vËt thuû s¶n bÞ sèc (stress) mµ chÕt. Trong qu¸ tr×nh vËn chuyÓn, nu«i d−ìng cÇn chó ý sù chªnh lÖch nhiÖt ®é vµ nhÊt lµ sù thay ®æi nhiÖt ®é ®ét ngét. NÕu nhiÖt ®é chªnh lÖch 50C cã thÓ lµm cho ®éng vËt thuû s¶n bÞ sèc vµ chÕt, tèt nhÊt kh«ng ®Ó nhiÖt ®é chªnh lÖch qu¸ 30C, biªn ®é dao ®éng nhiÖt ®é trong ngµy kh«ng qu¸ 50C. Chóng ta ph¶i chó ý khi thêi tiÕt thay ®æi nh− d«ng b·o, m−a rµo ®ét ngét, giã mµu ®«ng b¾c trµn vÒ lµm nhiÖt ®é n−íc thay ®æi ®ét ngét dÔ g©y sèc cho ®éng vËt thuû s¶n. §Çu n¨m 2002 chØ tÝnh riªng 3 tØnh Sãc Tr¨ng, B¹c Liªu vµ Cµ Mau ®· xuèng gièng 339.000 ha, ®Õn trung tuÇn th¸ng 3 ®· cã 193.271 ha (chiÕm 57%) t«m bÞ bÖnh vµ chÕt. HiÖn t−îng t«m chÕt ë mét sè tØnh ven biÓn Nam Bé ®Çu n¨m 2002 nguyªn chÝnh lµ hiÖn t−îng El-Nino ë Nam Bé nhiÖt ®é kh«ng khÝ ®· lªn 3703 C (theo Phßng dù b¸o khÝ t−îng, §µi khÝ t−îng thñy v¨n khu vùc Nam Bé- 7/5/2002), thêi l−îng n¾ng kÐo dµi trong ngµy cao h¬n møc b×nh th−êng. Trung b×nh mét ngµy, b×nh th−êng thêi gian n¾ng kÐo dµi 5-6 giê. Nh−ng hiÖn t¹i sè giê n¾ng trong ngµy kÐo dµi tõ 9-10 giê. Do ®ã thêi tiÕt kh¾c nghiÖt vµ nãng kÐo dµi, dÉn ®Õn nhiÖt ®é n−íc ë çc ®Çm nu«i t«m còng t¨ng cao, chóng ®· g©y sèc lµm cho t«m nu«i dÔ bÞ bÖnh vµ chÕt. 3.1.2. §é trong §é trong thÓ hiÖn sù ph¸t triÓn cña thùc vËt phï du trong ao nu«i. §é trong cã thÓ h¹n chÕ rong ph¸t triÓn ë ®¸y ao. Sù në hoa cña thùc vËt phï du t¸c ®éng tèt víi t«m nu«i v× sÏ kÝch thÝch ®éng vËt lµ thøc ¨n cña t«m ph¸t triÓn. §é trong thùc vËt phï du c¶i thiÖn tèt cho t«m, bëi v× chóng h¹n chÕ çc chÊt l¬ löng, lµm tÇm nh×n cña t«m tèt h¬n, gi¶m mæi nguy cho t«m. §é trong do nång ®é çc chÊt mïn h÷u c¬ cao kh«ng g©y nguy hiÓm trùc tiÕp cho t«m, nh−ng g©y mÊt c©n b»ng dinh d−ìng, v× cã thÓ pH gi¶m (axit), dinh d−ìng thÊp, h¹n chÕ ¸nh s¸ng chiÕu qua dÉn ®Õn quang hîp kÐm. §é trong cña thùc vËt phï du cña ao nu«i t«m tèt nhÊt lµ 30-40cm. 3.1.3. §é mÆn §é mÆn lµ tæng sè çc ion cã trong n−íc, ®é mÆn ®¬n vÞ tÝnh lµ phÇn ngh×n (‰). Tæng qu¸t cña n−íc ®−îc chia ra 6 lo¹i ®é mÆn kh¸c nhau:

§é mÆn mg/l ppt (‰) N−íc m−a 3 0,003 N−íc mÆt 30 0,03 N−íc ngÇm 300 0,3 N−íc cöa s«ng 3.000 3 N−íc biÓn 30.000 30 N−íc hå kÝn 300.000 300

Nh÷ng loµi ç biÓn vµ ç n−íc lî cã giíi h¹n ®é mÆn kh¸c nhau. VÝ dô theo Wu vµ Woo (1983) cho biÕt cã 13 loµi ç biÓn tr−ëng thµnh chÞu ®ùng ®−îc 2 tuÇn ë ®é mÆn thÊp (3, 5 vµ 10 ‰), 12 loµi sang ®−îc ë ®é mÆn 10 ‰, 6 loµi ë 5 ‰ vµ 3 loµi ë 3 ‰. Do ®ã cho nªn mét sè loµi ç biÓn cã kh¶ n¨ng nu«i ®−îc ë n−íc lî (cöa s«ng). Nh÷ng loµi t«m biÓn cã çc giíi h¹n ®é mÆn çc khau, t«m lít (Penaeus merguiensis) trong ao nu«i cã ®é mÆn tèt nhÊt lµ 15‰, nh−ng t«m só (P. monodon) tû lÖ sèng vµ sinh tr−ëng tèt ë giíi h¹n ®é mÆn réng h¬n lµ 5-31‰ vµ chóng cã thÓ sinh tr−ëng ë n−íc ngät mét vµi th¸ng (theo Boyd, 1987; Chakraborti, 1986). T«m ch©n tr¾ng (P. vannamei) nu«i trong ao giíi h¹n ®é mÆn tõ 15-25‰ vµ chóng cã thÓ sinh tr−ëng, sèng ë ®é mÆn thÊp h¬n tõ 0,5-1,0‰ (theo Boyd, 1989).

Bïi Quang TÒ 34

Khi ®é mÆn cña n−íc thay ®æi lín l¬n 10% trong Ýt phót hoÆc 1 giê lµm cho t«m mÊt th¨ng b»ng. T«m cã kh¶ n¨ng thÝch nghi víi giíi h¹n ®é mÆn thÊp hoÆc cao h¬n nÕu thay ®æi tõ tõ. T«m postlarvae trong ao nu«i bÞ sèc khi ®é mÆn thay ®æi tõ 1-2‰ trong 1 giê. Khi vËn chuyÓn t«m post. tõ 33‰, nÕu gi¶m ®é mÆn víi tû lÖ 2,5‰/giê th× tû lÖ sèng cña post lµ 82,2% vµ gi¶m tû lÖ 10‰/giê th× tû lÖ sèng cña post cßn 56,7% (theo Tangko vµ Wardoyo, 1985). Trong ao nu«i t«m ®é mÆn biÕn thiªn tèt nhÊt nhá h¬n tû lÖ 5‰/ngµy. 3.1.4. Oxy hoµ tan: §éng vËt thuû s¶n sèng trong n−íc nªn hµm l−îng oxy hoµ tan trong n−íc rÊt cÇn thiÕt cho ®êi sèng cña ®éng vËt thuû s¶n. Nhu cÇu oxy phô thuéc vµo tõng loµi, tõng giai ®o¹n ph¸t triÓn, tr¹ng th¸i sinh lý, nhiÖt ®é. VÝ dô ë nhiÖt ®é 250C sù tiªu hao oxy cña ç tr¾m cá bét lµ 1,53 mg/g/h, ç h−¬ng 0,51 mg/g/h, ç gièng 0,4 mg/g/h. Khi nhiÖt ®é t¨ng th× l−îng tiªu hao oxy cña ç còng t¨ng lªn. Ç nhiÖt ®íi (n−íc Êm) yªu cÇu oxy hßa tan lín h¬n 5 mg/l Ýt nhÊt lµ 16 giê trong mét ngµy ®ªm vµ oxy hßa tan nhá h¬n 5 mg/l kh«ng qu¸ 8 giê trong ngµy ®ªm, nh−ng oxy hßa tan kh«ng thÊp d−íi 3 mg/l. Duy tr× cho mét quÇn thÓ ç tåi nhÊt th× l−îng oxy hßa tan nhá h¬n 5 mg/l kh«ng qu¸ 8 giê trong ngµy ®ªm vµ oxy hßa tan kh«ng thÊp d−íi 2 mg/l (theo McKee vµ Wolf, 1963). Do ®ã ®iÒu kiÖn l−îng oxy hßa tan 3 mg/l hoÆc thÊp h¬n lµ mèi nguy hiÓm cho ç. thÝ dô ç v−îc (chÏm) nu«i lång ë Songkhla- Th¸i lan chÕt do m«i tr−êng n−íc bÞ nhiÔm bÈn trong ®ã l−îng oxy hßa tan vµo ban ®ªm gi¶m xuèng 1,3 mg/l, khi oxy hßa tan 3,10-3,85 mg/l cã hiÖn t−îng ç v−îc chÕt (theo Tookwinas, 1986). Nhu cÇu oxy hoµ tan trong n−íc tèi thiÓu cña t«m lµ 5 mg/l. Tr−êng hîp oxy hoµ tan thÊp h¬n møc g©y chÕt kÐo dµi lµm cho t«m bÞ sèc, ¶nh h−ëng xÊu ®Õn tû lÖ sèng, t¨ng tr−ëng vµ ph¸t dôc cña chóng. Giíi h¹n g©y chÕt cña oxy hßa tan cho t«m he NhËt B¶n (P. japonicus) tõ 0,7-1,4mg/l (theo Egusa, 1961). T«m só gièng (P. monodon) vµ t«m ch©n tr¾ng gièng (P. vannamei) giíi h¹n g©y chÕt cña oxy hßa tan tõ 1,17-1,21mg/l (theo Seidman vµ Lawrence, 1985). B¶ng 1: Sù thay ®æi l−îng tiªu hao oxy cña ç ë nhiÖt ®é n−íc 350C so víi nhiÖt ®é n−íc 150C (%)

Loµi ç Giai ®o¹n MÌ tr¾ng MÌ hoa Tr¾m cá

Ç h−¬ng 243 236 220 Ç gèng 400 342 962

Nhu cÇu oxy hoµ tan trong n−íc tèi thiÓu cña ç lµ 3 mg/l, víi t«m lµ 5 mg/l. Tr−êng hîp oxy hoµ tan thÊp h¬n møc g©y chÕt kÐo dµi lµm cho ®éng vËt thuû s¶n bÞ sèc, ¶nh h−ëng xÊu ®Õn tû lÖ sèng, t¨ng tr−ëng vµ ph¸t dôc cña chóng. 3.1.5. KhÝ Cacbonic - CO2. KhÝ Cacbonic - CO2 cã trong n−íc lµ do qu¸ tr×nh h« hÊp cña ®éng vËt thuû s¶n vµ sù ph©n huû cña çc hîp chÊt h÷u c¬. Hµm l−îng CO2 tù do trong n−íc b×nh th−êng 1,5-5,0 mg/l. Khi CO2 ®¹t hµm l−îng CO2 lµ 25 mg/l cã thÓ g©y ®éc cho ç. VÝ dô ng−ìng g©y chÕt ç h−¬ng mÌ hoa vµ nã phô thuéc vµo nhiÖt ®é nh− sau:

NhiÖt ®é n−íc 200C ng−ìng g©y chÕt 32,28 mg/l. NhiÖt ®é n−íc 250C ng−ìng g©y chÕt 30,18 mg/l. NhiÖt ®é n−íc 300C ng−ìng g©y chÕt 28,45 mg/l. NhiÖt ®é n−íc 350C ng−ìng g©y chÕt 26,18 mg/l.

CO2 ë trong nuíc th−êng tån t¹i ë çc d¹ng:


CO2 + H2O H2CO3

MT kiÒm H2CO3 HCO3

- + H+ MT axit 3.1.5. pH §é pH cña n−íc ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn ®êi sèng cña ®éng vËt thuû sinh. Tuy ph¹m vi thÝch øng ®é pH cña ç t−¬ng ®èi réng; ç biÓn pH = 7,5 - 9,0 lµ tèi −u, pH thÊp d−íi 4 hoÆc cao qu¸ 11 cã thÓ lµm cho ç chÕt. Thay ®æi pH ®ét ngét còng lµm cho ç bÞ sèc, nÕu thay ®æi pH qu¸ giíi h¹n thÝch nghi cña loµi th× ç chÕt. VÝ dô vËn chuyÓn ç håi (theo Witschi vµ Ziebell, 1979) tõ m«i tr−êng n−íc pH 7,2 ®Õn m«i tr−êng pH 7,2; 8,5; 9,0; 9,5 vµ 10. Tû lÖ sèng sau 48 giê nh− sau: pH 7,2 tû lÖ sèng 100%; pH 8,5 - 100%; pH 9,0 - 88%; pH 9,5 – 68%; pH 10 – 0%. Biªn ®é thay ®æi pH theo ®¬n vÞ thêi gian ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn tû lÖ sèng cña ç. ThÝ nghiÖm cña Murray vµ Ziebell (1984) cho biÕt tû lÖ chÕt cña ç håi 40% khi nu«i ë ®iÒu kiÖn pH thay ®æi tõ 8,0-9,7 trong 5 giê. Nh−ng thêigian thay ®æi lµ 5 ngµy tõ pH 8,0 lªn 9,7 tÊt c¶ ç håi kh«ng chÕt. VÝ dô: Mét sè khu vùc §ång b»ng S«ng Cöu Long bÞ x× phÌn mïa n−íc lò pH cña n−íc gi¶m xuèng d−íi 5 thËm chÝ gi¶m cßn pH = 3-4, ®· g©y sèc cho ®éng vËt thuû s¶n nu«i nh− t«m só n¨m 1994 ë Minh h¶i, Trµ Vinh. Trong ao nu«i t«m pH biÕn ®æi theo theo sù quang hîp cña thùc vËt trong ngµy. N−íc hÖ ®Öm kÐm th× th−êng buæi s¸ng sím khi mÆt trêi ch−a mäc ®é pH lµ 6 vµ buæi chiÒu lµ 9 hoÆc cao h¬n. Do ®ã trong ao nu«i t«m th−êng xuyªn gi÷ n−íc cã ®é kiÒm thÊp ®Ó c©n b»ng pH t¨ng cao khi qu¸ tr×nh quang hîp m¹nh. Cã mét sè tr−êng hîp ®é kiÒm cao, ®é cøng thÊp ®é pH t¨ng lªn 10 khi qu¸ tr×nh quang hîp m¹nh (theo Wu vµ Boyd, 1990). Buæi chiÒu pH qu¸ cao cã thÓ g©y chÕt Êu trïng t«m vµ ®éng vËt phï du. Thêi tiÕt kh« h¹n, n−íc tÇng mÆt bèc h¬i cã thÓ pH cao (n−íc kiÒm) vµ kh«ng phï hîp cho nu«i t«m. Trong ao nu«i t«m pH tèt nhÊt tõ 7,5-8,5 vµ biÕn thiªn trong ngµy kh«ng qu¸ 0,5 ®¬n vÞ. 3.1.6. KhÝ Chlo: Trong ®iÒu kiÖn tù nhiªn, n−íc ë çc thuû vùc kh«ng cã Clo. Chlo xuÊt hiÖn do sù nhiÔm bÈn, nguån gèc chÝnh lµ çc chÊt th¶i nhµ m¸y, xÝ nghiÖp c«ng nghiÖp. Trong n−íc Clo th−êng ë d¹ng: HOCl- hoÆc Cl-:

Cl2 + H2O HOCl + Cl- + H+ MT kiÒm

HOCL H+ + OCl- MT axit

OCl- ( O ) + Cl- Oxy nguyªn tö lµ chÊt oxy ho¸ m¹nh, cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn mang ç ngay c¶ khi hµm l−îng Clo thÊp.

Víi pH = 6: 96% Clo hßa tan tån t¹i d−íi d¹ng HOCl. Víi pH = 9: 97% HOCl bÞ hÊp thô Chlo d−íi d¹ng HOCl ®éc h¬n OCl-.

§é ®éc cña Clo phô thuéc vµo nhiÖt ®é n−íc, ®é pH, hµm l−îng oxy hoµ tan. Víi hµm l−îng Clo trong n−íc 0,2-0,3 mg/l ç bÞ chÕt rÊt nhanh. Trong kho¶ng thêi gian d−íi 30 phót, nång ®é cho phÐp cña Clo cã thÓ lµ 0,05 mg/l. Nång ®é cho phÐp trong çc ao nu«i t«m, ç lµ < 0,003 mg/l.

Bïi Quang TÒ 36

3.1.7. §é kiÒm §é kiÒm trong n−íc chñ yÕu lµ çc ion HCO3

- (bicarbonate kiÒm), CO32- (carbonate kiÒm),

OH- (Hydroxit kiÒm), ®¬n vÞ tÝnh biÓu thÞ t−¬ng ®−¬ng mg/l CaCO3. Trong n−íc tù nhiªn ®é kiÒm kho¶ng 40mg/l hoÆc cao h¬n, n−íc cã ®é kiÒm cao gäi lµ n−íc cøng, n−íc cã ®é kiÒm thÊp gäi lµ n−íc mÒm. Theo Movle n−íc cøng cho n¨ng suÊt nu«i t«m cao h¬n n−íc mÒm. §é kiÒm ph¶n ¸nh trong n−íc cã chøa ion CO3

2- nhiÒu hay Ýt, trong ao nu«i t«m cã sù biÕn ®æi lín vÒ ®é kiÒm, thÊp nhÊt 5mg/l vµ cao lªn hµng tr¨m mg/l. §é kiÒm t¸c ®éng ®Õn hÖ ®Öm c©n b»ng pH: NÕu thªm CO2 th× n−íc cã chøa bicarbonate hoÆc carbonate, pH sÏ gi¶m. pH gi¶m do kÕt qu¶ ph¶n øng cña ion hydrogen (H+) víi CO3

2- hoÆc HCO3-. Trong n−íc tù nhiªn, CO2 lµ do

qu¸ tr×nh h« hÊp cña sinh vËt vµ khuyÕch t¸n tõ kh«ng khÝ vµo, sè CO2 khuyÕch t¸n tõ kh«ng khÝ vµo kh«ng ®¸ng kÓ. L−îng CO2 t¨ng hoÆc gi¶m lµ nguyªn nh©n lµm cho pH thay ®æi. Bicarbonate lµ hÖ ®Öm chèng l¹i thay ®æi ®ét ngét cña pH. NÕu H+ t¨ng, th× H+ ph¶n øng víi HCO3

- t¹o thµnh CO2 vµ n−íc, trong khi ®ã h»ng sè K kh«ng ®æi do ®ã pH chØ thay ®æi nhÑ. T¨ng OH- kÕt qu¶ chØ lµm gi¶m H+ bëi v× CO2 vµ H2O ph¶n øng m¹nh h¬n víi H+, do ®ã h»ng sè K kh«ng ®æi vµ ng¨n c¶n ®−îc sù thay ®æi lín pH. HÖ ®Öm ®−îc biÓu thÞ b»ng c«ng thøc sau: [HCO3

-] pH = pK1 + log [Σ CO2] Trong hÖ ®Öm CO2 lµ axit vµ ion HCO3

- lµ d¹ng muèi. ViÖc tÝnh to¸n CO2 vµ HCO3- lµ rÊt

khã v× l−îng cña chóng rÊt nhá. Tuy nhiªn n−íc cã ®é kiÒm cao cã hÖ ®Öm m¹nh h¬n n−íc cã ®é kiÒm thÊp. Thµnh phÇn c¬ b¶n cña ®é kiÒm gåm: CO3

2-, HCO3-, OH-, SiO4-

3, PO43-, NH3 vµ çc chÊt h÷u

c¬ kh¸c, tuy nhiªn hµm l−îng chñ yÕu cã trong n−íc lµ CO32-, HCO3

-, OH-. CO2 trong n−íc tù nhiªn ph¶n øng víi bicarbonate cña ®¸ vµ ®Êt, nh− hai kho¸ng kiÒm lµ ®¸ v«i (CaCO3) vµ dolomite [CaMg(CO3)2] CaCO3 + CO2 + H2O Ca2+ + 2HCO3

- (1) CaMg(CO3)2 +2 CO2 + 2H2O Ca2+ + Mg2+ + 4HCO3

- (2) Hai kho¸ng chÊt trªn khi sö dông ®Òu t¨ng ®é kiÒm, nh− dolomite (2) cho l−îng bicarbonate t¨ng gÊp ®«i ®¸ v«i. Trong ao nu«i t«m cã ®é kiÒm thÊp, hÖ ®Öm yÕu pH sÏ dao ®éng lín trong ngµy, cho nªn cÇn bæ xung dolomite ®Ó n©ng cao ®é kiÒm lµm cho hÖ ®Öm m¹nh sÏ ®iÒu chØnh æn ®Þnh pH trong ngµy. 3.1.8. KhÝ Ammoniac - NH3. Ammoniac - NH3 ®−îc t¹o thµnh trong n−íc do çc chÊt th¶i cña nhµ m¸y ho¸ chÊt vµ sù ph©n gi¶i çc chÊt h÷u c¬ trong n−íc: NH3 + H2O NH4OH MT axit NH4OH NH+ + OH- MT kiÒm


Sù tån t¹i NH3 vµ NH4+ trong n−íc phô thuéc vµo nhiÖt ®é, ®é pH vµ ®é mÆn cña n−íc (xem

b¶ng 2 vµ 3), NH3 rÊt ®éc ®èi víi t«m. N−íc cµng mang tÝnh axit (®é pH thÊp), NH3 cµng chuyÓn sang NH4

+ Ýt ®éc, m«i tr−êng cµng kiÒm NH3 cµng bÒn v÷ng vµ g©y ®éc cho t«m. Nång ®é NH3 thÊp ë 0,09 mg/l ®· g©y cho t«m cµng xanh chËm ph¸t triÓn vµ nång ®é 0,45 mg/l sÏ lµm gi¶m tèc ®é sinh tr−ëng cña t«m he (Penaeus spp) ®i 50%. Nång ®é NH3 g©y chÕt 50% ë postlarvae t«m só: LC50-24h lµ 5,71mg/l vµ LC50-96h lµ 1,26mg/l. Nång ®é NH3 giíi h¹n an toµn trong ao nu«i lµ 0,13mg/l (theo Chen vµ Chin, 1988). B¶ng 2: So s¸nh tû lÖ % NH3 kh¸c nhau trong n−íc ngät vµ n−íc lî, nhiÖt ®é 240C

Tû lÖ % cña ammonia N−íc lî cã ®é mÆn (‰)

pH N−íc ngät

18-22 23-27 28-31 7,6 2,05 1,86 1,74 1,70 8,0 4,99 4,54 4,25 4,16 8,4 11,65 10,70 10,0 9,83

B¶ng 3: Tû lÖ % NH3 kh¸c nhau theo pH vµ nhiÖt ®é cña n−íc ngät

NhiÖt ®é 0C pH 22 24 26 28 30 32

7,0 0,46 0,52 0,60 0,70 0,81 0,95 7,2 0,72 0,82 0,95 1,10 1,27 1,50 7,4 1,14 1,30 1,50 1,73 2,00 2,36 7,6 1,79 2,05 2,35 2,72 3,13 3,69 7,8 2,80 3,21 3,68 4,24 4,88 5,72 8,0 4,37 4,99 5,71 6,55 7,52 8,77 8,2 6,76 7,68 8,75 10,00 11,41 13,22 8,4 10,30 11,65 13,20 14,98 16,96 19,46 8,6 15,40 17,28 19,42 21,83 24,45 27,68 8,8 22,38 24,88 27,64 30,68 33,90 37,76 9,0 31,37 34,42 37,71 41,23 44,84 49,02 9,2 42,01 45,41 48,96 52,65 56,30 60,38 9,4 53,45 56,86 60,33 63,79 67,12 70,72 9,6 64,54 67,63 70,67 73,63 76,39 79,29 9,8 74,25 76,81 79,25 81,57 83,68 85,85 10,0 82,05 84,00 85,82 87,52 89,05 90,58 10,2 87,87 89,27 90,56 91,75 92,80 93,84

1.1.9. Nitrite- NO2 Nitrite ®−îc sinh ra do qu¸ tr×nh chuyÓn hãa tõ ®¹m ammon nhê c¸c vi khuÈn nit¬ (Nitrobacter):

NH4+ + O2 → NO2

- + H+ + H2O NO2

- + O2 → NO3-

NÕu m«i tr−êng thiÕu oxy th× qu¸ tr×nh chuyÓn hãa ®¹m chØ ®Õn nitrite (NO2) khi ®éng vËt thñy s¶n hÊp thu ph¶n øng víi Hemoglobin t¹o thµnh Methemoglobin: Hb + NO2

- = Met-Hb

Bïi Quang TÒ 38

Ph¶n øng nµy s¾t trong nh©n hemoglobin cña m¸u ç bÞ oxy hãa thµnh s¾t, kÕt qu¶ methemoglobin mÊt kh¶ n¨ng vËn chuyÓn oxy. Nitrite g©y ®éc m¸u ç vµ chuyÓn thµnh mµu n©u. ë gi¸p x¸c cÊu t¹o hemocyanin lµ Cu trong nh©n thay s¾t. Ph¶n øng cña nitrite víi hemocyanin kÐm, nh−ng nitrite còng cã thÓ g©y ®éc cho gi¸p x¸c. Nång ®é g©y chÕt 50% 96 h (LC50- 96h) ë t«m n−íc ngät tõ 8,5-15,4 mg/l. T«m cµng xanh chËm ph¸t triÓn ë nång ®é nitrite 1,8-6,2 mg/l (theo Colt, 1981). N−íc lî do cã nång ®é canxi vµ clo cao nªn ®éc tè cña nitrite gi¶m, vÝ dô postlarvae t«m só (P. monodon) cã LC50-24h lµ 204mg/l vµ LC50-96 lµ 45mg/l (Chen vµ Chin, 1988). 1.1.10. Sulfide hydro - H2S. H2S ®−îc sinh ra do ph©n huû çc chÊt h÷u c¬ cã chøa l−u huúnh do vi sinh vËt, ®Æc biÖt trong ®iÒu kiÖn yÕm khÝ (thiÕu oxy). KhÝ ®éc H2S ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ cña t«m phô thuéc vµ pH cña n−íc, nÕu pH thÊp H2S sÏ rÊt ®éc (xem b¶ng 4). Nång ®é H2S trong ao nu«i cho phÐp lµ 0,02 mg/l. B¶ng 4: Tû lÖ % H2S kh¸c nhau theo nhiÖt ®é pH cña n−íc

NhiÖt ®é 0 C pH 22 24 26 28 30 32

5,0 99,1 99,1 99,0 98,9 98,9 98,9 5,5 97,3 97,1 96,9 96,7 96,5 96,3 6,0 92,0 91,4 90,8 90,3 89,7 89,1 6,5 78,1 77,0 75,8 74,6 73,4 72,1 7,0 53,0 51,4 49,7 48,2 46,6 45,0 7,5 26,3 25,0 23,8 22,7 21,6 20,6 8,0 10,1 9,6 9,0 8,5 8,0 7,6 8,5 3,4 3,2 3,0 2,9 2,7 2,5 9,0 1,1 1,0 1,0 0,9 0,9 0,8

VÝ dô t«m he (Penaeus japonicus) mÊt th¨ng b»ng khi H2S lµ 0,1-0,2 mg/l vµ chÕt khi H2S lµ 0,4 mg/l. Çc khu vùc nu«i th©m canh cã nhiÒu ao nu«i nÒn ®¸y kh«ng tÈy dän s¹ch hµm l−îng H2S trong n−íc ao nu«i ®Æc biÖt lµ ®¸y ao cã mïi thèi cña H2S, ®©y lµ mét trong n÷ng nguyªn nh©n g©y cho ®éng vËt thñy s¶n bÞ sèc vµ lµm chóng cã thÓ chÕt. Qua kh¶o s¸t khi hµm l−îng H2S trong n−íc lµ 0,037-0,093 mg/l th× trong líp bïn s©u 2 cm, hµm l−îng H2S lµ 10 mg/l. 3.1.11. Çc kim lo¹i nÆng: Mét sè kim lo¹i nÆng: Fe, Cu, Zn, Hg, Pb, Al.....l−îng hoµ tan trong n−íc vµ ®¸y ao víi sè l−îng Ýt. Çc kim lo¹i th−êng ë d¹ng muèi hoµ tan trong n−íc cøng, hoÆc çc ion kim lo¹i kÕt tña d−íi d¹ng Cacbannat. Çc líp bïn ®¸y ao hÊp thô phÇn lín çc ion kim lo¹i lµm gi¶m ®¸ng kÓ nång ®é ion kim lo¹i trong n−íc. TÝnh ®éc cña chóng trong n−íc th−êng thÊp, ®éng vËt thuû s¶n chØ bÞ ¶nh h−ëng do çc nguån n−íc th¶i c«ng nghiÖp ®−a vµo thuû vùc kh«ng ®−îc xö lý (b¶ng 5). B¶ng 5: §éc tÝnh cña kim lo¹i nÆng víi ®éng vËt thñy s¶n (theo Boyd, 1987)

Kim lo¹i LC50 96 h (μg/l) Giíi h¹n an toµn (μg/l) Cadnium- Cd 80-420 10 Chromium- Cr 2.000-20.000 100 §ång- Cu 300-1.000 25 Ch×- Pb 1.000-40.000 100 Thñy ng©n- Hg 10-40 0,10 ThiÕc- Zn 1.000-10.000 100


1.1.12. Thuèc trõ s©u Mét sè thuèc trõ s©u dïng cho n«ng nghiÖp vµ chóng ®· ®æ vµo çc dßng s«ng. L−îng g©y ®éc tÝnh cña nhiÒu lo¹i thuèc trõ s©u th−êng tõ 5-100μm/l (Cope, 1964) vµ cã mét sè lo¹i ®éc tÝnh ë nång ®é thÊp h¬n. M«i tr−êng nhiÔm thuèc trõ s©u cã thÓ kh«ng diÖt hµng lo¹i t«m tr−ëng thµnh, nh−ng lµ mèi nguy cho quÇn thÓ t«m, sinh vËt thñy sinh kÐm ph¸t triÓn vµ suy tµn. Thuèc trõ s©u nhãm Chlorinate hydrocarbon nguy hiÓm nhÊt cho t«m ç, ®éc lùc cña nhãm nµy g©y h¹i cho c¶ ®éng vËt thñy sinh n−íc ngät vµ n−íc mÆn (xem b¶ng 6). Thuèc diÖt cá dïng trong n«ng nghiÖp cã thÓ nhiÔm trong çc ao nu«i trång thñy s¶n. Chóng kh«ng g©y ®éc cho ®éng vËt thñy s¶n nh−ng chóng cã thÓ g©y ®éc phytoplankton (thùc vËt phï du). VÝ dô: Tucker (1987) cho biÕt r»ng thuèc diÖt cá Propanil [N-(3,4-dichlorophenyl) propanamide], th−êng dïng phun vµo ruéng lóa ®Ó diÖt cá d¹i, th× chóng lµm gi¶m kh¶ n¨ng s¶n xuÊt oxy cña nhãm thùc vËt phï du, víi nång ®é cña Propanil ë møc 20-50μg/l lµm gi¶m 25% qu¸ tr×nh s¶n sinh oxy. B¶ng 6: §éc tÝnh cña mét sè thuèc trõ s©u víi ®éng vËt thñy s¶n (theo Boyd, 1987)

Thuèc trõ s©u LC50 96 h (μg/l) Giíi h¹n an toµn (μg/l) Aldrin/Dieldrin 0,20-16,0 0,003 BHC 0,17-240 4,00 Chlordane 5-3.000 0,01 DDT 0,24-2,0 0,01 Endrin 0,13-12 0,004 Heptachlor 0,10-230 0,001 Toxaphene 1-16 0,005

3.2. T¸c nh©n g©y bÖnh (MÇm bÖnh)- Pathogen T¸c nh©n g©y bÖnh lµ çc yÕu tè h÷u sinh lµm cho ®éng vËt thuû s¶n m¾c bÖnh gäi chung lµ t¸c nh©n g©y bÖnh. Nh÷ng t¸c nh©n g©y bÖnh nµy do sù c¶m nhiÔm cña ®éng vËt thuû s¶n lµ vËt chñ hoÆc sù x©m nhËp cu¶ chóng vµo vËt chñ. Çc t¸c nh©n g©y bÖnh ®−îc chia ra 3 nhãm: -T¸c nh©n g©y bÖnh truyÒn nhiÔm: Virus, Ricketsia, vi khuÈn, nÊm,. -T¸c nh©n g©y bÖnh ký sinh: Nguyªn sinh ®éng vËt (®éng vËt ®¬n bµo), giun s¸n, ®Øa,, gi¸p x¸c...(®éng vËt ®a bµo). -Mét sè sinh vËt trùc tiÕp ¨n ®éng vËt thuû sinh hay uy hiÕp ®éng vËt thuû sinh: C«n trïng n−íc, rong t¶o ®éc, søa, ç d÷, Õch, r¾n, ba ba, chim , r¸i ç...vµ ®−îc gäi lµ nhãm ®Þch h¹i cña ®éng vËt thuû sinh. 3.3. VËt chñ (®éng vËt thñy s¶n)- Host Çc nh©n tè ngo¹i c¶nh (yÕu tè v« sinh vµ h÷u sinh) t¸c ®éng th× ®éng vËt thuû s¶n kh«ng thÓ m¾c bÖnh ®−îc mµ nã phô thuéc vµo søc ®Ò kh¸ng cña c¬ thÓ víi tõng bÖnh cña vËt chñ: VËt chñ th−êng biÓu hiÖn b»ng nh÷ng ph¶n øng víi m«i tr−êng thay ®æi. Nh÷ng ph¶n øng cña c¬ thÓ cã thÓ kÐo dµi 2-3 ngµy hoÆc 2-3 tuÇn tuú theo møc ®é cña bÖnh. 3.4. Mèi quan hÖ gi÷a çc nh©n tè g©y bÖnh cho thuû s¶n. §éng vËt thuû s¶n sèng ë trong n−íc hay nãi mét çch kh¸c n−íc lµ m«i tr−êng sèng cña ®éng vËt thuû s¶n. §éng vËt thuû s¶n sèng ®−îc ph¶i cã m«i tr−êng sèng tèt, ®ång thêi chóng còng ph¶i cã kh¶ n¨ng thÝch øng víi m«i tr−êng. NÕu m«i tr−êng sèng cña ®éng vËt

Bïi Quang TÒ 40

thuû s¶n x¶y ra nh÷ng thay ®æi kh«ng cã lîi cho chóng, nh÷ng con nµo thÝch øng sÏ duy tr× ®−îc cuéc sèng, nh÷ng con nµo kh«ng thÝch øng th× sÏ m¾c bÖnh hoÆc chÕt. §éng vËt thuû s¶n m¾c bÖnh lµ kÕt qu¶ t¸c dông lÉn nhau gi÷a c¬ thÓ vµ m«i tr−êng sèng. V× vËy, nh÷ng nguyªn nhan g©y bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n gåm 3 nh©n tè sau: - M«i tr−êng sèng (1): To, pH, O2, CO2, NH3, NO2, kim lo¹i nÆng,..., nh÷ng yÕu tè nµy thay ®æi bÊt lîi cho ®éng vËt thuû s¶n vµ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho t¸c nh©n g©y bÖnh (mÇm bÖnh) dÉn ®Õn ®éng vËt thuû s¶n dÔ m¾c bÖnh. - T¸c nh©n g©y bÖnh (mÇm bÖnh - 2): Vurus, Vi khuÈn, NÊm, Ký sinh trïng vµ nh÷ng sinh vËt h¹i kh¸c. - VËt chñ (3) cã søc ®Ò kh¸ng hoÆc mÉn c¶m víi çc t¸c nh©n g©y bÖnh lµ cho ®éng vËt thuû s¶n chèng ®−îc bÖnh hoÆc dÔ m¾c bÖnh. Mèi quan hÖ cña çc nh©n tè g©y bÖnh khi ®ñ ba nh©n tè 1,2,3 th× ®éng vËt thñy s¶n míi cã thÓ m¾c bÖnh (h×nh 1): nÕu thiÕu 1 trong 3 nh©n tè th× ®éng vËt thuû s¶n kh«ng bÞ m¾c bÖnh (h×nh 2-4). Gi÷ m«i tr−êng nu«i tèt sÏ t¨ng søc ®Ò kh¸ng víi mÇm bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n, tuy ®éng vËt thuû s¶n cã mang mÇm bÖnh th× bÖnh kh«ng thÓ ph¸t sinh ®−îc (h×nh vÏ 2). §Ó ng¨n c¶n nh÷ng nh©n tè trªn kh«ng thay ®æi xÊu cho ®éng vËt thuû s¶n th× con ng−êi, kü thuËt nu«i ph¶i t¸c ®éng vµo 3 yÕu tè nh−: c¶i t¹o ao tèt, tÈy trïng ao hå diÖt mÇm bÖnh, th¶ gièng tèt, cung cÊp thøc ¨n ®Çy ®ñ vÒ chÊt vµ l−îng th× bÖnh rÊt khã xuÊt hiÖn. Khi n¾m ®−îc 3 nh©n tè trªn cã mèi quan hÖ mËt thiÕt, do ®ã xem xÐt nguyªn nh©n g©y bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n kh«ng nªn kiÓm tra mét yÕu tè ®¬n ®éc nµo mµ ph¶i xÐt c¶ 3 yÕu tè: m«i tr−êng, mÇm bÖnh, vËt chñ. §ång thêi khi ®−a ra biÖn ph¸p phßng vµ trÞ bÖnh còng ph¶i quan t©m ®Õn 3 nh©n tè trªn, nh©n tè nµo dÔ lµm chóng ta xö lý tr−íc. VÝ dô thay ®æi m«i tr−êng tèt cho ®éng vËt thuû s¶n lµ mét biÖn ph¸p phßng bÖnh (h×nh 2). Tiªu diÖt mÇm bÖnh b»ng ho¸ chÊt, thuèc sÏ ng¨n chÆn ®−îc bÖnh kh«ng ph¸t triÓn nÆng (h×nh 3). Cuèi cïng chän nh÷ng gièng ®éng vËt thuû s¶n cã søc ®Ò kh¸ng víi nh÷ng bÖnh th−êng gÆp g©y nguy hiÓm cho ®éng vËt thuû s¶n (h×nh 4).

