1

Beleidsplan Ruimte Groenboek - Trends en uitdagingen

2

Colofon Vlaamse Overheid, Departement RWO-afdeling Ruimtelijke Planning en Kernteam Beleidsplan Ruimte Vlaanderen Koning Albert II-laan 19 bus 11 1210 Brussel

3

Inhoud Inhoud ..................................................................................................................................................................... 3

1. Statuut en opbouw van het rapport ............................................................................................................. 7

1.1. Statuut van het rapport ........................................................................................................................... 7

1.2. Hoe is het rapport tot stand gekomen? ................................................................................................... 7

1.3. Opbouw van het rapport ........................................................................................................................ 7

2. Context ....................................................................................................................................................... 8

2.1. Maatschappelijke dynamiek – internationaal perspectief ...................................................................... 8

2.2. Beleidscontext ..................................................................................................................................... 20

3. Evolutie van de ruimte ............................................................................................................................. 21

3.1. Ruimtelijke beleidscontext in historisch perspectief ........................................................................... 21

3.2. Evaluatie van het gevoerde beleid ....................................................................................................... 24

3.3. Hoe verandert de ruimte?..................................................................................................................... 27

4. Trends & uitdagingen............................................................................................................................... 31

3.1. Algemeen overzicht ............................................................................................................................. 31

1.2 Uitwerking ............................................................................................................................................... 32

5. Uitgangsprincipes .................................................................................................................................. 105

5.1. uitgangsprincipes algemeen ............................................................................................................... 105

5.2. kritisch en strategisch voortbouwen op de robuuste lijnen van het Ruimtelijk Structuurplan

Vlaanderen ....................................................................................................................................................... 105

5.3. Streven naar een duurzame ruimtelijke ontwikkeling........................................................................ 106

5.4. Ruimtelijke kwaliteit biedt een meerwaarde ten opzichte van een louter kwantitatieve benadering . 107

5.5. strategisch en realisatiegericht werken veronderstelt flexibiliteit maar evengoed harde beleidsopties

107

5.6. Integrerend werken verhoogt de slaagkansen .................................................................................... 108

5.7. Vlaanderen internationaal positioneren ............................................................................................. 109

6. Oplijsting studies ................................................................................................................................... 117

Overzicht studies .............................................................................................................................................. 117

6.1. Opmaak woonbeleidsplan Vlaanderen .............................................................................................. 120

6.2. Opmaak grond- en pandenbeleidsplan Vlaanderen ........................................................................... 120

6.3. Wonen in Vlaanderen; De resultaten van de woonsurvey 2005 en de Uitwendige Woningschouwing

2005 121

6.4. Ruimte voor wonen, Trends en uitdagingen ...................................................................................... 121

6.5. Woningmarktmodel ........................................................................................................................... 122

6.6. Toekomstige ruimtebehoefte voor ouderen in Vlaanderen ................................................................ 123

6.7. Een tour d'horizon van recente ruimtelijke trends in het wonen ........................................................ 124

6.8. Kwalitatief onderzoek naar de aanbodzijde van de woningmarkt ..................................................... 124

6.9. Sociale Staat van Vlaanderen, editie 2009 en 2011 ........................................................................... 126

6.10. VRIND .............................................................................................................................................. 126

4

6.11. Project stedelijk fiscaal instrumentarium ........................................................................................... 127

6.12. Project transitie duurzaam bouwen .................................................................................................... 128

6.13. Vastgoedprijzen en woningaanbod in de centrumsteden ................................................................... 129

6.14. Verhuis en blijfmotieven van jonge gezinnen en jongvolwassenen .................................................. 130

6.15. MINA-plan 4 ..................................................................................................................................... 131

6.16. Klimaatadaptatieplan ......................................................................................................................... 132

6.17. Het Algemeen oppervlaktedelfstoffenplan ........................................................................................ 133

6.18. Stroomgebiedbeheerplannen .............................................................................................................. 134

6.19. Begeleidingsopdracht omgevingskwaliteit - kwaliteitsambitities en meetinstrument ....................... 135

6.20. Uitwerken Traject Toekomstverkenningen........................................................................................ 136

6.21. Luchtkwaliteitsplan en uitstelaanvraag voor de normen van NO2 ..................................................... 137

6.22. Luchtkwaliteit langs de belangrijkste snelwegen en gewestwegen” (IMMI-2) ................................. 138

6.23. Mogelijkheden integratie lokale luchtverontreiniging door verkeer in ruimtelijke instrumenten –

praktische leidraad ........................................................................................................................................... 139

6.24. Beleidsplan Geestelijke Gezondheidszorg Vlaanderen ..................................................................... 140

6.25. Perspectief 2020. Nieuw ondersteuningsbeleid voor personen met een handicap ............................ 141

6.26. Het gebruik van opvang voor kinderen jonger dan 3 jaar in het Vlaams Gewest .............................. 142

6.27. Programmatie thuiszorg- en ouderenvoorzieningen .......................................................................... 143

6.28. Toekomstig Ziekenhuislandschap Vlaanderen .................................................................................. 144

6.29. Analyse van de huidige en toekomstige ruimtebehoefte voor land- en tuinbouw en de toekomstige

ruimtelijke ontwikkelingen binnen land en tuinbouw ...................................................................................... 145

6.30. Onderzoek met oog op inventariseren en scherp stellen van de problematiek m.b.t. het (collectief)

wonen 146

6.31. Sturingsmodellen voor het wonen ..................................................................................................... 147

6.32. Slim ruimtegebruik door hergebruik en omkeerbaar ruimtegebruik .................................................. 148

6.33. Klimaatverandering en ruimtelijk beleid ........................................................................................... 149

6.34. Onderzoek naar de ruimtelijke impact van technologische ontwikkeling 2020-2050 ....................... 150

6.35. Ruimtelijke visievorming voor een aantrekkelijk polycentrisch Vlaanderen .................................... 151

6.36. Onderzoek naar een instrumentarium voor strategisch en realisatiegericht ruimtelijk beleid in

Vlaanderen. Voorbereidend onderzoek voor het beleidsplan Ruimte Vlaanderen........................................... 152

6.37. Conceptstudio Beleidsplan Ruimte Vlaanderen: Begeleidingsopdracht voor de gefaseerde

visievorming en conceptontwikkeling in het kader van het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen ......................... 153

6.38. Verhogen van de juridische robuustheid van RUP’s. ........................................................................ 153

6.39. Een Nieuw Industrieel Beleid voor Vlaanderen ................................................................................ 155

6.40. Witboek: Een Nieuw Industrieel Beleid voor Vlaanderen ................................................................. 156

6.41. Pact 2020 ........................................................................................................................................... 158

6.42. Problematische ruimtevragers ........................................................................................................... 159

6.43. SEVESO-bedrijven ............................................................................................................................ 160

6.44. Startnota winkelen in Vlaanderen ...................................................................................................... 161

6.45. SPRE ................................................................................................................................................. 162

6.46. Vestigingsgedrag van bedrijven in Vlaanderen – een analyse in functie van het ruimtelijk economisch

beleid 164

5

6.47. Management van bedrijventerreinen en ruimtelijke kwaliteit. Een verkenning van de rol van de

vastgoedsector. ................................................................................................................................................. 165

6.48. Economische dynamiek en ruimtelijke kwaliteit op het platteland – onderzoek in de regio Roeselare

Tielt 166

6.49. Werk maken van Creatieve Economie ............................................................................................... 167

6.50. Witboek: Stappenplan voor een interne Europese vervoersruimte – werken aan een concurrerend en

zuinig vervoerssysteem .................................................................................................................................... 168

6.51. Trans-Europese Netwerken (TEN) .................................................................................................... 169

6.52. Stedelijk mobiliteitsbeleid ................................................................................................................. 170

6.53. Verkeers- en vervoersprognoses voor de binnenvaart in het Scheldegebied. Situatie 2007 en

prognoses 2020/2040 ....................................................................................................................................... 171

6.54. Mededeling inzake een Europese havenbeleid .................................................................................. 172

6.55. IRIS II: Mobiliteitsplan Brussels Hoofdstedelijk Gewest.................................................................. 173

6.56. Overeenkomst met het oog op de verwezenlijking van het programma van het Gewestelijk Expres Net

van, naar, in en rond Brussel ............................................................................................................................ 174

6.57. Meerjarenprogramma Infrastructuur, Ruimte en Transport (MIRT) ................................................. 175

6.58. Plan de Déplacements Urbains Lille Métropole 2000-2015 .............................................................. 176

6.59. Schéma régional des transports Nord – Pas De Calais ...................................................................... 177

6.60. Pact 2020: een nieuw toekomstplan voor Vlaanderen ....................................................................... 178

6.61. Mobiliteitsvisie 2020 De Lijn ............................................................................................................ 179

6.62. Mobiliteitsplan Vlaanderen ............................................................................................................... 180

6.63. Masterplan Antwerpen 2020.............................................................................................................. 181

6.64. Ruimte voor Extended Gateways ...................................................................................................... 182

6.65. Ruimte voor buisleidingen ................................................................................................................. 183

6.66. Infrastructuurmasterplan voor de Vlaamse waterwegen horizon 2014 .............................................. 184

6.67. Tussentijds strategisch plan Haven van Antwerpen .......................................................................... 185

6.68. Strategisch plan voor de Haven Brugge-Zeebrugge .......................................................................... 186

6.69. Strategisch plan Havenbedrijf Gent ................................................................................................... 187

6.70. Strategisch plan voor de Haven van Oostende .................................................................................. 188

6.71. Strategisch Actieplan voor Reconversie en Tewerkstelling voor de Zaventemse luchthaven ........... 189

6.72. Beheerscontract tussen de Belgische Staat en de NMBS, 2008-2012 ............................................... 190

6.73. Beheerscontract tussen de Belgische Staat en Infrabel ...................................................................... 191

6.74. Beheerscontract tussen de Belgische Staat en de NMBS-Holding .................................................... 192

6.75. Vlaamse Baaien 2100 ........................................................................................................................ 193

6.76. Duurzaam mobiele steden, eindrapport ............................................................................................. 194

6.77. Uitwerken van een methodiek voor een netwerk voor het algemeen vrachtverkeer op mesoschaal en

toepassing op 2 pilootregio’s ........................................................................................................................... 195

6.78. Carpoolparkings ................................................................................................................................ 196

6.79. Bevraging van de Vlaamse bevolking over het wensbeeld over verkeer en vervoer op langere termijn

197

6.80. Onderzoek Verplaatsingsgedrag Vlaanderen (OVG) ........................................................................ 198

6.81. Analyse van de mogelijkheden van light rail in Vlaanderen ............................................................. 199

6.82. Onderzoek naar de relatie tussen locatiebeleid en mobiliteit ............................................................. 200

6

6.83. Missing links wegen .......................................................................................................................... 201

6.84. Vlaamse spoorstrategie ...................................................................................................................... 202

6.85. Verordening inzake het Europese spoorwegnet voor concurrerend goederenvervoer (Verordening

(EG) nr. 913/2010) ........................................................................................................................................... 203

6.86. Landbouwgronden in Europa; Analyse van en visie op gewasopbrengsten, bevolking en milieu .... 204

6.87. Prioritising land to be preserved for agriculture: A context-specific value tree ................................ 205

6.88. Onderzoek naar ruimtelijke transformaties van het Vlaamse platteland............................................ 205

6.89. Wetenschappelijke publicaties van Stedula ....................................................................................... 207

6.90. Afwegingsinstrument voor planning van landbouwruimte ................................................................ 208

6.91. Het platteland in verandering: een analyse van de aanwezige actoren en hun onderlinge dynamieken

209

6.92. Puzzelen met de ruimte in Limburg; Ruimteclaims in het Limburgs landelijk gebied ...................... 210

6.93. Vlaanderen in Actie ........................................................................................................................... 211

6.94. Vlaamse strategie duurzame ontwikkeling ........................................................................................ 212

6.95. Vlaams Hervormingsprogramma Europa 2020 ................................................................................. 213

7

1. Statuut en opbouw van het rapport

1.1. Statuut van het rapport Dit rapport geeft de voorbereidende werkzaamheden weer van het Kernteam dat het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen opmaakt. Het geeft achtergrondinformatie bij het Groenboek zoals dat in november 2011 is opgesteld.

1.2. Hoe is het rapport tot stand gekomen? De aanleiding voor de opmaak van het groenboek zit vervat in het Vlaams regeerakkoord 2009-2014: “De regering zal aan de administratie Ruimtelijke Planning vragen om een nieuw RSV (2020-2050) voor te bereiden, uitgaande van ruimtelijke kwaliteit en duurzame ruimtelijke ontwikkeling. Daarmee willen we anticiperen op onder meer de nieuwe ontwikkelingen op het vlak van klimaat, verlies aan biodiversiteit, mondialisering, de netwerkeconomie, sterkere demografische ontwikkelingen, nieuwe uitdagingen betreffende mobiliteit en grotere technische mogelijkheden. Tijdens deze legislatuur wordt een nieuw RSV minstens voorlopig vastgesteld.”

1

In de startnota

2 gaf de Vlaamse Regering formeel de aanzet tot een planproces voor de opmaak van het

Beleidsplan Ruimte. Het vormt de opvolger van het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen en wordt opgemaakt in de geest van de structuurplanning, maar zal waarschijnlijk geen structuurplan zijn zoals we het vandaag kennen. Het voorwerp van het plan vormt het ruimtelijk beleid – niet het ruimtelijke ordeningsbeleid, noch het territoriaal beleid. Het vormt de neerslag van een eerste, verkennende fase in het planproces, en kwam tot stand in overleg met een scala aan betrokkenen, van de individuele burger, over niet-traditionele partners tot het georganiseerde middenveld. Het is een beleidsdocument voor een brede doelgroep, dat discussie wil uitlokken. De resultaten van deze discussie moeten leiden tot de vaststelling van een witboek in 2013, wat de basis moet vormen voor een ontwerp van Beleidsplan Ruimte dat uiterlijk in 2014 wordt vastgesteld door de Regering. Het groenboek vormt geen voorafname op het beleidsplan; sommige elementen uit het groenboek zullen niet terug opduiken in het witboek.

1.3. Opbouw van het rapport Het rapport geeft achtereenvolgens de context weer met de maatschappelijke dynamiek in internationaal perspectief en de beleidscontext, de evolutie van de ruimte met de ruimtelijke beleidscontext, evaluatie van het gevoerde beleid en inzicht hoe de ruimte veranderd is, de trends en uitdagingen, de uitgangsprincipes en een oplijsting van studies die relevant zijn voor de opmaak van het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen.

1 VLAAMSE REGERING, Een daadkrachtig Vlaanderen in beslissende tijden - Voor een vernieuwende, duurzame en warme samenleving, Brussel, 2009. 2 VLAAMSE REGERING, Opmaak van Beleidsplan Ruimte Vlaanderen – startnota, Brussel, Beslissing van 28 januari 2011.

8

2. Context

2.1. Maatschappelijke dynamiek – internationaal perspectief

2.1.1. Mondiaal schaalniveau Het proces van globalisering versnelt De economische samenhang van gebieden in de wereld en de hieruit voortvloeiende gevolgen versnelt als gevolg van de verbetering en massale ingebruikname van nieuwe technologieën zoals internet. Internationale handel en openheid van de economie neemt toe:

Economische openheid wereldwijd Internationale handelsomvang als % van het BBP

1968 1987 1997 2007

China 6.0 28.5 40.6 54.1

CIS 2.0 8.0 29.2 40.8

Japan 9.4 15.3 14.7 27.8

MERCOSUR 11.7 13.5 12.4 22.6

NAFTA 4.2 9.2 11.7 14.6

EU 8.8 14.6 14.1 20.6

GCC 64.7 50.6 64.4 76.2 Bron: ESPON TIGER, 2011

De Europese economie blijft net als die van de VS relatief vrij gesloten naar de rest van de wereld. De omvang van de internationale handel naar buiten de EU bedraagt 20.6% van totale BBP van de EU en blijft ver achter andere regio’s in de wereld. Vlaanderen lijkt met 29% één van de meest naar de wereld geopende economieën te hebben binnen de Europese Unie.

De economische wereldorde verschuift

9

De opkomst van nieuwe grote spelers op de wereldmarkt (BRIC – Brazilië, Rusland, India en China) naast de traditionele economische zwaartepunten (Europa, VS en Japan) zorgt voor een nieuwe economische wereldorde. Demografische trends waarbij de nieuwe wereldspelers kunnen rekenen op een sterke natuurlijke bevolkingsgroei terwijl de traditionele spelers kampen met vergrijzing en op termijn ook krimp versterken deze trend. Een netwerk van metropolen ontstaat De ruimtelijke verschijningsvorm van wereldwijde economische complexen verschuift stilaan van een concentratie in blokken van landen (VS, Europa, Japan) naar een meer uitgestrekt netwerk waarvan metropolen de knopen vormen. Dominante groeisectoren zoals innovatie en hoogwaardige dienstverlening vestigen zich in metropolen. Binnen Europa zijn Londen en Parijs de steden die veruit het beste zijn geïntegreerd in het wereldwijde economische netwerk. Daarna volgt een reeks andere stedelijke regio’s, waaronder bijvoorbeeld Brussel en Antwerpen, die vrij goed zijn geïntegreerd in de mondiale netwerken zij het vaak op het vlak van een bepaalde niche binnen de internationale (kennis)economie.

De wereldwijde competitie tussen stedelijke regio’s verscherpt De hierboven beschreven trends zorgen voor een verscherpte wereldwijde competitie tussen vooral stedelijke regio’s waarbij steeds meer regio’s internationale economische activiteit trachten aan te trekken. De wereldwijde competitie tussen regio’s verscherpt niet alleen maar verbreed zich ook. De laatste tien jaar zien we dat opkomende regio’s niet alleen concurreren ten aanzien van klassieke industriële productie zich ook steeds meer toeleggen op handel en (technologische) innovatie. Het aandeel van Europa in de totale wereldhandel vertoont het afgelopen decennium een duidelijke daling. De economische kwetsbaarheid neemt toe

10

Economische bedrijvigheid en de hiermee samenhangende tewerkstelling hangen in een geglobaliseerde economie in belangrijke mate af van de beslissingen van de moedermaatschappij. De Vlaamse steden hebben – net als vele andere steden in het Pentagon – het voordeel dat een vrij groot aandeel dochtermaatschappijen van multinationals dat zij huisvesten wordt aangestuurd door moedermaatschappijen uit eigen land. De regionale verankering van economische activiteit en tewerkstelling is daardoor vrij sterk. Het aandeel vanuit het buitenland gecontroleerde dochtermaatschappijen van multinationals loopt in de meeste Vlaamse steden op tot ongeveer de helft. Het lijkt erop dat dit gegeven niet dient te worden verwaarloosd omdat gelet op de beperkte Vlaamse invloed op de besluitvorming ten aanzien van de bedrijfsvoering dit een zekere economische gevoeligheid representeert. De financieel-economische crisis die sinds 2008 wereldwijd woedt, heeft de gevolgen van deze economische kwetsbaarheid aangetoond voor verschillende Europese regio’s aangetoond.

2.1.2. Europees schaalniveau De Europese ruimte vertoont steeds meer samenhang Het proces van Europese eenwording heeft zich voortgezet en heeft het afgelopen decennium verschillende doorbraken gekend. De Europese Unie is in 2004 gevoelig uitgebreid met de lidstaten Cyprus, Estland, Letland, Hongarije, Malta, Polen, Slowakije, Slovenië en Tsjechië gevolgd in 2007 door Roemenië en Bulgarije. De komende decennia zal het aantal Europese lidstaten naar alle waarschijnlijk gestaag verder toenemen. De voltooiing van de Europese markt – een proces dat is ingezet met de Single European Act (1987) en het Verdrag van Maastricht (1992) – is ook steeds meer een realiteit. Het afgelopen decennium is dit proces ondersteund door onder meer de invoering van de Euro en het verder wegnemen van handelsbarrières zoals in de telecommunicatiesector. De trend lijkt zich met het vrijgeven van bijvoorbeeld de markt voor post en spoorexploitatie en het versterkt gemeenschappelijk Europees financieel beleid voort te zetten. Het gevolg is dat het vrij verkeer van personen, goederen en diensten in Europa steeds meer een realiteit is en ook een steeds ruimer gebied beslaat. Ruimtelijk vertaalt zich dit enerzijds in een steeds meer samenhangend geheel van economische activiteiten. De Europese Unie is vandaag de meest geïntegreerde internationale handelszone ter wereld waarbij 43% van het totaal nationaal inkomen wordt gegenereerd vanuit internationale handel binnen de unie (zie kaart hieronder):

11

Anderzijds zien we steeds meer verhuisbewegingen over de interne grenzen van de Europese Unie. We nemen migratiestromen waar van armere naar rijkere regio’s en van afgelegen vaak landelijke naar centrale vaak stedelijke regio’s. Vlaanderen (en Brussel) is als relatief rijke, centraal gelegen en stedelijke regio een immigratiegebied binnen de Europese Unie. Pensioenmigratie van Noordwest-Europa naar mediterrane landen zoals Spanje is een fenomeen dat als mede gevolg van de vergrijzing ook plaatsvindt.