H×nh 1: Mèi quan hÖ gi÷a çc nh©n tè g©y bÖnh: Vïng xuÊt hiÖn bÖnh (mµu ®á) cã ®ñ ba yÕu tè g©y bÖnh 1+2+3; Vïng 1+2 bÖnh kh«ng x¶y ra; Vïng 2+3 bÖnh kh«ng x¶y ra; Vïng 1+3

BÖnh1+2+3

VËt chñ 3

1+3 2+3

1+2M«i tr−êng

1 MÇm bÖnh

2


H×nh 2: Kh«ng xuÊt hiÖn bÖnh do m«i tr−êng tèt, kh«ng ®ñ ba nh©n tè g©y bÖnh H×nh 3: Kh«ng xuÊt hiÖn bÖnh do kh«ng cã mÇm bÖnh, kh«ng ®ñ ba nh©n tè g©y bÖnh. H×nh 4: Kh«ng xuÊt hiÖn bÖnh do vËt chñ cã søc ®Ò kh¸ng cao, kh«ng ®ñ ba nh©n tè g©y bÖnh

VËt chñ 3

2+3M«i

tr−êng 1

MÇm bÖnh

2

VËt chñ 3

1+3

M«i tr−êng

1

MÇm bÖnh

2

VËt chñ 3

1+2M«i

tr−êng 1

MÇm bÖnh

2

Bïi Quang TÒ 42

Ng−êi ta cã thÓ biÓu diÔn muèi quan hÖ gi÷a nguyªn nh©n vµ ®iÒu kiÖn g©y bÖnh ë ®éng vËt thñy s¶n b»ng c«ng thøc to¸n häc: D = P + H + E2

D- Disease (bÖnh); P- Pathogen (t¸c nh©n g©y bÖnh); H- Host (vËt chñ); E- Environment (m«i tr−êng)

C«ng thøc trªn kh¼ng ®Þnh vai trß quyÕt ®Þnh nguyªn nh©n g©y bÖnh (P) vµ vai trß quan träng cña çc nh©n tè ®iÒu kiÖn (H vµ E), nh−ng ®· nhÊn m¹nh tÇm quan träng cña ®iÒu kiÖn m«i tr−êng (E2) trong qu¸ tr×nh ph¸t sinh bÖnh.

4. Ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n bÖnh §Ó phßng trÞ ®−îc bÖnh tèt, tr−íc tiªn ph¶i chÈn ®o¸n ®−îc bÖnh míi cã thÓ ®Ò ra çc biÖn ph¸p phßng trÞ bÖnh cã h÷u hiÖu. Çc b−íc tiÕn hµnh chÈn ®o¸n bÖnh nh− sau: 4.1. §iÒu tra hiÖn tr−êng: §éng vËt thuû s¶n m¾c bÖnh kh«ng nh÷ng biÓu hiÖn çc dÊu hiÖu bÖnh lý trªn c¬ thÓ, mµ cßn thÓ hiÖn çc hiÖn t−îng trong ao. Khi cã hiÖn t−îng ®éng vËt thuû s¶n chÕt trong ao, ngoµi çi chÕt do ®«ng vËt thuû s¶n m¾c bÖnh mµ cã thÓ do m«i tr−êng n−íc bÞ nhiÔm bÈn, nhiÔm ®éc tè nh− çc chÊt th¶i cña nhµ m¸y c«ng nghiÖp th¶i ra, do n−íc sinh ho¹t cña thÞ trÊn, thÞ x· , thµnh phè th¶i ra, do phun thuèc trõ s©u cña n«ng nghiÖp...còng sÏ lµm cho ç t«m chÕt. Do ®ã cÇn ph¶i kiÓm tra hiÖn tr−êng bao gåm çc néi dung sau. 4.1.1. T×m hiÓu çc hiÖn t−îng ®éng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh thÓ hiÖn trong ao: Nh− ta ®· biÕt qu¸ tr×nh ph¸t sinh bÖnh cã 2 lo¹i: lo¹i cÊp tÝnh vµ lo¹i m¹n tÝnh: - §éng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh cÊp tÝnh th−êng cã mµu s¾c vµ thÓ tr¹ng kh«ng kh¸c víi c¬ thÓ b×nh th−êng, chØ nh÷ng n¬i bÞ bÖnh míi thay ®æi. Ç thÓ bÞ bÖnh ®· chÕt ngay vµ tû lÖ chÕt t¨ng lªn rÊt nhanh, trong thêi gian ng¾n ®¹t ®Õn ®Ønh cao nhÊt (2-3 ngµy). - §éng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh m¹n tÝnh th−êng mµu s¾c cã thÓ h¬i tèi (®en x¸m), thÓ tr¹ng gÇy yÕu, t¸ch ®µn b¬i lê ®ê trªn mÆt n−íc hoÆc quanh bê ao, tû lÖ chÕt t¨ng lªn tõ tõ mµ trong thêi gian dµi míi ®¹t ®Ønh cao (2-3 tuÇn). - NÕu m«i tr−êng n−íc nhiÔm ®éc th× ®ét nhiªn ®éng vËt thuû s¶n chÕt hµng lo¹t. Do ®ã cÇn t×m hiÓu kü çc hiÖn t−îng bÖnh cña ®éng vËt thuû s¶n ®Ó chÈn ®o¸n bÖnh mét çch chÝnh x¸c. §o çc chØ tiªu m«i tr−êng n−íc, so s¸nh víi çc giíi h¹n cho phÐp ®Ó nu«i ®éng vËt thuû s¶n. 4.1.2. §iÒu tra t×nh h×nh qu¶n lý ch¨m sãc. §éng vËt thuû s¶n m¾c bÖnh cã liªn quan ®Õn vÊn ®Ò ch¨m sãc vµ qu¶n lý ao: Bãn ph©n qu¸ nhiÒu, chÊt l−îng thøc ¨n kÐm phÈm chÊt, cho ¨n qu¸ nhiÒu...dÔ dÉn ®Õn chÊt l−îng n−íc thay ®æi: Oxy hoµ tan gi¶m, ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ cña ®éng vËt thuû s¶n. Ng−îc l¹i bãn ph©n Ýt, thøc ¨n kh«ng ®ñ, m«i tr−êng n−íc nghÌo, ®éng vËt thuû s¶n gÇy yÕu dÔ bÞ bÖnh tÊn c«ng. 4.1.3. §iÒu tra t×nh h×nh biÕn ®æi thêi tiÕt khÝ hËu thuû ho¸ vµ sinh vËt g©y h¹i . Trong mïa vô nu«i ®éng vËt thuû s¶n kh«ng thÝch hîp: Nãng qu¸, rÐt qu¸, m−a giã thÊt th−êng, thuû triÒu kiÖt...®Òu lµ nh÷ng yÕu tè ngo¹i c¶nh ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ cña ®éng vËt thuû s¶n. Do ®ã chóng ta cÇn ph¶i ®iÒu tra thêi gian tr−íc ®ã tõ ®ã 5-7 ngµy vÒ çc chÕ ®é thuû ho¸ cña ao nu«i trång thuû s¶n; t0, pH, ®é trong, oxy hoµ tan, NH3, H2S, NO2...®Ó ph©n tÝch cho ®éng vËt thuû s¶n nu«i. Mét sè sinh vËt g©y h¹i cho §VTS: t¶o ®éc, søa, ç d÷, l−ìng thª, bß s¸t, chim vµ ®éng vËt cã vó…


4.2. KiÓm tra c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n. 4.2.1. KiÓm tra b»ng m¾t th−êng: KiÓm tra b»ng m¾t th−êng lµ mét ph−¬ng ph¸p chñ yÕu ®Ó kiÓm tra bÖnh lµ t×m çc t¸c nh©n g©y bÖnh ë chç bÞ bÖnh hoÆc çc hiÖn t−îng ph¶n øng cña c¬ thÓ ®èi víi t¸c nh©n g©y bÖnh. §èi víi ký sinh trïng lín nh−: Gi¸p x¸c, nÊm thuû my...cã thÓ nh×n thÊy b»ng m¾t th−êng ®−îc. Nh−ng mét sè t¸c nh©n g©y bÖnh nhá: Vi khuÈn, ký sinh ®¬n bµo.. m¾t th−êng kh«ng thÓ nh×n thÊy ®−îc, nh−ng chóng ta cã thÓ dùa vµo çc dÊu hiÖu bÖnh lý: BÖnh khuÈn th−êng biÓu hiÖn xuÊt huyÕt viªm, thèi r÷a, ho¹i tö, dùng vÈy, ¨n mßn vá...Çc bÖnh ký sinh trïng th−êng thÓ hiÖn tiÕt nhiÒu chÊt nhên, ch¶y m¸u hoÆc cã çc bµo nang thµnh chÊm nhá. Do ®ã cÇn ph¶i xem xÐt tû mû çc dÊu hiÖu ®Ó chÈn ®o¸n bÖnh trªn çc bé phËn nh− sau: - KiÓm tra trªn da, vá: §èi víi ç cã thÓ dÆt ç trªn khay men theo thó tù quan s¸t tõ ®Çu ®Õn miÖng, m¾t, n¾p mang, vÈy, v©y, tia v©y cã çc t¸c nh©n g©y bÖnh; NÊm thuû my, rËn ç, trïng má neo, ®Øa, giun, bµo nang cña ký sinh ®¬n bµo (Myxobolus). §èi víi t«m: Çc sinh vËt b¸m trªn vá, trªn çc phÇn phô: R©u, ch©n , ®u«i, sù ¨n mßn , ®en r©u cña vá vµ phÇn phô. - KiÓm tra mang: §èi víi ç kiÓm tra çc t¬ mang vµ n¾p mang cã ®ãng më l¹i b×nh th−êng, trªn t¬ mang cã nhiÒu nhít hay kh«ng, dÝnh bïn vµ ký sinh trïng, gi¸p x¸c, s¸n ®¬n chñ ký sinh. §èi víi t«m cã Isopod ký sinh trong mang. - KiÓm tra néi t¹ng: KiÓm tra toµn bé hÖ tiªu ho¸ cña ç, d¹ dµy, ruét cã thøc ¨n kh«ng, cã h¬i kh«ng, trªn thµnh cã xuÊt huyÕt kh«ng, giun s¸n ký sinh trong d¹ dµy ruét. KiÓm tra c¬ quan kh¸c; gan, thËn, l¸ l¸ch, bãng h¬i cã çc bµo nang cña giun s¸n, ®iÓm xuÊt huyÕt cña bÖnh vi khuÈn. T«m kiÓm ta gan, tuþ, mµu s¾c... 4.2.2. KiÓm tra b»ng kÝnh hiÓn vi: KiÓm tra çc chç bÞ bÖnh mµ m¾t th−êng kh«ng quan s¸t ®−îc: Soi kÝnh kiÓm tra ký sinh trïng ®¬n bµo, giun s¸n nhá. §èi víi t«m nhuém t−¬i gan tuþ b»ng xanh malachite ®Ó kiÓm tra thÓ Èn bÖnh MBV (Monodon baculovirus)... KiÓm tra t«m Qu¸ tr×nh ph¸t sinh bÖnh cã 2 lo¹i: bÖnh cÊp tÝnh vµ bÖnh m¹n tÝnh: BÖnh cÊp tÝnh: t«m cã mµu s¾c vµ thÓ tr¹ng kh«ng kh¸c víi b×nh th−êng, th−êng cã dÊu hiÖu bÖnh ®Æc tr−ng. T«m bÞ bÖnh cã thÓ chÕt ngay vµ tû lÖ chÕt t¨ng lªn rÊt nhanh, trong thêi gian ng¾n ®¹t ®Õn ®Ønh cao nhÊt (2-5 ngµy), vÝ dô nh− bÖnh ®èm tr¾ng, bÖnh ®Çu vµng, bÖnh ph¸t s¸ng. BÖnh m¹n tÝnh: t«m bÞ bÖnh m¹n tÝnh th−êng mµu s¾c h¬i tèi ®en, thÓ tr¹ng gÇy yÕu, chËm lín, t«m t¸ch ®µn bêi lê ®ê trªn mÆt n−íc hoÆc quanh bê ao, tû lÖ chÕt t¨ng lªn tõ tõ, trong mét thêi gian dµi míi ®¹t ®Ønh cao (2-3 tuÊn cã thÓ 1-2 th¸ng). VÝ dô bÖnh MBV, bÖnh ¨n mßn vá, bÖnh nÊm. Dùa vµo çc dÊu hiÖu bÖnh cña t«m, cÇn quan s¸t çc thay ®æi cña t«m nh− sau: Mµu s¾c t«m: Mµu s¾c cña t«m b×nh th−êng sÏ liªn quan víi çc ®iÒu kiÖn m«i tr−êng n−íc. Ch¼ng h¹n ë nh÷ng ao c¹n hoÆc n−íc trong t«m cã khuynh h−íng sËm mµu h¬n t«m ë n−íc s©u hoÆc n−íc Ýt trong. Tuy nhiªn sù thay ®æi vÒ mµu s¾c còng cã thÓ lµ mét dÊu hiÖu vÒ søc khoÎ cña t«m. T«m bÞ sèc hoÆc bÞ bÖnh th−êng thay ®æi mµu s¾c, vÝ dô t«m chuyÓn mµu ®á th× cã thÓ lµ do sù phãng thÝch s¾c tè caroten bëi sù ho¹i tö gan tôy vµ dÜ nhiªn lµ t«m chÕt th−êng cã mµu ®á. Nh÷ng con t«m cßi hay chËm lín th−êng thÊy mét vÕt ®á hoÆc tr¾ng däc l−ng do sù tËp trung s¾c tè mµu n©u vµng. T«m ñ bÖnh th−êng cã vá cøng vµ tèi mµu. T«m ®ang ë trong giai ®o¹n bÖnh nÆng sÏ cã c¬ mµu tr¾ng ®ôc hoÆc h¬i ®á HÇu hÕt çc vÕt th−¬ng ë t«m sÏ chuyÓn mµu ®en hay n©u chØ sau mét thêi gian ng¾n. §ã lµ do sù sinh ra çc s¾c tè ®en hay n©u sËm (melanin) ®Ó chèng l¹i vi sinh vËt (v× cã tÝnh ®éc)

Bïi Quang TÒ 44

vµ b¶o vÖ t«m khái nhiÔm bÖnh. Ngoµi sù chuyÓn mµu ®en, cã mét sè tr−êng hîp kh«ng b×nh th−êng kh¸c cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn phÇn phô. PhÇn phô cã thÓ bÞ cong hoÆc bÞ g·y vµ ®«i cã thÓ bÞ s−ng phång lªn. HiÖn t−îng s−ng lªn nh− vËy th−êng lµ hËu qu¶ cña sù nhiÔm trïng tõ nh÷ng vïng ®¸y ao bÞ « nhiÔm bëi chÊt th¶i. Nh÷ng biÕn ®æi ë ruét, gan tuþ: T«m bÖnh nÆng th× dõng ¨n vµ nh÷ng con ®ang èm sÏ ¨n Ýt h¬n b×nh th−êng. Ruét kh«ng cã thøc ¨n lµ dÊu hiÖu cña t«m bÖnh trong khi nh÷ng con t«m cã Ýt thøc ¨n trong ruét cã thÓ ë giai ®o¹n ®Çu cña bÖnh. Ruét còng cã thÓ cã mµu tr¾ng h¬n hay ®á h¬n so víi mµu b×nh th−êng cña mµu thøc ¨n viªn. Mµu ®á cã thÓ lµ do t«m ¨n nh÷ng ®éng vËt kh«ng x−¬ng sèng cã mµu ®á trong ao nh− giun nhiÒu t¬. NÕu ruét cã mµu ®á kh«ng ph¶i do giun nhiÒu t¬ th× ®ã lµ dÊu hiÖu cho biÕt t«m ®· ¨n x¸c cña çc con t«m chÕt trong ao vµ ®iÒu nµy chøng tá r»ng trong ao ®· cã t«m chÕt. Mµu s¾c cña hÖ gan tuþ còng cã thÓ thay ®æi vµ nguy hiÓm nhÊt lµ mµu vµng mµ ta th−êng gäi lµ bÖnh ®Çu vµng. HiÖn t−îng mÒm vá: Mét dÊu hiÖu kh¸c th−êng thÊy lµ t«m bÞ mÒm vá kinh niªn. Th«ng th−êng vá t«m cøng l¹i sau khi lét x¸c 24 giê. NÕu vá kh«ng cøng ®−îc th× nã sÏ bÞ nh¨n vµ biÕn d¹ng vµ trë nªn mÉn c¶m h¬n víi çc bÖnh. Cã rÊt nhiÒu nguyªn nh©n g©y hiÖn t−îng mÒm vá nh−: - Thøc ¨n h«i thèi, kÐm chÊt l−îng (nÊm Asperrgillus trong thøc ¨n) hoÆc thiÕu thøc ¨n - Th¶ gièng mËt ®é cao - pH thÊp - Hµm l−îng l©n trong n−íc thÊp - Thuèc trõ s©u Sinh vËt b¸m: Mét trong nh÷ng dÊu hiÖu th«ng th−êng nhÊt cña søc khoÎ kÐm lµ hiÖn t−îng ®ãng rong (sinh vËt b¸m) hay sù ph¸t triÓn cña çc vi sinh vËt trªn bÒ mÆt c¬ thÓ t«m. Khi çc sinh vËt b¸m trªn vá, chóng th−êng cã khuynh h−íng thu gom nh÷ng chÊt vÈn cÆn vµ bÒ ngoµi t«m cã mµu xanh rªu hoÆc bïn. NÕu t«m kháe th× nã sÏ tù lµm s¹ch c¬ thÓ ®Òu ®Æn vµ sau khi lét x¸c th× hiÖn t−îng ®ãng rong sÏ mÊt ®i nh−ng ®èi víi t«m yÕu th× sù tù lµm s¹ch vµ lét x¸c kÐm th−êng xuyªn h¬n. N−íc ao nu«i bÈn th× ngoµi sù ¶nh h−ëng tíi søc kháe t«m, cßn cung cÊp nhiÒu chÊt dinh d−ìng cho çc sinh vËt g©y bÖnh vµ v× vËy lµm t¨ng sù ph¸t triÓn cu¶ sinh vËt b¸m trªn c¬ thÓ t«m. Nh÷ng biÕn ®æi mang: Khi t«m khoÎ th−êng gi÷ mang rÊt s¹ch, nh−ng t«m bÖnh hay yÕu th× mang cã mµu n©u do qu¸ trÝnh tù lµm s¹ch kÐm nªn çc chÊt bÈn b¸m vµo mang vµ cã thÓ nh×n thÊy qua vá ®Çu ngùc.NÕu mang thùc sù bÞ tæn th−¬ng th× mang t«m cã mµu ®en. Mang t«m còng cã thÓ cã mµu ®en trªn mang hoÆc ë bªn trong vá gi¸p do çc muèi s¾t tÝch tô l¹i. NÕu mang cã mµu hång th× cã thÓ do t«m sèng trong m«i tr−êng cã hµm l−îng oxy hoµ tan thÊp (<3mg/l). Nh÷ng biÕn ®æi ë c¬: C¬ bông cña t«m sÏ kh«ng lÊp ®µy vá gi¸p nÕu bÞ ®ãi kÐo dµi ngay sau khi lét x¸c. C¬ t«m (thÞt) sÏ trë nªn ®ôc bëi nÕu cã hiÖn t−îng sèc cÊp tÝnh, nhiÔm nÊm. Sù nhiÔm khuÈn m·n tÝnh côc bé sÏ g©y thµnh nh÷ng vÕt th−¬ng ®en trong c¬. 4.3. Thu mÉu cè ®Þnh ®Ó ph©n lËp vi khuÈn, nÊm, virus, ký sinh trïng. Cã nhiÒu bÖnh chóng ta kh«ng thÓ ph©n tÝch ngay t¹i hiÖn tr−êng ®−îc, chóng ta ph¶i cè ®Þnh ®Ó ph©n tÝch m« bÖnh häc, thu mÉu virus, vi khuÈn, nÊm ®Ó nu«i cÊy theo dâi tiÕp, cè ®Þnh ký sinh trïng ®Ó phßng thÝ nghiÖm x¸c ®Þnh loµi. Ph©n tÝch sinh häc ph©n tö PCR, RT-PCR, kü thuËt lai In situ…


Ch−¬ng 2

Nguyªn lý phßng bÖnh tæng hîp trong Nu«i trång thuû s¶n

1. T¹i sao ph¶i phßng bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n. §éng vËt thuû s¶n sèng trong n−íc nªn vÊn ®Ò phßng bÖnh kh«ng gièng gia sóc trªn c¹n. Mçi khi trong ao ®éng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh, kh«ng thÓ ch÷a tõng con mµ ph¶i tÝnh c¶ ao hay träng l−îng c¶ ®µn ®Ó ch÷a bÖnh nªn tÝnh l−îng thuèc khã chÝnh x¸c, tèn kÐm nhiÒu, çc lo¹i thuèc ch÷a bÖnh ngoµi da cho ®éng vËt thuû s¶n th−êng phun trùc tiÕp xuèng n−íc chØ ¸p dông víi çc ao diÖn tÝch nhá, cßn çc thuû vùc cã diÖn tÝch mÆt n−ãc lín kh«ng sö dông ®−îc. Çc lo¹i thuèc ch÷a bÖnh bªn trong c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n th−êng ph¶i trén vµo thøc ¨n, nh−ng lóc bÞ bÖnh, ®éng vËt thuû s¶n kh«ng ¨n, nªn dï cã sö dông lo¹i thuèc tèt sÏ kh«ng cã hiÖu qu¶. Cã mét sè thuèc khi ch÷a bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n cã thÓ tiªu diÖt ®−îc nguån gèc g©y bÖnh nh−ng kÌm theo ph¶n øng phô. §Æc biÖt nh÷ng con khoÎ m¹nh còng ph¶i dïng thuèc lµm ¶nh h−ëng ®Õn sinh tr−ëng. V× vËy çc nhµ nu«i trång thuû s¶n lu«n lu«n ®Æt vÊn ®Ò phßng bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n lªn hµng ®Çu hay nãi mét çch kh¸c phßng bÖnh lµ chÝnh, ch÷a bÖnh khi cÇn thiÕt. C«ng t¸c phßng bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n cÇn ph¶i sö dông çc biÖn ph¸p tæng hîp nh− sau:

C¶i t¹o m«i tr−êng nu«i ®éng vËt thuû s¶n Tiªu diÖt nguån gèc g©y bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n - mÇm bÖnh T¨ng c−êng søc ®Ò kh¸ng cho c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n - VËt chñ.

2. Nguyªn lý phßng bÖnh tæng hîp trong nu«i trång thuû s¶n 2.1. C¶i t¹o vµ vÖ sinh m«i tr−êng trong nu«i trång thuû s¶n 2.1.1. X©y dùng hÖ thèng nu«i trång thuû s¶n phï hîp víi ®iÒu kiÖn phßng bÖnh trong nu«i trång thuû s¶n. §Þa ®iÓm x©y dùng hÖ thèng nu«i trång thñy s¶n tr−íc tiªn nguån n−íc ph¶i cã quanh n¨m vµ n−íc s¹ch sÏ kh«ng ®éc h¹i víi ç t«m. Kh«ng cã çc nguån n−íc th¶i ®æ vµo, nhÊt lµ nguån n−íc th¶i çc nhµ m¸y c«ng nghiÖp, nÕu cã ph¶i tÝnh ®Õn kh¶ n¨ng c¶i t¹o ®Ó tr¸nh ®éng vËt thuû s¶n khái bÞ dÞch bÖnh vµ chÕt ng¹t bëi thiÕu oxy. §Êt ®Ó x©y dùng bê vµ ®¸y ao, chóng ta cÇn ph¶i chó ý nÒn ®¸y ao, ®Êt kh«ng cã nhiÒu chÊt h÷u c¬ nh− dÔ c©y rõng ngËp mÆn. §Êt kh«ng x× phÌn vµ ph¶i gi÷ ®−îc n−íc, tèt nhÊt lµ ®Êt thÞt pha çt. X©y dùng hÖ thèng c«ng tr×nh nu«i trång thñy s¶n ph¶i cã hÖ thèng m−¬ng dÉn n−íc vµo tho¸t n−íc ra ®éc lËp. Nªn sö dông mét diÖn tÝch nhÊt ®Þnh ®Ó chøa çc chÊt th¶i sau mçi chu kú nu«i, ng¨n chÆn çc mÇm bÖnh lan truyÒn ra xung quanh. §èi víi çc khu vùc nu«i th©m canh (c«ng nghiÖp) ao nu«i chiÕm 60-70% diÖn tÝch, ao chøa (l¾ng vµ läc) diÖn tÝch chiÕm tõ 15-20% vµ ao xö lý n−íc th¶i (10-15% diÖn tÝch).

Bïi Quang TÒ 46

2.1.2. C¶i t¹o ao ®Çm vµ dông cô tr−íc khi −¬ng nu«i ®éng vËt thuû s¶n: TÈy dän ao tr−íc khi −¬ng nu«i ®éng vËt thuû s¶n bao gåm th¸o c¹n, n¹o vÐt bïn d−íi ®¸y ao, tu söa l¹i bê m−¬ng m¸ng, dän s¹ch cá r¸c, ph¬i kh« ®¸y ao, sau ®ã dïng çc lo¹i ho¸ chÊt ®Ó khö trïng ao víi môc ®Ých: - DiÖt ®Þch h¹i vµ sinh vËt lµ vËt chñ trung gian sinh vËt c¹nh tranh thøc ¨n cña t«m, ç. nh− çc loµi ç d÷, ç t¹p, gi¸p x¸c, c«n trïng, nßng näc, sinh vËt ®¸y.. - DiÖt sinh vËt g©y bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n nh− çc gièng loµi vi sinh vËt: Vi khuÈn, nÊm, t¶o ®¬n bµo vµ çc loµi ký sinh trïng - C¶i t¹o chÊt ®¸y lµm t¨ng çc muèi dinh d−ìng gi¶m chÊt ®éc tÝch tô ë ®¸y ao. - §¾p l¹i lç rß rØ, tr¸nh thÊt tho¸t n−íc trong ao, xo¸ bá n¬i Èn nÊp cña sinh vËt h¹i ç, t«m.

2.1.3. Çc biÖn ph¸p khö trïng: Dïng v«i ®Ó tÈy ao: Ao sau khi ®· th¸o c¹n n−íc dïng v«i sèng, v«i bét hoÆc v«i t«i. LiÒu l−îng dïng phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn m«i tr−êng th«ng th−êng dïng 700-1.000 kg/ha.V«i bét vÈy ®Òu kh¾p ao, v«i sèng th× cho vµo çc hè gi÷a ao, v«i tan ra vµ lóc ®ang n¾ng, dïng g¸o çn gç móc r¶i kh¾p ®¸y ao. Sau khi bãn v«i mét ngµy cÇn dïng bµn trang hoÆc bõa ®¶o ®Òu råi ph¬i n¾ng mét tuÇn míi th¶ ç, t«m vµo −¬ng nu«i. NÕu ®¸y ao x× phÌn th× ph¶i röa chua 3-5 lÇn, sau ®ã bãn v«i kh¾p ®¸y ao vµ ph¬i kh«. Dïng v«i nung khö trïng ao kh«ng nh÷ng tiªu diÖt ®−îc mÇm bÖnh mµ cßn cã t¸c dông c¶i t¹o ®¸y ao, pH cña n−íc æn ®Þnh, lµm giµu chÊt dinh d−ìng trong m«i tr−êng nu«i. §èi víi lång bÌ nu«i t«m, cã thÓ dïng n−íc v«i lo·ng, quÐt trong vµ ngoµi ®Ó khö trïng. V«i nung dÔ kiÕm, rÎ tiÒn vµ dÔ sö dông, cã hiÖu qu¶ kinh tÕ cao. Dïng super Clorine- Tricloisoxianuric axit (TCCA) khö trïng ao ®Çm nu«i: Khö trïng triÖt ®Ó nguån n−íc ao nu«i t«m ç, cã t¸c dông tiªu ®éc cña Clo ho¹t tÝnh lÉn oxy nguyªn tö, l¹i võa cã t¸c dông t¨ng oxy trong thuû vùc. TCCA cã thÓ dïng ë n−íc ngät lÉn n−íc mÆn, diÖt hÕt thuû sinh vËt cã h¹i trong ao nu«i t«m, ç, hiÖu qu¶ phßng ch÷a bÖnh cao.

Ph©n bãn 0,5% V«i 1%

Thøc ¨n 5%

Thu ho¹ch ç 2,5 %

Th¸o c¹n ao thu ho¹ch 2,5%

Theo n−íc vµo

2,5%

Khèi bïn ph¶i vÐt

87%

®Êt ao vµ bïn sãi mßn 86%

Khèi l−îng bïn ao Tæng sè bïn 200

tÊn/ha/chu kú nu«i ç 5tÊn/ha

Thay n−íc 3%

KhÝ CO2, NH3, H2S

5%

Ph©n gi¶i cña VSV

X¸c ®éng, thùc vËt trong ao

5%


TCCA cã t¸c dông diÖt trïng, diÖt t¹p gÇn nh− v«i nh−ng dïng sè l−îng Ýt, ®éc lùc gi¶m nhanh nh−ng kh«ng cã t¸c dông cÊp chÊt dinh d−ìng cho thuû vùc nu«i ç. TCCA lµ mét lo¹i thuèc khö trïng, s¸t trïng chøa nhãm halogen, lµ mét thuèc th«ng dông nhÊt, khi hoµ tan trong n−íc nã h×nh thµnh HClO.

H2O TCCA HClO

Trong m«i tr−êng axit hoÆc trung tÝnh, HClO kh«ng ph©n ly nh−ng l¹i cã kh¶ n¨ng ph©n huû, gi¶i phãng Oxy vµ Clo nguyªn tö. Oxy nµy cã t¸c dông oxy ho¸ vµ ®ãng vãn protein cña vi khuÈn, Clo tham gia kÕt hîp víi nhãm amin cña protein, thay thÕ hydro trong nhãm nµy vµ v× thÕ vi khuÈn kh«ng thùc hiÖn ®−îc viÖc t¹o nªn çc liªn kÕt hydro gi÷a çc chuçi polypeptit.

HClO HCl + O

R – CO- NH – R R- CO – NCl – R. Trong m«i tr−êng kiÒm HClO ph©n ly t¹o ra çc ion hydroclorit (ClO-) còng cã tÝnh oxy ho¸ nh−ng kÐm h¬n oxy nguyªn tö vµ clo nguyªn tö. pH cµng t¨ng th× t¸c dông khö trïng cña çc chÊt chøa clo cµng gi¶m (pH t¨ng tõ 6 - 10 th× ho¹t tÝnh gi¶m 10 lÇn). Trong m«i tr−êng mïn b· h÷u c¬ ho¹t tÝnh cña TCCA gi¶m, do HClO cã t¸c dông khö NH3, H2S nªn chèng h«i thèi. LiÒu l−îng dïng c¨n cø vµo khèi l−îng n−íc trong ao, th−êng dïng 3-5gam/m3 (3-5 ppm) cho TCCA vµo s« nhùa ®Ó hßa tan sau ®ã r¾c xuèng ao. Sau khi r¾c xuèng 1 tuÇn cã thÓ th¶ ç t«m v× ®éc lùc ®· gi¶m. Çc bÓ, dông cô −¬ng nu«i Êu trïng khö trïng b»ng TCCA nång ®é 10-20ppm (10-20gam/m3 n−íc) thêi gian ng©m qua 1 ®ªm. B¶ng 7: L−îng v«i c¶i t¹o vµ khö trïng ao

§é pH cña ®Êt Bét ®¸ v«i (CaCO3) kg/ha V«i nung (CaO) kg/ha > 6 1.000- 1.500 500- 1.000

5 - 6 3.000- 3.500 1.500- 2.000 4 - 5 5.000-8.000 2.500-4.000 < 3 12.000- 14.000 8.000- 10.000

Dïng qu¶ bå hßn, rÔ c©y thuèc ç Dïng qu¶ bå hßn vµ c©y thuèc ç diÖt t¹p hiÖu qu¶ cao v× trong chóng cã ®éc tè ph¸ vì hång cÇu cña ç t¹p. Ao ®· t¸t c¹n dïng 40 kg./ha NÕu ao n−íc s©u 1m dïng 60 - 75 kg/ha. RÔ c©y thuèc ç dïng 4 gr kh« /m3n−íc. 2.1.4. VÖ sinh m«i tr−êng nu«i VÖ sinh m«i tr−êng nu«i b»ng c¬ häc: Trong qu¸ tr×nh nu«i t«m ç th−¬ng phÈm thøc ¨n thõa vµ ph©n t«m ç ®· g©y « nhiÔm m«i tr−êng nu«i, ®Æc biÖt lµ thêi gian cuèi chu kú nu«i. Nh÷ng s¶n phÈm khÝ ®éc nh−: H2S, NH3 ¶nh h−ëng trùc tiÕp ®Õn søc khoÎ cña t«m ç nu«i. BiÖn ph¸p dïng hÖ thèng sôc khÝ ®Ó t¨ng c−êng hµm l−îng oxy hoµ tan trong ao, ®Æc biÖt lµ tÇng ®¸y, t¹o ®iÒu kiÖn cho vi sinh vËt hiÕu khÝ ph¸t triÓn sÏ lµm gi¶m thiÓu l−îng khÝ ®éc trong ao. Sôc khÝ m¹nh còng sÏ lµm çc khÝ ®éc tho¸t ra khái ao, ®ång thêi gom çc chÊt th¶i trong ao vµo mét n¬i nhÊt ®Þnh, gióp si ph«ng ®¸y rót çc çc chÊt th¶i ra khái ao nu«i tèt h¬n. VÖ sinh m«i tr−êng b»ng ho¸ d−îc: VÖ sinh m«i tr−êng n−íc nu«i t«m ç th−êng xuyªn b»ng v«i bét (v«i nung ®Ó t¶) tuú theo pH cña n−íc ao. V«i cã t¸c dông cung cÊp Ca++ cho ao, æn ®Þnh pH, khö trïng lµm s¹ch

Bïi Quang TÒ 48

n−íc ao. NÕu pH <7 dïng 2 kg v«i/100m3; pH tõ 7-8,5 cã thÓ dïng 1 kg v«i/100m3, ®Þnh kú bãn tõ 2-4 lÇn/th¸ng; pH >8,5 dïng bét ®¸ v«i (CaCO3) ®Ó bãn lµ 1kg/100m3. §èi víi ao nu«i t«m th©m canh cã thÓ dïng v«i ®en- Dolomite (Ca vµ Mg), chó ý chÊt l−îng v«i ®en vµ nguån gèc. Trong qu¸ tr×nh nu«i t«m ç nªn th−êng xuyªn bãn v«i 2-4 lÇn/th¸ng víi liÒu l−îng 1-2kg/100m3 n−íc(100-200kg/ha víi ®é s©u 1m). Dïng mét sè ho¸ d−îc cã tÝnh oxy ho¸ m¹nh phun vµo ao: thuèc tÝm (KMnO4) nång ®é 2-5g/m3; TCCA nång ®é 0,2-0,4ppm hoÆc Benzalkonium Chloride (BKC) nång ®é tõ 0,1-0,5 g/m3 ®Ó tham gia vµo qu¸ tr×nh oxy ho¸ çc khÝ ®éc (H2S, NH3) thµnh çc vËt chÊt ®¬n gi¶n kh«ng ®éc. VÖ sinh m«i tr−êng b»ng sinh häc: Khi nu«i ç t«m n¨ng suÊt cao cã thÓ dïng mét sè chÕ phÈm sinh häc ®Ó c¶i thiÖn m«i tr−êng nu«i ç t«m. T¸c dông cña chÕ phÈn sinh häc: - C¶i thiÖn chÊt n−íc, æn ®Þnh pH, c©n b»ng hÖ sinh th¸i trong ao. - Lo¹i çc chÊt th¶i chøa nitrogen trong ao nu«i, nh÷ng chÊt th¶i nµy g©y ®éc cho ®éng vËt thñy s¶n. Sau ®ã chóng ®−îc chuyÓn hãa thµnh sinh khèi lµm thøc ¨n cho çc ®éng vËt thñy s¶n. - Gi¶m bít bïn ë ®¸y ao. - Gi¶m çc vi khuÈn g©y bÖnh nh−: Vibrio spp, Aeromonas spp vµ çc lo¹i virus kh¸c nh− g©y bÖnh MBV, ®èm tr¾ng, ®Çu vµng… - H¹n chÕ sö dông hãa chÊt vµ kh¸ng sinh cho t«m nu«i. 2.2. Tiªu diÖt nguån gèc g©y bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n 2.2.1. Khö trïng c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n. Ao ®· ®−îc tÈy dän s¹ch sÏ vµ s¸t trïng ®¸y ao, n−íc míi th¸o vµo ao còng ®· läc kü nh−ng ç gièng cã thÓ mang mÇm bÖnh vµo ao hå. Do vËy nguån ç t«m gièng th¶ vµo thuû vùc cÇn tiÕn hµnh kiÓm dÞch, nÕu cã sinh vËt g©y bÖnh ký sinh trªn c¬ thÓ ç t«m th× tuú theo kÕt qu¶ kiÓm tra mµ chän thuèc trÞ bÖnh cho thÝch hîp. Th−êng ng−êi ta dïng ph−¬ng ph¸p t¾m cho ç, t«m b»ng çc lo¹i thuèc sau:

- Muèi ¨n NaCl 2-4% (®èi víi n−íc ngät) hoÆc n−íc ngät (®èi víi n−íc mÆn) thêi gian 5-10 phót - CuSO45H2O (phÌn xanh) 2-5ppm thêi gian 5-15 phót - Formalin 200-300ppm thêi gian 30-60 phót hoÆc phun xuèng ao mét trong çc lo¹i thuèc trªn, nång ®é gi¶m ®i 10 lÇn. Trén mét sè kh¸ng sinh, Vitamin, c©y thuèc nam,... víi thøc ¨n ®Ó phßng çc bÖnh n«i ký sinh. 2.2.2. Khö trïng thøc ¨n vµ n¬i ®éng vËt thuû s¶n ®Õn ¨n : §èi víi thøc ¨n lµ thùc vËt thuû sinh th−îng ®¼ng dïng TCCA 0,5 ppm ng©m trong 20 phót. Thøc ¨n lµ ®éng vËt nªn röa s¹ch vµ dïng thøc ¨n cßn t−¬i, tèt nhÊt lµ nÊu chÝn. Ph©n h÷u c¬ cÇn ñ víi 1% v«i sau ®ã míi sö dông. Xung quanh n¬i cho ®éng vËt thuû s¶n ¨n , thøc ¨n thõa thèi r÷a g©y nhiÔm bÈn ,t¹o ®iÒu kiÖn cho sinh vËt g©y bÖnh ph¸t triÓn. Do ®ã thøc ¨n thõa ph¶i vít bá , röa s¹ch m¸ng ¨n vµ th−êng xuyªn khö trïng ®Þa ®iÓm cho ¨n.. Khö trïng n¬i ç, t«m ®Õn ¨n dïng lo¹i thuèc nµo hay sè l−îng nhiÒu Ýt cßn tuú thuéc vµo chÊt n−íc, ®é s©u, nhiÖt ®é n−íc, diÖn tÝch n¬i cho ç, t«m ¨n vµ t×nh h×nh ph¸t sinh bÖnh ç, t«m cña c¬ së trong mÊy n¨m gÇn ®©y. Tèt h¬n hÕt th−êng xuyªn dïng v«i nung hoÆc TCCA treo 2-3 tói xung quanh chç cho ¨n ®Ó tÈy trïng. LiÒu l−îng 2-4 kg v«i nug/ tói hoÆc 10-20g TCCA/ tói


2.2.3 Khö trïng dông cô. Sinh vËt g©y bÖnh cã thÓ theo dông cô l©y lan bÖnh tõ ao bÓ bÞ bÖnh sang ao, bÓ ç, t«m khoÎ. V× vËy dông cô cña nghÒ nu«i nªn dïng riªng biÖt tõng ao, bÓ. NÕu thiÕu th× sau ®ã khi sö dông xong ph¶i cã biÖn ph¸p khö trïng míi ®em dïng cho ao, bÓ kh¸c. Dông cô ®¸nh b¾t dông cô b»ng gç, quÇn ¸o khi léi ao ph¶i dïng dung dÞch TCCA 20ppm ®Ó ng©m Ýt nhÊt 1 giê vµ röa s¹ch míi dïng. 2.2.4. Dïng thuèc phßng ngõa tr−íc mïa ph¸t triÓn bÖnh. §¹i bé phËn çc lo¹i bÖnh cña ç t«m ph¸t triÓn m¹nh trong çc mïa vô nhÊt ®Þnh, th−êng m¹nh nhÊt vµo mïa xu©n ®Çu hÌ, mïa thu ®èi víi miÒn B¾c, mïa m−a ®èi víi miÒn Nam bÖnh cña ç t«m ph¸t triÓn do ®ã ph¶i cã biÖn ph¸p dïng thuèc phßng ngõa dÞch bÖnh. h¹n chÕ ®−îc tæn thÊt. Dïng thuèc ®Ó phßng çc bÖnh ngo¹i ký sinh: Tr−íc mïa ph¸t sinh bÖnh dïng thuèc r¾c kh¾p ao ®Ó phßng ngõa th−êng ®¹t kÕt qu¶ tèt. Ngoµi ra cßn cã thÓ treo tói thuèc xung quanh n¬i cho ¨n h×nh thµnh mét vïng khö trïng çc sinh vËt g©y bÖnh, ¸p dông theo môc 2.2.1; 3.2.; 3.3. §Ó ®¹t hiÖu qu¶ cao cÇn chó ý: Nång ®é thuèc xung quanh n¬i ç, t«m ¨n võa ph¶i, nÕu qu¸ cao ç, t«m sÏ kh«ng ®Õn ¨n nh−ng ng−îc l¹i nÕu nång ®é qu¸ thÊp ç, t«m ®Õn ¨n nh−ng kh«ng tiªu diÖt ®−îc sinh vËt g©y bÖnh.Do ®ã sau khi treo tói thuèc cÇn theo dâi, nÕu kh«ng thÊy ç ®Õn ¨n chøng tá nång ®é qu¸ cao cÇn gi¶m xuèng hoÆc bít tói thuèc. Dïng thuèc phßng çc bÖnh néi ký sinh: Thuèc ®Ó phßng ngõa çc lo¹i bÖnh bªn trong c¬ thÓ ç, t«m ph¶i qua ®−êng miÖng vµo èng tiªu ho¸. Nh−ng víi ç t«m kh«ng thÓ c−ìng bøc nªn trén vµo thøc ¨n ®Ó cho ¨n tuú theo yªu cÇu phßng ngõa tõng lo¹i bÖnh mµ tÝnh sè l−îng thuèc. Sè lÇn cho ¨n vµ chän lo¹i thuèc nµo cho thÝch hîp ®Ó cã hiÖu qu¶ cao. Dïng thuèc ®Ó phßng ngõa çc bÖnh bªn trong c¬ thÓ cÇn l−u ý: - Thøc ¨n nªn chän lo¹i ç t«m thÝch ¨n, nghiÒn thµnh bét trén thuèc vµo, tuú theo tÝnh ¨n cña ç, t«m mµ chÕ t¹o lo¹i thøc ¨n næi hay ch×m. - §é dÝnh thÝch hîp, nÕu ¨n htøc ¨n Ýt ®é dÝnh thuèc vµo n−íc sÏ tan ngay nh−ng ng−îc l¹i ®é dÝnh qu¸ cao thøc ¨n vµo ruét chØ dõng l¹i thêi gian ng¾n thuèc ch−a kÞp hÊp thu ®· bµi tiÕt ra ngoµi ®Òu kh«ng cã hiÖu qu¶. - KÝch th−íc thøc ¨n lín nhá theo cì miÖng b¾t måi cña ç, t«m. - TÝnh sè l−îng thøc ¨n cho chÝnh x¸c, th−êng bá thøc ¨n xuèng ao c¨n cø theo träng l−îng ç. nªn tÝnh sè l−îng tÊt c¶ çc loµi, t«m cã ¨n cïng thøc ¨n ®ã trong thuû vùc. - Cho ¨n sè l−îng Ýt h¬n b×nh th−êng ®Ó ngµy nµo hÕt ngµy ®ã sau ®ã t¨ng dÇn nhÊt lµ ç bÞ bÖnh ®−êng ruét. 2.2.5. Tiªu diÖt vËt chñ cuèi cïng ë trªn c¹n. Mét sè sinh vËt ký sinh giai ®o¹n vËt chñ trung gian lµ ®éng vËt kh«ng x−¬ng sèng thuû sinh vµ ç. vËt chñ cuèi cïng lµ ®éng vËt trªn c¹n nh− chim, ng−êi vµ mét sè ®éng vËt cã vó kh¸c. Th−êng dïng çc biÖn ph¸p s¨n b¾n, ph¸ tæ cña chim ¨n ç, s¨n b¾t thó ¨n ç.

- Dän s¹ch cá r¸c, san b»ng quanh ao ®Ó kh«ng cßn n¬i Èn nÊp vµ ®Ó trøng. - Xö lý nguån ph©n h÷u c¬ theo ®óng kü thuËt tr−íc khi bãn xuèng ao −¬ng nu«i ç. - Kh«ng ¨n ç sèng.

Bïi Quang TÒ 50

2.3. T¨ng c−êng søc ®Ò kh¸ng bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n Nguyªn nh©n g©y bÖnh x©m nhËp vµo nh÷ng c¬ thÓ cã ph¸t sinh ra bÖnh hay kh«ng cßn tuú thuéc vµo yÕu tè m«i tr−êng vµ b¶n th©n c¬ thÓ vËt chñ. NÕu vËt chñ cã søc ®Ò kh¸ng tèt cã kh¶ n¨ng chèng ®ì l¹i yÕu tè g©y bÖnh nªn kh«ng m¾c bÖnh hoÆc bÖnh nhÑ. Ng−îc l¹i kh¶ n¨ng chèng ®ì yÕu, dÔ dµng nhiÔm bÖnh. Do ®ã mét trong nh÷ng kh©u quan träng ®Ó phßng bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n ph¶i t¨ng c−êng søc ®Ò kh¸ng cho ®éng vËt thuû s¶n. 2.3.1. KiÓm tra chÊt l−îng vµ dÞch bÖnh con gièng ®éng vËt thuû s¶n tr−íc khi th¶ Çc gièng loµi ®éng vËt thuû s¶n tõ çc n−íc nhËp vµo n−íc ta còng nh− ®éng vËt thuû s¶n cña n−íc ta xuÊt ra n−íc ngoµi. Ç, t«m chuyÓn tõ vïng nµy qua vïng kh¸c ph¶i tiÕn hµnh kiÓm dÞch. Khi cã bÖnh ph¶i dïng çc biÖn ph¸p xö lý nghiªm tóc ®Ó khái mang sinh vËt g©y bÖnh vµo n−íc ao còng nh− n−íc ngoµi hay tõ ®Þa ph−¬ng nµy qua ®Þa ph−¬ng kh¸c. Cã mét sè ®éng vËt thuû s¶n khi bÞ bÖnh sau khi th¶ ra nu«i trong çc thuû vùc mÆt n−íc lín sÏ l©y lan bÖnh mµ kh«ng thÓ cã biÖn ph¸p ch÷a trÞ hiÖu qu¶. ChÊt l−îng con gièng ph¶i thuÇn chñng, ®ång ®Òu vÒ kÝch cì, kh«ng s©y s¸t vµ kh«ng nhiÔm nh÷ng bÖnh nguy trong qu¸ tr×nh nu«i. 2.3.2. C¶i tiÕn ph−¬ng ph¸p qu¶n lý, nu«i d−ìng ®éng vËt thuû s¶n: Th¶ ghÐp çc loµi ç vµ mËt ®é th¶ thÝch hîp: Trong kü thuËt nu«i ç ng−êi ta th−êng nu«i ghÐp nhiÒu loµi ç vµ chän mËt ®é th¶ t−¬ng ®èi dµy ®Ó n©ng cao s¶n l−îng. §øng vÒ gãc ®é phßng bÖnh cho ç, nÕu trong cïng mét thuû vùc nu«i ghÐp nhiÒu loµi ç tÊt nhiªn mËt ®é cña tõng loµi ç sÏ th−a h¬n thuËn lîi cho phßng bÖnh ®ång thêi mçi loµi ç cã kh¶ n¨ng miÔn dÞch ®èi víi mét sè sinh vËt g©y bÖnh nªn ®iÒu kiÖn ®Ó ph¸t sinh ra bÖnh trong thñy vùc ghÐp Ýt h¬n ao nu«i chuyªn mét loµi víi mËt ®é dµy. Nh− vËy nu«i ghÐp nhiÒu loµi ç võa tËn dông ®−îc nguån thøc ¨n, kh«ng gian sèng réng r·i l¹i phßng bÖnh tèt. Tû lÖ ghÐp vµ loµi ghÐp kh«ng thÝch hîp sÏ g©y ra hiÖn t−îng tranh giµnh thøc ¨n ç sÏ bÞ gÇy ®i. Trong çc thuû vùc nu«i ghÐp nh÷ng loµi ç nµo vµ mËt ®é bao nhiªu c¨n cø vµo ®é s©u, chÊt n−íc, thøc ¨n, tÝnh ¨n cña ç, viÖc ch¨m sãc, qu¶n lý còng nh− trang thiÕt bÞ. Nu«i mËt ®é qu¸ dµy, ç sèng chËt chéi, ç bÞ bÖnh cã ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó l©y lan cho ç khoÎ, ç sinh tr−ëng chËm, ç gÇy yÕu, søc ®Ò kh¸ng gi¶m, dÔ nhiÔm bÖnh vµ g©y ra chÕt hµng lo¹t. mïa hÌ dÔ thiÕu oxy lµm cho ç chÕt ng¹t. NhiÒu lo¹i bÖnh th−êng hay ph¸t triÓn m¹nh trong çc ao −¬ng ç mËt ®é dµy, ao cã mùc n−íc thÊp. Mïa hÌ nhiÖt ®é cao, −¬ng ç h−¬ng mËt ®é dµy tû lÖ hao hôt cao do ký sinh trïng Trichodina ký sinh. NÕu nu«i mËt ®é qu¸ dµy ph¶i th−êng xuyªn sôc khÝ vµ cho ¨n ®Çy ®ñ ®ång thêi theo dâi m«i tr−êng vµ ch¨m sãc qu¶n lý tèt. Nu«i lu©n canh çc ®éng vËt thuû s¶n Trong mét ao nu«i hay mét khu vùc nu«i ®éng vËt thuû s¶n qu¸ tr×nh nu«i ®· tÝch luü nhiÒu chÊt th¶i vµ çc mÇm bÖnh. Nh÷ng chÊt th¶i vµ çc mÇm bÖnh nµy sÏ ¶nh h−ëng vµ g©y bÖnh cho çc chu kú nu«i tiÕp. Dùa vµo çc ®Æc tÝnh mïa vô cña çc ®èi t−îng nu«i chóng ta cã thÓ nu«i xen canh trªn mét ao nu«i, gióp cho çc ®èi t−îng nu«i míi kh«ng bÞ nhiÔm nh÷ng mÇm bÖnh cña çc chu kú nu«i tr−íc vµ chóng cã thÓ tiªu diÖt ®−îc çc mÇm ®ã. Nh− mét ao nu«i t«m nhiÒu vô sÏ tÝch luü nhiÒu mÇm bÖnh cña t«m ë ®¸y ao, nÕu chóng ta khi nu«i t«m tÈy dän ao kh«ng s¹ch th× dÔ dµng m¾c bÖnh. Nh−ng sau mét chu kú nu«i t«m, chóng ta nu«i ç r« phi hay trång rong c©u, chóng cã thÓ dän vµ lµm gi¶m çc mÇm


bÖnh trong ®¸y ao, v× nh÷ng mÇm bÖnh virus ë t«m kh«ng g©y bÖnh cho ç r« phi vµ rong c©u. Mét ao nu«i baba nhiÒu vô, d−íi ®¸y ao sÏ tÝch luü nhiÒu chÊt th¶i g©y « nhiÔm, xuÊt hiÖn sinh vËt b¸m d¬n bµo: Zoothamnium, Tokophrya, Epistylis... Sau chu kú nu«i baba chóng ta nu«i çc loµi ç ¨n thøc ¨n lµ ®éng vËt, thùc vËt phï du vµ sinh vËt b¸m (mÌ, tr«i, r« phi..), ç ¨n çc sinh vËt b¸m th−êng g©y bÖnh cho baba vµ ç ¨n sinh vËt phï du, kÝch thÝch sinh vËt phï du ph¸t triÓn sÏ läc s¹ch dÇn m«i tr−êng n−íc. ë nh÷ng khu vùc khÝ hËu thay ®æi lín nh− miÒn B¾c ViÖt Nam chóng ta nªn nu«i t«m só ë çc ®Çm n−ãc lî tõ th¸ng 5 - 8, sau ®ã ta nu«i r« phi vµ mïa ®«ng nu«i cua th× sÏ ®¶m b¶o cho çc ®èi t−îng nu«i ®Òu ph¸t triÓn tèt vµ kh«ng nhiÔm bÖnh. Bëi v× th¸ng 5 - 8 thêi tiÕt Êm vµ æn ®Þnh ta cã thÓ nu«i t«m só rÊt phï hîp. Tõ th¸ng 8 - 11 thêi tiÕt m−a nhiÒu, n¾ng nãng nªn ta chØ cã thÓ nu«i r« phi chóng cã thÓ chÞu ®−îc vµ dän çc mÇm bÖnh cña t«m th¶i ra. Mïa ®«ng vµ mïa xu©n tõ th¸ng 12 - 4 sang n¨m, cua cã thÓ chÞu ®ùng ®−îc nhiÖt ®é l¹nh nªn chóng cã thÓ sinh tr−ëng vµ kh«ng bÞ bÖnh n¾ng nãng mïa hÌ. Cho ç, t«m ¨n theo ph−¬ng ph¸p “4 ®Þnh”: Thùc hiÖn biÖn ph¸p kü thuËt cho ç, t«m ¨n theo “4 ®Þnh”, ç t«m Ýt bÖnh tËt, nu«i ç ®¹t n¨ng suÊt cao

§Þnh chÊt l−îng thøc ¨n: Thøc ¨n dïng cho ç, t«m ¨n ph¶i t−¬i, s¹ch sÏ kh«ng bÞ mèc meo, «i thèi, kh«ng cã mÇm bÖnh vµ ®éc tè. Thµnh phÇn dinh d−ìng thÝch hîp ®èi víi yªu cÇu ph¸t triÓn c¬ thÓ ç trong çc giai ®o¹n.

§Þnh sè l−îng thøc ¨n: Dùa vµo träng l−îng ç, t«m ®Ó tÝnh l−îng thøc ¨n, th−êng sau khi cho ¨n tõ 3 -4 h ç t«m ¨n hÕt lµ l−îng võa ph¶i. Ç t«m ¨n thõa nªn vít bá ®i ®Ó tr¸nh hiÖn t−îng thøc ¨n ph©n huû lµm « nhiÔm m«i tr−êng sèng.

§Þnh vÞ trÝ ®Ó cho ¨n: Muèn cho ç t«m ¨n mét n¬i cè ®Þnh cÇn tËp cho ç t«m cã thãi quen ®Õn ¨n tËp trung t¹i mét ®iÓm nhÊt ®Þnh. Cho ç t«m ¨n theo vÞ trÝ võa tr¸nh l·ng phÝ thøc ¨n laÞ quan s¸t çc ho¹t ®éng b¾t måi vµ tr¹ng th¸i sinh lý sinh th¸i cña c¬ thÓ ç t«m. Ngoµi ra ®Ó phßng bÖnh cho ç t«m tr−íc çc mïa vô ph¸t sinh bÖnh cã thÓ treo çc tói thuèc ë n¬i ç t«m ®Õn ¨n, cã thÓ tiªu diÖt nguån gèc g©y bÖnh.

§Þnh thêi gian cho ¨n: hµng ngµy cho ç t«m ¨n 2 lÇn. VÝ dô nh− nu«i ç lång, nu«i mËt ®é dµy nªn cho ¨n nhiÒu lÇn h¬n nh−ng sè l−îng Ýt ®i.

Çc c¬ së nu«i ç t«m th−êng dïng ph©n h÷u c¬ bãn xuèng thuû vùc bæ sung chÊt dinh d−ìng ®Ó cho sinh vËt phï du ph¸t triÓn cung cÊp nguån thøc ¨n tù nhiªn cho ç t«m.

Ph©n bãn ph¶i ñ kü víi 1% v«i nung vµ bãn liÒu l−îng thÝch hîp nÕu kh«ng sÏ lµm xÊu m«i tr−êng n−íc ¶nh h−ëng ®Õn søc ®Ò kh¸ng cña c¬ thÓ ç t«m. Thùc hiÖn biÖn ph¸p kü thuËt cho ç t«m ¨n theo “4 ®Þnh” tuú tõng mïa vô, chÊt n−íc, ®iÒu kiÖn m«i tr−êng vµ tr¹ng th¸i c¬ thÓ ç t«m .. mµ cã sù thay ®æi cho thÝch hîp. Th−êng xuyªn ch¨m sãc qu¶n lý: Hµng ngµy nªn cã chÕ ®é th¨m ao theo dâi ho¹t ®éng cña ç ®Ó kÞp thêi ph¸t hiÖn bÖnh vµ xö lý ngay kh«ng cho bÖnh ph¸t triÓn vµ kÐo dµi. CÇn quan s¸t biÕn ®æi chÊt n−íc, bæ sung nguån n−íc míi ®¶m b¶o ®Çy ®ñ oxy vµ h¹n chÕ çc chÊt ®éc. §Ó t¹o m«i tr−êng ç sèng s¹ch sÏ cÇn dän s¹ch cá t¹p, tiªu trõ ®Þch h¹i vµ vËt chñ trung gian, vít bá x¸c sinh vËt vµ ç chÕt, çc thøc ¨n thõa th¶i, tiªu ®éc n¬i ç ®Õn ¨n ®Ò h¹n chÕ sinh vËt g©y bÖnh sinh s¶n vµ l©y truyÒn bÖnh. Thao t¸c ®¸nh b¾t, vËn chuyÓn nªn nhÑ nhµng, tr¸nh x©y x¸t cho ç: Trong n−íc lu«n lu«n tån t¹i çc sinh vËt g©y bÖnh cho ç, v× vËy trong qu¸ tr×nh −¬ng nu«i vËn chuyÓn ®¸nh b¾t thao t¸c ph¶i thËt nhÑ nhµng nÕu ®Ó ç bÞ th−¬ng lµ ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho sinh vËt g©y bÖnh x©m nhËp vµo c¬ thÓ .

Bïi Quang TÒ 52

2.3.3. Chän gièng ç t«m cã søc ®Ò kh¸ng tèt: Qua thùc tiÔn s¶n xuÊt, thÊy cã hiÖn t−îng mét sè ao nu«i ç bÞ bÖnh, ®a sè ç trong ao bÞ chÕt nh−ng cã mét sè con cã kh¶ n¨ng miÔn dÞch mét sè bÖnh vµ sinh tr−ëng rÊt nhanh qua ®ã chøng tá søc ®Ò kh¸ngcña ç trong cïng mét gièng ç cã sù sai kh¸c rÊt lín tõ ®ã ng−êi ta ®· lîi dông ®Æc tÝnh nµy chän gièng ç cã søc ®Ò kh¸ng cao chèng ®−îc bÖnh. Dïng ph−¬ng ph¸p ®¬n gi¶n vµ dÔ lµm lµ g©y sèc b»ng Formalin ®Ó chän ®µn t«m gièng khoÎ vµ Ýt nhiÔm bÖnh. Th¶ 150-200 Êu trïng t«m vµo dung dÞch Formalin 50-100 ppm (50-100ml Formalin 36-38%/m3 n−íc) trong thêi gian 1-2 giê. NÕu tû lÖ Êu trïng t«m sèng sau khi sèc > 95% lµ ®µn t«m gièng khoÎ Ýt nhiÔm bÖnh virus. Khi nu«i th©m canh hoÆc b¸n th©m canh, tèt nhÊt nªn kiÓm tra tû lÖ nhiÔm çc mÇm bÖnh virus (MBV, ®èm tr¾ng) b»ng ph−¬ng ph¸p m« bÖnh häc vµ PCR. Chän t«m bét (Postlarvae) cã h×nh d¹ng b×nh th−êng, chuú, çc phÇn phô (r©u, ch©n b¬i, ch©n bß, ®u«i) kh«ng gÉy hoÆc ¨n mßn cã mµu ®en. Tû lÖ gi÷a ®é dµy ruét vµ ®é dµy c¬ ë ®èt bông thø 6 lµ 1:4 (®é dµy cña ruét b»ng 1/4 ®é dµy cña c¬), ruét t«m cã thøc ¨n. T«m bét khoÎ, ®u«i cã çc s¾c tè, çc phÇn phô ®u«i më réng. Tr¹ng th¸i cña t«m bét khoÎ khi b¬i c¬ thÓ th¼ng, ph¶n øng nhanh víi t¸c ®éng tõ bªn ngoµi, b¬i chñ ®éng ng−îc dßng khi khuÊy n−íc. Khi dßng n−íc khuÊy yªn tÜnh, t«m cã xu h−íng b¸m vµo thµnh chËu nhiÒu h¬n bÞ n−íc cuèn vµo gi÷a chËu. T«m yÕu ho¹t ®éng lê ®ê, ph¶n øng chËm, c¬ thÓ cong dÞ h×nh vµ kh«ng ®Òu. Chän gièng ç t«m miÔn dÞch tù nhiªn: Ç sèng trong çc thuû vùc tù nhiªn còng nh− trong ao nu«i cã lóc x¶y ra dÞch bÖnh lµm cho ®a sè ç cã thÓ chÕt nh−ng còng cã mét sè Ýt sèng sãt do b¶n th©n cã kh¶ n¨ng s¶n sinh ra kh¸ng thÓ cã t¸c dông chèng l¹i t¸c nh©n g©y bÖnh t¹o ®−îc tÝnh miÔn dÞch. Ng−êi ta ®−a sè ç nµy nu«i vµ nh©n ®µn víi môc ®Ých t¹o ®−îc gièng ç nu«i cã kh¶ n¨ng chèng ®ì víi bÖnh tËt. Teo Chalor Limsuwan (2000) ®· ®Ò xuÊt nªn dïng t«m só bè mÑ ®¸nh b¾t ë ®é s©u 60-120m, kÝch th−íc tõ 26-30cm, chóng Ýt bÞ nhiÔm bÖnh ®èm tr¾ng (WSBV) h¬n t«m ®¸nh b¾t ë vïng n−íc n«ng ven bê. Cho lai t¹o ®Ó chän gièng khoÎ cã søc ®Ò kh¸ng cao: øng dông ®Æc tÝnh di truyÒn miÔn dÞch cña ç ng−êi ta tiÕn hµnh lai t¹o ®Ó cã gièng ç míi, cã søc ®Ò kh¸ng cao, chèng ®ì çc lo¹i bÖnh tËt. N−íc ta çc nhµ khoa häc cho lai t¹o çc lo¹i h×nh ç chÐp víi nhau, ç chÐp ViÖt nam víi ç chÐp Hung, ç chÐp Malaysia t¹o gièng ç chÐp V1 víi con lai cã søc ®Ò kh¸ng tèt h¬n ç bè mÑ. G©y miÔn dÞch nh©n t¹o Ng−êi ta dïng vacxin tiªm, trén vµo thøc ¨n cña ç, t«m lµm cho c¬ thÓ t¹o ra ®−îc kh¶ n¨ng miÔn dÞch lµm v« hiÖu ho¸ t¸c nh©n g©y bÖnh. Tiªm vacxin cho ç kh«ng nh÷ng cã t¸c dông phßng mµ cßn cã t¸c dông ch÷a bÖnh. Ç sèng trong m«i tr−êng khi bÞ nhiÔm mét lo¹i bÖnh nµo ®ã cã mét qu¸ tr×nh dµi ®−îc ñ bÖnh nªn c¬ thÓ ç cã kh¶ n¨ng s¶n sinh ra kh¸ng thÓ vµ kh¸ng nguyªn. Khi tiªm vµo ç bÞ bÖnh n©ng cao søc ®Ò kh¸ng chèng l¹i bÖnh tËt.