12

De Europese ruimte krimpt Het Europees transportnetwerk is het afgelopen decennium fors uitgebreid en verbeterd en de investeringsprogramma’s laten zien dat deze trend zich de komende jaren zal voortzetten. Het oostelijk deel van het Europees continent verkrijgt stilaan een volledig uitgebouwd netwerk van autosnelwegen en het is te verwachten dat verschillende steden tegen 2020-2030 verbonden zullen zijn binnen het netwerk van hogesnelheidstreinen. Het westelijk deel van het Europees continent heeft vooral te maken met een groeiend aantal volledig operationele lijnen binnen het netwerk van hogesnelheidstreinen. Deze trend is vooral voelbaar in Duitsland, Frankrijk, Spanje en de Benelux en zal zich uitbreiden naar aangrenzende regio’s. Het ziet er naar uit dat het komend decennium het aantal lijnen verder wordt uitgereid (zoals Brussel-Luxemburg) en de reistijd op bestaande verbindingen verder verkort (zoals Brussel-Amsterdam). Daarnaast is een belangrijk aantal belangrijke strategische investeringen in zowel spoor, water- en autosnelwegen gerealiseerd en gepland.

13

Tijd-ruimte kaarten op basis van resitijden over het spoor in 1993 (boven) en 2020 (onder) Bron: Spiekermann & Wegener (2006), ESPON 2006 Programme, Project 1.2.1

Het gevolg van deze investeringen is dat grotere afstanden sneller kunnen worden afgelegd. De ruimte krimpt dus als het ware (Bijlage, kaart). Het bereik van het aantal steden dat in aanmerking komt voor bijvoorbeeld een (zaken)reis van één dag neemt dus ook toe (Bijlage, kaart). Regionale luchthavens hebben het afgelopen decennium ook een sterke opmars gekend waardoor bepaalde soms afgelegen regio’s hun bereikbaarheid aanzienlijk hebben zien toenemen. Het bereikbaarheidsprofiel van deze regio’s en de eventuele gemaakte publieke investeringen zijn echter niet altijd even duurzaam gebleken. Het is gebleken dat low-cost maatschappijen, die vaak de drijvende kracht achter de regionale luchthaven zijn, een luchthaven vrij gemakkelijk schrappen uit hun aanbod om concurrerend te kunnen blijven.

3

Het Europees kerngebied behoudt haar economische en bevolkingsmassa Het Pentagon – i.e. de vijfhoek gelegen tussen Londen, Parijs, Milaan, München en Hamburg – vormt het Europees kerngebied. Het gebied beslaat 14% van het Europees oppervlak terwijl hier 32% van de bevolking woont en 46% van het BNP wordt gegenereerd. Demografische ontwikkelingstrends wijzen erop dat het Pentagon haar positie als kerngebied zal behouden zo niet versterken. Migratie van oost naar west Bevolkingsgroei vindt immers vooral plaats in het westelijk deel van Europa en in (hoofd)stedelijke regio’s – twee trends die in het voordeel spelen van het Pentagon. Deze groei komt doordat de bevolkingsontwikkeling van Europese regio’s wordt door een steeds belangrijker deel bepaald door migratiestromen naar en binnen Europa. De aanwezigheid van (goedbetaald) werk, zoals in grote delen van het Pentagon ruimer aanwezig zijn dan in vele andere Europese regio’s, geldt hierbij als belangrijke aantrekkingsfactor.

3 ESPON 2013 Programme (2009) Trends in Accessibility, Territorial Observation No. 2, ESPON 2013 Programme, Luxembourg, p.10

14

Migratie van ultraperifere naar ontsloten stedelijke gebieden Het noordelijk deel van Scandinavië en een groot aantal regio’s in het oostelijk deel van Europa hebben gelijktijdig te maken met een krimpende bevolking als gevolg van dalende natuurlijke aanwas en vooral ook emigratie. Migratie van afgelegen binnen-perifere naar centrale stedelijke gebieden De meer afgelegen en verouderde industriële regio’s binnen het Pentagon hebben soms wel te maken met dalende bevolkingsaantallen. De immigratie overstijgt hier niet langer de natuurlijke bevolkingsdaling. De recente omslag in het Ruhrgebied van netto emigratie- naar netto immigratiegebied lijkt erop te wijzen dat door middel van reconversie verouderde industriële regio’s binnen het Pentagon in staat zijn hun socio-economische positie te herpakken.

De (internationale) bereikbaarheid van een regio geldt als factor die economische ontwikkeling en bevolkingsgroei kan genereren. Bereikbaarheid is echter noch een noodzakelijke voorwaarde noch een garantie voor ontwikkeling en groei omdat ook andere factoren een rol spelen. De goede multimodale bereikbaarheid van grote delen van het Pentagon lijken wel zeker bij te dragen aan haar aantrekkingskracht voor economische activiteit en bevolking. Ten aanzien van de ontwikkeling van de bereikbaarheid moet worden vastgesteld dat de relatieve verandering van de multimodale bereikbaarheid de afgelopen jaren binnen het Pentagon kleiner is dan bijvoorbeeld in grote delen van oostelijk Europa of Spanje. Dit kan een teken zijn dat op de lange termijn de dominantie van het Europees kerngebied mogelijks zal afkalven.

15

Het Europees kerngebied breidt uit De stedelijke randen van het Pentagon vertonen een bovengemiddelde dynamiek in termen van economische groei en bevolkingsgroei. Het Europees kerngebied lijkt zich dus uit te breiden. De demografische ontwikkelingstrends laten zien dat de meestal stedelijke regio’s aan de randen van het Pentagon, met uitzondering van Berlijn, sterke immigratieregio’s zijn. Kopenhagen-Malmö, Wenen-Bratislava, Manchester en Barcelona hebben zich de afgelopen tien jaar gemanifesteerd als winregio’s. Deze regio’s hebben weten te profiteren van hun scharnierpositie tussen de (sneller bereikbaar geworden) economisch zwaartepunten binnen het Pentagon en de armere en/of meer perifere regio’s in hun achterland. Bovendien kennen al deze steden een bovengemiddelde multimodale bereikbaarheid en worden ze aangehaald als voorbeelden van goed stedelijk beleid. Ruimtelijke trendscenario’s (opgemaakt in 2007, horizon 2030) gaan uit van het verder ontstaan en ontwikkelen van corridors waar economische activiteiten zich concentreren in steden langsheen TEN-assen die groeien vanuit het Pentagon. Het principieel beeld van dit scenario lijkt ook na de start van de financieel-economische crisis nog realistisch hoewel de vraag zich stelt in hoeverre de ontwikkeling van dit type corridors na naar een aantal steden (zoals Dublin, Madrid) nog realistisch is.

Steden zijn steeds meer de poorten tot de Europese ruimte Stedelijke regio’s zijn de poorten tot de Europese (en mondiale) ruimte. Het zijn de plaatsen waar economische bedrijvigheid eenvoudiger toegang heeft tot de internationale economische netwerken.

16

In de krimpende Europese economische ruimte en het groeiende bereik is de positie in het ruimtelijk netwerk is steeds meer bepalend voor het aantrekken van economische activiteit en bevolking. Niet alle plekken binnen de stedelijke regio profiteren even sterk van deze tendensen omdat de reistijd tot HST Station of Luchthaven relatief zwaarder gaat doorwegen op de totale reistijd. Internationaal georiënteerde tertiaire bedrijvigheid (zakelijke dienstverlening, kennis en innovatie of financiële dienstverlening) blijken veelal locaties te zoeken met een vlotte openbaar vervoer (reistijd, frequentie, modaliteit) bereikbaarheid vanaf HST Stations en luchthavens. Steden blijken ook de vaak poorten te zijn naar de virtuele ruimte. De Europese internetinfrastructuur is sterk geconcentreerd in de metropolitaanse regio’s. Londen, Parijs, Frankfurt en Amsterdam – alle kernsteden in het Pentagon – fungeren als hotspots in het mondiaal informatieverkeer. Meer afgelegen steden zoals Stockholm, Madrid, Milaan en Wenen functioneren als belangrijke toegangspoorten op een lager schaalniveau. De sterk uitgebouwde digitale infrastructuur in Scandinavië verklaart trouwens dat ook sommige eerder moeilijk ontsloten perifere regio’s toch economisch succesvol zijn. De internationale netwerkpositie van steden en de Europese ruimtelijke structuren waarin ze zich bevinden veranderen traag. Fysieke investeringen die belangrijke ruimtelijke barrières opheffen kunnen ruimtelijke patronen structureel wijzigen. De ruimtelijke relatie van Vlaanderen met Londen is in het verleden sterk gewijzigd als gevolg van de aanleg van de Kanaaltunnel. De geplande hogesnelheidstreinverbinding Brussel-Luxemburg-Basel en de Fehmarn-verbinding tussen Hamburg en Kopenhagen zijn geplande investeringen die wederom verschuivingen in de netwerkpositie van de Vlaamse steden teweeg kan brengen.

2.1.3. Macroregionaal schaalniveau

Grote steden groeien De grotere steden in en wijd rondom Vlaanderen groeien. Londen en Parijs zijn en blijven de belangrijkste polen van bevolking en economische activiteit maar ook de Vlaamse Ruit (Vlaanderen) inclusief Brussel, de Randstad, Eindhoven (Nederland), Lille (Frankrijk), Keulen en Düsseldorf (Duitsland) zijn belangrijke groeipolen. De bevolking groeit in deze steden gemiddeld sterker als gevolg van hogere natuurlijke aanwas en migratiestromen vanuit zowel het binnen- als buitenland. De steden blijken attractief omwille van het werkaanbod. De omvang van dit aanbod is niet alleen groter maar ook de aanwezigheid en groei van banen binnen specifieke sectoren maakt de arbeidsmarkt aantrekkelijk voor hooggeschoolden. Het voorzieningenaanbod en de (sociale en ruimtelijke) kwaliteit van de leefomgeving spelen ook een belangrijke rol voor deze laatste groep. De grote steden gaan bovendien steeds meer metropolitaanse karakteristieken vertonen als gevolg van hun toenemende internationale inbedding, hun toenemende massa en andere maatschappelijke trends (tweeverdieners, individuele woonvoorkeuren, …). De invloedssfeer van de kernsteden breidt uit en er is duidelijke sprake van het ontstaan van functioneel stedelijke gebieden of stedelijke regio’s. Het gebied van de stedelijke regio beslaat de kern of kernen van de stad plus het voor een kritieke massa bereikbare achterland. Als gevolg van de toenemende congestie wordt het ruimtelijk patroon steeds meer bepaald door voorstadsvervoer netten en andere treinverbindingen. Het valt op dat er zich een specialisatie tussen steden begint af te tekenen. Londen en Luxemburg profileren zich bijvoorbeeld als financieel centrum, Eindhoven als technologisch innovatiecentrum, … De Noordwest-Europese steden beginnen samenhang te vertonen Het netwerk van hogesnelheidstreinen tussen de steden in Noordwest-Europa is het afgelopen decennium sterk verbeterd. Bijgevolg doen nieuwe fenomenen zich voor zoals een toenemend aantal zakelijke en toeristische reizen van één dag. Het onderhouden van professionele contacten met universiteiten en bedrijven in andere steden in Noordwest-Europs is dus gemakkelijker geworden. Het ‘shoppen’ tussen het beschikbaar luchthavenaanbod neemt ook toe. De NWE groeisteden beginnen dus een zekere samenhang te vertonen.

17

Een fenomeen als lange-afstands-woon-werk-verkeer blijft tot op heden een randverschijnsel en veelal beperkt tot binnen de landsgrenzen. De reistijden worden echter wel steeds korter en vallen steeds meer binnen het bereik

4 om dit fenomeen toe te laten. Het is voorlopig onzeker of de NWE-Steden zullen uitgroeien tot een echt

functioneel stedelijk netwerk. Krimp dreigt in verouderde industriële bekkens en afgelegen gebieden De stagnerende Europese bevolkingsgroei en de hiermee samenhangende vergrijzing beginnen in bepaalde gebieden van Europa voelbaar te worden. Terwijl migratiestromen de effecten hiervan in de meeste stedelijke gebieden in Noordwest-Europa weten te compenseren, zien we ook gebieden ontstaan waar de omvang van bevolking en de economische activiteit begint te stageneren en zelfs te krimpen. Het gaat hier om gebieden met een verouderde economische structuur (zoals de industriële bekkens van Noord-Frankrijk, Wallonië, Birmingham en delen van het Ruhrgebied en Nederlands Limburg) of om binnen-perifere gebieden

5, relatief

afgelegen gebieden in eerder verstedelijkte ruimere regio’s (zoals Zeeuws-Vlaanderen of delen van West-Vlaanderen). De veroudering van de bevolking zorgt een krimpend arbeidsaanbod en dus een afnemende economische aantrekkelijkheid en activiteit. Tegelijkertijd trekken veelal hoger opgeleide jonge mensen naar de steden waar zij betere kansen hebben op de arbeidsmarkt. De globale bevolkingsprognoses voor het Europese continent wijzen erop dat het fenomeen van krimpgebieden zal intensiveren. Een versterkt multimodaal netwerk voor goederentransport ontstaat De afgelopen jaren is op het Noordwest-Europese vasteland sterk geïnvesteerd in spoor- en waterwegverbindingen voor goederentransport. Het aantal watergebonden bedrijventerreinen en multimodale overslagcentra is ook gegroeid. De projecten die zijn opgenomen in Europese (TEN-T), nationale en regionale investeringsprogramma’s tonen aan dat deze trend zich zal verder zetten. Het netwerk voor goederen transport versterkt zich bijgevolg en wordt steeds meer multimodaal. De havencorridor Amsterdam - Le Havre versterkt zich Het afgelopen decennium hebben de Franse en Nederlandse overheden belangrijke investeringsprogramma’s opgesteld gericht op het verbeteren van de noord-zuid vervoersstromen tussen de havens en in het zuidelijk deel van de Randstad. De infrastructuurwerken die momenteel deels zijn uitgevoerd zullen de komende jaren worden afgerond. In Frankrijk gaat het om de aanleg van de A28 en de A29 ten westen van Parijs en die moet functioneren als verbinding tussen de Franse en Europese havens. De weg die ten zuiden van Amiens is thans gerealiseerd zal worden doorgetrokken tot aan de ring rond Lille nabij de Belgische grens. In Nederland gaat het om de A4 en de N57 (bij Middelburg) die zorgen voor een alternatieve route via de nieuw aangelegde Westerscheldetunnel. Nederland voorziet langsheen de route ook tal van nieuwe bedrijventerreinen gekoppeld aan havenactiviteiten en logistiek. In Vlaanderen stellen we vast dat de havenverbindingen verbeteren en de waterwegverbinding tussen Seine en de Schelde zal de verbinding tussen de havens ook versterken. De ontwikkelingen kunnen zorgen voor bijkomende bedrijvigheid en mobiliteitsdruk langsheen de verbinding Gent-Lille en de verbindingen tussen de Vlaamse havens.

4 Internationale literatuur gaat uit van een maximum van 90 minuten (Opzoeken!) totale reistijd voor woon-werk-verkeer per dag. 5 Gebieden van beperkte bevolkingsomvang en op maximaal 200 km en minimum 75 minuten reistijd van een stedelijk gebied met een minimum omvang van 750.000 inwoners. (GEOSPECS Interim Report, ESPON 2013 Programma).

18

19

2.1.4. Grensregio’s Grensregio’s kennen belangrijke socio-economische dynamiek Grensregio’s in Europa kennen een belangrijke sociale en economische dynamiek als gevolg van het Europese eenwordingsproces. Het toegenomen vrij verkeer van personen, goederen en diensten zorgt voor functionele integratie. We zien dat markten vervlechten. Grensregio’s worden geconfronteerd met fenomenen als grensarbeid en grensmigratie. Vlaanderen heeft de afgelopen tien jaar in het bijzonder grensmigratie vanuit Nederland gekend. De verbeterde grensoverschrijdende infrastructuur – al dan niet gefinancierd met Europese middelen – versterken dit proces. De economische aantrekkelijkheid van vooral stedelijke grensregio’s is hierdoor ook toegenomen. Ondernemingen kunnen immers gebruik maken van de verruimde markten in de grensstreek. Bovendien liggen grensregio’s liggen niet langer in de periferie van een land maar maken ze deel uit van een ruimere Europese ruimte. Ten slotte stellen we vast dat grensregio’s als geheel bestaande verschillen (talenkennis, marktkennis, belastingregimes e.d.m.) als troef zijn gaan uitspelen.

De grensoverschrijdende dynamiek is het grootst in stedelijke grensregio’s en in grensoverschrijdende stedelijke netwerken in het bijzonder. De massa die grensoverschrijdend gedrag kan vertonen is hier immers groter.

Functionele integratie en connectiviteit binnen GPMR in de Vlaamse grensregio’s blijft achter Het proces van Europese eenwording heeft de ruimtelijke ontwikkelingsdynamiek in grensregio’s versterkt. Grensregio’s met een significante stedelijke massa aan weerszijde van de grens en met metropolitaans potentieel (Grensoverschrijdende Polycentrische Metropool Regio’s – GPMR) kennen de sterkste dynamiek. Europa kent elf van deze sterk dynamische GPMR. Twee hiervan zijn te vinden in de Vlaamse grensregio’s: “Eurometropool Lille-Kortrijk-Tournai” en “Euregio Maas-Rijn” (ook wel bekend als MHAL, Maastricht/Heerlen-Aachen-Hasselt/Genk-Luik).

De ontwikkeling van het aantal grensarbeiders in de belangrijkste Europese GPMR

20

Bron: Chilla, T. et al (2010) De uitgangspositie in termen van functionele integratie en connectiviteit binnen de GPMR in de Vlaamse grensregio’s was goed. De grensoverschrijdende arbeid in absolute aantallen is in Europees vergelijkend perspectief nog altijd behoorlijk. De dynamiek stagneert echter wel terwijl andere GPMR in Europa steeds meer integreren. Vergelijkend onderzoek toont aan dat met name het grensoverschrijdend openbaar vervoeraanbod binnen GPMR in de Vlaamse grensregio’s beduidend slechter is dan in de andere GPMR.

Snelheid (V - km/h) en Frequentie (F – verbindingen/dag) van OV-verbindingen tussen kernsteden van Europese GPMR Bron: Chilla, T et al + eigen bewerking

Connectiviteit met groeipolen over de grens blijft beperkt De multimodale bereikbaarheid vanuit Vlaanderen met nabijgelegen groeipolen blijft beperkt. In het bijzonder gaat het om openbaar vervoersverbindingen vanuit Vlaanderen naar Eindhoven (innovatiepool) en de noordelijk steden van het Ruhrgebied (Düsselorf, Dortmund).