Ch−¬ng 3

Thuèc dïng trong nu«i trång thuû s¶n

1. Kh¸i niÖm vÒ thuèc dïng trong nu«i trång thñy s¶n Thuèc thó y thñy s¶n lµ tÊt c¶ çc lo¹i s¶n phÈm cã thÓ dïng ®Ó tiªu diÖt t¸c nh©n g©y bÖnh, çc sinh vËt lµ ®Þch h¹i vµ mang mÇm bÖnh, phßng vµ trÞ bÖnh, ®Ó nang cao søc kháe ®éng vËt thñy s¶n trong khi nu«i, khi vËn chuyÓn vµ sau thu ho¹ch, ®Ó qu¶n lý m«i tr−êng ®Òu ®−îc gäi lµ thuèc dïng trong nu«i trång thñy s¶n (Bé Thñy s¶n ViÖt nam ®−a ra kh¸i niÖm). ViÖc dïng thuèc trong nu«i trång thñy s¶n cã thÓ mang nhiÒu lîi Ých kh¸c nhau: nh− lµm t¨ng hiÖu hiÖu qu¶ s¶n xuÊt, gi¶m l−îng chÊt th¶i trong m«i tr−êng, t¨ng hiÖu qu¶ sö dông thøc ¨n, t¨ng tû lÖ sèng sãt cña ®µn Êu trïng trong çc tr¹i s¶n xuÊt gièng, gi¶m tress khi vËn chuyÓn, tiªu diÖt t¸c nh©n g©y bÖnh. T¸c dông cña çc läai thuèc kh¸c nhau ®· vµ ®ang dïng trong nu«i trång thñy s¶n lµm gi¶m ®¸ng kÓ rñi ro do bÖnh tËt. Mét sè bÖnh do vi khuÈn, nÊm vµ ký sinh trïng g©y bÖnh cho ®éng vËt thñy s¶n ®· cã thÓ phßng trÞ ®−îc khi dïng ®óng thuèc, ®óng liÒu l−îng vµ ®Æc biÖt dïng thuèc phßng bÖnh ë giai ®o¹n sím cña bÖnh. Nh−ng viÖc dïng thuèc qu¸ l¹m dông trong nu«i trång thñy s¶n nãi chung vµ trong nu«i c«ng nghiÖp (nu«i th©m canh) ®· vµ ®ang phæ biÕn ë ViÖt Nam vµ çc n−íc trong khu vùc, cã thÓ dÉn ®Õn hËu qu¶ nghiªm träng cho søc kháe cña con ng−êi, ph¸ hñy m«i tr−êng sinh th¸i, lµm ¶nh h−ëng ®Õn chÊt l−îng çc ®µn gièng, ¶nh h−ëng ®Õn chÊt l−îng s¶n phÈm th−¬ng phÈm vµ t¹o ra çc chñng vi khuÈn kh¸ng thuèc… Nh÷ng ¶nh h−ëng nµy cµng nÆng nÒ khi nh÷ng ng−êi ng− d©n tham gia nu«i trång thñy kh«ng cã ý thøc vµ hiÓu biÕt biÕt Ýt vÒ hiÖu qu¶ vµ t¸c dông cña tõng lo¹i thuèc mµ hä dïng hµng ngµy. Trong nu«i th©m canh (nu«i c«ng nghiÖp), dïng thuèc lµ ®iÒu kh«ng thÓ tr¸nh khái, nh−ng ®Ó dïng cã hiÖu qu¶ gi¶m ®i çc t¸c ®éng phô vèn cã cña thuèc tíi m«i tr−êng, søc kháe cña con ng−êi vµ vËt nu«i, Çc c¬ quan qu¶n lý nhµ n−íc vÒ thuèc thó y thñy s¶n ph¶i cã ban hµnh nh÷ng quy ®Þnh nghiªm ngÆt vÒ çc lo¹i hãa chÊt ®−îc sö dông vµ cÊm dïng trong nu«i trång thñy s¶n, cã biÖn ph¸p xö lý thÝch ®¸ng nh÷ng ng−êi b¸n vµ ng−êi mua thuèc ®· cÊm. MÆt kh¸c, cÇn båi d−ìng n©ng cao ý thøc vµ sù hiÓu biÕt cho ng− d©n tham gia nu«i trång thñy s¶n vÒ t¸c dông vµ hiÖu qu¶ hai mÆt cña tÊt c¶ çc chñng lo¹i thuèc dïng trong nu«i trång thñy s¶n.

2. Ph−¬ng ph¸p dïng thuèc trong nu«i trång thñy s¶n Ph−¬ng ph¸p dïng thuèc kh«ng gièng nhau tèc ®é hÊp thu sÏ kh¸c nhau nªn nång ®é thuèc trong c¬ thÓ còng sÏ kh¸c nhau dÉn ®Õn ¶nh h−ëng t¸c dông cña thuèc. Phßng trÞ çc bÖnh bªn ngoµi c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n th−êng ph¸t huy t¸c dông côc bé cña thuèc, cßn ®èi víi phßng trÞ çc bÖnh bªn trong c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n l¹i dïng ph−¬ng ph¸p t¸c dông hÊp thu cña thuèc. §Ó phßng trÞ bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n th−êng dïng çc ph−¬ng ph¸p sau ®©y:

Bïi Quang TÒ 54

2.1. Ph−¬ng ph¸p cho thuèc vµo m«i tr−êng n−íc 2.1.1. T¾m cho ®éng vËt thuû s¶n: TËp trung ®éng vËt thuû s¶n trong mét bÓ nhá, pha thuèc nång ®é t−¬ng ®èi cao t¾m cho ®éng vËt thuû s¶n trong thêi gian ng¾n ®Ó trÞ çc sinh vËt g©y bÖnh bªn ngoµi c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n. Ph−¬ng ph¸p nµy cã −u ®iÓm lµ tèn Ýt thuèc kh«ng ¶nh h−ëng ®Õn sinh vËt phï du lµ thøc ¨n cña ®éng vËt thuû s¶n trong thuû vùc nh−ng muèn trÞ bÖnh ph¶i kÐo l−íi ®¸nh b¾t ®éng vËt thuû s¶n, ®éng vËt thuû s¶n dÔ bÞ x©y x¸t vµ l¹i kh«ng dÔ dµng ®¸nh b¾t chóng trong thuû vùc nªn tiªu diÖt sinh vËt g©y bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n khã triÖt ®Ó. Ph−¬ng ph¸p nµy th−êng thÝch hîp lóc chuyÓn ç, t«m tõ ao nµy qua nu«i ao kh¸c, lóc cÇn vËn chuyÓn ®i xa hoÆc con gièng tr−íc khi th¶ nu«i th−¬ng phÈm ë çc thuû vùc cÇn s¸t trïng tiªu ®éc. §èi víi çc ao nu«i ®éng vËt thuû s¶n n−íc ch¶y cÇn h¹ thÊp mùc n−íc cho n−íc ch¶y chËm l¹i hay dõng h¼n r¾c thuèc xuèng t¾m cho ®éng vËt thuû s¶n mét thêi gian råi n©ng dÇn mùc n−íc lªn vµ cho n−íc ch¶y nh− cò - nång ®é dïng nªn thÊp h¬n nång ®é t¾m nh−ng l¹i cao h¬n nång ®é r¾c ®Òu xuèng ao. 2.1.2. Ph−¬ng ph¸p phun thuèc xuèng ao: Dïng thuèc phun xuèng ao t¹o m«i tr−êng ®éng vËt thuû s¶n sèng cã nång ®é thuèc thÊp song thêi gian t¸c dông cña thuèc dµi. Ph−¬ng ph¸p nµy tuy tèn thuèc nh−ng tiÖn lîi, dÔ tiÕn hµnh, trÞ bÖnh kÞp thêi kh«ng tèn nh©n c«ng vµ ng− l−íi cô. Ph−¬ng ph¸p phun thuèc xuèng ao cã thÓ tiªu diÖt sinh vËt g©y bÖnh ë çc c¬ quan bªn ngoµi cña ®éng vËt thuû s¶n vµ sinh vËt g©y bÖnh tån t¹i trong thuû vùc t−¬ng ®èi triÖt ®Ó. Tuy nhiªn mét sè thuû vùc kh«ng cã h×nh d¹ng nhÊt ®Þnh th−êng tÝnh thÓ tÝch kh«ng chÝnh x¸c - g©y phiÒn phøc cho viÖc ®Þnh l−îng thuèc dïng. Ngoµi ra cã mét sè thuèc ph¹m vi an toµn nhá, sö dông kh«ng quen cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn ®éng vËt thuû s¶n. Dïng mét sè thuèc phun xuèng ao cã thÓ tiªu diÖt sinh vËt lµm nghÌo nguån dinh d−ìng lµ thøc ¨n cña ®éng vËt thuû s¶n. Thuèc dïng t−¬ng tù nh− t¾m nh−ng nång ®é gi¶m ®i 10 lÇn. 2.1.3. Treo tói thuèc: Xung quanh giµn cho ®éng vËt thuû s¶n ¨n treo çc tói thuèc ®Ó t¹o ra khu vùc s¸t trïng, ®éng vËt thuû s¶n lui tíi b¾t måi nªn sinh vËt g©y bÖnh ký sinh bªn ngoµi c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n bÞ giÖt trõ. Ph−¬ng ph¸p treo tói thuèc thÝch hîp ®Ó phßng bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n vµ trÞ bÖnh lóc míi ph¸t sinh. Nh÷ng c¬ së ç ®· cã thãi quen ¨n theo n¬i quy ®Þnh vµ nu«i ç lång míi cã thÓ tiÕn hµnh treo tuÝ thuèc ®−îc. Ph−¬ng ph¸p nµy dïng sè thuèc Ýt nªn tiÕt kiÖm ®−îc thuèc l¹i tiÕn hµnh ®¬n gi¶n, ®éng vËt thuû s¶n Ýt bÞ ¶nh h−ëng bëi thuèc. Nh−ng chØ tiªu diÖt ®−îc sinh vËt g©y bÖnh ë trong vïng cho ®éng vËt thuû s¶n ¨n vµ trªn mét sè ®éng vËt thuû s¶n th−êng xuyªn ®Õn b¾t måi ë quanh giµn thøc ¨n. CÇn chän liÒu l−îng thuèc cao nhÊt nh−ng kh«ng øc chÕ ®éng vËt thuû s¶n t×m ®Õn giµn thøc ¨n ®Ó b¾t måi. Nång ®é thuèc yªu cÇu duy tr× tõ 2 - 3 giê. th−êng treo liªn tôc trong vßng 3 ngµy. Dïng mét sè c©y thuèc nam bã thµnh bã ng©m xuèng nhiÒu n¬i trong ao hay ng©m vµo gÇn bê ®Çu h−íng giã, nhê giã ®Èy lan ra toµn ao sau khi l¸ dÇm ph©n gi¶i. Ph−¬ng ph¸p nµy cã thÓ tiªu diÖt sinh vËt g©y bÖnh bªn ngoµi c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n vµ sinh vËt g©y bÖnh trong thuû vùc. Trong thùc tiÔn s¶n xuÊt nghÒ ç th−êng dïng mét sè c©y phßng bÖnh cho


ç. ë n−íc ta dïng c©y xoan bãn xuèng ao lµm ph©n dÇn còng cã t¸c dông phßng vµ trÞ bÖnh do ký sinh trïng: trïng b¸nh xe (Trichodina), trïng má neo (Lernaea) ký sinh trªn ç, ®Æc biÖt lµ giai ®o¹n −¬ng ç h−¬ng, ç gièng. HoÆc dïng c©y thuèc ç ®Ó tiªu diÖt çc loµi ç t¹p ë ao nu«i t«m. 2.1.4. Dïng thuèc b«i trùc tiÕp lªn c¬ thÓ ®éng vËt huû s¶n: §éng vËt thuû s¶n bÞ nhiÔm mét sè bÖnh ngoµi da, v©y...th−êng dïng thuèc cã nång ®é cao b«i trùc tiÕp vµo vÕt loÐt hay n¬i cã ký sinh trïng ký sinh ®Ó giÕt chÕt sinh vËt g©y bÖnh nh−: bÖnh ®èm ®á, bÖnh lë loÐt, bÖnh do trïng má neo, giun trßn ký sinh. Ph−¬ng ph¸p nµy cã thÓ dïng lóc ®¸nh b¾t ç bè mÑ ®Ó kiÓm tra hay cho ®Î nh©n t¹o hoÆc phßng trÞ bÖnh lë loÐt nhiÔm trïng cho baba. ¦u ®iÓm tèn Ýt thuèc, ®é an toµn lín , thuËn lîi vµ Ýt ¶nh h−ëng ®Õn ®éng vËt thuû s¶n. 2.2. Ph−¬ng ph¸p trén thuèc vµo thøc ¨n Dïng thuèc kh¸ng sinh, vitamin, kho¸ng vi l−îng, chÕ phÈm sinh häc hoÆc vacxin trén vµo lo¹i thøc ¨n ngon nhÊt, sau ®ã cho chÊt dÝnh vµo chÕ thµnh hçn hîp ®ãng thµnh viªn ®Ó cho ®éng vËt thuû s¶n ¨n theo çc liÒu l−îng. §©y lµ ph−¬ng ph¸p phæ biÕn th−êng dïng trong nu«i trång thñy s¶n. Ph−¬ng ph¸p nµy dïng trÞ çc bÖnh do çc sinh vËt ký sinh bªn trong c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n. Lóc ®éng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh nÆng, kh¶ n¨ng b¾t måi yÕu thËm chÝ ngõng ¨n nªn hiÖu qu¶ trÞ liÖu sÏ thÊp chñ yÕu lµ phßng bÖnh. Thuèc trén vµo thøc ¨n ®−îc tÝnh theo hai çch: l−îng thuèc g, mg/kg thøc ¨n c¬ b¶n hoÆc l−¬ng thuèc μg, mg, g/kg khèi l−îng c¬ thÓ vËt nu«i/ngµy. 2.3. Ph−¬ng ph¸p tiªm thuèc cho ®éng vËt thuû s¶n Dïng thuèc tiªm trùc tiÕp vµo xoang bông hoÆc c¬ cña ç vµ çc ®éng vËt thuû s¶n kÝch th−íc lín. Ph−¬ng ph¸p nµy liÒu l−îng chÝnh x¸c, thuèc hÊp thu dÔ nªn t¸c dông nhanh. HiÖu qu¶ trÞ liÖu cao nh−ng l¹i rÊt phiÒn phøc v× ph¶i b¾t tõng con. th−êng chØ dïng biÖn ph¸p tiªm ®Ó ch÷a bÖnh cho ç bè mÑ hay tiªm vacxin cho ç hoÆc nh÷ng lóc ç bÞ bÖnh nÆng mµ sè l−îng ç bÞ bÖnh nÆng kh«ng nhiÒu hay mét sè gièng loµi ®éng vËt thuû s¶n quý hiÕm, cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao.

3. T¸c dông cña thuèc vµ çc nh©n tè ¶nh h−ëng ®Õn t¸c dông cña thuèc 3.1. T¸c dông cña thuèc 3.1.1. T¸c dông côc bé vµ t¸c dông hÊp thu: Thuèc dïng ë tæ chøc nµo, c¬ quan nµo th× dõng vµ ph¸t huy t¸c dông ë ®ã nh− dïng cån Iode, xanh Methylen b«i trùc tiÕp vµo çc vÕt th−¬ng, vÕt loÐt cña ç bÖnh. Ca(OCl)2 t¸c dông khö trïng bªn ngoµi c¬ thÓ ç. T¸c dông côc bé cña thuèc kh«ng chØ x¶y ra ë bªn ngoµi c¬ thÓ mµ c¶ bªn trong nh− mét sè thuèc vaß ruét ë ®o¹n nµo ph¸t huy t¸c dông ë ®o¹n Êy.

Bïi Quang TÒ 56

T¸c dông hÊp thu lµ thuèc sau khi vµo c¬ thÓ hÊp thu ®Õn hÖ thèng tuÇn hoµn ph¸t huy hiÖu qu¶ nh− dïngSulphathiazin trÞ bÖnh ®èm ®á. 3.1.2. T¸c dông trùc tiÕp vµ t¸c dông gi¸n tiÕp: C¨n cø vµo c¬ chÕ t¸c dông cña thuèc chia ra t¸c dông trùc tiÕp vµ t¸c dông gi¸n tiÕp. Tæ chøc tÕ bµo c¬ quan nµo ®ã cña ng−êi còng nh− sinh vËt tiÕp xóc víi thuèc ph¸t sinh ra ph¶n øng th× gäi lµ t¸c dông trùc tiÕp cña thuèc, cßn t¸c dông gi¸n tiÕp lµ do t¸c dông trùc tiÕp mµ dÉn ®Õn mét sè c¬ quan kh¸c ph¸t sinh ra ph¶n øng. 3.1.3. T¸c dông lùa chän cña thuèc: TÝnh mÉn c¶m cña çc c¬ quan trong c¬ thÓ sinh vËt víi thuèc kh«ng gièng nhau nªn t¸c dông trùc tiÕp cña thuèc víi çc tæ chøc c¬ quan cña c¬ thÓ sinh vËt còng cã kh¶ n¨ng lùa chän. Do qu¸ tr×nh sinh ho¸ cña tÕ bµo tæ chøc cña çc c¬ quan kh«ng gièng nhau, tÕ bµo tæ chøc cña c¬ quan nµo ph©n ho¸ cµng cao, qu¸ tr×nh sinh ho¸ cµng phøc t¹p th× kh¶ n¨ng can thiÖp cña thuèc cµng lín nªn tÝnh mÉn c¶m víi thuèc cµng cao nh− hÖ thèng thÇn kinh. Tuy mçi tæ chøc c¬ quan cã ®Æc tr−ng riªng nh−ng trªn mét sè kh©u cã sù gièng nhau nªn nhiÒu lo¹i thuèc ngoµi kh¶ n¨ng lùa chän cao ®èi víi çc tÕ bµo cña c¬ quan ra cßn cã thÓ t¸c dông trùc tiÕp víi mét sè tæ chøc c¬ quan kh¸c. NhÊt lµ lóc l−îng thuèc t¨ng. V× vËy tÝnh lùa chän cña thuèc còng mang tÝnh t−¬ng ®èi. HiÖn nay dïng mét sè ho¸ chÊt ®Ó tiªu diÖt sinh vËt g©y bÖnh cã tÝnh lùa chän t−¬ng ®èi cao nªn víi nång ®é kh«ng ®éc h¹i víi c¬ thÓ ký chñ nh−ng can thiÖp ®−îc qu¸ tr×nh sinh ho¸ riªng cña sinh vËt g©y bÖnh nªn ph¸t huy hiÖu qu¶ trÞ liÖu cao. Nh÷ng sinh vËt g©y bÖnh ký sinh trong c¬ thÓ ký chñ cã kh¶ n¨ng thÝch øng cµng cao chøng tá qu¸ tr×nh sinh ho¸ cµng gÇn víi tæ chøc ký chñ nªn tiªu diÖt nã rÊt khã nh− virus ký sinh trong tÕ bµo tæ chøc cña ng−êi còng nh− sinh vËt. Ngoµi mét sè thuèc cã tÝnh chÊt lùa chän cao víi çc tæ chøc c¬ quan ra cã mét sè thuèc l¹i cã t¸c dông ®éc h¹i ®èi víi tÕ bµo chÊt nãi chung. Thuèc vµo c¬ thÓ can thiÖp qu¸ tr×nh sinh ho¸ c¬ b¶n nhÊt cña bÊt kú tÕ bµo chÊt nµo v× vËy mµ t¸c dông ®Õn sù sèng cña tÊt c¶ çc tæ chøc c¬ quan nh− çc Ion kim lo¹i m¹nh kÕt hîp víi gèc SH cña men lµm rèi lo¹n chøc n¨ng ho¹t ®éng cña hÖ thèng men nªn tÕ bµo tæ chøc kh«ng ttæng hîp ®−îc Protein. 3.1.4. T¸c dông ch÷a bÖnh vµ t¸c dông phô cña thuèc: Dïng thuèc ®Ó ch÷a bÖnh nh»m môc ®Ých tiªu diÖt nguyªn nh©n g©y bÖnh vµ çc triÖu chøng bÖnh nªn th−êng ng−êi ta dïng thuèc ch÷a bÖnh l¹i cã thªm thuèc båi d−ìng kh«i phôc l¹i chøc n¨ng ho¹t ®éng cña çc tæ chøc c¬ quan. Trong qu¸ tr×nh sö dông thuèc tuy ®¹t ®−îc môc ®Ých ch÷a lµnh bÖnh nh−ng cã mét sè thuèc g©y ra mét sè ph¶n øng phô cã thÓ t¸c h¹i ®Õn c¬ thÓ nh−: - Do tÝnh to¸n kh«ng chÝnh x¸c nªn nång ®é thuèc qu¸ cao, mét sè thuèc duy tr× hiÖu lùc t−¬ng ®èi dµi ë trong n−íc. Cã khi dïng nång ®é thuèc trong ph¹m vi an toµn nh−ng ®iÒu kiÖn m«i tr−êng biÕn ®æi xÊu hoÆc c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n yÕu còng dÔ bÞ ngé ®éc, víi çc bÖnh ë bªn trong c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n ph¶i dïng thuèc trén víi thøc ¨n nh−ng cã mét sè ®éng vËt thuû s¶n kh«ng ¨n nªn tÝnh l−îng thuèc khã chÝnh x¸c, nh÷ng con tham ¨n cã thÓ ¨n liÒu l−îng nhiÒu còng dÔ bÞ ngé ®éc. Do ®ã mçi khi dïng thuèc trÞ bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n cÇn t¨ng c−êng c«ng t¸c qu¶n lý ch¨m sãc. - Dïng thuèc tiªm cho ®éng vËt thuû s¶n cã mét sè con sau khi tiªm bÞ lë loÐt, cã nhiÒu ao ®éng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh sau khi dïng thuèc ®Ó ch÷a, ®éng vËt thuû s¶n khái bÖnh ®¸ng ra


sinh tr−ëng nhanh nh−ng do ¶nh h−ëng cña thuèc ®éng vËt thuû s¶n trong ao sinh tr−ëng kh«ng ®Òu, mét sè con sinh tr−ëng rÊt chËm. HiÖn t−îng nµy ë gia sóc, ë ng−êi râ h¬n ë ®éng vËt thuû s¶n. 3.1.5. T¸c dông hîp ®ång vµ t¸c dông ®èi kh¸ng cña c¬ thÓ: Cïng mét lóc dïng hai hay nhiÒu lo¹i thuèc lµm cho t¸c dông m¹nh h¬n lóc dïng riªng rÏ. Tr¸i l¹i mét sè thuèc khi dïng riªng lÎ t¸c dông l¹i m¹nh h¬n pha trén nhiÒu lo¹i thuèc bëi gi÷a chóng cã thÓ triÖt tiªu t¸c dông lµm cho hiÖu nghiÖm gi¶m, tuy nhiªn vÊn ®Ò nµy ë ®éng vËt thuû s¶n nghiªn cøu cßn Ýt. T¸c dông cña thuèc m¹nh hay yÕu do nhiÒu nguyªn nh©n ¶nh h−ëng nh−ng yÕu tè chÝnh lµ mèi quan hÖ t−¬ng hç gi÷a thuèc vµ c¬ thÓ sinh vËt. 3.2. Çc nh©n tè ¶nh h−ëng ®Õn t¸c dông cña thuèc 3.2.1 TÝnh chÊt lý ho¸ vµ cÊu t¹o ho¸ häc cña thuèc: TÝnh chÊt d−îc lý cña thuèc cã quan hÖ mËt thiÕt víi tÝnh chÊt lý häc, ho¸ häc cña thuèc, hay nãi çch kh¸c t¸c dông cña thuèc trªn c¬ thÓ sinh vËt phô thuéc vµo TÝnh chÊt lý ho¸ vµ cÊu t¹o ho¸ häc cña thuèc ch¼ng h¹n thuèc cã ®é hoµ tan lín, thuèc d¹ng láng c¬ thÓ dÔ hÊp thô nªn t¸c dông sÏ nhanh h¬n. TÝnh chÊt ho¸ häc cña thuèc can thiÖp vµo qu¸ tr×nh sinh ho¸ cña sinh vËt ®Ó ph¸t huy t¸c dông d−äc lý nh− muèi CuSO4 t¸c dông lªn Protein lµm kÕt vãn tÕ bµo tæ chøc dÉn ®Õn tiªu diÖt nhiÒu nguyªn sinh ®éng vËt ký sinh trªn ç. TÝnh chÊt lý ho¸ cña thuèc nã quyÕt ®Þnh kh¶ n¨ng hÊp thu, ph©n bè, biÕn ®æi vµ bµi tiÕt cña thuèc trªn c¬ thÓ sinh vËt tõ ®ã mµ xem xÐt t¸c dông d−îc lý m¹nh hay yÕu. T¸c dông d−îc lý quyÕt ®Þnh bëi cÊu t¹o ho¸ häc cña thuèc. Mçi khi cÊu t¹o ho¸ häc cña thuèc thay ®æi th× tÝnh chÊt d−îc lý còng thay ®æi theo. Çc lo¹i thuèc Sulphamid së dÜ nã cã kh¶ n¨ng diÖt vi khuÈn v× cã cÊu t¹o gièng para amino benzoic acid (PABA) lµ "chÊt sinh tr−ëng" cña vi khuÈn nªn ®· tranh giµnh thay thÕ PABA dÉn ®Õn øc chÕ vi khuÈn sinh s¶n sinh tr−ëng. 3.2.2. LiÒu l−îng dïng thuèc: LiÒu l−îng thuèc nhiÒu hay Ýt ®Òu cã ¶nh h−ëng ®Õn t¸c dông cña thuèc. Dïng liÒu qu¸ Ýt kh«ng ph¸t sinh t¸c dông; dïng liÒu l−îng thuèc nhá nhÊt ph¸t sinh ®−îc t¸c dông th× gäi lµ liÒu l−îng thuèc thÊp nhÊt cã hiÖu nghiÖm. LiÒu l−îng thuèc lín nhÊt mµ c¬ thÓ sinh vËt chÞu ®ùng ®−îc kh«ng cã biÓu hiÖn ngé ®éc lµ liÒu l−îng thuèc chÞu ®ùng cao nhÊt, lµ liÒu l−îng cùc ®¹i. NÕu v−ît qu¸ ng−ìng nµy ®éng vËt thuû s¶n (§VTS)) sÏ bÞ ngé ®éc. LiÒu l−îng dÉn ®Õn ®éng vËt thuû s¶n ngé ®éc gäi lµ l−îng ngé ®éc, v−ît h¬n ®éng vËt thuû s¶n sÏ chÕt gäi lµ liÒu l−îng tö vong. Thuèc dïng ®Ó trÞ çc bÖnh bªn ngoµi cña ®éng vËt thuû s¶n th−êng dùa vµo thÓ tÝch n−íc ®Ó tÝnh liÒu l−îng thuèc. §èi víi çc bÖnh bªn trong c¬ thÓ th× c¨n cø vµo träng l−îng c¬ thÓ ®Ó tÝnh l−îng thuèc. Th−êng ng−êi ta chän ë gi÷a hai møc: liÒu thuèc nhá nhÊt cã hiÖu nghiÖm vµ liÒu cao nhÊt cã thÓ chÞu ®ùng ®−îc, trong ph¹m vi nµy sÏ an toµn víi ®éng vËt thuû s¶n.Thuèc tèt th−êng cã ph¹m vi an toµn lín. Muèn chän liÒu l−îng nµo ®Ó ch÷a bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n cã hiÖu qu¶ cao vµ an toµn víi ®éng vËt thuû s¶n cÇn ph¶i n¾m v÷ng t×nh tr¹ng c¬ thÓ, giai ®o¹n ph¸t triÓn vµ ®Æc ®iÓm

Bïi Quang TÒ 58

sinh vËt häc cña gièng loµi ®éng vËt thuû s¶n cÇn trÞ bÖnh còng nh− ®iÒu kiÖn m«i tr−êng ®éng vËt thuû s¶n sèng míi cã quyÕt ®Þnh chÝnh x¸c. Cã lóc trong ph¹m vi an toµn thuèc vÉn cã thÓ g©y ngé ®éc ®èi víi ®éng vËt thuû s¶n. 3.2.4. Qu¸ tr×nh thuèc ë trong c¬ thÓ: Thuèc sau khi vµo c¬ thÓ ph¸t sinh ra çc lo¹i t¸c dông nh−ng ®ång thêi c¬ thÓ còng lµm cho thuèc cã nh÷ng biÕn ®æi. Qu¸ tr×nh thuèc ë trong c¬ thÓ qua sù biÕn ®æi t−¬ng ®èi phøc t¹p nh− sau: 3.2.4.1 Thuèc ®−îc hÊp thô: Tèc ®é hÊp thu thuèc cña c¬ thÓ lµ nh©n tè quyÕt ®Þnh sù hiÖu nghiÖm cña thuèc nhanh hay chËm. Tèc dé hÊp thu cña thuèc phô thuéc vµo çc yÕu tè: - Ph−¬ng ph¸p dïng thuèc ¶nh h−ëng ®Õn kh¶ n¨ng hÊp thô cña thuèc. NÕu dïng thuèc ®Ó tiªm t¸c dông nhanh, hiÖu qu¶ trÞ liÖu cao h¬n uèng. Cïng mét ph−¬ng ph¸p dïng thuèc nÕu diÖn tÝch hÊp thu cµng lín th× kh¶ n¨ng hÊp thô nhanh, hiÖu nghiÖm cña thuèc sÏ nhanh h¬n. - TÝnh chÊt lý ho¸ cña thuèc : thuèc dÞch thÓ dÔ hÊp thu h¬n thuèc tinh thÓ nh−ng tinh thÓ l¹i hÊp thu nhanh h¬n chÊt keo. - §iÒu kiÖn m«i tr−êng: §iÒu kiÖn m«i tr−êng nh− ®é muèi, ®é pH, nång ®é thuèc ®Òu ¶nh h−ëng ®Õn kh¶ n¨ng hÊp thu thuèc cña c¬ thÓ. Ngoµi ra b¶n th©n c¬ thÓ cã çc yÕu tè bªn trong còng ¶nh h−ëng ®Õn hÊp thu cña thuèc nh− lóc ®ãi, ruét rçng hÊp thu thuèc dÔ h¬n lóc no ruét cã nhiÒu thøc ¨n hay chÊt cÆn b·, hÖ thèng tuÇn hoµn khoÎ m¹nh hÊp thu thuèc tèt h¬n. 3.2.4.2. Ph©n bè cña thuèc trong c¬ thÓ: Thuèc sau khi hÊp thu vµo trong m¸u mét thêi gian ng¾n, sau ®ã qua v¸ch m¹ch m¸u nhá ®Õn çc tæ chøc. Thuèc ph©n bè trong çc tæ chøc kh«ng ®Òu lµ do sù kÕt hîp cña çc chÊt trong tÕ bµo tæ chøc cña çc c¬ quan cã sù kh¸c nhau vÝ dô nh− çc lo¹i Sulphamid th−êng tËp trung ë thËn. 3.2.4.3. Sù biÕn ®æi cña thuèc trong c¬ thÓ: Thuèc sau khi vµo c¬ thÓ ph¸t sinh çc biÕn ®æi ho¸ häc lµm thay ®æi t¸c dông d−îc lý, trong ®ã cã rÊt Ýt sau biÕn ®æi kh¶ n¨ng ho¹t ®éng cña thuèc m¹nh lªn nh−ng tuyÖt ®¹i ®a sè sau biÕn ®æi ho¸ häc hiÖu nghiÖm vµ ®éc lùc cña thuèc gi¶m thËm chÝ hoµn toµn mÊt t¸c dông. Qu¸ tr×nh biÕn ®æi cña thuèc trong c¬ thÓ gäi lµ t¸c dông gi¶i ®éc. Trong gan cã hÖ thèng men rÊt phong phó tham gia xóc t¸c qu¸ tr×nh biÕn ®æi ho¸ häc cña thuèc nªn t¸c dông gi¶i ®éc thùc hiÖn chñ yÕu ë gan. V× vËy nÕu gan bÞ bÖnh c¬ n¨ng ho¹t ®éng yÕu c¬ thÓ dÔ bÞ ngé ®éc thuèc. 3.2.4.4. Bµi tiÕt cña thuèc trong c¬ thÓ: T¸c dông cña thuèc m¹nh hay yÕu, thêi gian dµi hay ng¾n quyÕt ®Þnh ë liÒu l−îng vµ tèc ®é thuèc hÊp thu vµo c¬ thÓ sinh vËt ®ång thêi cßn quyÕt ®Þnh bëi tèc ®é bµi tiÕt cña thuèc trong c¬ thÓ. Thuèc vµo c¬ thÓ sau khi ph©n gi¶i mét sè dù tr÷ l¹i cßn mét sè bÞ bµi tiÕt th¶i ra ngoµi. Thuèc võa hÊp thu vµo c¬ thÓ mµ bµi tiÕt ngay lµ kh«ng tèt v× ch−a kÞp ph¸t huy t¸c dông. ë ç c¬ quan bµi tiÕt chñ yÕu lµ thËn, ®Õn ruét vµ mang. NÕu thËn, ruét, mang ç bÞ tæn th−¬ng hay bÞ bÖnh th× ph¶i thËn träng lóc sö dông thuèc lóc phßng trÞ bÖnh ç bëi lóc nµy ç rÊt dÔ bÞ ngé ®éc. 3.2.4.5. TÝch tr÷ cña thuèc trong c¬ thÓ sinh vËt Cïng mét lo¹i thuèc nh−ng dïng nhiÒu lÇn lÆp ®i lÆp l¹i do kh¶ n¨ng gi¶i ®éc hoÆc kh¶ n¨ng bµi tiÕt cña c¬ thÓ bÞ trë ng¹i thuèc tÝch tr÷ trong c¬ thÓ qu¸ nhiÒu mµ ph¸t sinh ra


tróng ®éc th× gäi lµ ngé ®éc do tÝch thuèc, Thuèc tån ®äng l¹i trong c¬ thÓ gäi lµ sù tÝch tr÷ cña thuèc. Chøc n¨ng ho¹t ®éng gi¶i ®éc vµ bµi tiÕt thuèc cña c¬ thÓ vÉn b×nh th−êng nh−ng do cung cÊp thuèc nhiÒu lÇn c¬ thÓ ch−a kÞp ph©n gi¶i vµ bµi tiÕt nªn còng cã thÓ lµm cho thuèc tÝch tr÷. V× vËy nªn th−êng ph¶i khèng chÕ sao cho l−îng thuèc vµo kh«ng lín h¬n l−îng thuèc bµi tiÕt ra khái c¬ thÓ. Trong thùc tÕ ng−êi ta dïng mét l−îng thuèc t−¬ng ®èi lín h¬n ®Ó cã t¸c dông sau ®ãcho bæ sung theo ®Þnh kú sè l−îng thuèc Ýt h¬n cèt ®Ó duy tr× mét nång ®é nhÊt ®Þnh trong c¬ thÓ cã kh¶ n¨ng tiªu diÖt nguyªn nh©n g©y bÖnh nh− dïng çc lo¹i Sulphamid ®Ó ch÷a bÖnh cho ç th−êng dïng biÖn ph¸p nµy. Trong ph−¬ng ph¸p trÞ bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n ng−êi ta th−êng øng dông sù tÝch tr÷ cña thuèc, cho thuèc vµo c¬ thÓ dÇn dÇn ®Ó ®¹t hiÖu nghiÖm trÞ liÖu vµ duy tr× thuèc trong c¬ thÓ mét thêi gian t−¬ng ®èi dµi. Tuy vËy cÇn chó ý ®õng ®Ó sù tÝch tr÷ ch÷a bÖnh ph¸t triÓn thµnh tÝch tr÷ tróng ®éc nh− thuèc trõ s©u Clo h÷u c¬ tuy ®éc lùc thÊp nh−ng ®ã lµ mét chÊt æn ®Þnh khã bÞ ph©n gi¶i nªn khi vµo c¬ thÓ nã l−u l¹i thêi gian dµi vµ l−îng tÝch tr÷ sÏ lín dÔ ngé ®éc nªn hiÖn nay n«ng ng− nghiÖp, ch¨n nu«i, trong phßng trÞ bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n ng−êi ta Ýt dïng hoÆc kh«ng cho phÐp mét sè thuèc. 3.2.3. VÒ tr¹ng th¸i ho¹t ®éng cña vËt chñ Mçi loµi ®éng vËt thuû s¶n cã ®Æc tÝnh sinh vËt häc riªng ®ång thêi m«i tr−êng sèng cã kh¸c nhau nªn ph¶n øng víi thuèc cã kh¸c nhau. loµi ç nµo cã tÝnh mÉn c¶m cao, søc chÞu ®ùng yÕu th× kh«ng thÓ dïng thuèc víi liÒu l−îng cao nªn t¸c dông cña thuèc gi¶m vµ ng−îc l¹i. VÝ dô ç r« phi vµ ç mÌ hoa giai ®o¹n ç h−¬ng 2 -3 cm, t¾m dung dÞch n−íc muèi NaCl 4% sau 9 phót ç mÌ hoa chÕt, sau 150 phót ç r« phi chÕt. nh− vËy nÕu dïng NaCl t¾m ®Ó trÞ mét sè bÖnh cho ç th× víi r« phi thêi gian t¾m dµi nªn t¸c dông thuèc m¹nh h¬n, kh¶ n¨ng tiªu diÖt mét sè sinh vËt g©y bÖnh sÏ lín. Ngoµi loµi ra, ç ®ùc, ç çi vµ tuæi ç còng chi phèi ®Õn t¸c dông cña thuèc ch÷a bÖnh. Con ®ùc th−êng søc chÞu ®ùng víi thuèc cao h¬n con çi. Ç cßn nhá tÝnh mÉn c¶m víi thuèc còng m¹nh h¬n. Ch¼ng h¹n, dïng muèi CuSO4 t¾m cho ç con, nÕu dïng nång ®é 10 ppm t¾m cho ç tr¾m cá giai ®o¹n ç bét sau 2h30, sÏ chÕt. Ç tr¾m cá h−¬ng sau 4h10, ç sÏ chÕt. Cïng loµi, cïng tuæi, cïng m«i tr−êng sèng nh−ng søc chÞu ®ùng cña tõng ç thÓ còng kh¸c nhau. Th−êng con khoÎ m¹nh cã thÓ dïng thuèc nång ®é cao, thêi gian dïng cã thÓ kÐo dµi h¬n con bÞ yÕu. Trong sè ®µn bÞ bÖnh, con bÞ bÖnh nÆng dÔ bÞ ngé ®éc h¬n con bÞ bÖnh cßn nhÑ. Do vËy khi ch÷a bÖnh cho ®µn bÞ bÖnh ph¹m vi an toµn sÏ gi¶m nªn cÇn chó ý liÒu dïng vµ biÖn ph¸p cung cÊp n−íc khi cÇn thiÕt. §èi víi ®éng vËt thuû s¶n bËc thÊp: gi¸p x¸c, Êu trïng nhuyÔn thÓ,... søc chÞu ®ùng kÐm h¬n ®éng vËt bËc cao: ç, l−ìng thª, bß s¸t. 3.2.4. §iÒu kiÖn m«i tr−êng ®éng vËt thuû s¶n sèng §éng vËt thuû s¶n lµ ®éng vËt m¸u l¹nh nªn chÞu sù chi phèi rÊt lín çc biÕn ®éng cña m«i tr−êng. §iÒu kiÖn m«i tr−êng t¸c dông ®Õn c¬ thÓ ký chñ tõ ®ã ¶nh h−ëng ®Õn t¸c dông cña thuèc nhÊt lµ çc lo¹i thuèc dïng ®Ó trÞ çc bÖnh bªn ngoµi c¬ thÓ Trong ph¹m vi nhÊt ®Þnh khi nhiÖt ®é cao t¸c dông cña thuèc sÏ m¹nh h¬n do ®ã cïng mét lo¹i thuèc nh−ng mïa hÌ dïng nång ®é thÊp h¬n mïa ®«ng. Nh− dïng KMnO4 t¾m cho ç trÞ bÖnh do ký sinh trïng má neo (Lernaea) ký sinh ë nhiÖt ®é 15 - 200C dïng liÒu l−îng 1/5 v¹n. Nh−ng nÕu nhiÖt ®é 21 - 300C chØ dïng liÒu 1/10 v¹n. Dïng HgNO3 t¾m cho ç víi liÒu l−îng 0,1 - 0,3 mg/l trong 3 ngµy cã thÓ tiªu diÖt ký sinh trïng Ichthyophthirinus nh−ng

Bïi Quang TÒ 60

nång ®é cã sù thay ®æi theo nhiÖt ®é: nhiÖt ®é n−íc 100C dïng 0,3 mg/l , nÕu nhiÖt ®é n−íc 10 - 200C dïng 0,2 -0,25 mg/l Cßn nhiÖt ®é trªn 200C chØ dïng 0,1 -0,15 mg/l. pH cña thuû vùc cã ¶nh h−ëng ®Õn t¸c dông cña thuèc, pH cao t¸c dông cña thuèc sÏ yÕu nªn ®é an toµn cña thuèc sÏ cao. ChÊt h÷u c¬ trong m«i tr−êng n−íc nhiÒu sÏ lµm cho t¸c dông cña thuèc gi¶m nªn ph¹m vi an toµn cña thuèc t¨ng. Hµm l−îng oxy trong n−íc cao, søc chÞu ®ùng cña ®éng vËt thuû s¶n víi thuèc cµng cao nªn ph¹m vi an toµn cµng lín.Trong m«i tr−êng n−íc cã nhiÒu chÊt ®éc søc chÞu ®ùnh cña c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n víi thuèc gi¶m nªn chØ dïng thuèc ë nång ®é thÊp, thêi gian dïng còng ph¶i ng¾n - v× thÕ t¸c dông cña thuèc sÏ gi¶m. Ngoµi ra ®é trong, ®é cøng, ®é muèi, diÖn tÝch, ®é s©u cña thuû vùc... ®Òu cã liªn quan ¶nh h−ëng ®Õn t¸c dông cña thuèc.

4. Mét sè ho¸ chÊt vµ thuèc th−êng dïng cho nu«i trång thuû s¶n 4.1. Hãa d−îc 4.1.1. §¸ v«i- CaCO3 §¸ v«i hay vá sß (hµu) ®−îc nghiÒn nhá thµnh bét mÞn kÝch th−íc h¹t 250-500 mesh, hµm l−îng CaCO3 lín h¬n 75%. §¸ v«i nghiÒn cµng mÞn dïng cho ao nu«i t«m cã t¸c dông tèt h¬n. §¸ v«i dïng lµm hÖ ®Öm cña n−íc cã thÓ dïng sè l−îng n−íc Ýt ¶nh h−ëng ®Õn pH, cung cÊp Ca+2 cho ao nu«i t«m. Dung dÞch ®¸ v«i 10% ®¹t ®é pH kho¶ng 9. LiÒu l−îng dïng cho ao nu«i t«m b¸n th©m canh vµ th©m canh 100-300kg/ha/lÇn bãn, bãn ®Þnh kú 2-4 lÇn/ th¸ng tuú thuéc vµo pH cña n−íc ao. 4.1.2. V«i ®en- Dolomite- CaMg(CO3)2 §¸ v«i ®en cã hµm l−îng CaCO3 60-70% vµ MgCO3 30-40%. §¸ v«i ®−îc nghiÒn mÞn dïng lµm c¶i thiÖn hÖ ®Öm cña m«i tr−êng n−íc ao vµ cung cÊp Ca+2, Mg+2. Dung dÞch 10% cã pH tõ 9-10. LiÒu l−îng dïng cho ao nu«i t«m b¸n th©m canh vµ th©m canh 100-300kg/ha/lÇn bãn, bãn ®Þnh kú 2-4 lÇn/ th¸ng tuú thuéc vµo pH cña n−íc ao. HiÖn nay cã nhiÒu h·ng s¶n xuÊt dolomite, nguyªn t¾c chung lµ dïng ®¸ v«i ®en – CaMg(CO3)2 nghiÒn thµnh bét mÞn, kÝch th−íc h¹t 250-500 mesh. 4.1.3. V«i nung: CaO V«i nung th−êng d¹ng côc mµu tr¾ng tro, ®Ó trong kh«ng khÝ hót Èm dÇn dÇn chuyÓn thµnh Ca(OH)2 lµm yÕu t¸c dông nªn b¶o qu¶n cÇn ®Ëy kÝn. Bãn CaO xuèng ao ë trong n−íc oxy ho¸ thµnh Ca(OH)2 to¶ nhiÖt sau cïng chuyÓn thµnh CaCO3. Cã kh¶ n¨ng s¸t th−¬ng lµm chÕt ®éng vËt thùc vËt thuû sinh trong m«i tr−êng n−íc, bao gåm c¶ ®Þch h¹i vµ sinh vËt g©y bÖnh cho t«m. Lµm trong n−íc vµ l¾ng ®äng chÊt l¬ löng. C¸c muèi dinh d−ìng trong bïn tho¸t ra n−íc lµm thøc ¨n trùc tiÕp cho thùc vËt thuû sinh. CaCO3 lµm xèp chÊt ®¸y, kh«ng khÝ ®−îc th«ng xuèng ®¸y ao lµm t¨ng kh¶ n¨ng ph©n huû chÊt h÷u c¬ cña vi khuÈn. CaCO3 cïng víi CO2, H2CO3 hoµ tan trong n−íc gi÷ cho pH cña ao æn ®Þnh vµ gi÷ m«i tr−êng h¬i kiÒm thÝch hîp ®êi sèng cña t«m. Th−êng dïng v«i nung ®Ó tÈy ao, c¶i t¹o chÊt ®¸y, chÊt n−íc vµ tiªu diÖt ®Þch h¹i, phßng bÖnh do vi sinh vËt g©y ra ë t«m. Ph−¬ng ph¸t sö dông v«i khö trïng ®¸y ao: 1000Kg/ha, khö trïng n−íc15-20g/m3 (mét th¸ng khö trïng 1-2 lÇn).


4.1.4. Zeolite V«i (CaO) vµ ®Êt sÐt (cao lanh- SiO2, Al2O3, Fe2O3…) ®−îc nghiÒn thµnh bét hoÆc d¹ng h¹t ®Ó hÊp phô ®−îc çc chÊt th¶i ë trong m«i tr−êng n−íc vµ ®¸y ao (NH3, H2S, NO2), liÒu l−îng sö dông tïy theo çc nhµ s¶n xuÊt. Khi ao nu«i t«m bÞ « nhiÔm, l−îng çc chÊt th¶i trªn qu¸ chØ tiªu cho phÐp th× cã thÓ dïng Zeolite. LiÒu dïng tïy theo çc h·ng s¶n xuÊt, th−êng 150-250kg/ha/lÇn. HiÖn nay cã nhiÒu tªn th−¬ng m¹i: Zeolite AAA®; Granular AAA® cña Cty TNHH & TM V¨n Minh AB. 4.1.5. Bronopol Tªn hîp chÊt: 2-bromo-2-nitropropane, 1,3-diol Tªn kh¸c: Pyceze (dung dÞch 50% Bronopol), Bioban+so BNPD-40, Bronopol, Bronopol-Boots, Broponol, Canguard+so 409, Myacide+so AS Plus, Myacide+so S-1, S-2, C«ng thøc ph©n tö hãa häc: C3H6BrNO4 C«ng thøc cÊu t¹o hãa häc:

Bronopol d¹ng bét kÕt tinh mµu tr¾ng. Bronopol dïng ®Ó diÖt vi khuÈn vµ phßng trÞ nÊm thñy my Saprolegnia. Dïng t¾m cho ç 30ppm Bronopol (30mg/l) thêi gian 15 phót. Dïng 50ppm Bronopol ®Ó xö lý trøng ç trong thêi gian 30 phót. 4.1.6. Formalin (36-38%) Thµnh phÇn: Gåm cã 36-38% träng l−îng cña Formadehyde (HCHO) trong n−íc. Tªn kh¸c: Formadehyde, Formol. - Formalin ®−îc sö dông ®Ó tÈy trïng ao, bÓ −¬ng Êu trïng t«m gièng, phßng vµ trÞ bÖnh ký sinh ®¬n bµo, vi sinh vËt g©y bÖnh kh¸c. - LiÒu dïng: Phun vµo n−íc ao bÓ nång ®é 15-25ppm, t¾m 200-250ppm thêi gian 30-60 phót. 4.1.7. Sulphat ®ång - Coper sulphate - CuSO4 . 5 H2O CuSO4 tinh thÓ to hay d¹ng bét mµu xanh lam ®Ëm ngËm 5 ph©n tö n−íc , mïi kim lo¹i, ë trong kh«ng khÝ tõ tõ bÞ phong ho¸, dÔ tan trong n−íc vµ cã tÝnh acid yÕu (toan tÝnh). CuSO4 cã t¸c dông k×m h·m vµ cã kh¶ n¨ng tiªu diÖt çc sinh vËt g©y bÖnh t−¬ng ®èi m¹nh. Kh¶ n¨ng diÖt trïng cña CuSO4 bÞ çc yÕu tè m«i tr−êng chi phèi rÊt lín. Th−êng trong thuû vùc cã nhiÒu mïn b· h÷u c¬, ®é pH cao, m«i tr−êng n−íc cøng ®Æc biÖt m«i tr−êng n−íc lî, n−íc mÆn, ®éc lùc cña CuSO4 gi¶m nªn ph¹m vi an toµn lín. CuSO4 cã thÓ kÕt hîp mét chÊt h÷u c¬ t¹o thµnh phøc chÊt lµm mÊt kh¶ n¨ng diÖt sinh vËt g©y bÖnh. Ng−îc l¹i, trong m«i tr−êng nhiÖt ®é cao th× t¸c dông cña CuSO4 cµng lín nªn ph¹m vi an toµn ®èi víi ®éng vËt thuû s¶n nhá. Do ®ã dïng CuSO4 ®Ó trÞ bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n th−êng c¨n cø vµo ®iÒu kiÖn m«i tr−êng ®éng vËt thuû s¶n sèng ®Ó chän nång ®é thÝch hîp ®¶m b¶o kh¶ n¨ng diÖt trïng vµ an toµn cho ®éng vËt thuû s¶n. ë ViÖt Nam çc t¸c gi¶ Hµ Ký, Bïi Quang TÒ, NguyÔn ThÞ Muéi ®· thÝ nghiÖm vµ øng dông trong s¶n xuÊt,dïng CuSO4 phßng trÞ bÖnh rÊt hiÖu qña ®èi víi çc bÖnh ký sinh trïng ®¬n bµo trïng b¸nh xe (Trichodina, Trichodinella, Tripartiella), trïng loa kÌn (Apiosoma, Zoothamnium, Epistylis, Tokophrya, Acineta), trïng miÖng lÖch (Chilodonella), Cryptobia... ; H¹n chÕ sù ph¸t triÓn mét sè t¶o ®éc ph¸t triÓn trong ao nu«i; Khö trïng ®¸y ao diÖt çc mÇm bÖnh,diÖt çc ký chñ trung gian nh− èc vµ nhuyÔn thÓ kh¸c.

http://www.chemindustry.com/chemicals/search/B/index.asp?id=69&name=1%2C3%2DPropanediol%2C+2%2Dbromo%2D2%2Dnitro%2D

http://www.chemindustry.com/chemicals/search/B/index.asp?id=48597&name=Bioban%2Bso+BNPD%2D40

http://www.chemindustry.com/chemicals/search/B/index.asp?id=48700&name=Bronopol

http://www.chemindustry.com/chemicals/search/B/index.asp?id=48701&name=Bronopol%2DBoots

http://www.chemindustry.com/chemicals/search/B/index.asp?id=48701&name=Bronopol%2DBoots

http://www.chemindustry.com/chemicals/search/B/index.asp?id=48705&name=Broponol

http://www.chemindustry.com/chemicals/search/B/index.asp?id=49013&name=Canguard%2Bso+409

http://www.chemindustry.com/chemicals/search/B/index.asp?id=53706&name=Myacide%2Bso+AS+Plus

http://www.chemindustry.com/chemicals/search/B/index.asp?id=53707&name=Myacide%2Bso+S%2D1%2C+S%2D2

Bïi Quang TÒ 62

Ph−ong ph¸p sö dông thuèc: - T¾m nång ®é:3-5 ppm(3-5g/m3) thêi gian tõ 5-15 phót; - Phun xuèng ao nång ®é: 0,5-0,7 ppm (0,5-0,7g/m3); - Treo tói thuèc trong lång nu«i ç: 50g thuèc/10 m3 lång. Cã thÓ kÕt hîp víi xanh Malachite phun xuèng ao sÏ t¨ng hiÖu qu¶ diÖt t¸c nh©n g©y bÖnh.Theo Bïi Quang TÒ (1990) ®· dïng nång ®é :0,5-0,7 ppm CuSO4+ 0,01-0,02 ppm xanh Malachite phßng trÞ bÖnh trïng b¸nh xe vµ trïng loa kÌn,kÕt qu¶ diÖt ®−îc mÇm bÖnh,ç kh«ng chÕt.Trong çc ao −¬ng giÇu dinh d−ìng(nhiÒu mïn b· h÷u c¬) vµ n−íc lî,n−íc mÆn dïng CuSO4 phßng trÞ bÖnh sÏ gi¶m hiÖu lùc. CuSO4 cã thÓ g©y mét sè ph¶n øng phô cho ç lµm në èng nhá cña thËn, lµm ho¹i tö çc èng nhá quanh thËn, ph¸ ho¹i çc tæ chøc t¹o m¸u, lµm gan tÝch mì. Çc Ion Cu++ b¸m lªn tæ chøc mang ç vµ tÝch tô trong c¬, gan lµm c¶n trë men tiªu ho¸ ho¹t ®éng lµm ¶nh h−ëng ®Õn kh¶ n¨ng b¾t måi cña ç dÉn ®Õn ç sinh tr−ëng chËm. V× vËy nªn cÇn thËn trong lóc dïng, dïng liÒu l−îng thÝch hîp vµ kh«ng dïng nhiÒu lÇn gÇn nhau cho mét ao nu«i ç. 4.1.8. Cupric chloride - CuCl2 CuCl2 lµ chÊt bét mµu xanh lam, kh«ng mïi, tan trong n−íc, ®Ó Èm −ít cã thÓ ch¶y n−íc. ¶nh h−ëng cña çc chÊt h÷u c¬ ®èi víi CuCl2 nhá h¬n CuSO4. Dïng CuCl2 ®Ó diÖt èc Lennaea lµ ký chñ trung gian cña nhiÒu lo¹i s¸n l¸ ký sinh trªn ç . liÒu dïng cÇn tÝnh chÝnh x¸c ®Ó tr¸nh g©y ngé ®éc cho ç. Th−êng dïng nång ®é 0,7 ppm phun xuèng ao hoÆc t¾m 5ppm thêi gian 5 phót ®Ó trÞ ®Øa ký sinh. 4.1.9. Thuèc tÝm: Potassium permanganate KMnO4 Thuèc tÝm d¹ng tinh thÓ nhá dµi 3 c¹nh mµu tÝm kh«ng cã mïi vÞ, dÔ tan trong n−íc 2KMnO4 + H2O = 2KOH + 2MnO2 +3O Dung dÞch oxy ho¸ m¹nh, gÆp chÊt h÷u c¬ oxy nguyªn tö võa gi¶i phãng lËp tøc kÕt hîp chÊt h÷u c¬ nªn kh«ng xuÊt hiÖn bät khÝ vµ lµm gi¶m t¸c dông diÖt khuÈn. MnO2 kÕt hîp víi abbumin c¬ thÓ t¹o thµnh hîp chÊt muèi albuminat. Lóc nång ®é thÊp t¸c dông k×m h·m, ë nång ®é cao t¸c dông kÝch thÝch vµ ¨n mßn tæ chøc. KMnO4 cã thÓ oxy ho¸ çc chÊt ®éc h÷u c¬ nªn cã t¸c dông khö ®éc. Thuèc tÝm dÔ bÞ ¸nh s¸ng t¸c dông lµm mÊt ho¹t tÝnh nªn cÇn b¶o qu¶n trong lä cã mµu ®Ëy kÝn. Th−êng tr−íc khi th¶ t«m gièng dïng thuèc tÝm nång ®é 10 - 15 ppm t¾m cho t«m 1 -2 h ë nhiÖt ®é 20 -300C, nÕu nhiÖt ®é thÊp th× t¨ng nång ®é lªn, khi t¾m chó ý søc chÞu ®ùng cña tõng loµi t«m. 4.1.10. Sodium Thiosulfate - Natri thiosulfate C«ng thøc ho¸ häc: Na2S2O3.5H2O Tªn kh¸c: Hypo; Tioclean Dïng ®Ó trung hoµ ho¸ chÊt (thuèc tÝm, chlorine...) cßn d− trong qu¸ tr×nh xö lý n−íc hay Êp trøng bµo x¸c Artemia. HÊp thu çc ®éc tè t¶o, kim lo¹i nÆng, khÝ ®éc NH3, H2S trong ao nu«i t«m. LiÒu dïng: 10-15g /m3 n−íc. Hãa d−îc nµy cã trong Toxin- Clear® , Thio-Fresh® cña C«ng ty TNHH&TM V¨n Minh AB. 4.1.11. Hydrogen Peroxite (n−íc oxy giµ) C«ng thøc ho¸ häc: H2O2

Dïng ®Ó oxy hãa çc mïn b· h÷u c¬ trong qu¸ tr×nh xö lý ®¸y ao nu«i t«m. Dïng diÖt bít t¶o trong ao nu«i t«m khi ®é trong <25cm, liÒu dïng 3-5ml/m3, 4-5 ngµy mét lÇn. Dïng


n−íc oxy giµ lµm t¨ng hµm l−îng oxy hßa tan trong n−íc, muèn t¨ng 1mg oxy/l th× cÇn 4ml/m3 H2O2 nång ®é 50%. 4.1.12. Ethylene Diamine Tetra Acetic Acid (EDTA) Tªn hãa häc: Ethylenediaminetetraacetic acid Tªn kh¸c: EDTA- Ethylene dinitrilo tetra acetic acid C«ng thøc hãa häc: C10H12N2O8 C«ng thøc cÊu t¹o: HOOCCH2 CH2COOH NCH2CH2N HOOCCH2 CH2COOH Sö dông EDTA cho vËn chuyÓn t«m gièng pha víi nång ®é 10ppm (10g/m3). HÊp thu çc ®éc tè t¶o, kim lo¹i nÆng, khÝ ®éc NH3, H2S trong ao nu«i t«m. LiÒu l−îng tïy theo çc nhµ s¶n xuÊt. Hãa d−îc nµy cã trong Toxin- Clear® , Thio-Fresh® cña C«ng ty TNHH&TM V¨n Minh AB. 4.1.13. Sodium Dodecyl sulfate Tªn hãa häc: Sodium lauryl sulfate C«ng thøc hãa häc: C12H25O4SNa HÊp thu hoÆc ph©n gi¶i çc ®éc tè sinh vËt phï du chÕt ®ét ngét trong ao nu«i t«m. LiÒu l−îng tïy theo çc nhµ s¶n xuÊt. Hãa d−îc nµy cã trong Toxin- Clear® cña C«ng ty TNHH&TM V¨n Minh AB. 4.1.14. Calcium Hypochlorite - Chlorua v«i - Ca(OCl)2 §iÒu chÕ Ca(OCl)2 b»ng çch cho khÝ Chlorua t¸c dông víi v«i ®· hót Èm t¹o thµnh chÊt bét mµu tr¾ng, cã mïi Chlorua cã vÞ mÆn tan trong n−íc vµ trong r−îu. Calcium hypochlorite lµ mét hçn hîp cña çc chÊt -Ca(OCl)2 , -CaCl2, - Ca(OH)2 . Trong ®ã hµm l−îng Chlorua cã hiÖu nghiÖm chiÕm 25 -30 %. Ca(OCl)2 vµo n−íc t¸c dông víi n−íc t¹o thµnh chÊt cã kh¶ n¨ng diÖt khuÈn vµ mét sè sinh vËt g©y bÖnh t−¬ng ®èi m¹nh. 2 Ca(OCl)2+ 2 H20 = Ca(OH)2 + 2HOCl + CaCl2

HOCl = H+ + OCl- HOCl cã kh¶ n¨ng diÖt khuÈn m¹nh h¬n OCl- , nã cã thÓ oxy ho¸ vµ øc chÕ men trong tÕ bµo vi khuÈn lµm cho trao ®æi chÊt bÞ rèi lo¹n øc chÕ sinh tr−ëng vµ sinh s¶n cña vi khuÈn, Ca(OCl)2 lµm øc chÕ nhiÒu loµi vi khuÈn ë thÓ dinh d−ìng vµ nha bµo. Trong ®iÒu kiÖn m«i tr−êng n−íc nhiÒu mïn b· h÷u c¬ t¸c dông cña Ca(OCl)2 cã t¸c dông khö NH3 vµ H2S. Ca(OCl)2 rÊt dÔ bÞ ph©n gi¶i nªn ®Ó n¬i kh« r¸o, ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é thÊp, tr¸nh ¸nh s¸ng, bÞt kÝn ®Ó ë nhiÖt ®é thÊp. Tèt nhÊt tr−íc khi dïng tÝnh ®é hiÖu nghiÖm cña chÊt Chlo sau ®ã míi tÝnh liÒu l−îng thuèc Ca(OCl)2 cÇn dïng. Ca(OCl)2 lµ mét lo¹i thuèc dïng ®Ó phßng trÞ bÖnh t«m chñ yÕu trÞ çc bÖnh do vi khuÈn ký sinh ë bªn ngoµi c¬ thÓ t«m vµ trong m«i tr−êng n−íc. Phun Ca(OCl)2 xuèng ao nu«i nång ®é 1 ppm, t¾m cho t«m nång ®é 8-10 ppm thêi gian 30 phót, mïa ph¸t bÖnh mét th¸ng phun hai lÇn. Chlorine - Thµnh phÇn lµ mét hîp chÊt mµu tr¾ng, giµu Clo (50-70% tuú thuéc vµo çc h·ng s¶n xuÊt), dÔ tan trong n−íc. Khi tan trong n−íc gi¶i phãng Clo lµm n−íc cã mïi h¾c ®Æc tr−ng - Chlorine dïng ®Ó tÈy dän ao (1-2kg /100m2 n−íc), xö lý n−íc trong bÓ −¬ng nång ®é 15-30ppm; khö trïng dông cô ®¸nh b¾t vµ nu«i t«m nång ®é 200-220ppm ®Ó qua ®ªm sau röa s¹ch.