2.1.5. Bronnen

CHILLA, T. et al (2010) METROBORDER - Cross-border Polycentric Metropolitan Regions, Final Report, ESPON 2013 Programme, Luxembourg

ESPON 2013 Programme (2008) Trends in Population Development, Territorial Observation No. 1, ESPON 2013 Programme, Luxembourg

ESPON 2013 Programme (2009) Trends in Accessibility, Territorial Observation No. 2, ESPON 2013 Programme, Luxembourg

ESPON 2013 PROGRAMME (2010) First ESPON 2013 Synthesis Report – New Evidence on Smart, Sustainable and Inclusive Territories, ESPON 2013 Programme, Luxembourg

LENNERT, M. et al (2010) FOCI – Future Orientations of Cities, Final Report, ESPON 2013 Programme, Luxembourg

STEENBERGHEN, T. et al (2007) Inventarisatie van de voor het Vlaams ruimtelijke beleid relevante ontwikkeling in buurregio’s, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap (opdrachtgever), Brussel

2.2. Beleidscontext

0 20 40 60 80 100 120 140

Kopenhagen - Malmö

Wenen - Bratislava

Luxemburg - Metz - Thionville - Trier - Aarlen

Basel - Fribourg - Mullhouse - Colmar

Nice - Monaco - San Remo - Vinimiglia - Menton

Hasselt - Aken - Maastricht - Luik - Heerlen

Saarbrücken - Forbach - Sarreguemines

Genève - Thonon-les-Bains - Annecy

Straatsburg - Offenburg - Baden-Baden - Freiburg/Breisgau

Lille - Kortrijk - Doornik - Moeskroen

Katowice - Ostrava

F

V

21

3. Evolutie van de ruimte Dit hoofdstuk geeft een overzicht van de ruimtelijke beleidscontext in historisch perspectief, een evaluatie van het gevoerde beleid in het bijzonder wat betreft het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen, en geetf tot slot kort aan hoe de ruimte verandert.

3.1. Ruimtelijke beleidscontext in historisch perspectief

3.1.1. Plannen is niet nieuw Plannen maken om de ruimte te ordenen is niet nieuw. Voorbeelden daarvan zijn de ontwikkelingsplannen voor Brussel uit de tweede helft van de negentiende eeuw, en de plannen die na de twee wereldoorlogen zijn opgemaakt voor de wederopbouw van gebieden waar de oorlog grote vernielingen met zich had meegebracht. Een systeem van algemene planning, waarbij voor het volledig Belgisch grondgebied ruimtelijke plannen moesten worden gemaakt, dateert in België pas van 1962. De zogenaamde ‘Stedenbouwwet’ van 29 maart 1962 bevatte – naast onder meer ook regels over vergunningen en bouwovertredingen – de principes voor de opmaak van ‘plannen van aanleg’. Er moesten streekplannen komen, gewestplannen en gemeentelijke algemene en bijzondere plannen van aanleg. De streekplannen zijn nooit gemaakt, wel zijn er 48 gewestplannen die samen het volledig Belgisch grondgebied dekken. De oorspronkelijke gewestplannen dateren van de jaren ’70 van de vorige eeuw. Ze bevatten de ‘algemene’ bestemming van de gronden. Bestemming houdt in dat de grond of de ruimte voor een bepaald gebruik wordt voorbehouden: zo is er woongebied, agrarisch gebied, industriegebied, natuurgebied, … Heel veel van de toen aangeduide bestemmingen zijn vandaag in Vlaanderen nog van toepassing. Daarnaast zijn er met toepassing van de Stedenbouwwet enkele tientallen gemeentelijke algemene plannen van aanleg (kortweg APA’s) gemaakt, maar die zijn – op enkele uitzonderingen na – niet meer geldig. Wel nog belangrijk zijn de bijzondere plannen van aanleg, kortweg BPA’s genoemd. Dat zijn gemeentelijke plannen die een gedetailleerdere bestemming en inrichting van een deel van het gemeentelijk grondgebied regelen. Daar waar het gewestplan bijvoorbeeld een woongebied aanduidt, kan een BPA specifiekere regels bevatten over waar de plaatselijke wegen komen, welke stukken bebouwd kunnen worden met huizen en waar eerder tuinen komen, hoe hoog er mag worden gebouwd enzovoort. In Vlaanderen zijn er vandaag nog honderden BPA’s van toepassing.

3.1.2. De gewesten worden bevoegd Een belangrijk moment voor de Belgische wetgeving over de ruimtelijke ordening is de staatshervorming van 1980 geweest. Op dat moment zijn het Vlaams en Waals Gewest bevoegd geworden voor de ruimtelijke ordening. De federale (nationale) overheid heeft sindsdien geen zeggenschap meer over de wetgeving ruimtelijke ordening en de toepassing ervan. Dat betekende dat vanaf dat moment de Vlaamse overheid voor haar eigen grondgebied de wetgeving kon wijzigen of vernieuwen, de gewestplannen kon wijzigen, de BPA’s, vastgesteld door de gemeenten, kon goedkeuren enzovoort. De ‘overgeërfde’ Stedenbouwwet van 1962 is effectief door het Vlaams Parlement een aantal keer gewijzigd. En in 1999 werd de basiswetgeving ruimtelijke ordening voor Vlaanderen volledig vernieuwd.

3.1.3. Een Vlaamse wetgeving op de ruimtelijke ordening In het voorjaar van 1999 keurde het Vlaams Parlement een decreet goed dat de Stedenbouwwet integraal moest vervangen. Het decreet van 18 mei 1999 ‘houdende de organisatie van de ruimtelijke ordening’, ook

22

kortweg Decreet Ruimtelijke Ordening of DRO genoemd, gaat in op het planningssysteem, maar ook op het vergunningenbeleid, op de aanpak van bouwovertredingen enzovoort. Tijdens het afgelopen decennium is dat decreet frequent gewijzigd. De ene aanpassing was al ingrijpender dan de andere. Na opnieuw een grote wijziging in 2009 werd het decreet gecoördineerd. Dat wil zeggen dat alle wijzigingen werden verwerkt in een officieel door de Vlaamse Regering bekrachtigde nieuwe tekst, met een nieuwe doorlopende nummering van de artikelen van de wetgeving. De coördinatie kreeg de naam “Vlaamse Codex Ruimtelijke Ordening” mee. Sinds 1 september 2009 is dat de officiële wettekst. Ook de Codex is ondertussen al een aantal keer gewijzigd. Het decreet van 1999 voerde nieuwe planinstrumenten in, en die zijn dus nu te vinden in de Vlaamse Codex Ruimtelijke Ordening. In een aantal gevallen zijn echter ook de oude planinstrumenten van de Stedenbouwwet (bv. gewestplannen en BPA’s) nog relevant.

3.1.4. De ruimtelijke planning vandaag

Het planningssysteem: structuurplanning De ruimtelijke planning wordt gevoerd op drie niveaus in Vlaanderen. Het Vlaams Gewest, de provincies en de gemeenten maken de plannen. En daarbij is gekozen voor het systeem van structuurplanning.

Twee soorten plannen Eén van de belangrijkste aspecten van de structuurplanning als planningsmethode is het onderscheid tussen enerzijds de ruimtelijke structuurplannen (RSP’s) en anderzijds de ruimtelijke uitvoeringsplannen (RUP’s). Structuurplannen en uitvoeringsplannen zijn fundamenteel verschillend van aard. a) Ruimtelijke structuurplannen De RSP’s, die op elk van de drie niveaus voor het volledig betrokken grondgebied (Vlaanderen, de provincie, de gemeente) moeten worden gemaakt, zijn beleidsdocumenten. Ze spreken zich uit over de gewenste ruimtelijke ontwikkeling van het grondgebied. Er wordt een visie geformuleerd en er worden principes vooropgesteld. Het gaat om algemene keuzes, niet om het aanduiden van bestemmingen voor concrete stukken van het grondgebied. De RSP’s bevatten geen stedenbouwkundige voorschriften. Bij het uittekenen van de gewenste ruimtelijke ontwikkeling wordt rekening gehouden met de bestaande ruimtelijke structuur en met een inschatting van de ruimtebehoeften voor de toekomst. Hier wordt duidelijk wat in het vakjargon het ‘strategisch’ karakter van de structuurplanning wordt genoemd. De structuurplannen bestaan uit drie delen: een informatief gedeelte, waarin de bestaande structuur en de toekomstige ruimtebehoeften onderzocht worden, een richtinggevend deel met de beschrijving van de gewenste ruimtelijke ontwikkeling en een bindend deel waarin een ‘werkprogramma’ voor de betrokken overheid (Vlaanderen, de provincie, de gemeente) is opgenomen. b) Ruimtelijke uitvoeringsplannen De RUP’s worden voor een deel of voor delen van het grondgebied van het Vlaams Gewest, de provincie of de gemeente opgemaakt. Het zijn plannen die concrete stedenbouwkundige voorschriften bevatten voor het betrokken deel of de betrokken delen van het grondgebied. Die stedenbouwkundige voorschriften kunnen betrekking hebben op de bestemming (grond of ruimte voorbehouden voor een bepaald gebruik), maar ook op de inrichting (bv. bouwhoogtes, materiaalgebruik) of op het beheer (bv. onderhoud van beplanting die een industrieterrein omgeeft en afschermt van de omgeving). RUP’s bestaan steeds uit kaart en tekst. De kaart geeft het toepassingsgebied aan, de tekst bevat de stedenbouwkundige voorschriften. Daarnaast moet bij het maken van een RUP ook de bestaande toestand voor het toepassingsgebied bestudeerd zijn. Dat onderzoek krijgt zijn neerslag in een apart deel van het RUP. De RUP’s worden, zoals het woord zelf het aangeeft, opgemaakt ter uitvoering van de RSP’s. Dat betekent dat de uitvoeringsplannen de keuzes en principes uit de structuurplannen in de praktijk vertalen. Zo moet bijvoorbeeld een RUP, waarmee in een gemeente een nieuwe woonwijk wordt gepland met bijbehorende stedenbouwkundige voorschriften, zich schikken naar de principes en keuzes die het gemeentelijk RSP bevat over waar de beste plekken zijn om bijkomende woningen te voorzien, en waar de ruimte beter niet bebouwd wordt. RUP’s bevatten meestal een toelichtingsnota, waarin precies de relatie met het RSP uiteengezet wordt. Naast RUP’s zijn er ook nog andere instrumenten waarmee de RSP’s kunnen worden uitgevoerd: stedenbouwkundige verordeningen, eigen projecten van de overheid zelf (bv. openbare werken), het verlenen

23

van subsidies, het voeren van een grondbeleid, … Op die manier kan de in het structuurplan uitgetekende gewenste ruimtelijke structuur in de praktijk worden gerealiseerd.

Regelmatige herziening van de ruimtelijke structuurplannen Een tweede belangrijk aspect van de structuurplanning als methode is dat de RSP’s regelmatig (om de zoveel jaar) worden geëvalueerd en herzien. Dat is logisch gezien het karakter van die structuurplannen. Indien ze bedoeld zijn als beleidsdocumenten, die onder meer op basis van een inschatting van de toekomstige ruimtebehoeften een gewenste ruimtelijke ontwikkeling uittekenen, dan kan het niet anders dan dat dit werk regelmatig opnieuw moet gebeuren. De behoeften zoals die een paar jaar geleden werden ingeschat, zijn misschien in de praktijk anders geëvolueerd, en de inschatting moet natuurlijk ook voor een nieuwe periode gebeuren. En als men goed gebruik heeft gemaakt van de uitvoeringsinstrumenten voor het RSP, dan heeft de gewenste ruimtelijke ontwikkeling zich wellicht voor een stuk gerealiseerd, zodat daar ook een evaluatie en een bijsturing aan de orde is. Dat is wat in het vakjargon het ‘cyclische’ karakter van de structuurplanning wordt genoemd.

Stedenbouwkundige verordeningen worden ook tot de planningsinstrumenten gerekend Al in de Stedenbouwwet van 1962 bestond het instrument van de bouw- en verkavelingsverordeningen. Ook in het DRO heeft men daarvoor bepalingen ingeschreven. De bouwverordeningen kregen bij die gelegenheid een nieuwe naam: stedenbouwkundige verordeningen. En met een decreetwijziging in 2003 werd het instrument van de verkavelingsverordening geïntegreerd met de stedenbouwkundige verordeningen. De Vlaamse Codex Ruimtelijke Ordening omschrijft vandaag dan ook één soort verordeningen: de stedenbouwkundige verordeningen. Net zoals de RUP’s bevatten de stedenbouwkundige verordeningen stedenbouwkundige voorschriften. Maar de aard van de voorschriften die uitvoeringsplannen enerzijds en verordeningen anderzijds bevatten, is verschillend. En in tegenstelling tot RUP’s bevatten stedenbouwkundige verordeningen normaal gezien geen kaartgedeelte. De stedenbouwkundige verordeningen bevatten geen uitspraken over bestemmingen, maar veeleer over ‘technische’, specifieke onderwerpen. Zo is er een stedenbouwkundige verordening voor het Vlaams Gewest, die oplegt om bij nieuwbouwwoningen te voorzien in een regenwaterput. Voorbeelden op gemeentelijk niveau zijn reglementen op uithangborden en reclamepanelen, of nog regels over de kleur van gevels in een historische binnenstad. En daarnaast kunnen stedenbouwkundige verordeningen ook bepalingen bevatten over hoe aanvragen tot verkaveling behandeld worden: dat bijvoorbeeld bij het toestaan van een verkaveling wegen die aangelegd worden in de verkaveling uiteindelijk tot het openbaar domein gaan behoren (ze worden overheidseigendom, wat natuurlijk ook betekent dat de overheid verder instaat voor het onderhoud en dergelijke).

3.1.5. Planning in Vlaanderen anno 2011: ”Oude” en “Nieuwe” plannen

De opmaak van de ruimtelijke structuurplannen Sinds de vernieuwing van de wetgeving zijn het Vlaams Gewest, de provincies en de gemeenten verplicht om elk hun eigen RSP op te maken. Voor Vlaanderen en voor de vijf provincies is dat al gebeurd. Het eerste RSV dateert van 1997. Het is al een eerste keer herzien, in 2003. Een tweede gedeeltelijke herziening is afgewerkt begin 2011. De vijf provinciale RSP’s zijn recenter dan het RSV. De provincie Antwerpen was het eerst, in 2001. De provincie Vlaams-Brabant sloot het rijtje in 2004. Maar ook hier zijn er ondertussen al herzieningen gebeurd: in 2009 werd een toevoeging aan het provinciaal ruimtelijk structuurplan Oost-Vlaanderen goedgekeurd, een herziening van het provinciaal ruimtelijk structuurplan Antwerpen werd begin 2011 goedgekeurd. In de andere provincies worden ook herzieningen voorbereid. En medio 2011 hebben ongeveer twee honderd zeventig van de driehonderd en acht Vlaamse gemeenten een goedgekeurd gemeentelijk RSP. In uitvoering van het Vlaamse Regeerakkoord voor de regeerperiode 2009-2014 wordt er al een tijd gewerkt aan een grondige herziening van het RSV. Volgens het regeerakkoord moet dat op het einde van de regeerperiode voorlopig vastgesteld kunnen worden. De werktitel voor het nieuwe document is “Beleidsplan Ruimte”. Of het systeem van structuurplanning behouden blijft, is niet duidelijk. Naarmate het werk aan het

24

Beleidsplan Ruimte vordert, zal blijken of en hoe het planningssysteem en de wetgeving daarover wordt bijgestuurd.

De opmaak van ruimtelijke uitvoeringsplannen Aangezien de RUP’s opgemaakt worden ter uitvoering van een RSP, kunnen het Vlaams Gewest en de provincies sinds de goedkeuring van hun structuurplan uitvoeringsplannen maken. Op het gemeentelijk niveau maken gemeenten die een goedgekeurd structuurplan hebben, uitvoeringsplannen. De gemeenten die nog geen structuurplan hebben, kunnen nog gedurende een beperkte periode BPA’s maken.

3.1.6. Gewestplannen en BPA’s blijven gelden tot ze vervangen worden Gewest, provincies en gemeenten die een RSP hebben, maken dus ruimtelijke uitvoeringsplannen of RUPs. Maar het is belangrijk om te benadrukken dat zolang voor een stuk grondgebied geen RUP is vastgesteld, daar gewoon de voorschriften van de reeds bestaande gewestplannen of gemeentelijke BPA’s blijven gelden.

3.2. Evaluatie van het gevoerde beleid Wat betreft het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen werd in 2010 een studie uitgevoerd over het ‘Evaluerend onderzoek naar de effectiviteit van de uitvoering van het ruimtelijk beleid in Vlaanderen’. Dit onderzoek werd uitgevoerd door het Instituut voor de Overheid van de KULeuven, SumResearch, het departement architectuur van de Hogeschool voor Wetenschap en Kunst (Sint-Lucas) en de Nijmegen School of Management. Het onderzoek gaat in op een vijftal vragen: In welke mate zijn de in het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen vooropgestelde trendbreuken gerealiseerd? Is het ruimtelijke instrumentarium in staat geweest de gewenste ruimtelijke beleidsdoelstellingen te realiseren? Hebben de doelstellingen van het RSV doorgewerkt in andere beleidsplannen en in welke mate heeft dat bijgedragen tot een integrerende rol van ruimtelijke ordening? Hebben andere beleidsniveaus bijgedragen tot het realiseren van de ruimtelijke beleidsdoelstellingen? Hoe kan het maatschappelijke draagvlak voor het ruimtelijke ordeningsbeleid geoptimaliseerd worden? De belangrijkste vaststellingen kunnen als volgt samengevat worden:

3.2.1. In welke mate zijn de in het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen vooropgestelde trendbreuken gerealiseerd?

Stedelijke gebieden De cijfermatige taakstellingen zijn dan misschien niet allen gehaald, er is toch een positieve evolutie naar meer bouwen in de stedelijke gebieden Er zijn verschillende zaken sterk opgenomen, oa:

- Compacter bouwen - Herwaardering van openbare ruimte - stationsomgevingen (opportuniteit vanuit NMBS)

Er zijn zaken waar we het moeilijker mee hadden - Oa Verweven

Er zijn zaken die we niet hebben opgenomen - Oa recreatieve en toeristische structuur

Buitengebied Natuurlijke structuur 1. een kwantitatieve optie voor de afbakening vd gebieden vd natuurlijke structuur 2. Gebiedsgericht ruimtelijk beleid voor de gebieden van de natuurlijke structuur Agrarische structuur 3. Erkenning en ondersteuning van de agrarische macrostructuur 4. Agrarische bedrijvenzone voor een leefbare landbouw

25

Landschap 5. Specifieke ordening van elementen en componenten … 18. Selectieve bundeling van groei in bebouwde perifere landschappen vaststellingen - Veel beperktere resultaten - MAAR Pas in 2005 opgestart, het beleid heeft zich in de eerste fase geconcentreerd op de afbakening van het stedelijk gebied. Gebieden voor economische activiteiten - Het RSV heeft wel geleid tot de bestemming van bedrijventerreinen (plandoelstellingen gehaald), maar

niet zozeer tot effectieve ontwikkeling van bijkomende bedrijventerreinen - Weinig selectieve selectie van de economische knooppunten heeft de ruimtelijke concentratie van

economische activiteiten verzwakt - Economische poorten hebben als concept wel goed doorgewerkt Lijninfrastructuur - Grote complementariteit met het Mobiliteitsplan Vlaanderen - Categorisering van de wegen belangrijk voor de optimalisatie van de bestaande verkeers- en

vervoersinfrastructuur - De investeringen en realisaties bleven enigszins achter - Het principe van de intermodale knooppunten werkte ook slechts beperkt door.

3.2.2. Is het ruimtelijke instrumentarium in staat geweest de gewenste ruimtelijke beleidsdoelstellingen te realiseren?

Dubbele planstructuur Consensus over dubbele planstructuur als basis van ruimtelijk beleid. Aandachtspunten: - De dubbele planstructuur op drie beleidsniveaus

planlast, capaciteit

dubbel werk vermijden

- vereenvoudiging van de verschillende facetten van dit proces leidt tot een vereenvoudiging van het volledige proces. - huidige planningsniveaus de meest aangewezen? Structuurplan - gemeenten: planlast niet in proportie tot resultaat - variabele kwaliteit gemeentelijke structuurplannen - verkeerdelijk gebruik RSP: te vaak aangewend voor het verlenen van vergunningen of voor het betwisten

ervan - procesmatige karakter van structuurplanning en flexibiliteit van structuurplan zijn komen te vervallen Afbakeningen Timing van de verschillende processen onderschat bij opmaak RSV Het planningsproces voor de afbakening is complex. Verschillende factoren :

partners op verschillend niveau (gewest, provincie, gemeenten) Vlaamse/provinciale ambtenaren versus gemeentelijke politici ambtenaren met verschillende achtergrond (beleidsvoorbereiding versus uitvoeringsgericht, lokaal

versus provinciaal/gewestelijk) Het niet nemen van politieke verantwoordelijkheden in dergelijke processen, zowel op lokaal als op

bovenlokaal niveau.” Gebrek aan opvolging van de actieprogramma’s heeft het draagvlak ten dele ondermijnd. De afbakeningen botsen vaak op een realiteit, omdat onze ruimtelijke structuur als complexer wordt aanzien. De relatie tussen afbakening en inrichting ontbreekt vaak.