Bïi Quang TÒ 64

4.1.15. Benzalkonium Chloride- BKC - Tªn hîp chÊt: Benzalkonium Chloride; alkyl dimethyl benzyl ammonium chloride - Tªn kh¸c: BKC Gold-80®, Cleaner 80, Cuast- 80, Pentum- 80, Aqueous Neobenz-All, Benasept, Germicidal Zalkonium chloride, Phemerol chloride, Phemerol crystals, Roccal, Zephiran chloride, Zephirol, Zonium chloride. - BKC lµ mét hîp chÊt giµu Chlo (80%) dïng vÖ sinh m«i tr−êng, phun xuèng ao, bÓ nu«i nång ®é 10-20ppm thêi gian 24 giê. Phßng trÞ bÖnh ký sinh ®¬n bµo, phun xuèng ao nång ®é 0,5-1,0 ppm. 4.1.16. Trichloisocyanuric axit- TCCA Tªn hîp chÊt: Trichloisocyanuric axit- TCCA Tªn kh¸c: Super chlorine VH-A1 Ho¹t chÊt: cã chøa 91,5% chlo h÷u hiÖu C«ng thøc hãa häc: C3O3N3Cl3 C«ng thøc cÊu t¹o: Thuèc d¹ng bét, ViÖn hãa c«ng nghiÖp s¶n xuÊt (VH-A1). Thuèc cã t¸c dông khö trïng m¹nh diÖt çc vi sinh vËt g©y bÖnh vµ çc sinh vËt kh¸c trong m«i tr−êng n−íc. - Xö lý nguån n−íc tr−íc khi nu«i ç t«m: 3-5g/m3 n−íc (3,0- 5,0 ppm) tiªu diÖt çc mÇm bÖnh. - Xö lý nguån n−íc trong khi nu«i ç t«m: 0,2-0,5g/m3 n−íc (0,2-0,5 ppm) tiªu diÖt vµ h¹n chÕ çc mÇm bÖnh ph¸t triÓn. - Phßng trÞ bÖnh ngo¹i ký sinh cho ç: phun xuèng ao liÒu l−îng 0,5- 0,8g/m3 n−íc (0,5-0,8ppm) 2 lÇn, mçi lÇn çch nhau 3 ngµy, phßng bÖnh ký sinh trïng nh− rËn ç. - Çc bÓ, dông cô −¬ng nu«i Êu trïng khö trïng b»ng TCCA nång ®é 10-20ppm (10-20gam/m3 n−íc) thêi gian ng©m qua 1 ®ªm 4.1.17. Sodium dichloroicyanurate (NaDCC) Tªn hîp chÊt: Sodium dichloroicyanurate - NaDCC Ho¹t chÊt: cã chøa >75% Chlo h÷u hiÖu Tªn kh¸c: VH-A2; Aquasept® A Thuèc d¹ng bét, ViÖn hãa c«ng nghiÖp s¶n xuÊt (VH-A2). Thuèc ®−îc ®ãng d¹ng viªn sñi bät, tan nhanh trong n−íc cña C«ng ty Bayer Agritech Saigon s¶n xuÊt (Aquasept® A). Thuèc cã t¸c dông khö trïng diÖt çc vi sinh vËt g©y bÖnh trong m«i tr−êng n−íc tr−íc khi nu«i t«m. LiÒu l−îng dïng 1-2ppm (1-2 gam/m3). 4.1.18. Povidone Iodine - Tªn hîp chÊt: Polyvinylpyrrolidone iodine complex - Tªn kh¸c: Iodophor, Iodosept, Neutidine, Betadine, Isodine, PVP-1, Lugol Powder, Idorin Powder - Povidone Iodine lµ hçn chÊt cña Polyvinylpyrrolidone vµ iodine, thuèc cã thÓ ë d¹ng dung dÞch hoÆc d¹ng bét cã nång ®é ho¹t chÊt tõ 11-15%. Thuèc cã t¸c dông s¸t trïng m¹nh, diÖt khuÈn vµ ký sinh trïng. - LiÒu l−îng dïng xö lý n−íc ao; nÕu lµ dung dÞch dïng 1-2ml/m3, d¹ng bét dïng 1-1,3gam/m3 (hoµ tan trong n−íc hoÆc trong cån tr−íc khi dïng). 4.1.19. Xanh Methylen - Methylen Blue Tªn kh¸c: Methylene Blue B; Methylthiomin Chloride; Urolen Blue. Xanh Methylen cã mµu xanh ®Ëm, kÕt tinh h×nh trô s¸ng bãng hay d¹ng kÕt tinh bét ng©m 3 ph©n tö n−íc, kh«ng cã mïi vÞ, ®Ó ra kh«ng khÝ kh«ng bÞ biÕn ®æi, dÔ tan trong n−íc vµ trong r−îu.


Xanh Methylen lµ mét lo¹i thuèc nhuåm thuéc thiophen, nã cã thÓ oxy ho¸ lµm cho men trong tÕ bµo vi khuÈn mÊt ho¹t tÝnh. Tªn hîp chÊt: 3,7 bis (dimethylamino phenazathionium Chloride) C«ng thøc cÊu t¹o ho¸ häc: C16H18N3SCl. 3H2O. Dïng Xanh Methylen ®Ó trÞ c¸c bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n nh−: nÊm thuû mi, ký sinh Trïng qu¶ d−a (Ichthyophthyrius), tµ qu¶n trïng (Chinodonella), s¸n l¸ ®¬n chñ 16 vµ 18 mãc (Dactylogyrus vµ Gyrodactylus) th−êng dïng liÒu 2 - 5 ppm, trong mét tuÇn lÆp l¹i vµi lÇn sÏ cã kÕt qu¶ tèt. 4.2. Kh¸ng sinh 4.2.1. Erythrocin (Erythromycin). Tªn hãa häc -4-((2,6-Dideoxy-3-C-methyl-3-O-methyl-a-L- ribo- hexopyranosyl) -oxy) -14- ethyl-7,12,13- trihydroxy - 3,5,7,9,11,13-hexa methyl-6- ((3,4,6-trideoxy-3-(dimethylamino)-b-D-xylo- hexopyran osyl)oxy) oxacyclotetradecane-2,10-dione. C«ng thøc cÊu t¹o: H OH OH H O CH3 H CH3 H CH H CH3 O CH3 – CH2C – C – C – C – C – C – C – C – C – C – C – C – C O CH3 H CH3 H H OH O H O H

OH CH3 N – O CH3 CH3

CH3

O OCH3

CH3 OH

Thuèc Erythrocin cã kÕt tinh mµu tr¾ng tro, kiÒm tÝnh, khã tan trong n−íc. Trong dung dÞch toan tÝnh dÔ biÕn chÊt nÕu pH <4 hoµn toµn mÊt hiÖu nghiÖm nh−ng ng−îc l¹i trong dung dÞch kiÒm tÝnh, kh¶ n¨ng diÖt khuÈn t¨ng lªn. B¶o qu¶n trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é thÊp. Chóng cã 6 dÉn xuÊt: 1. Erythromycin Base 2. Erythromycin Estolate 3. Erythromycin Ethylsuccinate 4. Erythromycin Gluceptate 5. Erythromycin Lactobionate 6. Erythromycin Stearate T¸c dông Erythromycin lµ kh¸ng sinh phæ réng, ng¨n c¶n sù tæng hîp protein ë Riboxom trong tÕ bµo vi khuÈn. Erythromycin cã phæ nh− Penicillin, t¸c dông m¹nh víi vi khuÈn gram d−¬ng, mét sè vi khuÈn gram ©m còng cã t¸c dông, ngoµi cßn t¸c dông víi nhãm Clamidia.

N

S (CH3)N N(CH3)2

Bïi Quang TÒ 66

KÕt qu¶ thö kh¸ng sinh ®å: kh¸ng sinh Erythromycin mÉn c¶m cao víi Vibrio alginolyticus, Vibrio anguillarum, Vibrio salmonicida, Vibrio sp, Pseudomonas sp. (theo Bïi Quang TÒ vµ CTV, 2002)

Dïng Erythrocin ®Ó trÞ bÖnh ph¸t s¸ng, bÖnh ®á däc th©n cña Êu trïng, bÖnh ®á th©n, bÖnh ¨n mßn vá kitin, bÖnh ®èm n©u ë t«m cµng xanh do vi khuÈn g©y ra. Trén vµo thøc ¨n tõ 3 - 7 ngµy, mçi ngµy dïng 2-5 gram/100kg c¸. Cã thÓ phun xuèng ao nång ®é 1-2 ppm sau ®ã qua ngµy thø 2 trén vµo thøc ¨n 4 gram/100kg t«m, tõ ngµy thø 2 gi¶m bít 1/2 cho ¨n liªn tôc trong 5 ngµy. Thay thÕ kh¸ng sinh cÊm: Chloramphenicol, Nitrofuran, Furazon. 4.2.2. Oxytetracycline (Tetramycin): Tªn ho¸ häc. 4-(dimethylamino)-1,4,4α,5,5α,6,11,12a-octahydro-3,5,6,10,12,12a-exahydroxy-6-methyl-1,11-dioxo-2-naphthacencecarboxamide. C«ng thøc cÊu t¹o: DÉn XuÊt. DÉn xuÊt víi natri metaphosphat DÉn xuÊt: n- dodecylsulfamat DÉn xuÊt guaiacolglycolat DÉn xuÊt guaiacolsulfonat DÉn xuÊt hydrochlorid DÉn xuÊt laurilsulfat DÉn xuÊt thymolsulfonat DÉn xuÊt trimethoxybenzoat

T¸c dông: Cã phæ kh¸ng khuÈn réng gièng Aureomycin. ë nång ®é thÊp øc chÕ vi khuÈn, nh−ng dïng nång ®é cao cã thÓ diÖt khuÈn. Vi khuÈn cã thÓ nhên thuèc Oxytetracycline nÕu dïng thêi gian dµi vµ dïng lÆp l¹i vµ lÇn. thuèc Oxytetracycline hÊp thu vµo c¬ thÓ nhanh mh−ng ®éc lùc víi vËt nu«i thÊp, ë trong m«i tr−êng kiÒm dÔ lµm cho tÝnh hiÖu nghiÖm gi¶m. Dïng Oxytetracycline ®Ó phßng trÞ c¸c bÖnh nhiÔm vi khuÈn Vibrio nh− bÖnh ph¸t s¸ng, bÖnh ®á däc th©n cña Êu trïng, bÖnh ®á th©n, bÖnh ¨n mßn vá kitin, bÖnh ®èm n©u ë t«m cµng xanh. Trén vµo thøc ¨n cho t«m ¨n liªn tôc trong mét tuÇn liÒn, tõ ngµy thø 2 gi¶m bít thuèc, liÒu dïng 10 - 12 gram thuèc víi 100 kg träng l−îng t«m/ngµy. K×m h·m vi khuÈn, víi nhiÒu cÇu khuÈn vµ trùc khuÈn Gram (-) vµ Gram (+), xo¾n khuÈn, Rickettsia vµ mét sè virus lín. Chia lµm 7 líp: 1. Chlortetracycline 2. Demeclocycline 3. Doxycycline 4. Meclocycline 5. Minocycline 6. Oxytetracycline 7. Tetracycline

• Kh¸ng sinh vi sinh vËt -Demeclocycline; doxycycline; minocycline ; Meclocycline; oxytetracycline; tetracycline

• Kh¸ng sinh ký sinh ®¬n bµo -Demeclocycline; doxycycline ; minocycline; oxytetracycline; tetracycline

• Kh¸ng sinh thÊp khíp -Minocycline • Kh¸ng sinh ch÷a m¾t: - Chlortetracycline

Oxytetracycline


Chlortetracycline: DÉn xuÊt muèi canxi: Chlortetracycline hydrochlorid vµ canxi chloride; Aureomycin calcium (biÖt d−îc). DÉn xuÊt hydrosulfate: Chlortetracyclin bisulfat T¸c dông: cã ho¹t phæ t−¬ng tù nh− Tetracyclin

KÕt qu¶ thö kh¸ng sinh ®å: kh¸ng sinh Chlortetracycline mÉn c¶m cao víi Vibrio alginolyticus, Vibrio cholerea, Vibrio parahaemolyticus, Vibrio harveyi, Vibrio damsela. (theo Bïi Quang TÒ vµ CTV, 2002)

Doxycycline Tªn hãa häc: α-6- Deoxy-5-hydroxy-tetracyllin DÉn xuÊt acetylcysteinat: Eficanina DÉn xuÊt calci: Doxycyclin hydrochlorid vµ calcium chloride, complex DÉn xuÊt n-dodecylsulfamat: Fenoseptil DÉn xuÊt hyclat: Doxycyclin hydrochlorid; Doxycyclinhyclat; Doxycyclini hyclas; Doxycylinium chloratum; Doxycyclin monohydrochlorid hemiethanolat hemihydrat. BiÖt d−îc: Apo-Doxy; Azudoxat; Cyclidox; Dadracyline; Deoxymkoin; Doryx; Doxin; Doxitard; Doxy; Dumoxin; Hiramicin; Liviatin; Medomycin; Novelcicline; Oramycin; Tenutan. T¸c dông: kh¸ng sinh b¸n tæng hîp tguéc hä c¸c tetracycline, t¸c dông m¹nh víi tô cÇu khuÈn (Staphyllococcus) vµ liªn cÇu khuÈn (Streptococcus)

KÕt qu¶ thö kh¸ng sinh ®å: kh¸ng sinh Doxycycline mÉn c¶m cao víi Vibrio alginolyticus, Vibrio parahaemolyticus, Vibrio anguillarum, Vibrio salmonicida, Vibrio sp, Pseudomonas sp. (theo Bïi Quang TÒ vµ CTV, 2002)

LiÒu dïng: Chlortetracyclin: dïng cho t«m víi liÒu 100-200mg/kg/ngµy ®Çu, tõ ngµy thø 2 dïng b»ng nöa ngµy ®Çu, thêi gian dïng 7-10 ngµy. Doxycycline: LiÒu cho t«m cã thÓ dïng liÒu cao: 50-100 mg/kg thÓ träng t«m/ngµy ®Çu, ngµy thø 2 dïng b»ng nöa ngµy ®Çu. Thay thÕ c¸c kh¸ng sinh cÊm: - Chlortetracyclin cã thÓ thay thÕ cho kh¸ng sinh Chloramphenicol, Furazolidone. - Doxycycline cã thÓ thay thÕ cho kh¸ng sinh Chloramphenicol, Nitrofuran, Furazon, Metrodidazole 4.2.3. Rifampin. Tªn ho¸ häc. Rifammycin, 3-[[4-methyl-1-piperazinyl imino] methyl]- BiÖt d−îc. Rifampin cã 40 biÖt d−îc, vi dô nh−: Archidyn (Merrell Dow/Lepetit), Arficin (Belupo), Barcin (Sannofi), Benemicin (Polfa, Balan), Canarif (Philippin), Coxcide (An Do), Doloresum (Schiffweiler), Feronia (E-Arganda de Ray), Kalrifam (Kalbe-Indonesia), Rifampin (Pharmadic), Rimpin (Cadila, An Do), Rimycin (Alphapharm-Australia), Rifact (ICN, Canada), Seamicin (E-San Adrian de Besos) vµ Tugaldin (E-Esplugas de Llobregat)

Bïi Quang TÒ 68

T¸c dông. ♦ Cã t¸c dông diÖt cÇu khuÈn Gram (+) nh− tô cÇu, nhÊt lµ S. aureus, S. epidermidis, cÇu

khuÈn Gram (-) nh− Neissseria menigitidis vµ N. gonorrhoae. Trùc khuÈn Gram (+) nh− trùc khuÈn b¹ch cÇu, Listeria monocytogenes, Clostridium perfringens. Trùc khuÈn Gram (-) nh− E. coli, Salmonella typhimurium, …

♦ KÕt qu¶ thö kh¸ng sinh ®å: kh¸ng sinh Rifampin mÉn c¶m cao víi Vibrio alginolyticus, V. salmonicida, Vibrio sp, Pseudomonas sp. (theo Bïi Quang TÒ vµ CTV, 2002)

LiÒu dïng. Dïng cho t«m víi liÒu 50-100mg/kg/ngµy, thêi gian sö dông 7-10 ngµy. Thay thÕ kh¸ng sinh cÊm: Chloramphenicol, Nitrofuran, Furazon.

4.3. Sulphamid (Sulfonamides) 4.3.1. Mèi quan hÖ gi÷a cÊu t¹o ho¸ häc vµ t¸c dông d−îc lý cña thuèc Sulphamid: C¸c lo¹i Sulphamid gièng nhau c¬ b¶n ®Òu lµ hîp chÊt cã cÊu t¹o chung mét nhãm sulphanilamid : T¸c dông cña thuèc sulphamid m¹nh yÕu cã kh¸c nhau do sù thay thÕ hydrogen nguyªn tö ë phÝa tr−íc hay phÝa sau b»ng mét nhãm kh¸c. Th−êng sulphamid cã t¸c dông øc chÕ vi khuÈn m¹nh ®Òu do thay thÕ Hydrogen cña gèc axin (SO2 NH2) bªn ph¶i cña nhãm sulphanilamid b»ng mét nhãm kh¸c nh−:. NÕu thay ®æi Hydrogen ë phÝa bªn tr¸i (phÝa tr−íc) cña gèc amin (H2N) trong nhãm Sulphanilamid b»ng mét nhãm kh¸c th× t¸c dông sÏ yÕu ®i, vÝ dô: Cã mét sè sulphamid ®· bÞ thay ®æi tÝnh chÊt d−îc lý nh−ng khi vµo c¬ thÓ do t¸c dông nµo ®ã nªn nã tù t¸ch ra trë vÒ d¹ng cò gèc amin (H2N) ®−îc phôc håi, t¸c dông vÉn m¹nh. VÝ dô: Vµo c¬ thÓ trë vÒ d¹ng

H2N O2NH

H2N

NH SO2NH-C NH2

COHN

N CH SO2NH-C CH

S COOH

COHN

N CH SO2NH-C CH

S COOH

N CH SO2NH-C CH

S

COHN


V× vËy viÖc tiÕn hµnh thay ®æi ®Ó cho gèc amin phôc håi ph¸t huy t¸c dông øc chÕ vi khuÈn cña çc lo¹i sulphamid lµ viÖc lµm cÇn thiÕt. Çc nhµ khoa häc ®· dùa vµo mèi quan hÖ gi÷a cÊu t¹o ho¸ häc vµ t¸c dông d−îc lý cña sulphamid ®Ó t¹o ra nhiÒu lo¹i thuèc sulphamid cã t¸c dông m¹nh øc chÕ nhiÒu lo¹i vi khuÈn. 4.3.2. C¬ chÕ t¸c dông cña thuèc sulphamid Trong ph¶n øng cña men, chÊt cã cÊu t¹o ho¸ häc gÇn gièng cã thÓ s¶n sinh ra t¸c dông tranh ®o¹t ®Ó thay thÕ t¸c dông lªn hÖ thèng men. CÊu t¹o ho¸ häc cña çc lo¹i sulphamid cã nhãm gèc sulphanilamid gièng víi cÊu t¹o ho¸ häc cña Para amino benzoic acid (viÕt t¾t lµ PABA) cã c«ng thøc ho¸ häc: H2N COOH mµ Para amino benzoic lµ "chÊt sinh tr−ëng" cña vi khuÈn, lóc hÖ thèng men ho¹t ®éng cã sulphamid ®i vµo tÕ bµo vi khuÈn ph¸t sinh t¸c dông tranh ®o¹t víi PABA nh÷ng lùc t¸c dông cña sulphamia víi vi khuÈn yÕu h¬n PABA rÊt nhiÒu. ChØ cÇn l−îng Para amino benzoic b»ng 1/5000 - 1/25 000 nång ®é sulphamid ®· cã thÓ triÖt tiªu t¸c dông øc chÕ vi khuÈn cña sulphamid. V× thÕ lóc dïng nång ®é sulphamid nhÊt thiÕt ph¶i cao h¬n h¼n PABA míi cã hiÖu nghiÖm. Lóc tæ chøc cã mñ hoÆc cã çc chÊt trong tæ chøc bÞ ph©n gi¶i ra tån t¹i, sulphamid còng mÊt t¸c dông kh¸ng khuÈn. Trong qu¸ tr×nh dïng sulphathiazolum trÞ bÖnh nhiÔm khuÈn cho t«m nÕu t«m bÞ bÖnh nÆng nång ®é duy tr× trong m¸u 6 -7 mg/100ml t«m bÞ nhiÔm bÖnh ë møc b×nh th−êng nång ®é chØ cÇn 3 - 5 mg/ 100ml. Cßn ®Ó phßng bÖnh dïng 1 -2 mg/100ml. §Ó ®¹t ®−îc nång ®é hiÖu nghiÖm th−êng dïng mét liÒu ®ét ph¸ t−¬ng ®èi cao sau ®ã ®Þnh thêi gian dïng bæ sung liÒu l−îng nhá h¬n ®Ó duy tr× t¸c dông sau khi triÖu chøng bÖnh trªn c¬ thÓ t«m ®· gi¶m vÉn dïng thªm 2 - 3 ngµy n÷a ®Ó tr¸nh t¸i ph¸t. NÕu nång ®é thuèc trong m¸u kh«ng duy tr× ë møc hiÖu nghiÖm hoÆc ngõng cÊp thuèc qu¸ sím kh«ng nh÷ng kh«ng ®¹t hiÖu qu¶ trÞ liÖu mµ cßn lµm cho vi khuÈn bÞ nhên thuèc. Para amino benzoic acid lµ mét bé phËn tè thµnh cña acid Folic, acid Folic tham gia vµo qu¸ tr×nh t¹o ra hÖ thèng men cña vi khuÈn, nÕu sè l−îng acid Folic kh«ng ®ñ lµm trë ng¹i ®Õn viÖc tæng hîp acid nucleic cña tÕ bµo vi khuÈn dÉn ®Õn øc chÕ vi khuÈn sinh tr−ëng, sinh s¶n. Sulphamid t¸c dông øc chÕ vi khuÈn sinh tr−ëng, sinh s¶n t¹o ®iÒu kiÖn cho c¬ thÓ ký chñ thùc bµo. Sulphamid cã thÓ t¸c dông ®¹i bé phËn vi khuÈn G+ vµ mét sè vi khuÈn G-, mét sè Ýt nÊm vµ vi rót. Cã mét sè vi khuÈn trong qu¸ tr×nh trÞ bÖnh cã thÓ s¶n sinh ra kh¸ng thuèc, sau khi ®· cã kh¶ n¨ng kh¸ng thuèc nÕu dïng liÒu l−îng lín h¬n b×nh th−êng nhiÒu lÇn còng kh«ng cã hiÖu nghiÖm. 4.3.3. BiÕn ®æi cña sulphamid trong c¬ thÓ Sulphamid ®−îc hÊp thô vµo ruét tèc ®é nhanh hay chËm phô thuéc tõng lo¹i sulphamid. Ch¼ng h¹n nh− sulphathiazolum, sulphadiazine dÔ hÊp thu vµ tèc ®é hÊp thu nhanh nªn sau 3 - 6 h hÊp thu hÕt. Nång ®é vµo trong maó 3 -4 h cao nhÊt. Sulphaquanidine khã bÞ hÊp thu chØ cã kho¶ng 1/2 l−îng thuèc ®−îc hÊp thu nh−ng tèc ®é còng nhanh vµ nång ®é thuèc ®−îc duy tr× ë trong ruét t−¬ng ®èi cao. Thuèc vµo c¬ thÓ ph©n bè trong çc tæ chøc c¬ quan t−¬ng ®èi ®Òu nh−ng ë thËn cao nhÊt cßn tæ choc thÇn kinh, x−¬ng, mì t−¬ng ®èi thÊp. Sulphamid ë trong m¸u duy tr× ë d¹ng di chuyÓn ®−îc nh−ng ë trong gan cã mét bé phËn thuèc bÞ axetyl ho¸ biÕn thµnh sulphamid axetyl kh«ng cã hiÖu nghiÖm. Tû lÖ axetyl ho¸ cña çc lo¹i sulphamid cã kh¸c nhau nh− sulphadiazine kho¶ng 20%. §é tan cña sulphathiazolum rÊt thÊp ë trong èng thËn nhá dÔ t¸ch ra kÕt tinh t¹o thµnh sái thËn, lµm t¾c ®−êng tiÕt niÖu, ®é hoµ tan cña sulphadiazine axetyl cao h¬n nh−ng b¶n th©n sulphadiazine ®é hoµ tan l¹i rÊt thÊp nªn còng nguy hiÓm víi c¬ thÓ, cã thÓ kÕt tinh s¶n sinh ra sái thËn tuy nhiªn so víi sulphathiazolum ®é an toµn cao h¬n

Bïi Quang TÒ 70

Dïng Sulphamid ë nh÷ng ng−êi bÞ yÕu thËn dÔ x¶y ra hiÖn t−îng bÖnh lý. ë t«m ®· sö dông mét sè sulphamid ®Ó ch÷a bÖnh cã hiÖu qu¶ trÞ liÖu nh−ng vÒ ph¶n øng ®éc víi t«m ch−a cã tµi liÖu ®Ò cËp ®Õn. 4.3.4. Çc lo¹i sulphamid Sulphamid gåm cã mét sè dÉn xuÊt: Sulfadiazine; Sulfamethoxazole; Sulfamethizole; Sulfisoxazole. Thuèc sulphamid dïng ®Ó ch÷a bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n cã t¸c dông øc chÕ vi khuÈn sinh tr−ëng, sinh s¶n, t¸c dông cña mçi lo¹i thuèc cã kh¸c nhau, tuú theo lo¹i bÖnh mµ chän lo¹i thuèc sulphamid thÝch hîp v÷a ®¶m b¶o trÞ liÖu cao l¹i an toµn cho ®éng vËt thuû s¶n vµ gi¸ thµnh h¹. Sulphadiazine (SD) Tªn hãa häc: Benzensulfonamid, 4-amino-N-2-pyridazinyl Tªn kh¸c: Solfadiazina; Sulfadiazilum; Sulphadiazin C«ng thøc ho¸ häc

Sulphadiazine d¹ng bét mµu tr¾ng hoÆc h¬i vµng, khã tan trong n−íc. H¬i tan trong axeton vµ cån. Trong kh«ng khÝ kh«ng thay ®æi nh−ng dÔ bÞ ¸nh s¸ng lµm ®æi mµu nªn b¶o qu¶n trong çc chai mµu cã n¾p kÝn. SD hÊp thu vµo trong c¬ thÓ, t«m bµi tiÕt chËm nªn dÔ duy tr× nång ®é hiÖu nghiÖm trong m¸u víi thêi gian dµi 2 - 15 mg/100ml. Do ®ã hiÖu nghiÖm trÞ bÖnh cao, t¸c dông phô vµ ®éc lùc t−¬ng ®èi nhá. T¸c dông: K×m h·m vi khuÈn, cã ho¹t tÝnh víi liªn cÇu khuÈn A. Dïng Sulphadiazine ®Ó trÞ çc bÖnh cña t«m bÞ bÖnh ®á th©n, ¨n mßn vá kitin víi liÒu dïng 150-200 mg SD cho 1 kg träng l−îng t«m ¨n trong ngµy, dïng liªn tôc trong 6 ngµy, qua ngµy thø 2 gi¶m ®i 1/2. Sulfamethizole (ST) Tªn hãa häc: Benzensulfonamid, 4-amino-N-(5-methyl-1,3,4-thiadiazol-2-yl); Tªn kh¸c: Sulfamethizolum; Sulfamethythiadiazol C«ng thøc ho¸ häc: Sulphathiazolum lµ thuèc d¹ng bét hay kÕt tinh mµu tr¾ng, mµu vµng nh¹t kh«ng mïi vÞ , khã tan trong n−íc, h¬i tan trong cån ®Ó ngoµi ¸nh s¸ng dÔ bÞ biÕn chÊt nªn cÇn b¶o qu¶n trong dông cô cã mµu sÉm, ®ãng kÝn. Sulphathiazolum vµo ruét hÊp thu dÔ, nång ®é hiÖu nghiÖm trong m¸u 1 -7 mg/100ml. So víi SD th× bµi tiÕt chËm h¬n nh−ng ®éc lùc lín h¬n tuy vËy dÔ s¶n xuÊt sè l−îng lín, gi¸ thµnh hai nªn th−êng dïng réng r·i. T¸c dông: ë t«m dïng ST ®Ó trÞ bÖnh do trïng hai tÕ bµo Gregarine ký sinh trong ruét mét sè t«m nu«i vµ bÖnh ®á th©n vµ ¨n mßn vá kitin do vi khuÈn Vibrio spp, Pseudomonas sp, liÒu dïng nh− SD Sulfamethoxazole Tªn hãa häc: Benzensulfonamid, 4-amino-N-(5-methyl-3-isoxazolyl); Tªn kh¸c: Sulfamethoxazol; Sulfamethoxazolum T¸c dông: ng¨n c¶n tæng hîp ARN, AND ë vi khuÈn

NH SO2NH-C

NH2

H2N

S SO2NH-C N

H2N


Co-Trimoxazol (Bactrim) Trimoxazol lµ chÊt phèi hîp Sulfonamethoxazol vµ Trimethoprim theo tû lÖ 5/1 cã hiÖu lùc ng¨n ngõa bÖnh truyÒn nhiÔm. Bactrim d¹ng bét mµu tr¾ng hoÆc h¬i vµng, khã tan trong n−íc. H¬i tan trong axeton vµ cån. Trong kh«ng khÝ kh«ng thay ®æi nh−ng dÔ bÞ ¸nh s¸ng lµm ®æi mµu nªn b¶o qu¶n trong çc chai mµu cã n¾p kÝn. SD hÊp thu vµo trong c¬ thÓ, ç bµi tiÕt chËm nªn dÔ duy tr× nång ®ä hiÖu nghiÖm trong m¸u víi thêi gian dµi 2 - 15 mg/100ml. Do ®ã hiÖu nghiÖm trÞ bÖnh cao, t¸c dông phô vµ ®éc lùc t−¬ng ®èi nhá. Kh¸ng sinh tæng hîp Sulfonamide vµ Trimethoprim dïng ®Ó trÞ bÖnh vïng tiÕt liÖu Kh¸ng sinh vi khuÈn: Sulfadiazine vµ Trimethoprim; Sulfamethoxazole vµ Trimethoprim Kh¸ng sinh ký sinh ®¬n bµo: Sulfamethoxazole vµ Trimethoprim

KÕt qu¶ thö kh¸ng sinh ®å: kh¸ng sinh Bactrim mÉn c¶m cao víi Vibrio alginolyticus,

Vibrio parahaemolyticus, Vibrio anguillarum, Vibrio salmonicida, Vibrio sp, Pseudomonas sp. (theo Bïi Quang TÒ vµ CTV, 2002)

T¸c dông: Dïng Bactrim ®Ó trÞ çc bÖnh cña t«m bÞ bÖnh ®á th©n, bÖnh ¨n mßn vá kitin. LiÒu dïng: LiÒu dïng cho t«m ¨n tõ 2-5g/100kg t«m/ngµy (20-50mg/kg t«m/ngµy), dïng liªn tôc trong 6 ngµy, qua ngµy thø 2 gi¶m ®i 1/2. Thay thÕ kh¸ng sinh cÊm: Chloramphenicol, Nitrofuran, Furazon, Metrodidazole 4.4. Vitamin vµ kho¸ng vi l−îng Vitamin C. Tªn kh¸c vµ biÖt d−îc: Acid ascorbic; ascorvit; Cebione; Celaskon; Laroscorbine; Redoxon; Vitascorbol. Vitamin C tæng hîp lµ tinh thÓ mµu tr¾ng, dÔ tan trong n−íc, dÔ hÊp thô qua niªm m¹c ruét, kh«ng tÝch luü trong c¬ thÓ, th¶i trõ qua n−íc tiÓu. Vitamin C rÊt cÇn cho ho¹t ®éng c¬ thÓ, tham gia vµo qu¸ tr×nh oxy ho¸ khö, cÇn thiÕt ®Ó chuyÓn acid Folic thµnh acid Folinic. Tham gia vµo qu¸ tr×nh chuyÓn ho¸ Glucid, ¶nh h−ëng ®Õn sù thÈm thÊu mao m¹ch vµ ®«ng m¸u. Vitamin C phßng trÞ bÞ héi chøng ®en mang cña t«m he. LiÒu dïng cho t«m 2 -3 g Vitamin C/1kg thøc ¨n c¬ b¶n cã thÓ phßng ®−îc bÖnh chÕt ®en cña t«m he. Kho¸ng vi l−îng Gåm çc chÊt s¾t (Fe), ®ång (Cu), m¨ng gan (Mn), kÏm (Zn), cobal (Co), natri (Na), kali (K), Canxi (Ca), manhª (Mg), clo (Cl )… lµ çc chÊt kho¸ng vi l−îng cÇn bæ xung th−êng xuyªn vµ theo tõng giai ®o¹n cho t«m nu«i. Gióp cho t«m lét x¸c nhanh vµ t¹o vá cøng míi, kÝch sinh tr−ëng. HiÖn nay cã nhiÒu c«ng ty cung çc chÊt kho¸ng vi l−îng, cÇn theo liÒu chØ dÉn. VÝ dô: Mineral sea® lµ kho¸ng tæng hîp ®−îc phèi chÕ theo c«ng nghÖ cao, cã t¸c dông lµm c©n b»ng çc kho¸ng chÊt trong qu¸ tr×nh nu«i vµ gióp s¨n ch¾c, nhanh lín, s¾c ®Çy ®ñ vµ vá cøng.

Bïi Quang TÒ 72

4.5. Çc chÕ phÈm sinh häc- probiotic. Fuller (1989) vµ G. W. Tannock (2002) ®Þnh nghÜa probiotic lµ: “cung cÊp çc chñng vi khuÈn sèng mµ chóng t¸c ®éng cã lîi cho sù c©n b»ng vi sinh vËt ®−êng ruét cña ®éng vËt”. ChÕ phÈm sinh häc lµ çc nhãm vi sinh vËt trong m«i tr−êng ao nu«i vµ trong c¬ quan tiªu hãa cña t«m. Cã nhãm vi khuÈn ho¹t ®éng kh¾p n¬i trong ao vµ cã thÓ c− tró trong ruét, d¹ dµy cña t«m nu«i. Mét sè dßng vi khuÈn ®Ò kh¸ng ®−îc mét sè bÖnh cho t«m nu«i. Vi khuÈn cã t¸c dông sinh häc lµ ph©n hñy çc chÊt th¶i g©y « nhiÔm trong ao. Mét sè enzyme gióp cho sù tiªu hãa cña t«m, gi¶m hÖ sè thøc ¨n. KÝch thÝch hÖ miÔn dÞch hoÆc cung cÊp kh¸ng thÓ thô ®éng cho t«m lµm t¨ng søc ®Ò kh¸ng. B¶ng 8: Thµnh phÇn vµ t¸c dông cña chÕ phÈn sinh häc

Çc loµi vi khuÈn Chøc n¨ng - Nitrosomonas spp Vi khuÈn tù d−ìng, ph©n hñy ammonia thµnh nitrite - Nitrobacter spp Vi khuÈn tù d−ìng, ph©n hñy nitrite thµnh nitrate - Bacillus criculans - B. cereus - B. laterosporus - B. licheniformis - B. polymyxa - B. subtilus - B. mesentericus - B. megaterium

Vi khuÈn kÞ khÝ kh«ng b¾t buéc, chóng c¹nh tranh sinh häc, lµm gi¶m sù ph¸t triÓn cña vi khuÈn g©y bÖnh nh− Vibrio, Aeromonas; ký sinh trïng ®¬n bµo

- Lactobacillus lacts - L. helveticus - Saccharomyces crevisiae - Bacterides sp - Cellulomonas sp - Entrobacter sp - Rhodopseudomonas - Marinobacter spp - Thiobacillus spp - Bifdobacterium spp

Vi khuÈn kþ khÝ kh«ng b¾t buéc, chóng tiÕt enzyme cã thÓ phÈn hñy çc chÊt h÷u c¬ (®¹m, mì, ®−êng), khèng chÕ thùc vËt phï du ph¸t triÓn, æn ®Þnh pH, c¶ thiÖn chÊt l−îng m«i tr−êng.

- Enzyme: lipase, protease, amylase - Hemi- cellulase, Pecnase

KÝch thÝch hÖ tiªu hãa

- ChiÕt xuÊt thùc vËt øc chÕ hoÆc tiªu diÖt çc mÇm bªnh, diÖt ç t¹p - Bªta Glucan KÝch thÝch hÖ miÔn dÞch, t¨ng søc ®Ò kh¸ng cho t«m - Kh¸ng thÓ T¹o miÔn dÞch thô ®éng T¸c dông cña Probiotic: - C¶i thiÖn chÊt n−íc, æn ®Þnh pH, c©n b»ng hÖ sinh th¸i trong ao. - Lo¹i çc chÊt th¶i chøa nitrogen trong ao nu«i, nh÷ng chÊt th¶i nµy g©y ®éc cho ®éng vËt thñy s¶n. Sau ®ã chóng ®−îc chuyÓn hãa thµnh sinh khèi lµm thøc ¨n cho çc ®éng vËt thñy s¶n. - Gi¶m bít bïn ë ®¸y ao. - Gi¶m çc vi khuÈn g©y bÖnh nh−: Vibrio spp, Aeromonas spp vµ çc lo¹i virus kh¸c nh− g©y bÖnh MBV, ®èm tr¾ng, ®Çu vµng… - H¹n chÕ sö dông hãa chÊt vµ kh¸ng sinh cho t«m nu«i. NhiÒu mïn b· trong ao nu«i sÏ tÝch tô nhiÒu nitrogen, mét sè vi khuÈn gram ©m tiÕt ra chÊt nhÇy ®Ó lÊy thøc ¨n. Líp chÊt nhÇy ë ®¸y ao ng¨n sù khuyÕch t¸n oxy vµo líp bïn ®¸y. Dã


®ã líp chÊt th¶i ë ®¸y ao kh«ng bÞ ph©n hñy, Probiotic gióp ph©n hñy lµm s¹ch chÊt th¶i ë ®¸y ao, nhãm vi khuÈn nµy ®· lÊn ¸t nhãm vi khuÈn g©y bÖnh nh− Vibrio spp, Aeromonas spp…Nhãm vi khuÈn cã lîi trong probiotic cã kh¶ n¨ng lo¹i bá chÊt th¶i chøa nitrogen nhê enzyme ngo¹i bµo do chóng chuyÓn hãa. Cho nªn nhãm vi khuÈn nµy gi¶i phãng enzyme trong ao cã t¸c dông ®Ò kh¸ng (lµm gi¶m) vi khuÈn, virus g©y bÖnh trong ao. Ngoµi ra nhãm vi khuÈn cßn lµm gi¶m çc d¹ng ammonia, nitrite vµ nitr¸t. HiÖn nay trªn thÞ tr−êng cã nhiÒu lo¹i chÕ phÈm sinh häc ®Ó c¶i thiÖn m«i tr−êng nu«i t«m b¸n th©m canh vµ th©m canh. Nh÷ng s¶n phÈm nµy t−¬ng ®èi ®¾t kh«ng nªn dïng trong çc h×nh thøc nu«i qu¶ng canh vµ qu¶ng canh c¶i tiÕn. 4.5.1. Çc lo¹i chÕ phÈm vi sinh vËt: Navet-Biozym, Protexin, Pond-Clear, BRF-2, Aro-zyme®, MIC- Power, Soil- Pro… - Aro-zyme: lµ chÕ phÈm sinh häc xö lý ®¸y ao cã t¸c dông ph©n hñy nhanh çc chÊt h÷u c¬ d− thõa tÝch tô ë ®¸y ao, nh»m æ ®Þnh m«i tr−êng n−íc vµ ng¨n chÆn sù ph¸t triÓn çc mÇm bÖnh. Sö dông ®Þnh kú 7- 10 ngµy 1 lÇn, liÒu l−îng 100-250g/1.000m2. - MIC-Power: ph©n hñy nÒn ®¸y, khö mïi h«i thèi. Ph©n hñy vµ hÊp thu khÝ ®éc NH3, NO2, H2S, c©n b»ng pH, øc chÕ vi khuÈn g©y bÖnh. Sö dông ®Þnh kú 7-10 ngµy 1 lÇn, liÒu l−îng 200-300g/1.000m2. - Navet-Biozym: Ph©n hñy nhanh thøc ¨n thõa vµ x¸c b· ®éng, thùc vËt trong ao. T¹o m«i tr−êng trong s¹ch, t¨ng ®é oxy hßa tan. Gi¶m tèi ®a çc khÝ ®éc h¹i cho ba ba. Ng¨n c¶n sù ph¸t triÓn vi khuÈn cã h¹i cho ba ba. Sö dông ®Þnh kú 15-20 ngµy 1 lÇn, liÒu l−îng 100-150g/1.000m2. - Soi-Pro: xö lý n−íc vµ phôc håi ®¸y ao nu«i ç bÞ « nhiÔm ho¸ chÊt. Ph©n huû nhanh vµ an toµn çc chÊt chlor h÷u c¬ aliphatic vµ aromatic, vÕt çc chÊt diÖt khuÈn nh− formalin, BKC tån d− trong ao. Ph©n hñy nhanh çc chÊt ®éc h¹i cho ç: NH3, NO2, H2S. Phôc håi sù ph¸t triÓn cña vi sinh vËt, sinh vËy phï du trong ao. KÝch thÝch ph¸t triÓn t¶o, gi¶m hµm l−îng BOD, COD vµ lµm t¨ng hµm l−îng oxy trong ao. Çch sö dông: sau khi c¶i taä ao, b¬m n−íc vµo 40cm, hoµ 1kg chÕ phÈm víi 20 lÝt n−íc, tÐ ®Òu xuèng ao, sau 5 ngµy b¬m n−íc ®Çy ao, liÒu dïng 2kg/1ha. §Þnh kú 15 ngµy 1 lÇn cho chÕ phÈm liÒu l−îng 100-150g/1.000m2. BRF-2-PP99: phßng chèng vi khuÈn, gi¶m ®é ®ôc cña m«i tr−êng n−íc, gi¶m tæng l−îng cÆn hoµ tan vµ tæng l−îng cÆn kh«ng hoµ tan. 3.5.2. Men vi sinh Tæng hîp tõ çc men vi sinh vµ vi khuÈn h÷u Ých, ®Æc biÖt chuyªn bµi tiÕt çc lo¹i kh¸ng sinh tù nhiªn dïng ®Ó øc chÕ vµ tiªu diÖt çc lo¹i vi khuÈn xÊu g©y bÖnh, khö mïi h«i, lµm s¹ch n−íc, t¨ng søc ®Ò kh¸ng cho t«m ç. Çc lo¹i chÕ phÈm: Envi- Bacillus, Compozyme, Bio Nutrin, Aro-Zyme, Enzymax, CA-100 Envi Bacillus®: Lµ mét chÕ phÈm vi sinh ®Æc biÖt cã t¸c dông ng¨n ngõa vi khuÈn g©y bÖnh nh− bÖnh ph¸t s¸ng. Thµnh chñ yÕu lµ nhãm vi khuÈn Bacillus subtilis, B. licheniformis, B. cereus, B. mesentericus, B. megaterium cã sè l−îng trªn 5.1012 khuÈn l¹c/kg. S¶n phÈm cña C«ng ty TNHH&TM V¨n Minh AB. Enzymax: t¨ng c−êng tiªu hãa, t¹o kh¸ng thÓ vµ b¶o vÖ ®−êng ruét, gióp cho ç lín nhanh, phßng trÞ bÖnh ®−êng ruét. Sö dông 5-10g thuèc/kg thøc ¨n. CA-100: hçn hîp men vi sinh tiªu ho¸ vµ vi khuÈn h÷u Ých ®−îc dïng kÌm theo dinh d−ìng hµng ngµy. CA-100 chèng ®−îc bÖnh do vi khuÈn g©y ra, thay thÕ çc lo¹i thuèc kh¸ng

Bïi Quang TÒ 74

sinh, t¨ng kh¶ n¨ng ®Ò kh¸ng, kÝch thÝch tiªu hãa, t¨ng träng, rót ng¾n thêi gian nu«i, phßng vµ trÞ çc bÖnh ®−êng ruét vµ nhiÔm trïng cho ç. Cho ç ¨n liªn tôc hµng ngµy 1 lÇn víi 1g thuèc/1kg thøc ¨n LiÒu dïng 2g thuèc/1kg thøc ¨n cho ¨n ngµy 2 lÇn ®Ó trÞ bÖnh ®−êng ruét, nhiÔm trïng cho ®Õn khi khái. 4.5.3. ChiÕt xuÊt thùc vËt Çc th¶o d−îc cã kh¸ng sinh tù nhiªn: tái, sµi ®Êt, nhä nåi… dïng ®Ó øc chÕ vµ tiªu diÖt çc lo¹i vi khuÈn g©y bÖnh. Çc th¶o d−îc cã chÊt ho¹t tÝnh g©y chÕt ç: c©y thuèc ç, h¹t thµn m¸t, h¹t chÌ d¹i, kh« dÇu së… ®Ó diÖt ç t¹p trong ao nu«i t«m. Çc chÕ phÈm: KN-04-12, VTS1-C, VTS1-T, Saponin, Rotenon, DE-Best 100,… Thuèc KN-04-12 Lµ s¶n phÈm phèi chÕ cña ®Ò tµi cÊp nhµ n−íc m· sè KN-04-12 n¨m 1990-1995. Thµnh phÇn thuèc gåm çc c©y thuèc cã kh¸ng sinh thùc vËt (tái, sµi ®Êt, nhä nåi, cá s÷a, chã ®Î r¨ng c−a...), vitamin vµ mét sè vi l−îng kh¸c. Thuèc ®−îc nghiÒn thµnh bét, cã mïi ®Æc tr−ng cña c©y thuèc. - Thuèc cã t¸c dông phßng trÞ bÖnh nhiÔm khuÈn: xuÊt huyÕt ®èm ®á, thèi mang, viªm ruét cña nu«i lång bÌ, ao t¨ng s¶n, ç bè mÑ. - LiÒu dïng: Ç gièng: 4g thuèc /1kg ç/ ngµy; ç thÞt: 2g thuèc /1kg ç /1ngµy thuèc ®−îc trén víi thøc ¨n tinh nÊu chÝn ®Ó nguéi. - Phßng bÖnh tr−íc mïa xuÊt hiÖn bÖnh (mïa xu©n, mïa thu) cho ç ¨n 1 ®ît 3 ngµy liªn tôc. Trong mïa bÖnh cø 30-45 ngµy cho ç ¨n mét ®ît. Ch÷a bÖnh cho ç ¨n 6-10 ngµy liªn tôc Thuèc ch÷a bÖnh ç- VTS1-C ChÕ phÈm lµ s¶n phÈm nghiªn cøu khoa häc §Ò tµi cÊp Nhµ n−íc: KC-06-20.NN, n¨m 2003-2005. * T¸c dông: Chuyªn trÞ çc bÖnh, xuÊt huyÕt, thèi mang, ho¹i tö (®èm tr¾ng) néi t¹ng vµ viªm ruét cña ç nu«i lång bÌ, ç nu«i t¨ng s¶n vµ ç bè mÑ. * Thµnh phÇn: Chñ yÕu gåm tinh dÇu çc c©y thuèc cã t¸c dông diÖt khuÈn. * Phßng bÖnh: Tr−íc mïa xuÊt hiÖn bÖnh (mïa xu©n, mïa thu) cho ç ¨n mét ®ît 3 ngµy liªn tôc. Trong mïa bÖnh, cø 30-45 ngµy cho ¨n mét ®ît. * Ch÷a bÖnh: Cho ç ¨n liªn tôc tõ 6-10 ngµy. * Çch dïng: LiÒu dïng 0,1-0,2g/kg ç/ngµy. Trén 100g thuèc víi 20kg thøc ¨n tinh (5g thuèc/kg thøc ¨n) cho 500-1.000kg ç ¨n/ngµy. Cã thÓ dïng dÇu mùc (10g/kg thøc ¨n) bao thøc ¨n vµ thuèc. * B¶o qu¶n: n¬i kh«, m¸t, thêi gian hiÖu lùc 2 n¨m Thuèc ch÷a bÖnh t«m- VTS1-T ChÕ phÈm lµ s¶n phÈm nghiªn cøu khoa häc §Ò tµi cÊp Nhµ n−íc: KC-06-20.NN, n¨m 2003-2005. * T¸c dông: Chuyªn trÞ çc bÖnh ¨n mßn vá kitin, bÖnh viªm ruét vµ bÖnh ph©n tr¾ng cña t«m nu«i b¸n th©m canh vµ th©m canh. * Thµnh phÇn: Chñ yÕu gåm tinh dÇu çc c©y thuèc cã t¸c dông diÖt khuÈn. * Çch dïng: LiÒu dïng 0,2g/kg t«m/ngµy. Trén 100g thuèc víi 10kg thøc ¨n (10g thuèc/kg thøc ¨n) cho 500kg t«m ¨n/ngµy. Cã thÓ dïng dÇu mùc (10g/kg thøc ¨n) bao thøc ¨n vµ thuèc. * Phßng bÖnh: Tõ th¸ng thø 2- th¸ng thø 4, mçi th¸ng cho t«m ¨n mét ®ît 5 ngµy liªn tôc. * Ch÷a bÖnh: Cho t«m ¨n liªn tôc tõ 6-10 ngµy cho ®Õn khi khái bÖnh. * B¶o qu¶n: n¬i kh«, m¸t, thêi gian hiÖu lùc 2 n¨m


N¬i s¶n xuÊt: Phßng Sinh häc thùc nghiÖm ViÖn nghiªn cøu nu«i trång thuû s¶n 1 §×nh B¶ng - Tõ S¬n - B¾c Ninh §T: 0241.841934 & 0912016959 Email: [email protected] 4.5.4. Beta 1,3 Glucan β 1,3-glucan ®−îc t×m thÊy trong ch©n khíp. N¨m 1988, Söderhäll et al ®· x¸c ®Þnh β 1,3-glucan (βGBP) cã träng l−îng ph©n tö lµ 90 kDa tõ tÕ bµo chÊt cña con gi¸n (Blaberus craniffer), β 1,3-glucan (βGBP) cña t«m n−íc ngät (Pacifastacus leniusculus) cã träng l−îng ph©n tö lµ 100 kDa, β 1,3-glucan kÕt tña thµnh líp. β 1,3-glucan lµ mét chÊt dinh d−ìng ë d¹ng tinh khiÕt cao. CÊu t¹o ph©n tö hãa häc lµ mét polysaccharide cña nhiÒu ®−êng glucose. Glucose lµ mét ®−êng ®¬n cã n¨ng l−îng nh− ATP ®−îc ®−îc chøa trong c¬, gan vµ çc m« kh¸c ë d¹ng glycogen (®−êng ®éng vËt). β 1,3-glucan kh¸c víi çc ®−êng kÐp (polysaccharide) chøa n¨ng l−îng b×nh th−êng v× chóng cã mèi kiªn lÕt gi÷a çc ®−êng ®¬n glucose ë vÞ trÝ ®Æc biÖt lµ β 1,3. Chóng ®−îc thõa nhËn lµ chÊt an toµn kh«ng g©y ®éc hoÆc g©y t¸c ®éng. β 1,3-glucan cã t¸c ®éng nh− tÊt c¶ ë ç, chim vµ ®éng vËt cã vó. Khi trén vµ thøc ¨n chóng cã thÓ ng¨n c¶n ®−îc bÖnh Vibriosis, bÖnh Yersinosis vµ bÖnh viªm ë gi¸p x¸c. Trong thêi gian qua mét sè bÖnh virus ë t«m nh− bÖnh ®èm tr¾ng, bÖnh Taura g©y cho cho t«m nu«i chÕt trªn 80%. Khi cho t«m nu«i ¨n thøc ¨n trén thªm β 1,3-glucan th× tû lÖ sèng ®¹t trªn 90%. Tãm l¹i, β 1,3-glucan lµ mét chÊt an toµn vµ lµ chÊt dinh d−ìng bæ sung hiÖu lùc cao, t¸c ®éng cña nhóng nh− lµ mét chÊt kÝch thÝch miÔn dÞch kh«ng ®Æc hiÖu. Kh¶ n¨ng kÝch thÝch sinh häc thÓ hiÖn nh− sau: • Ho¹t ®éng cña nh÷ng ®¹i thùc bµo ®−îc nhanh chãng kÝch thÝch kh¶ n¨ng thùc bµo kh«ng ®Æc hiÖu, cho phÐp ®¹i thùc bµo tiªu diÖt t¸c nh©n g©y bÖnh hiÖu cao h¬n, th−êng xuyªn ng¨n c¶n ®−îc bÖnh. • Liªn quan ®Õn sù ph©n bµo, nh− tÕ bµo IL-1, IL-2 vµ tÕ bµo kh¸c, khëi ®Çu miÔn dÞch ®−îc thÓ hiÖn ë tÕ bµo T. Sù xuÊt hiÖn çc yÕu tè kÝch thÝch lµm gia t¨ng çc s¶n phÈm cã ®ùc hiÖu. • Gi¶m bít cholesterol th«ng qua ho¹t ®éng cña tÕ bµo vµ chèng l¹i sù oxy hãa. Macrogard (T§K-100®)- S¶n phÈm cña C«ng ty TNHH&TM V¨n Minh AB. Thµnh phÇn: bªta 1,3/1,6 Glucan > 98% C«ng dông: T§K-100® lµ chÊt kÝch thÝch hÖ miÔn dÞch, t¨ng søc ®Ò kh¸ng cho t«m, gióp t«m chèng l¹i çc bÖnh truyÒn nhiÔm, phôc håi nhanh chãng çc m« bÞ ho¹i tö, nh− bÖnh ®á th©n, ®èm tr¾ng. Lµm t¨ng søc kháe cho t«m bè me vµ t«m gièng, t¨ng tû lÖ sèng. LiÒu dïng: t¾m nång ®é 200 ppm (200 ml/m3) thêi gian 30 phót cho t«m bè mÑ; t¾m nång ®é 50-80ppm (50-80ml/m3) thêi gian 1-2giê cho t«m gièng tr−íc khi th¶. VËn chuyÓn t«m gièng cho thªm T§K-100, nång ®é 500ppm (500ml/m3). Phun (ng©m) vµo bÓ 30-50ppm (30-50ml/m3) −¬ng Êu trïng t«m. Trén vµo thøc ¨n cho t«m gièng, liÒu l−îng 1ml/kg thøc ¨n viªn. 4.5.5. Kh¸ng thÓ C¬ thÓ ®éng vËt bËc thÊp nh− t«m Ýt cã kh¶ n¨ng tù c¬ thÓ sinh ®¸p øng miÔn dÞch, cho nªn t¹o ra miÔn dÞch thô ®éng do nhËn ®−îc kh¸ng thÓ hoÆc lympho bµo tõ mét c¬ thÓ kh¸c ®· cã miÔn dÞch chuyÓn qua. MiÔn dÞch thô ®éng ®−îc h×nh thµnh dùa vµo sù cã mÆt cña kh¸ng thÓ ®Æc hiÖu (®¬n dßng hoÆc ®a dßng) ®−îc hÊp thô vµo m¸u hoÆc qua ®−êng tiªu hãa vµ

mailto:[email protected]

Bïi Quang TÒ 76

lµm bÊt ho¹t t¸c nh©n g©y bÖnh. Chñ ®éng t¹o miÔn dÞch thô ®éng ë t«m só lµ cung cÊp cho t«m lo¹i kh¸ng thÓ ®a dßng ®Æc hiÖu chèng l¹i çc t¸c nh©n virus g©y bÖnh. Trªn c¬ së sö dông kü thuËt nu«i cÊy tÕ bµo in vitro. Thu nhËn nguån virus tù nhiªn, t¸ch chiÕt vµ ph©n lËp virus, nh©n qua tÕ bµo nuèi cÊy in vitro. Sö dông virus nh©n qua tÕ bµo lµm kh¸ng nguyªn g©y t¹o kh¸ng thÓ ë ®éng vËt. Thu nhËn kh¸ng thÓ ®Æc hiÖu, t¹o chÕ phÈm øc chÕ virus. Kh¸ng thÓ ®¬n dßng: dïng kh¸ng nguyªn lµ mét dßng virus Kh¸ng thÓ ®a dßng: dïng nguån kh¸ng nguyªn nhiÒu dßng virus kh¸c nhau. 4.6. C©y thuèc th¶o méc ViÖt Nam: 4.6.1. C©y së (Camellia sasanqua Thumb) Tªn kh¸c: trµ mai, trµ mai hoa, c©y dÇu chÌ Tªn khoa häc: Camellia sasanqua Thumb. [Thea sasanqua (Thumb.) Nois], thuéc hä chÌ (Theaceae) C©y së lµ mét c©y nhá, cao chõng 5-7m. L¸ kh«ng rông, hÇu nh− kh«ng cuèng, h×nh m¸c thu«n hay h×nh trøng thu«n dµi, ®Çu nhän, phÝa cuèng h¬i hÑp l¹i, phiÕn l¸ dai, nh½n mÐp cã r¨ng c−a, dµi 3-6cm, réng 1,5-3cm. Hoa mäc ë n¸ch hay ë ngän, tô tõ 1-4 çi, mµu tr¾ng, ®−êng kÝnh 3,5cm. Qu¶ nang, ®−êng kÝnh 2,5-3cm, h¬i cã l«ng ®Ønh, trßn hay h¬i nhän, thµnh dµy, cã 3 ng¨n, më däc theo ng¨n cã 1-3 h¹t cã vá ngoµi cøng, l¸ mÇm dµy, chøa nhiÒu dÇu. Së ®−îc trång nhiÒu ë Phó Thä, Hoµ B×nh, çc tØnh Ninh B×nh, B¾c Giang, Tuyªn Quang, L¹ng S¬n, Cao B»ng, Thanh Ho¸, Qu¶ng B×nh, Qu¶ng TrÞ së ®Òu mäc tù nhiªn. Së ph©n bè ë Trung quèc, NhËt B¶n, Ên §é, MiÕn §iÖn. H¹t së Ðp lÊy dÇu së (dÇu chÌ) lµm thùc phÈm hoÆc lµm xµ phßng. Kh« së trong cã chøa nhiÒu saponozit lµm thuèc trõ s©u, duèc ç. F Guichard vµ Bïi §×nh Sang ®· chiÕt ®−îc 28% saponozit tõ kh« së. Trung Quèc cã c©y cïng gièng víi së vµ loµi kh¸c gäi lµ c©y du trµ (hay trµ d¹i ?) tªn khoa häc Camellia oleosa (Lour Rehd.) hay Thea oleosa Lour, Camellia drupifera Lour. Trong kh« h¹t du trµ Ðp dÇu cã chøa Saponin. Hîp chÊt Saponozit chiÕt tõ kh« së, kh« h¹t chÌ d¹i, dïng ®Ó diÖt khuÈn, diÖt ç t¹p. HiÖn nay trªn thÞ tr−êng cã nhiÒu c¬ s¶n xuÊt Saponin, nªn khi dïng xem h−íng dÉn cña nhµ s¶n xuÊt, th−êng liÒu dïng 15g/m3 n−íc. 4.6.2. C©y sßi (Sapium sebiferum (L) Roxb) H×nh 1 Tªn kh¸c: « c÷u, « thô qu¶, « du, th¸c tö thô, méc tö thô, cöu tù thñ. Tªn khoa häc: Sapium sebiferum(L) Roxb. Hä thÇu dÇu Euphorbiaceae C©y sßi cao cã nhùa , ra hoa mïa hÌ vµ qu¶ chÝn vµo mïa thu. Sßi th©n mµu x¸m, l¸ mäc so le, cuèng l¸ dµi 3 - 7 cm, phiÕn l¸ h×nh qu¶ tr¸m dµi 3 - 9 cm, l¸ nhän, hai mÆt ®Òu mµu xanh, hoa mäc thµnh b«ng ë kÏ l¸ dµi 5 -10 cm. Qu¶ h×nh cÇu, ®−êng kÝnh 12 mm, chÝn mµu ®en tÝa, cã 3 ng¨n, mçi ng¨n 1 h¹t, trong h¹t cã dÇu. Ph©n bè : C©y sßi mäc hoang kh¾p n¬i, thÝch n¬i Èm, cã ¸nh n¾ng mÆt trêi, ë n−íc ta c©y sßi ph©n bè réng r·i ë nhiÒu ®Þa ph−¬ng nhÊt lµ ë çc tØnh miÒn Trung vµ miÒn B¾c, Mét sè n¬i nh©n d©n lÊy c©y sßi ®Ó nhuém v¶i vµ t¬ lôa. ë n−íc ngoµi trång c©y sßi lÊy h¹t Ðp dÇu, trong rÔ th©n c©y sßi cã nhiÒu chÊt vitamin, acid h÷u c¬, tanin, chÊt bÐo.


ChÊt Pholoraxetophenol 2- 4 dimethyl ete cã kh¶ n¨ng diÖt vi khuÈn. Trong m«i tr−êng toan tÝnh ph©n gi¶i, m«i tr−êng cã v«i sèng t¨ng t¸c dông. Dïng l¸ sßi trÞ bÖnh thèi r÷a mang, bÖnh tr¸ng ®Çu cña ç. Ph−¬ng ph¸p dïng: §Ó phßng bÖnh lÊy cµnh bã thµnh bã nhá cho xuèng ao. §Ó trÞ bÖnh cÇn bãn xuèng ao víi nång ®é 6,0 ppm (6,0 gram cµnh l¸ sßi ph¬i kh«/m3 n−íc) Th−êng dïng 1 kg cµnh l¸ sßi kh« (hoÆc 4 kg t−¬i) ng©m vµo 20 kg v«i sèng 2% trong mét ®ªm, sau ®ã ®un s«i 10 phót, pH trªn 12 råi bãn xuèng n−íc. 4.6.3. Tái (Allium sativum L.) H×nh 2 Tªn khoa häc: Allium sativum L Hä hµnh tái: Liliaceae Thµnh phÇn kh¸ng khuÈn chñ yÕu cña tái lµ: chÊt alixin (C6H10OS2), alixin lµ mét hîp chÊt sulphu cã t¸c dông diÖt khuÈn m¹nh, phæ diÖt khuÈn réng víi nhiÒu lo¹i vi khuÈn nh−: th−¬ng hµn, phã th−¬ng hµn, lþ, t¶, trùc khuÈn, b¹ch hÇu, vi khuÈn g©y thèi r÷a. Trong tái t−¬i kh«ng cã chÊt alixin mµ nã cã chÊt aliin lµ mét acid amin d−íi t¸c dông cña men alinaza cã trong cñ tái ®Ó t¹o thµnh alixin. men alinaza 2 CH2 - CH - CH2 - CH2 -CH- COOH CH3 - CO - COOH + 2NH3

Aliin NH2 H2O acid pyruvic amoniac + CH2 = CH - CH2 - S - S - CH2 - CH = CH2

O alixin ChÊt alixin tinh khiÕt lµ mét chÊt dÇu kh«ng mµu, tan trong cån, trong benzen, trong ete; alixin cho vµo dung dÞch n−íc dÔ bÞ thuû ph©n lµm mÊt tÝnh æn ®Þnh, ®é thuû ph©n 2 -5%. cã mïi h«i cña tái.ChÊt alixin ®Ó nhiÖt ®é m¸t ë trong phßng sau 2 ngµy kh«ng cßn t¸c dông, gÆp m«i tr−êng kiÒm còng biÕn chÊt nh−ng trong m«i tr−êng acid yÕu kh«ng bÞ ¶nh h−ëng. Cñ tái nghiÒn bét kh« , b¶o qu¶n l©u. Nång ®é alixin trong dung dÞch tõ 1: 50 000 ®Õn 1: 125 000 cã kh¶ n¨ng øc chÕ sinh tr−ëng nhiÒu vi khuÈn. ChÊt alixin kh«ng bÞ para amino benzoic acid lµm ¶nh h−ëng ®Õn t¸c dông nh− sulphamid Kh¶ n¨ng diÖt trïng cña alixin do oxy nguyªn tö, alixin rÊt dÔ kÕt hîp víi 1 acid amin cã gèc SH lµ Cystein cña tÕ bµo vi khuÈn ®Ó t¹o thµnh hîp chÊt lµm vi khuÈn hÕt kh¶ n¨ng sinh s¶n, dÉn ®Õn øc chÕ. oxy nguyªn tö trong alixin còng dÏ t¸ch ra lµm mÊt t¸c dông kh¸ng khuÈn cña alixin. Dïng tái trÞ bÖnh viªm ruét cña ç do vi trïng g©y ra mçi ngµy dïng 50 gram cñ tái nghiÒn n¸t cho 10 kg khèi l−îng ç ¨n liªn tôc 6 ngµy. Tái phßng trÞ bÖnh ®−êng ruét cña t«m nu«i (bÖnh ph©n tr¾ng, ¨n mßn vá kitin…), dïng 10-15g tái t−¬i/kg thøc ¨n t«m/ngµy, nghiÒn n¸t hßa víi n−íc võa ®ñ trén ®Òu víi thøc ¨n, mçi th¸ng cho ¨n mét ®ît 5 ngµy liªn tôc. N¨m 1993, Bé m«n bÖnh t«m ç viÖn nghiªn cøu nu«i trång thuû s¶n I phèi hîp víi phßng d−îc liÖu - ViÖn sinh th¸i tµi nguyªn sinh vËt, ®· dïng bét tái kh« phèi chÕ víi mét sè c©y thuèc: cá nhä nåi, sµi ®Êt, chã ®Î r¨ng c−a, cá s÷a.... thµnh thuèc ( Ký hiÖu KN-04-12) ch÷a bÖnh ®èm ®á, xuÊt huyÕt, viªm ruét, thèi mang,... (xem môc thuèc KN - 04-12). KÕt qu¶ thuèc ®· phßng ®−îc bÖnh trªn 90%. KÕt qu¶ thö t¸c dông cña çc cao t¸ch chiÕt th¶o d−îc Tái ®Òu cã t¸c dông (mÉn c¶m) víi c¶ 6 loµi vi khuÈn (Vibrio parahaemolyticus, V. harveyi, V. alginolyticus, Aeromonas