26

Uitvoeringsplan - 400 gewestelijke RUP’s - 170 provinciale RUP’s - 870 gemeentelijke RUP’s - RUP’s zijn er te weinig in geslaagd zijn om de visiedocumenten tot uitvoering te brengen. We hebben de

breuk/stijlverandering met het BPA niet kunnen maken - Er wordt herhaaldelijk aangegeven dat het gewestplan het dominante plan blijft, ook na het opmaken van

1440 RUP’s - Tijdsrovende aspect en de hoge graad van detaillering van het RUP hinderlijk ervaren tav snel veranderende

behoeften van de markt - Langlopende processen, maar vaak hebben vertragingen te maken met processen die er aangekoppeld

worden (MER, Raad van State). - “juridisering” van het RUP: flexibiliteit zoals voorzien in het RUP teruggeschroefd: uitvoeringsplannen

opnieuw in het vergunningensysteem gedwongen en het creëren van ruimtelijke kwaliteit meer naar de achtergrond verschoven

3.2.3. Hebben de doelstellingen van het RSV doorgewerkt in andere beleidsplannen en in welke mate heeft dat bijgedragen tot een integrerende rol van ruimtelijke ordening?

Vastellingen: Input vanuit sectoren bij opmaak RSV: à géométrie variable Ruimtelijke ordening ontwikkelde zelf ook (aspecten van) sectorale visies op ruimte Doorwerking naar sectoren tijdens uitvoering RSV - Introductie van ruimtelijk denken binnen eigen beleid - Werken met zelfde princpes en uitgangspunten - Meestappen in gebruik van instrumenten Verklaringen:

- Urgentie van de problematiek erkend - Een ruimtelijke visie binnen/door sectoren - Draagvlak voor een eigen sectoraal beleidsplan - Padafhankelijkheid in sectoren onderkend - Capaciteit binnen sectoren voor (deelname in) toepassing van instrumenten - (Gepercipieerde) werkbaarheid van instrumentarium - Transfer vs. Imitatie van instrumenten - Mandatering voor doeltreffend overleg - Opvolging binnen RO van sectorontwikkelingen

3.2.4. Hebben andere beleidsniveaus bijgedragen tot het realiseren van de ruimtelijke beleidsdoelstellingen?

Vaststellingen - Provincies (moesten) plannen (maken): 5 PRSP’s & ca.170 PRUP’s - PRSP’s ‘passen’ in RSV… - …want inhoud deels door RSV opgelegd - …verplichte taakstellingen uitgevoerd - ...maar ook zoeken naar eigen beleidsruimte & eigen accenten (cfr. restbevoegdheden) - Mix van provinciale dynamiek, aftasten mogelijkheden & wachten op de Vlaamse overheid - Smaak langzaam te pakken (leerproces), maar plaats op het speelveld ter discussie: de juiste middenvelder? - Gemeenten (moesten) plannen (maken): 256 GRSP’s (=83%) & ca 870 GRUP’s (3,4 per GRSP)…waar blijven de overige 52 GRSP’s? - Planverplichting heeft effecten, want…

- …stimuleert/forceert ruimtelijke reflectie op gemeentelijk niveau op lange(re) termijn - …maar leidt soms ook tot papieren of virtuele planning, lokale ‘planworst’ & ‘planobesitas’

- Niet altijd ruimte voor maatwerk/lokale oplossingen & spanning tss lokale, provinciale en Vlaamse niveau Verklaringen: Lokale structuurplanning ‘in den beginne’: …was nieuw: immense uitdaging (in verhouding tot schaalgrootte) en moeizaam leerproces …te weinig kennis & personeel en veel (teveel?) studiebureaus & intercommunales aan zet

27

=> Gevolg: wiens plan en welk maatwerk? Lokale & provinciale structuurplanning nu: …algemene capaciteitstoename & leereffecten …maar capaciteitsprobeem niet verdwenen, o.m.: - 45/308 geen GSA, met name in kleinste lokale besturen - Focus van lokale capaciteitsinzet (eerst vergunnen, dan pas plannen…als er tijd over blijft) - Verloop bij RO-ambtenaren (verantwoordelijkheden vs. voorwaarden) - V & A match? Opleiding ruimtelijke planning vs. Jobvereisten Niet-uitgeklaarde rollen & soms wantrouwen tussen bestuurslagen als drijfveer voor handelen – flexibiliteit vooral gezien als bedreiging Planning = politiek: hoge gevoeligheid/grote belangen, meerderheid vs. oppositie, over bestuurslagen heen Ervaringen & uitkomsten sterk afhankelijk van lokale factoren:

– Politieke interesse in ruimtelijke planning & beleidsplanning in het algemeen – Koppelingen van beleidskeuzes met gemeentelijke financiën en fiscaliteit – …

=> Wensen van het RSV vs. grenzen van de lokale besturen: een structurele kloof?

3.2.5. Hoe kan het maatschappelijke draagvlak voor het ruimtelijke ordeningsbeleid geoptimaliseerd worden?

Draagvlak ten tijde van opmaak / goedkeuring RSV: Breed - bij toenmalige regeringscoalitie - enkele sectoren ( landbouw; natuur & milieu) - Provincies - Vakwereld Eerder zwak bij andere politieke partijen (!! wegens komende coalitiewissel) Onduidelijk bij - bepaalde sectoren (economie; wonen); - gemeenten (wisten niet goed wat op hen afkwam; vrees afname vrijheidsgraden) Om mee te nemen - consensus rond ‘sense of urgency’: R.O. kon niet verder zoals het bezig was - ruimtebalans (ruimtelijk pakt/oppervlaktezekerheid/gewapende vrede) - ‘erkenning’ rol provincies (‘bestuursstrijd’) Tijdens de uitvoering van het RSV: Afgekalfd

- Politiek: coalitiewissel graduele ondergraving van het RSV legitimiteitsprobleem

- Provincie: onduidelijke taakafbakening - Gemeenten: tijdrovend, kostelijk, verplicht nummer, rigide, onduidelijke finaliteit , ‘dikke’ boek - vergunnen > plannen - twijfel over de meerwaarde

- Sectoren: gevarieerd trage uitvoering (open ruimte), gebrek aan realisatie (economie; bossen)

- Sectorale administraties: gemengd soms opgepikt (infra; econ), soms niet (wonen)

wel: positief voor het ‘ruimtelijk denken’

Draagvlak voor een vorm van strategisch ruimtelijk beleid Vooral: - Rigiditeit van het instrumentarium staat ter discussie

- realisatie wordt als gebrekkig ervaren groot communicatieprobleem: wat R.O. onder realisatie verstaat

(het maken van plannen) is geen realisatie voor de sectoren (niet echt geïnteresseerd in de grote principes) RSV en uitvoering RSV botste op een aantal realiteiten (te theoretische oefening)

3.3. Hoe verandert de ruimte? Er is een positieve dynamiek in centra van steden en dorpen die zich uit in de ingebruikname leegstaande gebouwen, het Bebouwen van onbebouwde percelen, de toename van het aandeel appartementsgebouwen, een heropleving van de winkelfunctie en een herwaardering van het openbaar domein.

28

Vlaanderen

De centra van de grotere steden, kleine steden en dorpen kennen een positieve ruimtelijke dynamiek: we zien verdichting door ingebruikname van leegstaande gebouwen en onbebouwde percelen, toename aandeel appartementsgebouwen in het woningbestand, heropleving winkelfunctie onder andere door investeringen in openbare ruimte.

Suburbanisatie van woon en handelsfuncties houdt aan - druk op open ruimte blijft, de verlinting langsheen steenwegen zet nog altijd voort.

Bebouwing in open ruimte door agrarische sector (stallen, serres) grootschaliger – open ruimte onder druk.

Het Vlaams kerngebied en de omgeving van de grote steden Brussel – Antwerpen – Gent

De kernen van de grote steden inclusief de eerste gordel kennen een sterke verdichting: het aantal huishoudens neemt toe, belangrijke gemengde stedelijke projecten worden gerealiseerd, het aantal overnachtingen van toeristen en zakenlui neemt toe, …

De tweede gordel van de grote steden kennen een lichte afname van het aantal huishoudens. Economische functies houden moeilijk stand (ongewenst).

De verstedelijkingsdruk in het Vlaams kerngebied blijft bijzonder hoog. Er is sprake van suburbanisatie vanuit de grote steden naar kleinere steden en het omliggende platteland en vanuit de kleinere steden naar het omringende platteland.

Investeringen in hoogwaardig grootstedelijk openbaar vervoer (tram, GEN, …) met steeds verder reikende netten + ontsluiting nationale luchthaven (Diabolo).

De verstedelijkingsprocessen op het platteland volgen veelal de patronen van autosnelwegen en steenwegen. Hier zien we ook de perifere concentraties van baanwinkels.

De open ruimte wordt steeds meer ingenomen door allerlei niet klassieke agrarische functies (tuinen, paarden, …).

Bepaalde verouderde kernen (industrieel?) kennen een lichte afname van het aantal huishoudens.

De westelijke flank van Vlaanderen

De ruimtelijke toestand in grote delen van de westelijke flank van Vlaanderen wordt gekenmerkt door een ‘status quo’: het aantal huishoudens is er overwegend stabiel – lichte afname zichtbaar in de Westhoek.

De kuststreek (kustlijn + directe hinterland), Brugge en ommeland kennen daarentegen wel een belangrijke positieve ruimtelijke dynamiek. Tweede verblijven in kuststreek groeiend fenomeen.

De steden ten noorden van Rijsel kennen een lichte afname van het aantal huishoudens terwijl hun omringende platteland wel een sterke verstedelijkingsdruk kent.

Landbouw erg dynamisch (relatief jonge landbouwers moderniseren de bedrijven).

De oostelijke flank van Vlaanderen

De ruimtelijke toestand in grote delen van de oostelijke flank van Vlaanderen wordt gekenmerkt door een ‘status quo’: het aantal huishoudens is er overwegende stabiel – lichte afname zichtbaar in de Kempen.

Een aantal stedelijke kernen (Hasselt, Turnhout) kennen daarentegen wel een belangrijke positieve ruimtelijke dynamiek.

Logistiek netwerk schuift landinwaarts (waaronder ENA).

Evolutie van de bebouwing van Vlaanderen

29

Ongeveer een vierde van de oppervlakte van Vlaanderen is bebouwd. In Wallonië is dat slechts 14,3% (zie onderstaande tabel, FOD Economie – ADSEI en FOD Financiën-Kadaster.); in Brussel is dat bijna 79%. Vergeleken met andere regio’s in Europa is de bebouwing in Vlaanderen hoog (zie EEA SOil sealing layer, 2006).

Bebouwde gronden en aanverwante terreinen per gewest - in procenten (1985-2011):

30

Bron: http://statbel.fgov.be/nl/statistieken/cijfers/leefmilieu/geo/bebouwde_gronden/

Bron: Gundula Prokop, environment agency austria, Umwelt Bundesambt (2011), Reducing Soil Sealing and Land Take - Best practices in the EU, Brussels 24-27/5/2011.

31

4. Trends & uitdagingen Dit hoofdstuk geeft vooreerst een algemeen overzicht van de trends en uitdagingen en gaat er vervolgens dieper op in. De insteken hiervoor zijn gegeven door de leden van het Kernteam Beleidsplan Ruimte Vlaanderen.

3.1. Algemeen overzicht

De ruimte is voortdurend in verandering. Deze veranderingen zijn het gevolg van natuurlijke processen en menselijke activiteiten. Om de veranderingen in de ruimte te kunnen begrijpen en/of bij te sturen is het dan ook noodzakelijk om inzicht te krijgen in deze natuurlijke processen en menselijke activiteiten en na te gaan op welke wijze ze de ruimte veranderen. Dit betekent omgekeerd ook dat wanneer we de ruimtelijke ontwikkelingen willen sturen dat het noodzakelijk kan zijn om op bepaalde processen of activiteiten te sturen. Het louter veranderen van de mogelijke bestemmingen op een perceel grond is nog geen garantie dat er ook daadwerkelijk een bos, een woonwijk of een bedrijventerrein ontstaat. We onderscheiden volgende natuurlijke processen :

- Water - Bodem - Lucht - natuur / ecologie

We onderscheiden volgende menselijke activiteiten die een impact hebben op de ruimte : - materialen en grondstoffen gebruiken en beheren - energie produceren, transporteren en verbruiken - voedsel produceren en consumeren - wonen - werken - handelen en winkelen - ontspannen en recreëren - zin- en cultuurbeleving - beveiligen - zorgen en maatschappelijke dienstverlening - verplaatsen van goederen en personen - communiceren

Voor elk van deze natuurlijke processen en menselijke activiteiten wordt beschreven welke trend waar te nemen zijn en welke uitdagingen ze stellen voor de ordening en organisatie van de ruimte.

32

1.2 Uitwerking

WATER Kort

meeste Vlaamse watersystemen verkeren niet in “goede toestand” Structuurkwaliteit van de Vlaamse waterlopen is ondermaats Klimaatverandering heeft gevolgen voor watersysteem en waterketen Het aantal zware overstromingen neemt toe In Vlaanderen is zeer weinig water beschikbaar Rioleringsgraad stijgt langzaam / zuiveringsgraad stijgt sterk Open water verhoogt de belevingswaarde en het maatschappelijk bewustzijn Duurzaam waterbeleid vereist een integrale aanpak

Wat (wat houdt het in + hoe herkennen we het in de ruimte?):

Het “watersysteem” omvat niet alleen waterlopen, maar ook het grondwater, de oevers en de valleien, en de planten en dieren die er leven

6. De menselijke samenleving heeft op het watersysteem infrastructuur geënt om

te voorzien in de aanvoer van water en de afvoer van (afval)water voor een waaier aan gebruik en behoeften. Dit geheel van infrastructuur (waterwinning, drinkwaterverdeling, riolering en collectoren, waterzuivering, grachten) wordt benoemd met de term “waterketen”.

Watersysteem en waterketen gezamenlijk herstellen, behouden en ontwikkelen en het duurzaam gebruik ervan, is de kerngedachte van het integraal waterbeleid.

De keuze inzake ruimtelijk beleid en beheer hebben een bepalende invloed op de effectiviteit en efficiëntie van het waterbeleid. Zo is bv. “ruimte voor water” cruciaal voor de technische haalbaarheid van het terugdringen van overstromingsrisico’s en het beperken van waterschaarste en droogte, of maken bepaalde keuzes inzake ruimte voor bebouwing de oplossingen binnen de waterketen (drinkwater, waterzuivering, waterafvoer) moeilijker en duurder in aanleg en onderhoud. Anderzijds zijn zowel voor verontreiniging als voor ecologische waarde bv. ruimtelijke buffers vaak noodzakelijk of zorgen sluizen voor migratieknelpunten voor aquatische fauna.

Trends

Duurzaam waterbeleid vereist een integrale aanpak

Sinds 2000 bepaalt de Europese kaderrichtijn Water het kader voor de bescherming van het oppervlaktewater en grondwater. De richtlijn vraagt om het waterbeleid op het niveau van de stroomgebieden en in overleg met alle betrokkenen aan te pakken. De hoofd(milieu)doelstelling bestaat erin een “goede toestand” van het watersysteem te bereiken tegen 2015, met uitstelmogelijkheid tot 2021 of 2027. De richtlijn werd in Vlaanderen omgezet via het Decreet Integraal Waterbeleid.

De meeste Vlaamse watersystemen verkeren niet in “goede toestand”

Goede toestand impliceert dat het oppervlaktewater zowel ecologisch als voor elke afzonderlijke fysisch-chemische parameter zoals zuurstof, nutriënten, gevaarlijke stoffen goed scoort. Kwantitatieve aspecten zoals debiet en waterpeil zijn impliciet in de ecologische indicatoren gevat. Voor grondwater zijn de chemische en kwantitatieve aspecten bepalend. Uit de stroomgebiedbeheerplannen blijkt dat enkel 7 van de 42 grondwaterlichamen en 7 van de 202 oppervlaktewaterlichamen de goede toestand tegen eind 2015 zullen halen. Voor de andere waterlichamen (zowel oppervlaktewater als grondwater) wordt termijnverlenging ingeroepen omdat de goede toestand ten vroegste in 2021 kan bereikt worden. Redenen hiervoor zijn:

- de aanhoudende druk van eutrofiërende stoffen, - de historische verontreiniging in de waterbodem,

6 Definitie MIRA: Watersysteem: geografisch afgebakend, samenhangend en functioneel geheel van oppervlaktewater, waterbodems, grondwater, oevers en

technische infrastructuur met inbegrip van de daarin voorkomende levensgemeenschappen en alle bijhorende fysische, chemische en biologische kenmerken en

processen

33

- de veelal beperkte ruimte voor waterlopen, - de aantasting van hun natuurlijke structuurkwaliteit (zie apart punt), - de impact van het waterkwantiteitsbeheer, - onvolledig riolering/zuiveringssysteem (zie apart punt), - tal van diffuse/disperse bronnen waarvan de aanpak waarschijnlijk een soort “ruimtelijke inrichting-

component” zal moeten bevatten en erosie als concreet specifiek geval daarvan.

Grondwatersystemen hebben van nature trage hersteleigenschappen. De grondwaterstand is in veel diepe grondwaterlichamen zeer laag, hoewel de laatste jaren peilstijgingen worden waargenomen.

De structuurkwaliteit van de Vlaamse waterlopen is ondermaats.

De structuurkwaliteit of hydromorfologische kwaliteit geeft aan hoe het gesteld is met de fysische eigenschappen van waterlopen (bv. meandering, verval, aard oeverzones etc.). Van de onderzochte waterlooptrajecten scoort 65 % ontoereikend of slecht, 32 % scoort matig. Slechts 3 % van de trajecten heeft een goede hydromorfologische kwaliteit. Structuurherstel van de waterlopen (vismigratie, structuurherstel, natuurtechnische milieubouw, ...) en een evenwichtig waterbeheer zijn essentieel voor de verbetering van de watertoestand. Er wordt prioriteit gegeven aan structuurmaatregelen in speciale beschermingszones en speerpuntgebieden zodat een verbetering van de ecologische kwaliteit van de waterlopen bijdraagt aan de bescherming en het herstel van de natuur in deze gebieden.

De Benelux-beschikking vismigratie werd in 2009 herzien. De timing voor het wegwerken van de knelpunten werd afgestemd op de KRW. Voor vismigratie worden de knelpunten op de prioritaire waterlopen eerst aangepakt.

De rioleringsgraad stijgt langzaam, de zuiveringsgraad stijgt sterk

Eind 2008 bedroeg de rioleringsgraad 87,1 %. Aangezien het te duur zou zijn om alle inwoners aan te sluiten op de riolering, zal de rioleringsgraad nooit 100 % bedragen. Daarom wordt ook de uitvoeringsgraad van de riolering opgevolgd. De uitvoeringsgraad is het aantal inwoners dat vandaag op de riolering is aangesloten t.o.v. het aantal inwoners dat door de gemeente bij de opmaak van de totaal rioleringsplannen (TRP’s) voorzien werd om in de riolering te lozen. Eind 2008 bedroeg de uitvoeringsgraad in Vlaanderen 92 %.

De waterzuiveringsinfrastructuur wordt verder uitgebouwd. Volgens de zoneringsplannen zal uiteindelijk 98% van de Vlaamse bevolking aangesloten worden op openbare waterzuivering (RWZI’s). Door de inspanningen van het Vlaamse Gewest om zich in regel te stellen met de richtlijn Stedelijk Afvalwater en door de in gebruik name van een aantal grotere zuiveringsinstallaties was de zuiveringsgraad eind 2008 verder gestegen tot 73% (van die 98%). In functie van het behalen van de goede watertoestand ligt de nadruk op de optimalisatie van de bestaande saneringsinfrastructuur. In het buitengebied gebeurt dit via de realisatie van de beleidsvisie, zoals vastgelegd in de zoneringsplannen. In het centrale gebied via afkoppelingsprojecten. De scheiding van het afvalwater en het hemelwater op huisniveau en de verdere correcte aansluiting van het afvalwater op de riolering zijn sleutelfactoren in de werking en bij de (her)aanleg van riolering.

Klimaatverandering heeft gevolgen voor watersysteem en waterketen

Eind 2009 werd de Milieuverkenning 2030 gepubliceerd. Daarin was ook een hoofdstuk opgenomen rond klimaatverandering en waterhuishouding (Brouwers et al., 2009). De hoofdlijnen van deze toekomstverkenning waren:

- alle Vlaamse klimaatscenario’s wijzen eenduidig op een stijging van de omgevingstemperatuur (bijvoorbeeld met 1,5 °C à 4,4 °C voor de winter en met 2,4 °C à 7,2 °C voor de zomer), op een hogere verdamping tijdens de winter en de zomer, en ten slotte op meer neerslag tijdens de winter tegen 2100. Het zeeniveau aan de Vlaamse kust kan deze eeuw nog stijgen met 20 à 200 cm;

- de meeste klimaatscenario’s tonen een daling van de gemiddelde zomerneerslag voor Vlaanderen. In combinatie met de hogere verdamping doet dit de laagste rivierdebieten tijdens droge zomers met meer dan 50 % dalen tegen het einde van de 21e eeuw;

- ondanks een daling van de zomerneerslag, valt er in Vlaanderen een toename van het aantal extreme zomeronweders te verwachten.

34

In het Vlaams Adaptatieplan neemt “Water” dan ook een apart hoofdstuk in.

Het aantal zware overstromingen neemt toe

Overstromingen zijn de meest voorkomende natuurrampen in Europa en het aantal zware overstromingen (≥ 10 doden of ≥ 100 slachtoffers of wanneer internationale hulp wordt gevraagd of de noodtoestand wordt uitgeroepen) is zowel op mondiaal niveau als in Europa en België sinds 1970 significant toegenomen. Alhoewel zich ook in Vlaanderen altijd al overstromingen hebben voorgedaan, valt op dat we vrij recent heel wat belangrijke overstromingen gekend hebben: de winters 1993-1994 en 1994-1995, augustus 1996, september 1998, december 1999, februari 2002, december/januari 2003, juli 2005, juli 2007 en november 2010. Daarbij werden vaak gebieden overstroomd die bij mensenheugenis nog nooit overstroomd waren. Ook blijkt dat overstromingen in Vlaanderen een wijdverspreid fenomeen zijn: tussen december 1993 en maart 2003 deden 241 van de 309 gemeenten in Vlaanderen een beroep op het Rampenfonds voor tussenkomst na overstromingen.

Door verstening7, intensivering van het bodemgebruik en de toename van de economische waarde van

goederen in risicogebieden neemt de schade als gevolg van wateroverlast stelselmatig toe. Daarnaast is klimaatverandering (meer intense neerslagperiodes en een hoger zeewaterpeil) één van de factoren die het aantal – en de schade ten gevolge van – overstromingen bepalen. Uit de Milieuverkenning 2030 blijkt dat het risico op economische schade door overstromingen voor de verschillende klimaatscenario’s voor Vlaanderen ver uit elkaar ligt: van een daling met 56 % tot een stijging met 33 %. Voor onze kust is berekend dat bij een zeespiegelstijging van een halve meter de overstromingsrisico’s al met een factor 10 toenemen. Ook het wijzigend neerslagpatroon in België kan het risico op overstromingen doen toenemen. De neerslagtoename verwacht voor de wintermaanden zou periodiek het grondwaterniveau doen stijgen. Dat zou gedeeltelijk het risico op droogte in de zomermaanden kunnen compenseren. Maar op enkele specifieke locaties in België zal een toename van de grondwatertafel aanleiding geven tot wateroverlast; namelijk in de streken met oude steenkoolmijnen. Doorrekening van verschillende klimaatscenario’s geeft voor de wintermaanden ook een verhoogd debiet aan voor onze rivieren: een toename met 4 tot 28 % tegen 2100. Voor de Schelde zou dat vooral stroomopwaarts van Dendermonde tot een toename van overstromingen leiden, zeker wanneer de verhoogde rivierafvoer valt in een periode van waterverzadigde bodems. De toename van het aantal extreme zomeronweders doet dan weer de overstromingskansen voor riolen stijgen.

In 2007 kwam er met de overstromingsrichtlijn een Europees kader voor de overstromingsproblematiek. Voor gebieden met risico op wateroverlast moeten overstromingskaarten en overstromingsrisicobeheerplannen opgesteld worden. Uitgangspunten van de richtlijn zijn internationale solidariteit, een aanpak op stroomgebiedniveau en preventie. De schade door overstromingen wordt maximaal voorkomen en beperkt via brongerichte en natuurlijke oplossingen. Het concepten ‘vasthouden, bergen en afvoeren’ en ‘ruimte voor water’ vormen de hoeksteen van de aanpak. Naar aanleiding van de overstromingen in november 2010 nam het Vlaams Parlement na uitgebreide hoorzitttingen ook een omvattende resolutie met aanbevelingen aan

8.

In Vlaanderen is zeer weinig water beschikbaar

Afhankelijk van de methode blijkt dat er gemiddeld in Vlaanderen en Brussel jaarlijks tussen 1.100 en 1.700 m³ water per persoon beschikbaar is. Internationaal wordt dit als “zeer weinig” bestempeld. Slechts enkele Westerse landen beschikken over nog minder water per inwoner (Italië en Tsjechië). De belangrijkste oorzaak van die lage waterbeschikbaarheid is de grote bevolkingsdichtheid in Vlaanderen en Brussel. Het beschikbare water moet over een groot aantal inwoners verdeeld worden, terwijl de oppervlakte beperkt is. Verder zijn er ook geen heel grote rivieren die Vlaanderen binnenstromen. De verwachte toename van de temperatuur en afname van de zomerneerslag ten gevolge van klimaatverandering doen de kansen op ernstig watertekorten nog verder stijgen. Volgens het rapport Watermeter 2010 (VMM, 2010) bedraagt het huishoudelijk leidingwatergebruik gemiddeld 101 liter per persoon per dag; dit is een laag cijfer in verhouding met andere Europese landen. Deze analyses tonen aan waarom het in Vlaanderen belangrijk is en blijft om zuinig en

7 Vlaanderen is een regio met een hoge bebouwingsgraad. In 2009 bestond 26 % van Vlaanderen (3.546 km2) uit bebouwde gronden en aanverwante

gebieden (o.a. woningen, wegen, stortplaatsen, stadsparken, tuinen). De MIRA-toekomstverkenning verwacht bovendien nog een uitbreiding van de oppervlakte versteende ruimte uit met 13 tot 17 % van 2005 tot 2030

8 http://docs.vlaamsparlement.be/docs/stukken/2010-2011/g1221-2.pdf

35

efficiënt met het beschikbare water om te springen, maar ook om de mogelijkheden voor bijkomende wateropslag en infiktratie te onderzoeken.

Momenteel werkt de Europese Commissie aan een strategie rond waterschaarste en droogte op middellange en lange termijn en een beleid voor de adaptatie aan klimaatverandering. Watertekort in oppervlaktewater (vooral in de zomermaanden) dan wel grondwater vormt nu al een duidelijk probleem. Waterschaarste en verdere internalisering van milieukosten zal in de toekomst ook tot prijsstijgingen van kraantjeswater leiden.

Open water verhoogt de belevingswaarde en het maatschappelijk bewustzijn

Water bepaalt mee de landschappelijke en cultuurhistorische waarde van een gebied. Waterlopen, waterwegen en waterplassen bieden heel wat mogelijkheden op het vlak van recreatie op en langs het water en herbergen waardevol landschappelijk en cultuurhistorisch erfgoed. Het opnieuw zichtbaar maken van water in de bebouwde omgeving versterkt de belevingswaarde van water en draagt bij tot een hogere waardering voor water. Open water in de stad is ook van betekenis als ecologische verbinding tussen de stad en de omliggende gebieden.

Uitdagingen voor het ruimtelijk beleid

De Coördinatiecommissie Integraal Waterbeleid (CIW) zorgt in Vlaanderen voor de beleidsafstemming op het hoogste ambtelijk niveau. Alle beleidsdomeinen en partners betrokken bij waterbeleid zijn hierin vertegenwoordigd: LNE, MOW, RWO, LV etc. en ook VVSG, VVP, SVW etc. Daarnaast werden in Vlaanderen elf bekkens afgebakend, met elk een bekkenbestuur, een bekkenraad en een bekkensecretariaat. De waterbeheerplanning in de bekkens krijgt vorm in de bekkenbeheerplannen. Hieronder volgt een selectie van ruimtelijke uitdagingen uit de insteek van het CIW (d.d. 5 juli 2011):

Zorg dat het principe ‘water als ordenend principe’ gedragen wordt en toegepast wordt in alle gebieden en op alle niveaus, rekening houdend met de leidraad ‘eerst vasthouden, dan bergen en tenslotte (vertraagd) afvoeren’.

Neem water (zowel het watersysteem als de waterketen) als belangrijk element mee van bij de projectfase bij de inrichting van een gebied.

Voorzie nieuwe mogelijkheden voor ruimte voor water in verschillende gebieden en op de verschillende schaalniveaus (huisniveau, straatniveau, wijkniveau, …).waarbij gestreefd wordt naar multifunctionaliteit,ruimte-efficiënte aanpak en integratie van de verschillende ruimtelijke doelstellingen

Maak gebruik van de informatie vanuit het integraal waterbeleid (watertoetsadviezen, toetsing signaalgebieden, overstromingsrisicokaarten en overstromingsgevaarkaarten,…) voor de onderbouwing van de keuzes in ruimtelijke planning en inrichting.

Vrijwaar nog niet bebouwde overstroombare oppervlakte (valleigebieden).

Weeg de mogelijkheden, de noodzaak aan en de invulling van bredere oeverzones tussen de waterloop en het intensieve aanpalende landgebruik gebiedsgericht af.

Hou bij keuzes voor ruimtelijke ontwikkeling en inrichting voldoende rekening met de implicaties voor de waterinfrastructuur (bijvoorbeeld de capaciteit van de toevoerleidingen voor drinkwater en de mogelijkheden tot uitbreiding).

De ondergrond wordt door een sterk toegenomen ruimtevraag steeds intensiever gebruikt, onder meer voor ondergrondse constructies, allerhande leidingen en bekabeling, energieopslag, …. Deze toenemende drukte vraagt meer aandacht voor een zorgvuldige inrichting en gebruik van de ondergrond.

Geef bijzondere aandacht aan water in de stad als onderdeel van duurzame en adaptieve steden. (bv. beleving, verkoeling, particulier transport cf. Gent, …)

Geef bijzondere aandacht aan het recreatief medegebruik van watersystemen, met respect voor de draagkracht van het gebied.

36

ECOSYSTEEM Kort

Bodem Aandacht voor kwaliteit van de bodem (bodemdecreet) Sanering van vervuilde terreinen is ingezet Langdurig + kostbaar proces Heel wat knelpunten nog niet opgelost Brownfieldontwikkeling van bedrijventerreinen Erosieproblematiek

Lucht Luchtkwaliteit in Vlaanderen nog steeds problematisch NOx = meest problematisch Oorzaken :

Mobiliteit Economie Verwarming gebouwen Landbouw …

Grote lokale verschillen Europese richtlijn : doelstelling reductie emissie (plafonds)

Ecologie Open ruimte / biodiversiteit staat onder druk 3/4

e habitats en 1/3

e van de soorten in ongunstige staat van instandhouding

achterstand realisatie nieuwe natuur(verwevings)gebieden Toename natuurbeheer Klimaatverandering ontregelt ecosystemen Versnippering is hoog en blijft toenemen Ecosysteemdienstenbenadering in opmars Nabijheid van multifunctioneel groen wordt belangrijker

Wat (wat houdt het in + hoe herkennen we het in de ruimte?):

Economie en samenleving hebben voor een duurzame ontwikkeling nood aan een breed aanbod van “ecosysteemdiensten” (ESD). ESD omvatten ‘al de goederen en diensten die ecosystemen aan de samenleving leveren’ zoals natuurlijke bescherming tegen overstromingen, zuivering van lucht en water, natuurgebonden recreatie, bestuiving door wilde insecten en biologische controle van landbouwziekten, e.d. Hiervoor zijn gezonde en veerkrachtige ecosystemen nodig met een functionele en gebalanceerde biodiversiteit. Het behoud, het herstel en de versterking van de biodiversiteit is de hoofddoelstelling van het natuurbeleid in Vlaanderen. Biodiversiteit omvat de diversiteit van soorten, tussen soorten en van ecosystemen. Cruciaal voor de biodiversiteit binnen de EU is het in goede staat van instandhouding houden of brengen van bedreigde habitats en soorten. Dit vereist ruimte. Het "Natura2000"-netwerk van speciale beschermingszones (SBZ) is hiervan de belangrijkste verwezenlijking. De Vogel- en de Habitatrichtlijn richten zich in de eerste plaats op de bescherming van soorten en habitats via aanwijzing van SBZ, maar bieden deze soorten ook bescherming buiten deze gebieden. De Habitatrichtlijn voorziet ook in het verzekeren van connectiviteit tussen de gebieden en een geïntegreerd en duurzaam beheer van de SBZ. Met het Vlaams Ecologisch Netwerk (VEN) en de Natuurverwevingsgebieden wordt gestreefd naar een optimale natuurbeleving en een maximale afstemming met het Europees natuurnetwerk. Trends

Ruimte voor ecosystemen staat onder druk

37

De druk op de (open) ruimte is groot en neemt nog steeds toe, o.a. door de bevolkingsgroei en maatschappelijke tendensen zoals gezinsverdunning en door de groei van de economie. Op diverse plaatsen leidt dit tot concurrentie tussen verschillende vormen van landgebruik. Tussen 1995 en 2009 nam de bebouwde oppervlakte toe met 20% tot een aandeel van 18% van de totale Vlaamse oppervlakte. In de periode 1995-2008 steeg het Vlaamse bevolkingsaantal met ruim 5%. In het overgangsgebied tussen het stedelijk en het buitengebied nam daarentegen de oppervlakte onbenutte restpercelen toe. Open ruimten worden vaak onvoldoende geoptimaliseerd voor functies zoals recreatie, natuur, multifunctionele landbouw, bos en/of buffering. Tegen 2030 kan, gegeven de demografische en economische projecties en bij ongewijzigd beleid, de oppervlakte versteende ruimte met 17% zijn aangegroeid t.o.v. 2005. Hierdoor slibt de open ruimte verder dicht en gaat de oppervlakte landbouw meer achteruit dan de versteende oppervlakte toeneemt. Impliciet daalt hiermee de reeds sterk onder druk staande biodiversiteit in landbouwgebied, en de ecosysteemdiensten eigen aan het landbouwareaal. Problemen m.b.t. waterbeheersing zullen hiermee ook evenredig toenemen tenzij flankerende maatregelen o.m. in groene infrastructuur en veldbedekking verder uitgebreid worden. De oppervlakte natuur, bos en overig groen zou tegen 2030 slechts beperkt uitbreiden. Grote achterstand bij afbakening natuur(verwevings)gebieden, wel toename van natuurbeheer De totale oppervlakte VEN is sinds 2003 licht toegenomen, en bedraagt 88.650 ha (74% van de voorziene oppervlakte in het RSV) in 2009. Eind 2009 is er 3.094 ha oppervlakte natuurverwevingsgebied (slechts 2% van de voorziene oppervlakte in het RSV) afgebakend. De totale oppervlakte onder effectief natuurbeheer is gestegen tot ruim 46.556 ha in 2010. De natuurverkenning NARA-S geeft aan dat in de scenario’s ‘scheiden’ en ‘verweven’ tegen 2030 10.000 ha bijkomende waardevolle habitats tot stand kunnen worden gebracht. Deze uitbreiding is nodig om het op termijn verwezenlijken van een gunstige staat van instandhouding van de habitats en soorten van Europees belang. De verschillende strategieën bevoordelen echter verschillende habitats, zo is het ‘scheiden’-scenario voordeliger voor soorten van heide en moeras en voor gevoelige bossoorten, terwijl voor gevoelige soorten van grasland en akker ‘verweven’ de betere optie is. In alle doorgerekende scenario’s neemt de oppervlakte met natuurbeheer toe tegen 2030. De sterkste stijging vindt plaats in het referentiescenario met meer dan 30.000 ha gebieden met natuurbeheer in Vlaanderen, wat neerkomt op een groei van zo’n 1.000 ha per jaar. In het minst gunstige scenario wordt er een toename van 15.000 ha in 2030 berekend. De extra toename in het referentiescenario is, in tegenstelling tot de overige scenario’s, het gevolg van een forse uitbreiding van het areaal grasland met natuurbeheer. Een belangrijk deel van de toename aan areaal natuur vindt plaats in valleigebieden. De veranderingen in landgebruik en klimaat leiden tot meer kansen voor natuur in valleigebieden. Dat betekent ook meer capaciteit voor de buffering van overstromingen en de adaptatie aan klimaatverandering. Driekwart habitats en ruim één derde van soorten in zeer ongunstige staat van instandhouding In totaal komen 46 van de habitats van de Habitatrichtlijn voor in Vlaanderen. Drie kwart (35) van de habitats krijgen een zeer ongunstige score. Daarnaast zijn er nog acht habitats (17 %) die een matig ongunstig krijgen. Dit betekent dat er slechts drie habitats zijn die over de ganse lijn een gunstige score halen. Iets meer dan een kwart van de soorten (16 soorten, 33 %) wordt gunstig geëvalueerd. Voor vier soorten (8 %) is de score matig ongunstig en voor 18 soorten (37 %) is die zeer ongunstig. Voor 11 soorten waren er onvoldoende gegevens om tot een globale evaluatie te komen. De toestand is relatief gezien het slechtst voor aquatische soorten waar slechts één van de 10 soorten gunstig scoort. Dat is vooral een gevolg van de ongunstige evaluatie van de habitats van de soorten en de populaties. Ecosysteemdienstenbenadering in opmars Sinds het “Millennium Ecosystem Assessment” (2005), “The Economics of Ecosystems and Biodiversity” (TEEB) rapporten (2009-2010) en de internationale top voor het Biodiversiteitsverdrag in Nagoya (2010) staan het behoud en duurzaam gebruik van ecosysteemdiensten hoog op de internationale en Europese agenda. Het belang van het leveren van ecosysteemdiensten wordt steeds meer erkend, o.m. voor landbouw, waterberging, natuurlijke hulpbronnen, mitigatie tegen en adaptatie aan de klimaatverandering. De ecosysteemdienstenbenadering is al gedeeltelijk doorgedrongen in bepaalde Vlaamse beleidskaders, zoals het plattelandsbeleid, het integraal waterbeheer en het multifunctioneel bosbeheer. Er zijn hierover in Vlaanderen ook 2 studies uitgevoerd nl. een inventarisatie van ESD in Vlaanderen en een economische waarderingsstudie van ESD voor MKBA en verschillende cases. De hierbij horende online rekentool ‘natuurwaardeverkenner’ werd beschikbaar gesteld. Klimaatverandering ontregelt ecosystemen