Bïi Quang TÒ 78

hydrophila, Edwardsiella tarda vµ Hafnia alvei) g©y bÖnh ë n−íc ngät vµ lî mÆn (Bïi Quang TÒ, 2006). Tái t¸ch chiÕt thµnh cao dÇu phèi chÕ thµnh thuèc ch÷a bÖnh t«m ç (xem môc thuèc VTS1-C vµ VTS1-T), cã t¸c dông phßng trÞ bÖnh xuÊt huyÕt, ho¹i tö néi t¹ng (bÖnh ®èm tr¾ng) do vi khuÈn cho Ç Tra nu«i. KÕt qu¶ sö dông chÕ phÈm phèi chÕ tõ ho¹t chÊt t¸ch chiÕt cña tái vµ sµi ®Êt (VTS1-T) cã t¸c dông phßng trÞ bÖnh ¨n mßn vá kitin do vi khuÈn Vibrio spp cho t«m nu«i. 4.6.4. C©y cá s÷a l¸ nhá: Euphorbia thymifolia Buron H×nh 3 Tªn khoa häc: Euphorbia thymifolia Buron Hä thÇu dÇu: Euphorbiaceae C©y cá s÷a l¸ nhá lµ c©y cá nhá gÇy mäc lµ lµ trªn mÆt ®Êt, th©n cµnh tÝm ®á, l¸ mäc ®èi h×nh bÇu dôc hay thon dµi (7mm x 4mm). Côm hoa mäc ë kÏ l¸, qu¶ nang cã l«ng, h¹t nh½n dµi 0,7 mm cã 4 gèc. BÊm vµo th©n c©y ch¶y mñ nhùa tr¾ng. Thµnh phÇn ho¸ häc: trong th©n vµ l¸ cã Cosmosiin - C21 H20O10 chõng 0,037 % trong rÔ c©y cã Taracerol (C30H50O) toµn th©n c©y cá s÷a cã ancaloit. Theo Copacdinxki , 1947 chÊt nhùa mñ cña c©y cá s÷a g©y xät niªm m¹c vµ ®éc víi ç, víi chuét. Dung dÞch cá s÷a 1: 20 - 1: 40 cã t¸c dông øc chÕ sù sinh s¶n cña lo¹i vi khuÈn g©y bÖnh lþ. Dïng c©y cá s÷a ®Ó trÞ bÖnh cho ç: Theo tµi liÖu n−íc ngoµi c©y cá s÷a cã phæ kh¸ng khuÈn réng l¹i cßn cã t¸c dông ng−ng m¸u trung hoµ ®éc tè. Dïng toµn th©n c©y ®Ó trÞ bÖnh viªm ruét, bÖnh thèi r÷a mang cña ç do vi khuÈn g©y ra LiÒu dïng: 50 gram c©y cá s÷a kh« hoÆc 200 gram c©y ®−îc gi· thµnh bét + 20 gram muèi cho 10 kg träng l−îng ç ¨n trong 1 ngµy, ¨n liªn tôc trong 3 ngµy. Bét kh« ®· ®−îc phèi chÕ thµnh thuèc KN -04-12 (xem môc thuèc KN -04-12). 4.6.5. C©y xuyªn t©m liªn: Andrographus panicullata (Burmif.f) H×nh 4. Tªn kh¸c: c©y cång céng, lam kh¸i liªn, khæ ®¶m kh¶o. Tªn khoa häc: Andrographus panicullata (Burmif.f) Hä « r«: Acanthaceae. C©y nhá mäc th¼ng cao 0,3-0,8 m, cã nhiÒu ®èt, nhiÒu cµnh, l¸ mäc ®èi, cuèng l¸ ng¾n, phiÕn l¸ h×nh m¸c hay h×nh bÇu dôc thu«n dµi, hai ®Çu nhän, mÆt nh½n (dµi 3-12 cm x réng 1-3 cm) hoa mµu tr¾ng ®iÓm hång thµnh chïm ë n¸ch hay ®Çu cµnh thµnh chuû. Qu¶ dµi 15 mm x réng 3,5 mm h×nh trô thu«n dµi. C©y xuyªn t©m liªn ph©n bè nhiÒu ë çc tØnh phÝa B¸c n−íc ta. T¸c dông cña c©y xuyªn t©m liªn: Thanh nhiÖt, gi¶i ®éc, tiªu thñng, øc chÕ vi khuÈn t¨ng c−êng hiÖn t−îng thùc bµo cña tÕ bµo b¹ch cÇu. Dïng trÞ bÖnh viªm ruét cho ç tr¾m. Dïng toµn c©y xuyªn t©m liªn kh« 1 kg hay 1,5 kg c©y t−¬i cho 50 kg ç ¨n mét lÇn trong ngµy ¨n liªn tôc 5-7 ngµy. 4.6.6. C©y sµi ®Êt (Weledia calendulacea (L). Less) H×nh 5 Tªn kh¸c: Hóng tr¸m, ngæ nói, cóc nh¸p, cóc gi¸p, hoa móc. Tªn khoa häc: Weledia calendulacea (L). Less. Thuéc hä cóc Asteraceae


Sµi ®Êt lµ mét lo¹i cá sèng dai, mäc lan bß, chç th©n mäc lan tíi ®©u rÔ mäc tíi ®ã, n¬i ®Êt tèt cã thÓ cao tíi 0,5m. Th©n mµu xanh cã l«ng tr¾ng cøng nhá, l¸ gÇn nh− kh«ng cuèng, mäc ®èi h×nh bÇu dôc thon dµi, 2 ®Çu nhän, côm hoa h×nh ®Çu, cuèng côm hoa dµi v−ît çc nhµnh l¸. Hoa mµu vµng t−¬i. C©y sµi ®Êt mäc hoang ë nhiÒu tØnh phÝa b¾c. Trong c©y sµi ®Êt cã tinh dÇu, nhiÒu muu«Ý v« c¬ ®Æc biÖt cã chÊt lacton gäi lµ Wedelolacton. C«ng thøc ho¸ häc: C16H10O7 víi tû lÖ 0,05%. CÊu t¹o ho¸ häc cña - C«ng dông sµi ®Êt dïng cho ng−êi ®Ó trÞ viªm tÊy ngoµi da, ë khíp x−¬ng, s−ng b¾p chuèi, lë loÐt, môn nhät §· thö nghiÖm trªn vi khuÈn Aeromonas hydrophyla g©y bÖnh nhiÔm trïng xuÊt huyÕt ®èm ®á ë ç tr¾m cá nu«i lång, , ®−êng kÝnh vßng mÉn c¶m cña vi khuÈn víi dÞch chiÕt sµi ®Êt lµ 11-20mm (ViÖn Nghiªn cøu nu«i trång thuû s¶n I, 1992). KÕt qu¶ thö t¸c dông cña çc cao t¸ch chiÕt th¶o d−îc Sµi ®Êt ®Òu cã t¸c dông (mÉn c¶m) víi c¶ 6 loµi vi khuÈn (Vibrio parahaemolyticus, V. harveyi, V. alginolyticus, Aeromonas hydrophila, Edwardsiella tarda vµ Hafnia alvei) g©y bÖnh ë n−íc ngät vµ lî mÆn (Bïi Quang TÒ, 2006). HiÖn nay c©y sµi ®Êt ph¬i kh« nghiÒn thµnh bét phèi chÕ thµnh thuèc KN-04-12 (xem môc thuèc KN - 04-12) phèi chÕ thµnh thuèc ch÷a bÖnh ç. Tái t¸ch chiÕt thµnh cao dÇu phèi chÕ thµnh thuèc ch÷a bÖnh t«m ç (xem môc thuèc VTS1-C vµ VTS1-T), cã t¸c dông phßng trÞ bÖnh xuÊt huyÕt, ho¹i tö néi t¹ng (bÖnh ®èm tr¾ng) do vi khuÈn cho Ç Tra nu«i. KÕt qu¶ sö dông chÕ phÈm phèi chÕ tõ ho¹t chÊt t¸ch chiÕt cña tái vµ sµi ®Êt (VTS1-T) cã t¸c dông phßng trÞ bÖnh ¨n mßn vá kitin do vi khuÈn Vibrio spp cho t«m nu«i (xem môc thuèc VTS1-C vµ VTS1-T). Dïng t−¬i: 3,5-5,0kg gi· lÊy n−íc trén víi thøc ¨n cho 100kg ç /ngµy, trong 7 ngµy liªn tôc. 4.6.7. Cá nhä nåi (Eclipta alba Hassk) - H×nh 6 Tªn kh¸c: C©y cá mùc, h¹n liªn th¶o Tªn khoa häc: Eclipta alba Hassk, thuéc hä cóc: Asteraceae Cá nhä nåi lµ mét lo¹i cá mäc th¼ng ®øng cã thÓ cao tíi 80cm, th©n cã l«ng cøng, l¸ mäc ®èi cã l«ng ë 2 mÆt, dµi 2-8cm, réng 5-15mm. Côm hoa h×nh ®Çu mµu tr¾ng ë kÏ l¸ hoÆc ®Çu cµnh. Mäc hoang kh¾p n¬i ë n−íc ta. Trong cá nhä nåi cã mét tinh dÇu, tanin, chÊt ®¾ng, caroten vµ chÊt ancaloit gäi lµ ecliptin (cã tµi liÖu gäi chÊt ancaloit ®ã lµ nicotin. Trong cá nhä nåi còng chiÕt xuÊt ®−îc Wedelolacton lµ mét cumarin lacton, c«ng thøc nh− Wedelolacton ë c©y sµi ®Êt. Ngoµi ra cßn t¸ch ®−îc mét chÊt Demetylwedelolacton vµ mét flavonozit ch−a x¸c ®Þnh. Cá nhä nåi cã t¸c dông cÇm m¸u, kh«ng g©y t¨ng huyÕt ¸p, kh«ng lµm d·n m¹ch ë ng−êi. §èi víi ç dïng cá nhä nåi phßng trÞ bÖnh xuÊt huyÕt, viªm ruét ®¹t kÕt qu¶ tèt. KÕt qu¶ thö t¸c dông cña çc cao t¸ch chiÕt th¶o d−îc cao nhä nåi cã t¸c dông víi 3 vi khuÈn (V. harveyi, V. alginolyticus vµ A. hydrophila) (Bïi Quang TÒ, 2006). Bét cá nhä nåi ph¬i kh« nghiÒn bét lµ mét trong thµnh phÇn cña thuèc KN-04-12. 4.6.8. Chã ®Î r¨ng c−a (Phyllanthus urinaria L) - H×nh 7 Tªn kh¸c: DiÖp h¹ ch©u, DiÖp hoÌ th¸i, L·o nha ch©u, Prak phó (tiÕng Campuchia) Tªn khoa häc: Phyllanthus urinaria L. Hä thÇu dÇu: Euphorbiaceae C©y chã ®Î r¨ng c−a lµ mét lo¹i cá mäc hµng n¨m, cao th−êng 30cm, th©n gÇn nh− nh½n, mäc th¼ng ®øng mang cµnh, th−êng cã mµu ®á. L¸ mäc so le, l−ìng bé tr«ng nh− l¸ kÐp,

Bïi Quang TÒ 80

phiÕn l¸ thu«n, dµi 5-15mm, réng 2-5mm, ®Çu nhän hay h¬i tï, mÐp nguyªn thuû nh− h¬i cã r¨ng c−a rÊt nhá, mÆt d−íi mµu xanh l¬, kh«ng cuèng. Hoa mäc ë kÏ l¸, nhá, mµu ®á n©u, ®¬n tÝnh, hoa ®ùc, hoa çi cïng gèc, ®ùc ë ®Çu cµnh, çi ë d−íi. Hoa kh«ng cuèng hoÆc cã cuèng rÊt ng¾n. C©y chã ®Î r¨ng c−a mäc hoang kh¾p n¬i ë n−íc ta. Trong chã ®Î r¨ng c−a cã çc chÊt Phyllanthin, c«ng thøc: C24H34O6; Hypophyllanthin, c«ng thøc C24H30O7; Niranthin, c«ng thøc: C24H32O7; Nirtetralin, c«ng thøc C24H30O7; Phylteralin, c«ng thøc C24H34O6. Chã ®Î r¨ng c−a cã t¸c dông kh¸ng sinh ch÷a ®inh r©u, môn nhät, sèt, ®au m¾t, r¾n c¾n,...ë ng−êi. §· thö t¸c dông kh¸ng sinh ®èi víi vi khuÈn Aeromonas hydrophyla, Edwasdsiella tarda g©y bÖnh ho¹i tö ë ç trª, vßng kh¸ng khuÈn 11-20mm (Bé m«n bÖnh ç ViÖn Nghiªn cøu nu«i trång thuû s¶n I,1993. LiÒu dïng cho ç xem c©y sµi ®Êt, nhä nåi, bét kh« còng ®· ®−îc phèi chÕ thµnh thuèc KN - 04- 12. 4.6.9. C©y xoan (Melia azedarach L) - H×nh 8. Tªn khoa häc: Melia azedarach L. Hä xoan: Meliaceae . Tªn kh¸c: c©y sÇu ®«ng, sÇu ®©u, c©y xoan tr¾ng, c©y xuyªn luyÖn, c©y dèc hiªn. Trong c©y xoan cã vá rÔ, vá th©n, vá cµnh nh−ng tèt nhÊt lµ vá rÔ, c©y xoan cao 10-15 m th−êng ng−êi ta thu ho¹ch. Trong thùc tÕ cã c©y cao ®Õn 30 m, vá th©n xï x× nhiÒu chç låi lâm cã nhiÒu khÝa däc. Xoan mäc nhiÒu trong çc rõng c©y, mäc ë ven ®−êng, trong çc v−êng c©y ë miÒn nói, trung du ®Õn ®ång b»ng, c©y xoan ph©n bè nhiÒu ë çc tØnh phÝa b¾c n−íc ta. ë trong th©n, vá, rÔ cña c©y xoan cã mét Ancaloit cã vÞ ®¾ng lµ toosendamin C3OH38O11. Cã t¸c dông diÖt mét sè ký sinh trïng. Trong l¸ cã mét ancoloit lµ Paraisin trong qu¶ cã mét ancaloit lµ azaridin. §Ó phßng trÞ bÖnh cho ç th−êng dïng cµnh l¸ xoan bãn lãt xuèng ao víi sè l−îng 0,3 kg/m3 tr−íc khi th¶ ç vµo −¬ng 3 ngµy cã thÓ phßng vµ trÞ ký sinh trïng thuéc ngµnh nguyªn sinh ®éng vËt nh− trichodina, Cryptobia, ký sinh trªn ç h−¬ng, ç gièng. Bãn 0,4 - 0,5 kg/m3 trÞ bÖnh Lernaosis. 4.6.10. C©y cau (Areca catechu L) Tªn kh¸c: c©y t©n lang, binh lang Tªn khoa häc: Areca catechu L Hä cau dõa: Arecaceae Cã hai lo¹i cau - Cau rõng: (S¬n binh lang): Areca laoensis L. H¹t nhá, nhän, ch¾c h¬n. Cau rõng ph©n bè ë nhiÒu vïng Thanh ho¸, NghÖ An, hµ TÜnh. - Cau nhµ: Gia binh lang. Thµnh phÇn ho¸ häc trong h¹t cau cã tanin lóc non chõng 70% lóc chÝn cßn 15 - 20%. NgoµI ra cßn chÊt mì, ®−êng, muèi v« c¬. Ho¹t chÊt chÝnh trong h¹t cau lµ 4 Ancaloit: Arecolin (C8H13NO2), Arecaidin (C7H11NO2), Guracin (C6HgNO2), Guvacolin (C7H11NO2). Trong h¹t cau Arecolin chiÕm 0,1 - 0,5 % oxy nguyªn tö oxy ho¸ protein cña tÕ bµo ký sinh trïng lµm tª liÖt thÇn kinh cña giun, s¸n, tª liÖt c¶ c¬ tr¬n nªn giun s¸n kh«ng b¸m ®−îc vµo thµnh ruét dÔ bÞ ®Èy ra ngoµi. Dïng h¹t cau tÈy giun trßn (Spinitectus clariasi) ký sinh trong ruét ç trª theo Bïi Quang TÒ, 1985. LiÒu dïng: 4g h¹t cau/1kg ç/ ngµy. ¡n liªn tôc trong 3 ngµy. TrÞ bÖnh s¸n d©y: Bothriocephalus gowkongensis ký sinh trong ruét ç tr¾m cá (Ctepharyngodon idellus). LiÒu dïng: 1 g h¹t cau/2kg thøc ¨n cho ¨n liªn tôc trong 7 ngµy.


4.6.11. H¹t bÝ ng« BÝ ng«: Cucurbita pepo L BÝ rî: Cucurbita moschata Duch. Hä bÝ: Cucurbitaceae. Thµnh phÇn ho¸ häc ch−a ®−îc kh¼ng ®Þnh, cã t¸c gi¶ cho ho¹t chÊt cã t¸c dông lµ mét heterozit gäi lµ peponozit, lµ chÊt nhùa chøa trong mÇm (nh©n) vµ vá lôa. H¹t bÝ ng« lµm tª liÖt khóc gi÷a c¬ thÓ giun s¸n nªn dïng chung víi h¹t cau th× tèt, v× h¹t cau t¸c dông lÖ ®èt ®Çu vµ ®èt ch−a thµnh thôc. H¹t bÝ ng« dïng trÞ giun, s¸n d©y cho ç. LiÒu dïng: h¹t bÝ ng« nghiÒn bét trén víi çm cho ç ¨n theo tû lÖ 1: 2 cho ¨n liªn tôc 3 ngµy. 4.6.12. C©y keo giËu (Leucaena glauca Benth) - H×nh 9. Tªn kh¸c: C©y bå kÕt d¹i, c©y muång, c©y t¸o nh©n. Tªn khoa häc: Leucaena glauca Benth. Tªn hä: Trinh n÷ - Mimosaceae. C©y nhì kh«ng cã gai, cao ®é 2 - 4 m hoÆc h¬n, l¸ hai lÇn kÐp l«ng chim, cã cuèng chung dµi 12 - 20 cm, ë phÝa d−íi ph×nh lªn vµ cã mét h¹ch ë d−íi ®«i cuèng phô dÇu tiªn. Trªn cuèng cã l«ng ng¾n n»m r¹p xuèng. Lµ chÐt tõ 11 - 18 ®«i, gÇn nh− kh«ng cã cuèng, h×nh liÒm, nhá ë ®Çu, dµi tõ 10 - 15 mm, réng 3 - 4mm. Hoa tr¾ng nhiÒu, hîp thµnh h×nh cÇu cã cuèng. Quae gi¸p dµi 13 - 14 cm, réng 15 mm, mµu n©u, ®Çu cã mét má nhän cøng. H¹t cã kho¶ng tõ 15 - 20 h¹t, h¹t dÑp chØ h¬i phång lªn, s¾p nghiªng trong qu¶, dµi 7 mm, réng 4 mm, ph»ng nh½n, mµu n©u nh¹t, h×nh bÇu dôc, h¬i lÑm ë phÝa d−íi. H¹t keo kh«ng chøa tinh bét, chøa 12 - 14% chÊt nhµy vµ chÊt ®−êng, 4,5% tro, 21% protein, 5,5% chÊt bÐo vµ chÊt leuxenola (cßn gäi lµ leuxinin hay mimosin) mét chÊt ®· tæng hîp ®−îc, cã tÝnh chÊt amino phenolic (Mascre, 1937 vµ Roger - Johnson J.L, 1949). C«ng thøc ho¸ häc: C8H10O4N2. Leuxinin tan trong n−íc, trong cån etylic vµ metylic, gÇn nh− kh«ng tan trong dung m«i h÷u c¬, cã tÝnh ®éc. C«ng dông h¹t keo dïng lµm thuèc tÈy giun ë ng−êi. Theo bïi Quang TÒ, 1984 ®· thÝ nghiÖm tÈy giun cho ç trª ®en, liÒu l−îng 2 g bét h¹t keo kh«/ 1kg ç/ngµy vµ cho ¨n 3 ngµy liªn tôc, kÕt qu¶ tÈy ®−îc giun tronng ruét vµ d¹ dµy ç trª. 4.6.13. D©y thuèc ç (Derris spp) - H×nh 10. Tªn kh¸c: D©y duèc ç, dµy mËt, dµy cã, dµy çt, lÇu tÝn, Tubaroot (Anh), Derris(Ph¸p). Tªn khoa häc: Derris elliptica Benth, Derris tonkinensis Gagnep. Hä çnh b−ím: Falaceae D©y thuèc ç lµ mét lo¹i d©y leo khoÎ, th©n dµi 7-10m, l¸ kÐp gÇn 9-13 l¸ chÐt, mäc so le, dµi 25-35cm, l¸ chÐt lóc ®Çu máng sau da dµy, h×nh m¸c ®Çu nhän, phÝa d−íi trßn. Hoa nhá tr¾ng hoÆc hång. Qu¶ lo¹i c¶ ®Ëu, dÑt dµi 4-8cm. C©y mäc hoang d¹i ë Indonexia, Malayxia, Ên §é, ViÖt Nam. Cã thÓ trång b»ng d©m cµnh. - D©y thuèc ç cã chÊt ho¹t kÝch chÝnh lµ Rotenon( hay Tubotoxin; Derris). Rotenon lµ nh÷ng tinh thÓ h×nh l¨ng trô, kh«ng mµu. CÊu t¹o ho¸ häc cña Rotenon D,C,A lµ nh©n Isoflavon. D©y thuèc ç lµ nh÷ng c©y cho rÔ dïng ®¸nh b¶ ç. Çc chÊt ho¹t tÝnh chØ ®éc víi ®éng vËt m¸u l¹nh, kh«ng ®éc víi ng−êi, rÊt ®éc víi ç. NghiÒn rÔ d©y thuèc ç víi n−íc víi liÒu luîng 1ppm lµm ç bÞ say, nÕu liÒu cao h¬n lµm ç chÕt. RÔ d©y thuèc ç kh«ng ®éc víi gi¸p x¸c.

Bïi Quang TÒ 82

ë n−íc ta dïng rÔ d©y thuèc ç ®Ó diÖt ç t¹p trong khi tÈy dän ao −¬ng nu«i t«m gièng, t«m th−¬ng phÈm. §Ëp dËp rÔ d©y thuèc ç ng©m cho ra chÊt nhùa tr¾ng, ®Ó n−íc trong ao s©u 15-20cm, tÐ n−íc ng©m rÔ d©y thuèc ç, sau 5-10 phót ç t¹p næi lªn chÕt. LiÒu l−îng dïng th−êng 3-5kg rÔ/ 1000m2 n−íc 4.6.14. Bå hßn (Sapindus mukorossii Gaertn )- H×nh 11. Tªn kh¸c:Bßn hßn, Vß ho¹n thô, Lai patt, Savonnier (Ph¸p) Tªn khoa häc: Sapindus mukorossii Gaertn, hä bå hßn: Sapindaceae Bå hßn c©y cao to cã thÓ ®¹t tíi 20-30m, l¸ kÐp l«ng chim gåm 4-5 ®«i, l¸ chÐt gÇn ®èi nhau. PhiÕn l¸ chÐt nguyªn nh½n. Hoa mäc thµnh chuú ë ®Çu cµnh. §µi 5, hµng 5, nhÞ 8. Qu¶ gåm 3 qu¶ h¹ch nh−ng 2 tiªu gi¶m ®i chØ cßn 1, h×nh trßn. Vá qu¶ mµu vµng n©u, h¹t da nh¨n nheo, trong chøa mét h¹t mµu ®en, h×nh cÇu. C©y ®−îc trång kh¾p miÒn B¾c ViÖt Nam - Thµnh phÇn ho¸ häc ch−a nghiªn cøu. - C«ng dông t−¬ng tù nh− d©y thuèc ç, liÒu dïng 0,5-1kg h¹t/ 1000m2 n−íc. 4.6.15. Thµn m¸t (Milletia ichthyochtona Drake)- H×nh 12. Tªn kh¸c: M¸c b¸t, hét m¸t, duèc ç, th¨n mót. Tªn khoa häc: Milletia ichthyochtona Drake, hä çnh b−ím Fabaceae Thµn m¸t lµ c©y to, cao chõng 5-10m cã l¸ kÐp 1 lÇn chim l«ng lÎ, sím rông l¸ non dµi 12cm, cuèng chung dµi 7-8cm gÇy, cuèng l¸ chÐt dµi 3-4cm, l¸ chÐt 5-6cm, réng 15-25cm. Hoa tr¾ng mäc thµnh chïm, th−êng mäc tr−íc l¸ lµm cm), réng 2-3cm, tõ 1/3 phÝa tr−íc hÑp l¹i tr«ng gièng con dao m· tÊu l−ìi réng, trong chøa mét h¹t h×nh ®Üa mµu vµng nh¹t n©u, ®−êng kÝnh 20mm. C©y mäc hoang d· ë çc tØnh T©y B¾c, Hoµ B×nh, Thanh Ho¸, NghÖ An, B¾c Th¸i. Trong h¹t thµn m¸t cã chøa 38-40% dÇu, cã chøa çc chÊt ®éc ®èi víi ç nh− Rotenon, Sapotoxin, chÊt g«m vµ albumin. C«ng dông t−¬ng tù d©y thuèc ç, liÒu dïng 0,5-1,0kg h¹t/1000m2

H×nh 1: Sßi- Sapium sebiferum H×nh 2: Tái- Allium sativum


H×nh 3: Cá s÷a l¸ nhá- Euphorbia thymifolia. H×nh 4: Xuyªn t©m liªn-

Andrographis paniculata

H×nh 5: Sµi ®Êt- Weledia calendulacea. H×nh 6: Cá nhä nåi- Elista alba

H×nh 7: Chã ®Î r¨ng c−a- Phyllanthus urinaria. H×nh 8: C©y xoan- Melia azedarach.

Bïi Quang TÒ 84

H×nh 9: C©y keo giËu- Leucaena glauca. H×nh 10: D©y thuèc c¸- Derris elliptica

H×nh 11: C©y bß hßn- Sapindus mukorossii H×nh 12- Thµn m¸t: Millectia ichthyochtona


Bảng 9: Danh mục hóa chất, kháng sinh cấm sử dụng trong sản xuất, kinh doanh thủy sản (Ban hành kèm theo Quyết định số 07/2005/QĐ-BTS ngày 24 tháng 2 năm 2005 của Bộ trưởng Bộ Thủy sản)

TT Tên hoá chất, kháng sinh Đối tượng áp dụng 1 Aristolochia spp và các chế phẩm từ chúng 2 Chloramphenicol 3 Chloroform 4 Chlorpromazine 5 Colchicine 6 Dapsone 7 Dimetridazole 8 Metronidazole 9 Nitrofuran (bao gồm cả Furazolidone) 10 Ronidazole 11 Green Malachite (Xanh Malachite) 12 Ipronidazole 13 Các Nitroimidazole khác 14 Clenbuterol 15 Diethylstibestrol (DES) 16 Glycopeptides 17 Trichlorfon (Dipterex)

Thức ăn, thuốc thú y, hoá chất, chất xử lý môi trường, chất tẩy rửa khử trùng, chất bảo quản, kem bôi da tay trong tất cả các khâu sản xuất giống, nuôi trồng động thực vật dưới nước và lưỡng cư, dịch vụ nghề cá và bảo quản, chế biến.

Bảng 10: Bổ sung danh mục kháng sinh nhóm Fluoronoquinones cấm sử dụng trong sản xuất, kinh doanh thủy sản (Ban hành kèm theo Quyết định số 26/2005/QĐ-BTS ngày 18/8/2005 của Bộ trưởng Bộ Thủy sản)

TT Tên hóa chất, kháng sinh Đối tượng áp dụng

1 Danofloxacin 2 Difloxacin 3 Enrofloxacin 4 Ciprofloxacin 5 Sarafloxacin 6 Flumequine 7 Norfloxacin 8 Ofloxacin 9 Enoxacin 10 Lomefloxacin 11 Sparfloxacin

Thức ăn, thuốc thú y, hóa chất, chất xử lý môi trường, chất tẩy rửa khử trùng, chất bảo quản, kem bôi da tay trong tất cả các khâu sản xuất giống, nuôi trồng động thực vật dưới nước và lưỡng cư, dịch vụ nghề cá và bảo quản, chế biến.

Bïi Quang TÒ 86

Bảng 10: Danh mục hóa chất, kháng sinh hạn chế sử dụng trong sản xuất, kinh doanh thủy sản (Ban hành kèm theo Quyết định số 07/2005/QĐ-BTS ngày 24 tháng 2 năm 2005 của Bộ trưởng Bộ Thủy sản) TT Tên hoá chất, kháng sinh Dư lượng tối

đa (ppb)* Mục đích sử dụng

Thời gian dừng thuốc trước khi thu hoạch

làm thực phẩm 1 Amoxicillin 50 2 Ampicillin 50 3 Benzylpenicillin 50 4 Cloxacillin 300 5 Dicloxacillin 300 6 Oxacillin 300 7 Danofloxacin 100 8 Difloxacin 300 9 Enrofloxacin 100 10 Ciprofloxacin 100 11 Oxolinic Acid 100 12 Sarafloxacin 30 13 Flumepuine 600 14 Colistin 150 15 Cypermethrim 50 16 Deltamethrin 10 17 Diflubenzuron 1000 18 Teflubenzuron 500 19 Emamectin 100 20 Erythromycine 200 21 Tilmicosin 50 22 Tylosin 100 23 Florfenicol 1000 34 Lincomycine 100 25 Neomycine 500 26 Paromomycin 500 27 Spectinomycin 300 28 Chlortetracycline 100 29 Oxytetracycline 100 30 Tetracycline 100 31 Sulfonamide (các loại) 100 32 Trimethoprim 50 33 Ormetoprim 50 34 Tricaine methanesulfonate 15-330

Dùng làm nguyên liệu sản xuất thuốc thú y cho đông, thực vật thủy sản và lưỡng cư

Cơ sở SXKD phải có đủ bằng chứng khoa học và thực tiễn về thời gian thải loại dư lượng thuốc trong động, thực vật dưới nước và lưỡng cư xuống dưới mức giới hạn cho phép cho từng đối tượng nuôi và phải ghi thời gian ngừng sử dụng thuốc trước khi thu hoạch trên nhãn sản phẩm

* Tính trong động, thực vật dưới nước, lưỡng cư và sản phẩm động, thực vật dưới nước, lưỡng cư


Tμi liÖu tham kh¶o Bïi Quang TÒ vµ Vò ThÞ T¸m, 1994 Nh÷ng bÖnh th−êng gÆp ë t«m ç ®ång b»ng s«ng Cöu Long vµ biÖn ph¸p phßng trÞ bÖnh. NXB N«ng nghiÖp TP Hå ChÝ Minh. Bïi Quang TÒ, 1998. Gi¸o tr×nh bÖnh cña ®éng vËt thuû s¶n. NXB N«ng nghiªp.,Hµ Néi,1998. 192 trang. Bïi Quang TÒ, 2001. Ký sinh trïng cña mét sè loµi ç n−íc ngät ë ®ång b»ng s«ng Cöu Long vµ gi¶i ph¸p phßng trÞ chóng. LuËn v¨n tiÕn sü sinh häc. Bïi Quang TÒ, 2001. BÖnh cña t«m nu«i vµ biÖn ph¸p phßng trÞ. Tæ chøc Aus. AID xuÊt b¶n. 100 trang. Bïi Quang TÒ, 2002. BÖnh cña ç tr¾m cá vµ biÖn ph¸p phßng trÞ. Nhµ xuÊt b¶n N«ng nghiÖp, Hµ Néi, 2002. 240 trang. Bïi Quang TÒ, 2003. BÖnh cña t«m nu«i vµ biÖn ph¸p phßng trÞ. Nhµ xuÊt b¶n N«ng nghiÖp, Hµ Néi. 200 trang. §ç TÊt Lîi, 1991. Nh÷ng c©y thuèc vµ vÞ thuèc ViÖt Nam, NXB KHKT - Hµ Néi §ç ThÞ Hoµ, 1996. Nghiªn cøu mét sè bÖnh chñ yÕu trªn t«m só (Penaeus monodon Fabricius, 1978) nu«i ë khu vùc Nam Trung Bé. LuËn v¨n PTS khoa häc n«ng nghiÖp. Geoge Post, 1993 .Texbook of fish health by T. F. H publications, Inc. Ltd. Hµ Ký, Bïi Quang TÒ, NguyÔn V¨n Thµnh, 1992. ChÈn ®o¸n vµ phßng trÞ mét sè bÖnh t«m ç. Nhµ xuÊt b¶n N«ng nghiÖp - Hµ Néi Jadwiga Grabd, 1991. Marine Fish Parasitology. Copyright C by PWN - Polish Scientific publishers - Warszawei, 1991 Kabata.Z, 1985. Parasites and diseases of fish culture in Tropics. Published by Taylor and Francis London. Philadenphia Leong Tak Seng, 1994. Parasites and diseases of cultured marine finfish in South East Asia. Printed by: Percetakan Guan. Lightner.D.V, 1996.A Handbook of shirmp pathology and diagnostic procedures for diseases of cultured Penaeid shirmp. Published by: the world Aquaculture Society. Moller. H and Anders. K, 1983. "Diseases of parasites of Marine Fishes". Moler Verlag, Kiel. NghÖ §¹t Th− vµ V−¬ng KiÕn Quèc, 1999. Sinh häc vµ bÖnh cña ç tr¾m cá, NXB khoa häc B¾c Kinh, Trung Quèc, tiÕng Trung Reichenbach H. - Klinke, 1965. The principal Diseases of kower vertebrates: Book II Diseases of amphibia and book III: Diseases of Reptiles. Copyright C 1965 by Academic Press inc. (London) Ltd. Rheinheimer G, 1985. Vi sinh vËt çc nguån n−íc. NXB khoa häc kü thuËt - Hµ Néi. Saogii Li, 1990. Tæng quan vÒ sö dông c©y thuèc phßng vµ trÞ bÖnh cho ç ë Trung Quèc. TTNC thñy s¶n n−íc ngät-ViÖn Hµn L©m khoa häc NghÒ ç Trung Quèc (tiÕng Trung). Së nghiªn cøu thuû s¶n Hå B¾c, 1975. Sæ tay phßng trÞ bÖnh ç. Nhµ xuÊt b¶n KHKT Trung Quèc. (TiÕng Trung Quèc). Бayep O. H., B. A. Мyccлиyc, Ю. A. Cтpeлкoв (1981), Бoлeзни пpyдoвыx pыб, Издaтeльcтвo “Лeкaя пищeвaя пpoмышлeниocть”, Мocквa Дoгeль B. A. (1962), Oбщaя Пapaзитoлoгия, Издaтeльcтвo Лeнингpaдcкoгo Унивepcитeтa. Хa Kи (1968), Пapaзитoфayнa нeкomopыx npecнoвoдныx pыб Ceвepнoгo Bъeтнaм и мepы бopьбы вaжнeйшuмu ux зaбoлeвaнuямu, Диccepтaция нa coиcкaниe yчёнoй cтeпeни кaдидaтa биoлoгичecкиx нayкa, Зоолгичеcкий инcтитут Акадeмии Наук- CCCP, Лeнингpaд. Шyльмaн S. S. (1966), Mикcocпopидии фayны CCCP, Издaтeльcтвo “Hayкa”, Мocквa- Лeнингpaд.

Benhhoc ts phan1_buiquangte_cr

Science

Transcript of Benhhoc ts phan1_buiquangte_cr