38

De wetenschappelijke bewijzen dat klimaatsverandering een belangrijke invloed heeft op de natuur stapelen zich op. Door temperatuurverhogingen gaan allerlei natuurfenomenen (botten van bomen, bloei, ontwaken uit winterslaap, trek van migrerende soorten) in de lente vroeger optreden. Het verspreidingsareaal van sommige soorten verschuift richting Noordpool waardoor de top van de voedselpiramide zich verplaatst, maar de basis niet meekomt. Zo kunnen ecosystemen ontregeld geraken. Door de klimaatverandering wordt Vlaanderen geleidelijk warmer en kunnen meer warmteminnende plant- en diersoorten zich vestigen, indien hun dispersiecapaciteit groot genoeg is en ze gepast leefgebied vinden. Tegelijkertijd verliest Vlaanderen soorten waarvoor het te warm wordt. In welke mate dit aanleiding geeft tot een bijkomend biodiversiteitsverlies, kan met de huidige kennis niet worden uitgemaakt. Buitenlands onderzoek wijst uit dat klimaatsverandering kan leiden tot een grotere kans op uitbraken van plaaginsecten die de warmere winters overleven. Ook exoten zouden zich beter kunnen voortplanten en onze inheemse soorten verdringen, vooral invasieve exoten vormen daarbij een bedreiging voor de biodiversiteit. Versnippering is hoog en blijft voor de wegen toenemen, sanering vismigratie verloopt traag De verspreide bebouwing en uitgebreide transportinfrastructuur heeft een verregaande versnippering van het landschap tot gevolg. De densiteit van de transportinfrastructuur in Vlaanderen is zowel voor autosnelwegen (66 km/1000 km² in 2006) als voor spoorwegen (132 km/1000 km² in 2007) de hoogste van Europa. Bovendien is er een stijging tussen 1995 en 2006 van de totale lengte aan wegen in Vlaanderen met 6,7%. Dit is hoofdzakelijk te wijten aan de aanleg van lokale wegen (e.g. bedrijventerreinen, woonwijken). Door samenwerking tussen LNE en MOW wordt bij de aanleg van infrastructuur steeds meer rekening gehouden met ecologische inpassing. Tal van bestaande knelpunten moeten echter nog ontsnippert worden. In 2009 zijn 22% vismigratieknelpunten op het netwerk van prioritaire waterlopen (3000 km) gesaneerd. Het saneringsritme is traag. Volgens de natuurverkenning NARA-S zou Vlaanderen tegen 2027 minder dan de helft van de geplande ontsnippering realiseren. Nabijheid van multifunctioneel groen wordt belangrijker Het areaal groene ruimte (bos, natuur en overig groen) neemt in alle NARA-scenario’s met zo’n 6.000 ha toe in 2015. Deze toename gaat bijna helemaal ten koste van landbouwgronden. De toename volstaat echter niet om de oppervlakte die het RSV voorziet tegen 2015 te realiseren. Het aanbod groene ruimte in een straal van 10 km evolueert van 390 m² per inwoner in 2005 naar 360 tot 470 m² per inwoner in 2030, als gevolg van een toename van de oppervlakte reservaat en landbouwgebied met natuurgerichte beheerovereenkomst. Het aanbod bos binnen een straal van 10 km neemt daarentegen af bij alle scenario’s. Zelfs de oppervlakte bos per inwoner in Vlaanderen neemt af. Dit staat haaks op de huidige beleidsdoelstellingen rond bossen. Vlaanderen heeft ongeveer 150.000 ha bos, maar gemiddeld wordt er nog 126 ha bos per jaar ontbost. Het aandeel inwoners dat op minder dan 400 meter wandelafstand woont van openbaar buurtgroen ligt in 2008 tussen de 45% (Mechelen) en 87% (Gent). Naast Gent woont ook in Antwerpen (71%), Genk (75%), Kortrijk (79%), Leuven (78%), Oostende (80%) een erg hoog percentage van de bewoners op minder dan 400m van openbaar buurtgroen. In Brugge woont 60% van de bewoners op 400m van openbaar buurtgroen; in Turnhout is dit 64%. De oppervlakte speelzones in bossen en natuurreservaten nam in de periode april 2007 tot eind april 2010 toe van 2.048 ha tot 2.453 ha. Op dit moment zijn 16 stadsbosprojecten gestart binnen de 57 (klein)stedelijke gebieden. Dit komt neer op een aandeel van 28%. Een benadering wordt uitgewerkt om ook de gerealiseerde oppervlakte in kaart te brengen. Uitdagingen voor het ruimtelijk beleid

Behoud, herstel en versterking van biodiversiteit Het Pact 2020 stelt dat Vlaanderen inzake biodiversiteit in 2020 de vergelijking met de Europese economische topregio’s aankan. Hiervoor werken we ambitieus aan het behoud, het herstel en de versterking van de biologische diversiteit. Er wordt naar gestreefd om de biodiversiteit zowel in stad als op platteland te bevorderen en de toestand van kritische soorten en soortengroepen te verbeteren. We betrachten dat alle Vlamingen kunnen beschikken over een basisnatuurkwaliteit in hun directe omgeving. Investeren in het verhogen van natuur- en landschapsbeleving draagt bij tot het versterken van het welzijn van alle Vlamingen. Om het verlies aan de biodiversiteit te ondervangen is het van belang voldoende grote natuurgebieden te beheren, en daarbuiten een basisnatuurkwaliteit te garanderen en soorten te beschermen. Natuurverenigingen, landbouwers, bosbeheerders, private sector en burgers participeren hierin.

39

Een robuust netwerk van natuur- en bosgebieden Vlaanderen streeft naar de creatie en het duurzaam beheer van een robuust netwerk van natuur- en bosgebieden en de creatie van een kwaliteitsvolle natuur. Dit gebeurt, in overleg met de relevante stakeholders, via gericht aankopen, inrichten en beschermen van natuur- en bosgebieden. Prioritaire gebieden worden in kaart gebracht met het oog op de bescherming van kwetsbare habitats en soorten, het bevorderen van de robuustheid van de ecologische netwerken en het verhogen van de connectiviteit (o.a. door de uitbouw van de groen-blauwe linten en het beheer van restgronden en van bermen en oevers). De connectiviteit geeft ook kansen aan soorten om te verschuiven ten gevolge van de klimaatwijziging. Veerkrachtige systemen zijn biodiverse systemen. Hoe diverser de natuurgebieden, hoe beter ze bestand zijn tegen grote wijzigingen. Een kwaliteitsvolle natuur wordt gerealiseerd door uitbreiding van de gebieden onder effectief natuurbeheer. Het aankopen van gronden door het Vlaamse Gewest en de terreinbeherende verenigingen ten behoeve van natuur en bos, blijft daarom een strategisch belangrijk instrument. Natuur verweven Goed beheerde natuurreservaten vormen essentiële schakels voor het natuurbehoud, maar kleine geïsoleerde natuursnippers zijn onvoldoende om te zorgen voor een veilige toekomst voor onze wilde planten en dieren en hun leefgebieden. Verweving van natuurzorg met andere activiteiten is even noodzakelijk. Versterking van biodiversiteit mag zich dus niet beperken tot de SBZ-zones en andere belangrijke of kwetsbare natuurgebieden. Daarom wordt versterkt ingezet op biodiversiteit in de andere open ruimte-gebieden. Er wordt gefocust op de agrarische gebieden via samenwerking met de landbouwsector (beheersovereenkomsten, ecosysteemdiensten, …). …) Daarnaast wordt een structuur voor geïntegreerd beheer van eigen domeinen en de domeinen van ngo’s, andere private eigenaars en lokale overheden uitgewerkt. Ook de biodiversiteit in park- en verstedelijkte gebieden draagt immers bij tot behalen van een goede natuurkwaliteit. Private eigenaars en lokale overheden worden ondersteund bij het natuurherstel en -beheer van hun terreinen. Deze samenwerking is gericht op de instandhouding van de biodiversiteit (o.a. volgens de instandhoudingsdoelstellingen) en het duurzame, multifunctionele gebruik van de open ruimte, zowel binnen als buiten de beschermde gebieden. Instandhoudingsdoelstellingen mee realiseren De instandhoudingsdoelstellingen (IHD’s) staan centraal in de uitvoering van de Europese Vogel- en Habitatrichtlijn. Een prioriteitenkader laat toe om keuzes te maken over hoe deze doelstellingen kunnen gerealiseerd worden in een bepaald gebied of voor een bepaalde soort. De invloed ervan op het Vlaamse natuurbeleid is groot; ook andere beleidsdomeinen zullen moeten bijdragen aan de realisatie van de IHD’s. Om de doelstellingen uit het Pact te halen, worden via. actieplannen de vastgestelde IHD’s en prioriteiten ruimtelijk toegewezen. Een concrete uitdaging daarbij is om de bestaande instrumenten te richten op een flexibele, brede regionale aanpak met een versterkte focus op biodiversiteit en de vereiste IHD’s. Bestaande instrumenten die hiertoe worden ingezet zijn o.m. een gerichte uitbouw van reservaten, de opmaak van RUP’s en landelijke inrichting. ESD beleidsmatig internaliseren en de ecosysteemdienstverlening verbeteren Door de waarde van ESD te berekenen in euro’s willen we deze maatschappelijke baten vollediger en zichtbaarder meenemen in de afweging van maatschappelijke kosten en baten van beleidskeuzes. Het concept ‘Ecosysteemdiensten’ zal voor Vlaanderen geoperationaliseerd worden. De bedoeling is om het concept meer systematisch toe te passen in functie van beleidskeuzes (ex ante) en/of ter bepaling en duiding van ecosysteemgrenzen. Bijkomend worden instrumenten ontwikkeld of geoptimaliseerd die de duurzame levering van maatschappelijk belangrijke ESD kunnen ondersteunen. Er worden voorbeeldprojecten uitgewerkt en een expertisenetwerk opgebouwd om kwantitatieve en kwalitatieve tools die de beslissingskeuzes kunnen ondersteunen verder te ontwikkelen. Een brede integratie van het concept en de verbetering van de ecosysteemdienstverlening is enkel mogelijk indien de relevante doelgroepen (andere beleidsdomeinen, private sectoren, ngo’s, …) deze concepten daadwerkelijk toepassen in hun keuzes en beslissingen (beleid, beheer, productie, consumptie, …). Ecosystemen en groene infrastructuur inzetten bij klimaatmitigatie en –adaptatie De maatschappij is zich bewust van wijzigingen in het klimaat en de risico’s die daaraan verbonden zijn en bereidt zich hierop voor. O.m. het uitbreiden van natuur- en bosgebieden kan een bijdrage leveren in het kader van de algemene klimaatmitigatie en -adaptatie. Toch zijn natuurlijke ecosystemen en groene infrastructuur vooral inzetbaar om de gevolgen van de klimaatswijziging op het vlak van o.a. waterhuishouding (zie trends

40

water) en biodiversiteit op te vangen. Dit krijgt verdere uitwerking binnen het adaptatiebeleid (maar een verlies van open ruimte brengt de facto een vermindering van het potentieel voor klimaatadaptatie met zich mee). Op basis van de kwetsbaarheid van habitats en soorten voor klimaatverandering worden specifieke maatregelen getroffen om de instandhouding van de biodiversiteit (o.a. via ontsnippering, verhoging connectiviteit, robuust natuur- en bosnetwerk) en goed functionerende ecosysteemdiensten te waarborgen. Acties en projecten, m.b.t. mitigatie van en adaptatie aan klimaatverandering, worden onderworpen aan een effectenbeoordeling m.b.t. natuurwaarden en ecosystemen. Ontsnippering Er is een uitgebreide integratie van ecologie voorzien door de werking m.b.t. Natuurtechnische Milieubouw (NTMB). In dit kader wordt de Prioriteitenatlas Ontsnippering geactualiseerd. Hieruit moet een meetinstrument voor ontsnippering volgen en een langetermijnplanning voor aanpak van knelpunten. Er wordt een meerjarenprogramma voor geïntegreerde NTMB-projecten opgemaakt. Op 16 juni 2009 keurde de Benelux een nieuwe beschikking Vismigratie goed. De bedoeling van de nieuwe beschikking is om de vrije vismigratie in de Benelux te herstellen door knelpunten weg te werken in de ecologisch belangrijke waterlopen. De beschikking voorziet in de opmaak van een strategische prioriteitenkaart, die de ecologisch belangrijke waterlopen aanduidt en waar de knelpunten eerst worden aangepakt. Voor het wegwerken van deze knelpunten is de timing afgestemd op de Europese kaderrichtlijn Water. Een multifunctionele groene omgeving ontsluiten Naast een kwaliteitsvol en duurzaam beheer van natuur- en bosgebieden, zal de Vlaamse overheid aandacht besteden aan de fysieke en inhoudelijke ontsluiting, de bereikbaarheid en de toegankelijkheid, ook voor personen met een handicap. Samen met lokale overheden worden bijkomende speelzones afgebakend en ingericht in bossen en natuurgebieden. Vlaanderen is één van de meest dichtbebouwde regio’s ter wereld. Toch moeten we de steden en het platteland leefbaar houden. Een betere leefkwaliteit in het ‘groen stedengewest’ vereist de nodige aandacht voor de zichtbaarheid en toegankelijkheid van openbaar en/of gemeenschappelijk groen. Dat kan door te zorgen voor meer toegankelijke stadsbossen en door het stimuleren van kwalitatief hoogstaande groene ruimte in de stad (o.m. voor het tegengaan van urban heat islands), speelbossen en natuur- en bosgebieden. Om de ontbossing af te remmen moet er meer aandacht gaan naar het behoud van bos in woon- en industriegebied. Bos draagt immers bij tot de leefbaarheid van die gebieden. Het Pact 2020 stelt dat 2020 minstens de helft van de stedelijke of kleinstedelijke gebieden in Vlaanderen over een stadsbos beschikt (of heeft er een opgestart). Verder kunnen projecten rond ecowoonwijken, ecobedrijventerreinen, stedelijke groenpolen en binnenstedelijke groenvoorzieningen hier ook aan bijdragen.

41

WONEN Kort

Wonen Bevolking en aantal huishoudens neemt toe tot 2030 (behoefte +300.000 woningen) Dalende woonbehoefte op lange termijn Vooral grootsteden kennen een sterke bevolkingsgroei Aanhoudende suburbanisatie van grotere huishoudens Vergrijzing

2010 - 1,10 miljoen 65+ 2030 - 1,58 miljoen 65+ (prognose) 2060 – 2,00 miljoen 65+

Verjonging 2017 : stijging +13% meer peuters Tijdelijk fenomeen – tegen 2030 geen verschil t.o.v. vandaag

Verschuivende woonbehoefte naar kleinere woningen dalend maar voldoende aanbod bouwmogelijkheden Residentiële voetafdruk blijft hoog (grootte vd kavel van 614m² naar 508m²) Maar nieuwe appartementen dan eengezinswoningen (nu aandeel 24%) Renovatiebehoeften (nog steeds 200.000 woningen van slechte kwaliteit) Eigendomsbezit neemt nog toe Nood aan sociaal woonaanbod in relatie tot renovatie en energiebesparing Sterke regionale verschillen

Trends

Dalende woonbehoefte op lange termijn De bevolking neemt nog steeds toe alsook het aantal huishoudens, maar de groei neemt af naar 2030 en verder

9. Tot 2030 hebben we 300000 nieuwe woningen nodig; in de periode 1992-2007 was dat nog bijna

400000 woningen10

.

Vooral grootsteden kennen een sterke bevolkingsgroei De bevolkingsgroei die grote steden sinds enige jaren kennen, is het resultaat van een positief extern migratiesaldo (dus door inwijking van mensen die uit het buitenland komen) en een inwijking van jongvolwassenen (18-26 jaar)

11.

Vergrijzing Vandaag zijn er 1,1 miljoen 65-plussers in Vlaanderen. In 2030 worden dat er 1,58 miljoen

12. Een toename

met 44 procent van het aantal mensen met de huidige pensioensgerechtigde leeftijd. Ook het aantal hoogbejaarden zal sterk toenemen zoals bvb het aantal honderdjarigen: van 777 vandaag naar 4180 tegen 2030 (bijna vijf maal meer honderdjarigen). In 2030 wonen 195000 tachtigplussers alleen. Dat zijn er 80000 meer dan vandaag. Vooral Limburg kent een forse toename. Verjonging Tegen 2017 tellen we 25000 peuters meer dan vandaag, een stijging met 13 procent. Maar dat is tijdelijk: tegen 2030 zijn er weer evenveel als vandaag. De toename komt in alle steden voor. In 2020 zitten er zowat 10000 kinderen meer in het eerste leerjaar van het basisionderwijs dan vandaag (62600). Daarna dalen de aantallen geleidelijk. We krijgen weer kinderen op jongere leeftijd. Verschuivende woonbehoefte: naar kleinere gezinnen

9 SVR (2011), Bevolkings- en huishoudensprojecties voor steden en gemeenten 2009-2030

10 RSV (2004).

11 De Decker et al. (2010), Ruimte voor wonen: trends en uitdagingen, Garant, blz. 51.

12 SVR (2011), Bevolkings- en huishoudensprojecties voor steden en gemeenten 2009-2030.

42

De gezinsgrootte blijft dalen als gevolg van de daling van het aantal kinderen bij gezinnen met kinderen, een toename van gezinnen zonder kinderen, een toename van alleenwonenden, een toename van gezinnen met een ouder en de vergrijzing waardoor mensen eerst als koppel en later alleen leven

13.

Hierdoor neemt de behoefte aan kleinere woningen toe. Anderzijds blijkt dat 59% van de woningen onderbezet is. Aanhoudende suburbanisatie van grotere huishoudens Er wordt vastgesteld dat de suburbanisatie nog steeds doorgaat en vooral zichtbaar is in de gemeenten rond het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Waar de grootsteden vooral kleinere gezinnen aantrekken gaat grotere gezinnen globaal gezien weg uit de steden.

Groei in de kleinstedelijke gebieden Schaarser wordend aanbod aan bouwmogelijkheden, maar voldoende aanbod voor de korte termijn Volgens recente gemeentelijke registers, aangevuld met gegevens van het kadaster voor de rest van Vlaanderen, zijn er in Vlaanderen in totaliteit nog 307478 onbebouwde percelen, goed voor 41097 ha (31/12/2009). Grof geschat biedt dit ruimte aan circa 614000 bouwmogelijkheden. Op korte termijn volstaat dit aanbod om de nieuwbouwbehoefte op te vangen

14.

Residentiële voetafdruk blijft hoog De gemiddelde kavelgrootte in Vlaanderen inde periode 2002-2007 is geëvolueerd van kavels van gemiddeld 614m² naar kavels van gemiddeld 508m². IN tegenstelling hiermee is globaal, in de periode 2000-2006, het bodemgebruik voor wonen toegenomen en blijft de gemiddelde grondinname voor wonen per huishouden nog stijgen: van 579 tot 593m². Dit komt omdat er meer wooneenheden nieuw gebouwd zijn dan dat er huishoudens bijkomen

15.

Meer appartementen dan eengezinswoningen Nog geen 24% van het woningpatrimonium in Vlaanderen bestaat uit appartementen (toestand 2010)

16.

De laatste decennia worden er echter meer appartementen gebouwd dan gezinswoningen17

: waar er in 1996 nog ca. 11800 flats vergund werden (24%) liep dit tien jaar later, in 2006, al op tot bijna 25000 (37%). Recent ligt het aantal vergunningen voor flats op ca. 18000 (34%) (2010). Er wordt meer gebouwd dan er gezinnen bijkomen De woningvraag is groter dan de woonbehoefte. De markt zorgt voor een woningstock die groter is dan het aantal gezinnen. Dit heeft te maken met een extra aanbod dat voorzien wordt als opbrengsteigendom, tweede verblijf, studentenvoorzieningen en frictieleegstand (leegstand om de markt naar behoren te laten functioneren). Uit berekeningen van het Steunpunt Ruimte en Wonen blijkt het te gaan om een factor van ongeveer 1,2 woningen per bijkomend gezin. Renovatiebehoeften De woningkwaliteit is er de afgelopen jaren sterk op vooruit gegaan. Toch zijn er nog 200000 woningen van slechte kwaliteit. Gebieden met een geconcentreerd voorkomen van slechte woningen verdienen bijzondere aandacht. Denk daarbij aan de 19

de eeuwse gordels en de vroeg 20

ste eeuwse wijken waar de

slechte woningkwaliteit gepaard gaat met kleine percelen en een slechte stedenbouwkundige structuur (vb. Westhoek).

Het eigendomsbezit neemt nog steeds toe

Betaalbaarheid

13

De Decker et al. (2010), blz. 31. 14

I. Loris, (2011), Woonaanbod in Vlaanderen: Analyse van het register van onbebouwde percelen en gemeentelijke woningprogrammaties, in Ruimte & Maatschappij, jg. 2 nr. 4. 15

De Decker et al. (2010), blz. 42. 16

http://statbel.fgov.be/nl/statistieken/cijfers/economie/bouw_industrie/gebouwenpark/ 17

http://statbel.fgov.be/nl/modules/publications/statistiques/economie/Bouwvergunningen.jsp

43

Verschillende onderzoeken tonen aan dat de betaalbaarheid een gevoelig onderwerp blijft in Vlaanderen. De mate van definiëring hierbij is belangrijk omdat niet alle onderzoeken op eenzelfde manier tot stand komen. Daarnaast vertonen de verschillende onderzoeken een veelheid aan oorzaak-gevolg

18. De

algemene conclusie is dat wonen betaalbaar is voor de meeste Vlamingen, maar dat het toch moeilijker wordt. Nood aan sociaal woonaanbod in relatie tot renovatie en energiebesparing Er is beslist door de Vlaamse Regering dat er 65.000 sociale woongelegenheden bijkomen tegen 2020 (periode vanaf 01/01/2008). Dit bijkomend woonaanbod moet tegemoet komen aan de grote vraag naar sociale woningen. De sociale woonbehoefte van kandidaat-huurders voor een sociale woning is immers gestegen van 58.215 in 2005 tot 62.253 in 2009

19. Daarnaast wordt het sociaal woonpatrimonium

geconfronteerd met een grote vraag aan renovatiebehoeften20

. Sterke regionale verschillen (ook in de woonbehoefte) Het mag duidelijk zijn dat de verschillen regio’s, steden, gemeenten, provincies en dergelijke meer beschikken over grote, duidelijke, verschillen op verschillende vlakken. Zo behoort het woonpatrimonium in West-Vlaanderen tot het oudste van Vlaanderen waar over het algemeen gezien minder comfort beschikbaar is. Dit impliceert een hogere renovatiebehoefte. Daarnaast kan gesproken worden van een prijsdruk die hoger is in de stedelijke regio’s. Er geldt eveneens een verdringingseffect, al dan niet gekoppeld aan deze prijsdruk. Denk daarbij aan de kustregio, de Antwerpse Kempen, de Limburgse grensstreeks alsook de stedelijke regio’s. Wat betreft de woonbehoefte zien we ook verschillen, denk onder meer aan de vergrijzing en aangepaste woningen. Alsook de nood aan bijkomende woningen in bepaalde regio’s, dit geldt echter niet voor het gehele grondgebied van Vlaanderen in eenzelfde mate. Woonbeleidsplan Het werd reeds aangekondigd in de nieuwbrief van het departement RWO: Vlaams minister Freya Van den Bossche kondigde in haar beleidsnota Wonen 2009-2014 een Woonbeleidsplan Vlaanderen aan. Naar aanleiding van de opmaak van dit Woonbeleidsplan organiseren de afdeling Woonbeleid van het Departement RWO, het Steunpunt Ruimte en Wonen en de Vlaamse Woonraad op dinsdag 29 november 2011 een eerste publieksmoment. Tijdens de voormiddag wordt het wonen in Vlaanderen toegelicht, met bijzondere aandacht voor trends, knelpunten en uitdagingen. De namiddag biedt in een aantal thematische workshops ruimte voor debat over de uitdagingen en toekomstpistes voor het Vlaamse woonbeleid. In een volgende nieuwsbrief volgt meer informatie over het dagprogramma en de inschrijvingsprocedure. Dit beleidsplan zal bijgevolg bepalend zijn voor de toekomstvisie van het woonbeleid in relatie tot zichzelf, maar ook in relatie tot andere beleidsdocumenten, waaronder het BVR.

Wonen gevolgen Aangepaste voorzieningen ouderen Aangepaste voorzieningen kinderopvang Ruimte om te wonen Aangepaste woningen nieuwe huishoudens Veroudering woningpatrimonium … Uitdagingen voor het ruimtelijk beleid

Wonen uitdagingen Suburbanisatie tegengaan Verlinting en versnippering tegengaan Hergebruik stimuleren

18

Winters S., Heylen K., Haffner M., Vastmans F., De Decker P. & Buyst E. (2010), "Is wonen in Vlaanderen betaalbaar?" 192 p 19

VMSW, Statistisch bulletin kandidaat huurders 2009, 20

Zie plenaire vergadering, actualiteitsdebat 29 juni 2011

44

Inbreidingsgerichte en kernversterkende projecten stimuleren Stedelijke vernieuwing stimuleren Woningdifferentiatie Renovatie woningstock

45

WERKEN Kort

o Evolutie economische sectoren (2004-2009 t.o.v. EU 15) • Secundaire sector - groei in toegevoegde waarde : bouwnijverheid, voedingsnijverheid,

petrochemie, bouwmaterialensector, papierindustrie, drukkerijen • Tertiaire sector – groei in werkgelegenheid : zakelijke diensten, onderwijs, gezondheidszorg

o Werkgelegenheid : 3 bottlenecks • Geringe werkzaamheid kansengroepen (groter dan in andere EU landen) • Gebrek aan opleiding en vorming • Werkbaarheid van het werk

o Evolutie werkgelegenheidsdensiteit • Steden winnen aan belang (zakelijke dienstverlening) • Industrie en TDL lopen veeleer over naar suburbane / buitengebieden • Meer dan 50% bedrijvigheid is niet gesitueerd op bedrijventerreinen

o Transformatie van de economie • Evolutie naar kenniseconomie / onderscheid productiebedrijven en kantoren vervaagt • Snelle opkomst quartaire sector (grotere professionalisering zorgsector)

o Opkomst netwerkeconomie • rationalisering productieprocessen leidt tot sterke centralisatie • veel kleine bedrijven gespecialiseerd in 1 specifieke niche

o Opkomst internationale logistieke ketens/netwerken waarin poorten zich integreren o Problematische ruimtevragers

• afvalverwerking, grondwerkers, productie bouwmaterialen, … o Bedrijfshuisvesting

• meer via secundaire vastgoedmarkt • Nood aan professionele bedrijfshuisvesting neemt toe (normering, imago, … ) • O&O vestigingsmilieus gebaat bij grootschaligheid ifv kritische massa en nabijheid

Wat (wat houdt het in + hoe herkennen we het in de ruimte?):

Het proces ‘werken’ moet gekaderd worden binnen de economische toestand, waarvan het moeilijk is voorspellingen te doen van hoe deze er binnen 40 jaar uit gaat zien. Niettemin heeft dit een enorme impact op het ruimtegebruik. In wat volgt, wordt de bestaande toestand geschetst, de doelstellingen voor 2020 (vooropgesteld door het Pact 2020 en Europa 2020) evenals de prognoses voor 2015 (volgens wetenschappelijk onderzoek van Flanders DC in de publicatie ‘Werk maken van een creatieve economie’, maar het is onmogelijk de economie en de ruimtelijke dynamiek die het met zich mee zal brengen in 2050 te voorspellen. Het BRV zal deze onzekerheid voldoende moeten inbouwen. Trends:

1. Economische evolutie van Vlaanderen binnen een globaliserende wereld: Een economie in

transformatie: Concurrentie: welvaart onder vuur

21

De voorsprong die het Westen heeft opgebouwd op vlak van technologie, productiviteit en kennis neemt af. Concurrentie speelde zich niet langer af op vlak van arbeid maar op vlak van kapitaal, waardoor de Vlaamse industrie evolueerde naar een productieve maar ook een sterk kapitaal-en schaalintensieve industrie. Wil Vlaanderen aantrekkelijk blijven voor multinationale ondernemingen moet ze evolueren van een efficiëntie-gedreven economie naar een innovatie-gedreven economie. Zo ver zijn we nog niet, dit blijkt uit: o het GEM-rapport (Vlaanderen krijgt slechte punten gezien de lage startersquota), o het SERV-rapport (Vlaanderen is minder aanwezig in hoogtechnologische, kennisintensieve

sectoren. Het feit dat deze sectoren op wereldvlak de sterkste groei kennen, hypothekeert onze toekomstige economische groei),

21

BRON: Werk maken van een creatieve economie.

46

o het rapport over het concurrentievermogen van Vlaanderen (Vlaanderen scoort relatief goed op de zogenaamde productieve middelen zoals kapitaal, infrastructuur, arbeid, menselijk kapitaal. Toch presteren we ondermaats op de zgn. productieve processen ondernemerschap en innovatie.

o Bovendien is de VL economie in Europees perspectief sterk gericht op prijsconcurrentie en minder op kwaliteitsconcurrentie.

De eerste drie puntjes kunnen genuanceerd worden in het licht van de nieuwe VRIND 2011-publicatie. De aangroei van het aantal ondernemingen is zwakker dan een aantal jaar geleden maar is er. Daarnaast is er technologische vooruitgang merkbaar (o.b.v. het octrooigedrag). De kennisintensieve marktdiensten hebben een relatieve goede score binnen de EU en de technologische industrie is vergelijkbaar met de EU-landen (met uitzondering van de tewerkstelling binnen deze laatste sector). Één ding is duidelijk: Vlaanderen presteert niet ‘ondermaats’. Vlaanderen hoort niet bij de top maar scoort wel. Verderop lees je hierover meer.

Internationaal ondernemen22

: Handelspartners van Vlaanderen liggen vooral in Europa en in het bijzonder de buurlanden. Het belang van de BRIC-landen neemt toe. Uitgevoerde producten zijn divers (farmaceutische, chemische producten, aardolie, kunststof…). Onder de ingevoerde producten wint aardolie aan terrein. Pact 2020 stelt de uitvoer van hoogtechnologische producten voorop. Op die manier kunnen we een toegevoegde waarde creëren en marktposities veroveren. Nu zijn we op dit vlak zwak omdat er een relatief groot aandeel aan halffabricaten in de uitvoer bestaat vandaag. Buitenlandse aanwezigheid in Vlaanderen De Vlaamse economie vertoont een grote afhankelijkheid van buitenlands kapitaal. Demografie (en vergrijzing) Migratie en vergrijzing hebben een impact op de tewerkstellingsevolutie. Digitalisering Heeft een impact op het functioneren van de ‘netwerkonderneming’ en op de keuze van een vestigingsplaats. Global/local paradox De stijgende mondialisering heeft een stijgend belang van lokale factoren, wat impliceert dat de concurrentie steeds meer gevoerd wordt op regionale en stedelijke schaal

23. Dit wordt eveneens

bevestigd in de korte verhuisafstanden van de ondernemingen in Vlaanderen24

.

2. Economische evolutie (van Vlaanderen in Europa):

2.1. Basiskenmerken Vlaamse economie25

: De Vlaamse economie is een open economie, en –net zoals veel andere Westerse landen- een getertiairiseerde economie met een specialisatie in traditionele sectoren en die weinig aandeel heeft in toekomstgerichte sectoren. De Vlaamse industrie is (in 2002) voor 52% afhankelijk van buitenlands kapitaal. De loonkost per eenheid product schommelt rond een gelijke waarde

26.

Algemene economische evolutie: in de periode 2004-2009 is er groei en deze situeert zich in de secundaire sector (en de zakelijke diensten) wat betreft de toegevoegde waarde en in de tertiaire sector wat betreft de werkgelegenheid – de crisis van 2008-2009 treft vooral de industriële sector op vlak van werkgelegenheid, maar kent een keerpunt in 2010:

22

BRON: VRIND 2011 23 Bron: SPRE 24 Bron: studie: Vestigingsgedrag … 25 Bron: SPRE 26

BRON:

47

De economische evolutie wordt enerzijds bepaald door de tewerkstellingsevolutie, anderzijds door de evolutie van de toegevoegde waarde. Uit de SHIFT&SHARE

27-grafieken blijkt dat er zich een totale positieve groei voordoet. De groei in

toegevoegde waarde (van Vlaanderen t.o.v. de EU15 in de periode 2004-2009) situeert zich vooral in de secundaire sector en in de zakelijke diensten. De werkgelegenheidsgroei van 6.2% situeert zich vooral in de tertiaire sector. (De tertiaire sector kent een overgewicht aan groei op werkgelegenheid, maar niet op vlak van toegevoegde waarde.) Wel moet er opgemerkt worden dat in deze periode van 2004-2009 de crisis vanaf de tweede helft van 2008 tot minimum in het vierde kwartaal van 2009 de tewerkstellingsevolutie een deuk gaf.

28

Vooral de secundaire sector (industrie en bouwnijverheid) heeft aan tewerkstelling moeten inleveren. In mindere mate geldt dit ook voor de tertiaire, private dienstensectoren. Op de groeiende tewerkstelling in de quartaire sector – de publieke diensten– heeft de crisis weinig of geen impact gehad. Vanaf het eerste kwartaal van 2010 boog de globale tewerkstellingskrimp echter om naar een positieve groei, vooral onder impuls van de relance in de private dienstensectoren. Van de industriële sectoren deelden vooral de textielsector en de automobielsector in de klappen, en dit voornamelijk in het eerste crisisjaar. In de automobielsector uit dit zich vooral in een forse daling van het arbeidsvolume, te wijten aan de verlaagde productie die door de sector in de eerste plaats werd beantwoord met de invoering van tijdelijke of economische werkloosheid. In de private dienstensectoren, die iets minder sterk getroffen werden, springt vooral de uitzendsector er in negatieve zin tussenuit. In de zakelijke dienstverlening bleef de tewerkstelling ondanks de crisis verder aangroeien. Hetzelfde geldt voor de tewerkstelling in de belangrijkste publieke dienstensectoren zoals de gezondheidszorg, maatschappelijke dienstverlening of het onderwijs.

Op basis van de cijfers voor de eerste tien maanden van 2010 blijkt wel dat de vraag naar personeel in de meeste sectoren terug aantrekt, wat mogelijk een voorbode is van verder herstel van de sectorale tewerkstelling.

2.2. Evolutie economische sectoren: sterke groeiprestaties voor de bouwnijverheid, voedingsindustrie,

petrochemie, bouwmaterialensector, papierindustrie en drukkerijen wat betreft de secundaire sector en voor de zakelijke diensten, onderwijs en gezondheidszorg wat betreft de tertiaire sector:

De sector van de handel en de diensten staan in voor drie vierden van de bruto toegevoegde waarde en werkgelegenheid. Dit aandeel neemt geleidelijk toe met de tijd. Een welvarende economie zal een grotere vrager zijn naar diensten van bedrijfskundig advies, persoonsgebonden advies, gezondheidszorgen,…. De laatste decennia besteedden bedrijven activiteiten met een tertiair karakter (catering, schoonmaak…) meer en meer uit aan bedrijven uit de handel en dienstensector. Tenslotte zorgde de sterkere productiviteitsontwikkeling in de secundaire sector ervoor dat er relatief minder personeel nodig was voor een eenheid geproduceerde output in vergelijking met de tertiaire sector. De belangrijkste secundaire subsectoren zijn de bouw, ijzer, staal en metaalproducten, de chemische nijverheid en de voedingsnijverheid. In de tertiaire sector zijn de zakelijke diensten en de handel de voornaamste subsectoren volgens de bruto toegevoegde waarde en de werkgelegenheid. Een aantal publieke en social-profitdiensten scoren ook hoog volgens de tewerkstelling.”

29

De BELgrafieken vergelijken de groeiprestaties van de sectoren in Vlaanderen gedurende de periode 2004-2009 met de EU15 en tonen de sterke en zwakke punten in de bedrijfstakstructuur

30. (zie ook figuren in

bijlage). Belgrafiek secundaire sector: Twee belangrijke secundaire bedrijfstakken liggen in het sterke kwadrant: de bouwnijverheid en de voedingsindustrie. Verder behoren ook de petrochemie, de sector van de bouwmaterialen en de papierindustrie en drukkerijen tot dit kwadrant. De vervaardiging van machines en apparaten en de vervaardiging van elektrische apparaten en instrumenten liggen in het verbeterende kwadrant. Dat is goed nieuws omdat delen van deze bedrijfstakken door de OESO als high tech gedefinieerd worden (concreet: computers en kantoormachines, audio-, video- en telecomunicatieapparatuur, medische, precisie- en optische instrumenten). De chemische nijverheid is een

27 Bron: VRIND 28

Bron: Trendrapport Vlaamse Arbeidsmarkt 2010 29

Bron: VRIND 2011 30

Bron: VRIND 2011

48

welbekende Vlaamse specialiteit, maar Vlaanderen verliest hier wat terrein omdat andere EU15 landen hierin uitbreiden. Verder hinken de textielnijverheid, de plastiekverwerkende industrie en de staalindustrie ook wat achterop. Het zwakke kwadrant omvat de nutsindustrie en ook de fabricage van transportmiddelen. Het terugschroeven van de automobielproductie in een aantal vestigingen van buitenlandse bedrijven verklaart een en ander. Belgrafiek tertiaire sector: De belangrijke sector van de zakelijke diensten zit in het sterke kwadrant. Dat is positief, niet in het minst omdat delen ervan door Eurostat als kennisintensief aangeduid worden (managementadvies, technisch advies,…). Voorts krijgen de handel, het onderwijs en de gezondheidszorg en maatschappelijke diensten ook het label ‘sterk’. Het verbeterende kwadrant omvat diverse organisaties, sport en recreatie, de horeca en de overheid. De minder sterke aanwezigheid van de overheid in het Vlaamse Gewest is te wijten aan de vestiging van een belangrijk deel van de Vlaamse administratie in Brussel. De toegevoegde waarde hiervan komt op conto van het Brusselse Hoofdstedelijke Gewest. De financiële sector zit ook in het zwakke kwadrant. Maar deze sector onderging herstructureringen tijdens de afgelopen jaren (zelfs voor het uitbreken van de financieel-economische crisis in 2008-2009). Ook gedijen filialen en zetels van financiële instellingen goed in hoofdstedelijke gebieden zoals Brussel.

2.3. Werkgelegenheid: Er worden 3 bottlenecks geïdentificeerd inzake werkgelegenheid: de geringe werkzaamheid in het bijzonder voor kansengroepen, de werkbaarheid van het werk en het gebrek aan opleiding en vorming

31:

Werkzaamheidsgraad /werkloosheid: De evolutie van de werkzaamheidsgraad kende een lichte stijging, maar kreeg in 2009 een deuk.

32

In 2010 is 72.1% van de totale bevolking aan het werk, waarvan iets meer dan de helft werknemers en iets minder dan de helft zelfstandigen. Tegen 2020 wenst men de werkzaamheidsgraad te verhogen met een kleine 4 %, met een net iets grotere verhoging van zelfstandigen t.o.v. werknemers (om zo te komen aan 75%-doelstelling van EU 2020 en de 76%-doelstelling van Pact 2020). Men wil meer mensen langer aan het werk, in werkbare jobs.

33

De werkzaamheid wordt gekenmerkt door een geringe arbeidsdeelname, een gendergelijkheid, een geringe arbeidsdeelname van ouderen en kansengroepen, vervroegde uittrede, relatief hoge lasten op arbeid, jeugdwerkloosheid, ongekwalificeerde uitstroom.

34

België doet het nog slechter dan Vlaanderen: een erg lage werkzaamheidsgraad in het BHG en een lage in Wallonië: Vlaanderen staat op de 9

de plaats in de oplijsting van de EU-landen. België doet het in zijn totaliteit

veel slechter (aangezien Wallonië achteraan bengelt en BHG op de laatste plaats staat.) De ongelijkheidskloof met de werkzaamheidsgraad van kansengroepen in Vlaanderen zijn groter dan in de meeste landen van Europa

35:

Kijken we naar de werkzaamheidsevolutie in de voorbije tien jaar, dan valt op dat enkel bij vrouwen en ouderen aanzienlijke vooruitgang geboekt werd. Volgens het trendrapport, zal het Vlaams Gewest zonder bijkomende beleidsinspanningen haar eigen werkzaamheidsdoelstellingen niet halen. Tussen 2009 en 2020 zou de Vlaamse werkzaamheidsgraad bij 20- tot 64-jarigen slechts met +2,6 procentpunten toenemen tot 74,1%, 1,9 procentpunt te weinig om de beoogde 76% te bereiken. Om dit deficit weg te werken moet er ingezet worden op het verhogen van de werkzaamheid van kansengroepen. De ongelijkheidskloven met betrekking tot de werkzaamheidsgraad - tussen hoog- en laaggeschoolden, autochtonen en allochtonen, 55- plussers en min-55-jarigen - zijn erg groot in Vlaanderen, vaak groter dan in de meeste landen van Europa. De werkzaamheidsgraad van niet-Europeanen vandaag bedraagt 46.9% en trekt het gemiddelde omlaag tot 74.1%. Migratie kan dit

31

BRON: Vlaams Hervormingsprogramma EUROPA 2020 32

BRON: Studiedienst Vlaamse Regering 33

BRON: werk.be 34

BRON: Vlaams Hervormingsprogramma EUROPA 2020 35

BRON: Trendrapport Vlaamse Arbeidsmarkt 2010

49

probleem nog versterken. Hier is dan ook een grote marge tot verbetering. Om in 2020 een totale werkzaamheidsgraad van 76% te bereiken, moet de werkzaamheidsgraad van alle kansengroepen omhoog.”

Werkbaarheid: Er is o.a. nood aan sociale innovatie op de arbeidsmarkt.

36

Opleiding: Op vlak van permanente vorming en vroegtijdige schoolverlaters hebben we nog wat in te halen, willen we EU 2020 en Pact 2020 doelstellingen halen, terwijl we op vlak van 30-34jarigen met een diploma HO goed scoren en er de laatste jaren ook sterk in vooruitgegaan zijn.

37

De afgelopen tien jaar ziet men een lichte daling van het aantal niet-geschoolde werkende personen en een stijging van het aantal kort- en langgeschoolden. De laatste twee categorieën bedragen ongeveer evenveel, terwijl de eerst categorie ongeveer de helft bedraagt.

38

Reëel beschikbaar inkomen kent een stijgend doch ietwat stagnerende lange termijn ontwikkeling.

39

2.4. Ondernemerschap: Pact 2020: wil het ondernemerschap stimuleren. Belangrijke factoren hierbij zijn een de groeiratio, investeringsratio en toegang tot kapitaal. Evolutie van het aantal ondernemingen in Vlaanderen: Toestand nu: Eind 2010 telde het Vlaams Gewest 567.100 ondernemingen, waarvan 322.400 firma’s en 244.700 éénmanszaken. (Er waren 40.700 oprichtingen en 30.200 ontbindingen, waarvan 4900 faillissementen.)

40

Aangroei en doorgroei ondernemingen: In de periode 2002-2011 zijn er meer dan 100.000 ondernemingen bijgekomen en is het aantal starters jaarlijks ook lichtjes gestegen.

41

Het GEM-rapport krijgt Vlaanderen slechte punten gezien de lage startersquota.42

De aangroei (van het aantal ondernemingen) is zwakker dan een paar jaar geleden, maar is er. In 2009 was 10% van de beroepsbevolking is zelfstandige. Er moet nog een belangrijke inspanning geleverd worden om ondernemerschap meer waardering te bezorgen. Om het ondernemerschap blijvend te verzekeren, moet alle potentieel (vrouwen, 50-plussers) ingezet worden. De doorgroei neemt nog niet toe. Het aantal gazellen in middelgrote ondernemingen neemt immers af.

43

Verschil tussen firma’s en éénmanszaken44

: Firma’s hebben een hogere netto-groeiratio (t.g.v. een lagere oprichtings- en vooral een lagere uittredingsratio), maar een opvallend lagere turbulentie (een maat voor de vernieuwing van het economisch weefsel) dan de éénmanszaken. Investeringsratio

45

De investeringsratio neemt af maar is gunstiger dan 1à 2 jaar geleden. De beslissing om al dan niet te investeren heeft te maken met het niveau van de voorraden, de bezettingsgraad van het productievermogen en de vraagvooruitzichten. De investeringen in de Belgische industrie zouden in 2011 met 17% aangroeien. (Dit is strijdig met info van de SVR, waaruit blijkt dat Vlaanderen in vergelijking met andere Europese topregio’s een hoge investeringsratio die ook vanuit de private sector wordt gedragen.)

36

BRON: Vlaams Hervormingsprogramma EUROPA 2020 37

BRON: werk.be 38

BRON: FOD Economie - ADSEI EAK, Eurostat LFS (bewerking Steunpunt WSE/Departement WSE): 39

BRON: Studiedienst Vlaamse Regering 40

BRON: VRIND 2011 41 Bron: Graydon, bewerking SVR 42

BRON: Werk maken van een creatieve economie 43

BRON: VRIND 2011 44

BRON: VRIND 2011 45

BRON: VRIND 2011

50

2.5. Innovatie en creativiteit46

: Vlaanderen scoort goed in Europa wat betreft het aantal werkenden in de hoogtechnologische diensten en de hoogtechnologische industrie. (Vlaanderen heeft een hoge tewerkstelling in de creatieve sector.) Vlaanderen scoort goed maar behoort niet tot de top. Innovatie en creativiteit zijn belangrijk voor een westerse economie in termen van het creëren van toegevoegde waarde en bijgevolg van welvaart. 52% van de Vlaamse bedrijven zijn innovatief. Industriële bedrijven zijn innovatiever dan diensten. Grote bedrijven zijn innovatiever dan kleine. Pact 2020: In de innovatieve sector ligt de focus op de omzetverdubbeling (vanaf 2007), een hogere vertegenwoordiging in de speerpuntdomeinen (zoals ICT, gezondheidszorg en ICT), een slim elektriciteitsnetwerk en een hoger aandeel werkenden in de kennisintensieve sector. Innovatieve sectoren: Deze hebben een gemiddeld hoog aandeel aan O&O. De technologische industrie heeft een vergelijkbare toegevoegde waarde (6.5%) met de EU27, maar heeft een lagere tewerkstelling (5.2%) dan de EU 27. De marktdiensten bestaan uit hoogtechnologische diensten, financiële diensten en kennisintensieve marktdiensten. Deze laatste diensten zijn de belangrijkste (in 2008 vertegenwoordigen ze 23.8% van de Vlaamse bruto toegevoegde waarde en zijn ze goed voor 17.9% van de totale Vlaamse werkgelegenheid) en ze hebben een relatief goede score binnen Europa. ViA spreekt van doorbraaksectoren of sectoren met een groot ontwikkelingspotentieel moest er meer in geïnnoveerd worden. Innovatieve toepassingen verhogen de concurrentiekracht van bedrijven en kunnen uiteindelijk voor meer jobs zorgen.

o Gezondheidszorg en maatschappelijke diensten: Deze sector (die in 2009 instond voor 8.0% van de bruto toegevoegde waarde) wordt gekenmerkt door een verhoogde vraag, een crisisbestendigheid en is een arbeidsintensieve bedrijfstak.

o Logistiek: Deze sector (die in 2009 instond voor 14.8% van de bruto toegevoegde waarde) is minder arbeidsintensief dan de vorige sector maar haalt zijn kansen vanuit de centrale ligging. Waardecreatie door de eindfabricatie van een product op maat van de consument is een onderdeel van hoogwaardige logistiek.

o Life sciences: Biotechnologisch onderzoek en ontwikkeling van specifieke geneeskundige artikelen zullen aan belang winnen naarmate de bevolking vergrijst.

o Clean Tech: Gaat over toepassingen die zorgen voor duurzame productieprocessen. Investeringen in milieu- en energietechnologie maken hier deel van uit.

Vormen Onderzoek&Ontwikkeling:

o O&O in ondernemingen (en de hieraan verbonden collectieve onderzoekscentra) o O&O in publieke onderzoekscentra o O&O in hoger onderwijs (universiteiten, hogescholen en hiermee verbonden

onderzoeksinstellingen) o O&O in de semi-publieke en private non-profit organisatie

Belang private sector in O&O:

46 BRON: VRIND

51

De O&O-intensiteit (totaal van O&O-uitgaven, uitgedrukt als percentage van het BBP) is hoger voor private O&O dan voor niet-private O&O. De laatste is wel crisisbestendiger gebleken. Bedrijven zijn de belangrijkste opdrachtgever en financieringsbron van onderzoek aan Vlaamse universiteiten. De technologische vooruitgang van een land of regio kan gemeten worden aan de hand van het octrooigedrag (van multinationals, kenniscentra (zoals IMEC, VIB) en universiteiten). Het octrooigedrag van Vlaanderen en de referentielanden nam de voorbije jaren toe en er is een sterkere profilering van kenniscentra en universiteiten als octrooiaanvragers merkbaar.

52

3. Kenmerken van het ruimtebeslag Algemene kenmerken (economisch ruimtegebruik, netwerkonderneming in een netwerkstad, infrastructuur als drager, vestigingsfactoren, nood aan professionele bedrijfshuisvesting, veranderende context van het vastgoed)

Netwerkonderneming in een netwerkstad.47

SPRE-Enquète leert dat de netwerkonderneming realiteit is en dat de lokale economische milieus

geïntegreerd zijn in de bovenlokale, Vlaamse, Belgische en internationale economie. Er zijn talrijke

uitbestedingen en talrijke binnenlandse en buitenlandse industriële en dienstverlenende

toeleveranciers. Het belang van gezamenlijke productontwikkeling en O&O staat eveneens centraal.

Bereikbaarheid is nog steeds de belangrijkste vestigingsfactor48

samen met belastingen en subsidies,

grond- en huurprijzen, aanwezigheid geschikt personeel en uitbreidingsmogelijkheden; Infrastructuur

is de drager van de ruimtelijk-economische structuur.

Kennis van de regio is belangrijk voor starters, terwijl steden in trek zijn voor internationale

ondernemingen. De verhuisafstand van bedrijven in Vlaanderen is erg klein (minder dan 10 km),

uitgezonderd voor nevenvestigingen van grote ondernemingen. Dit is een bevestiging van de

global/local-paradox van het spre, dat een stijgende mondialisering een stijgend belang van lokale

factoren met zich meebrengt. 49

Belangrijkste verhuisreden is ruimtegebrek. 50

Veranderende context van het vastgoed. De rol van vastgoedactoren verandert. Vastgoedontwikkelaars en vastgoedmakelaars kunnen rol spelen bij aantrekken investeerders (zeker ook voor logistiek). Nieuwe vastgoedconcepten als motor voor nieuwe economie of economie op snijvlak met leisure/shopping…

Een groot deel van de ondernemingen zijn gevestigd buiten bedrijvenzones, omwille van redenen

van vergunbaarheid of financiële redenen of omdat het digitale tijdperk dit mogelijk maakt. 51

Volgens het SPRE zijn 80% van de vestigingen in woongebied gevestigd. Deze cijfers zijn verouderd

(2002) en dienen verder onderzocht te worden.

Volgens het SPRE zijn er stedelijke en rurale overgangsgebieden met een belangrijke economische

betekenis, een grote economische dynamiek, grote portefeuille en intense relaties met de stedelijke

gebieden. De huidige beleidscontext belemmert echter een selectieve multifunctionele economische

ontwikkeling met het ruraal ondernemerschap als belangrijke invalshoek.

Stad versus platteland52

: Plattelandsgemeenten scoren door hun lage werkloosheid (en hoge werkzaamheid) en door hun grote ondernemersgraad (van 12.7%). Brussel en de Vlaamse groot- en centrumsteden hebben enerzijds de grootste jobratio en vestigingsratio en anderzijds de grootste werkloosheidsgraad. (figuur in bijlage): Plattelandsgemeenten hebben met een ondernemersgraad (aantal zelfstandigen en helpers t.o.v. de gehele bevolking) van 12,7% de grootste ondernemerszin.

47

BRON: SPRE 48

BRON: Studie Vestigingsgedrag van bedrijven in Vlaanderen – een analyse in functie van het ruimtelijke economische beleid. 49

BRON: Studie Vestigingsgedrag van bedrijven in Vlaanderen – een analyse in functie van het ruimtelijke economische beleid. 50

BRON: Studie Vestigingsgedrag van bedrijven in Vlaanderen – een analyse in functie van het ruimtelijke economische beleid. 51

BRON: SPRE 52

BRON: VRIND 2011

53

Met de jobratio, dit is het aantal jobs ten opzichte van het aantal inwoners op arbeidsleeftijd, onderscheiden de grootsteden en de centrumsteden zich het sterkst van de overige gebieden. De hoeveelheid jobs loopt op tot meer dan een derde van het totaal aantal jobs in Vlaanderen. De vestigingsratio geeft een aanduiding van het aantal vestigingen per 100 inwoners op arbeidsleeftijd. Ook hier scoren Brussel en de Vlaamse groot- en centrumsteden het best.

Werkloosheid is vooral een grootstedenproblematiek, maar breidt zich ook uit naar de rand van de grootstad

53.

Werkloosheid en factoren die werkloosheid verklaren zijn een stedelijk gegeven. Factoren die werkloosheid kunnen verklaren zijn:

- Aantal openstaande vacatures en arbeidsplaatsen: zijn typisch hoger in stedelijke gebieden; - Aandeel hooggeschoolde NWWZ: zijn lager in stedelijke gebieden. hieraan vindt men een

groter aandeel laaggeschoolden in stedelijke gebieden; - Aandeel 15–24 jaar: is hoger in stedelijke gebieden; - Bevolkingsdichtheid: is hoger in stedelijke gebieden; - Maatschappelijke integratie: is hoger in stedelijke gebied - Aandeel technologische industrie in de totale industrie: is lager in stedelijke gebieden (de

stedelijke gebieden zijn gespecialiseerd in kennisintensieve activiteiten en worden ingevuld door werknemers uit de rand terwijl randgemeenten gespecialiseerd zijn in technische industrieën;

- Afgelegde afstanden: is lager in stedelijke gebieden.

Werkloosheid: een gebiedsgerichte problematiek. Zowel de analyse van de historische gegevens als de prognoses voor de toekomst tonen aan dat de situatie voor het merendeel van de Vlaamse gemeenten verbetert, terwijl in een aantal grote Vlaamse steden (Antwerpen en Gent) de situatie problematisch blijft. Toch mag de problematiek in de gemeenten buiten de Vlaamse steden niet geminimaliseerd worden. Limburg en de kust kennen vandaag een grote werkloosheidsproblematiek maar zullen het in de toekomst beter doen. In de gemeenten aan rand van Brussel en Antwerpen wordt echter het tegenovergestelde opgemerkt. De prognoses tot 2015 tonen aan dat de werkloosheidsproblematiek zich naar de rand uitbreidt. Dit relatief nieuw fenomeen is mogelijks een voorbode voor de andere steden in Vlaanderen.

Pendel54

: De Vlaamse binnenlandse werkgelegenheid is de resultante van een negatief saldo grensarbeid (30 800 inkomend versus 35 200 uitgaand), maar ook van een negatief saldo interregionale of intergewestelijke pendel: er zijn meer inwoners van Vlaanderen die in het Waals of Brussels Hoofdstedelijk Gewest gaan werken (287 300) dan dat er werknemers van buiten het gewest naar Vlaanderen komen om hun job uit te oefenen (112 900). Pendelintensiteit

55:

(figuur in bijlage): Ver boven alle Vlaamse centrum- en andere steden steekt Brussel uit met een zeer hoge inkomende pendelintensiteit: maar liefst 94% van alle personen die een job uitoefenen in Brussel-stad woont in een andere gemeente. De gemeenten rond de hoofdstad scoren eveneens hoog. De uitgebouwde centrumfunctie, speelt een belangrijke rol inzake uitgaande pendelintensiteit: in de groot- en centrumsteden ligt deze een pak lager dan gemiddeld in Vlaanderen (75%). De aantrekkingskracht van de ontwikkelde economische activiteiten weerspiegelt zich ook in een hoge uitgaande pendel in eerder residentiële gemeenten rond meer stedelijke gebieden.

De vraag naar professionele werklocaties is erg groot vanuit de ondernemer. 56

53 BRON: Eindrapport: regionale verschillen in arbeidsvraag en arbeidsaanbod 54 BRON: Interregionale en grensoverschrijdende mobiliteit in de Vlaamse arbeidsrekening: 55

BRON: VRIND 2011 56

BRON: Studie Vestigingsgedrag van bedrijven in Vlaanderen – een analyse in functie van het ruimtelijke economische beleid.

54

Er blijft nood aan “professionele bedrijfshuisvesting”, dit omdat de ‘cultuur’/allerlei normen enz. verweefbaarheid/verweving belemmeren; professionele bedrijfshuisvesting kan op meerdere manieren ingevuld.

Het aandeel van de bebouwde oppervlakte gebruikt voor economische functies is het grootst in de grootsteden (31%), gevolgd door de centrumsteden (23%). Het zijn vooral de meer landelijke en kleinstedelijke gebieden die de afgelopen jaren een uitbreiding kenden in toename van de oppervlakte voor de economische functie.

57

57

BRON: VRIND 2011

55

Trends in ruimtebeslag van specifieke activiteiten:

Bepaalde ondernemingen vinden geen geschikte locatie, de zgn. problematische ruimtevragers zoals afvalverwerkers, grondwerkers, producenten bouwmaterialen, ... en de seveso bedrijven

58.

Problematische ruimtevragers: Voor bepaalde types economische activiteiten blijven er zeker urgente tekorten aan bedrijfskavels; het probleem is evenwel dat de bedrijventerreinen die bij uitstek bedoeld zijn voor niet-verweefbare activiteiten zich zo oriënteren op de hoogwaardige, cleantech-activiteiten e.a. en op aspect tewerkstelling, dat die bedrijfsactiviteiten (problematische ruimtevragers) bijna niet meer in aanmerking komen voor vestiging op bedrijventerrein…: . Bovendien zijn er heel wat gemengde activiteiten die heel moeilijk onder te brengen zijn in één bepaalde bestemmingszone en ook heel wat bedrijven die een grote ‘hinder’perceptie met zich meedragen. Voor de volgende sectoren werd een grondige probleemanalyse gevoerd: Garages, Recuperatie van afval, Productie van bouwmaterialen, TOP’s en slibbewerking en Grondwerkers. Seveso-bedrijvigheid: Omdat vandaag enkel seveso-bedrijvigheid wordt toegelaten wanneer expliciet bepaald in de vestigingsvoorwaarden (en mits RVR) en dit zelden voorkomt, heeft een seveso-bedrijf het vaak moeilijk om een geschikte locatie te vinden. Bovendien is het aantal seveso-bedrijven de laatste jaren erg gestegen (aangezien de wijziging van de Europese reglementering) en zijn er veel KMO’s die onder de sevesoreglementering komen te vallen en zijn de meeste activiteiten verweefbaar op bedrijventerrein (onder de voorwaarde dat bedrijventerreinen gevrijwaard worden van mensintensieve activiteiten zoals evenementenhal…). De bijkomende ruimtevraag voor sevesobedrijven is beperkt.

Zakelijke diensten vestigen zich in stedelijke gebieden (en dan voornamelijk internationaal

georiënteerde diensten), TDL en industrie en ruimtebehoevende diensten vestigen zich suburbaan

omwille van schaalgrootte, bereikbaarheid, … .59

(SPRE Figuren: zie bijlage) Groeiverschillen voor economie: industrie en diensten. Binnen diensten wordt ingegaan op ruimtebehoevende diensten, zakelijke diensten en het transport, distributie en logistiek. Deze info dateert van 2002 en is dus verouderd maar geeft een goede indicatie van de evolutie van het ruimtegebruik van deze sectoren… De werkgelegenheid in Vlaanderen is nog sterk geconcentreerd in stedelijke gebieden. De werkgelegenheidsdichtheid is veel keren groter in grootstedelijke gebieden dan in regionaal stedelijke en kleinstedelijke gebieden. De gebieden met de hoogste werkgelegenheidsdichtheid kennen ook de sterkste absolute groei van de werkgelegenheid. De industriële werkgelegenheid krimpt sterk in de stedelijke gebieden. De concentratiegebieden hebben de neiging om te verschuiven (meestal binnen een stadsgewest of een grote stedelijke regio). Ruimtebehoevende diensten en industrie en TDL-sector groeien sneller in dunbevolkte gebieden, terwijl zakelijke diensten sneller groeien in eerder dichtbevolkte stedelijke omgevingen. Hierbij moet opgemerkt worden dat de ruimtelijke dynamiek van de industrie en van de ruimtebehoevende dienstverlening verschillen van elkaar. De laatste is meer gerelateerd aan grootstedelijke ontwikkelingen (vb. de ontwikkeling in en rond Zaventem en deze in het gebied tussen Antwerpen en Brussel). Geografische analyse geeft aan dat de zone gaande van Antwerpen, over Brussel en Leuven tot Waals-Brabant een dynamische regio is en dat Oost- en West-Vlaanderen een stuk trager groeiden in 1993-2002 dan ervoor. Uit de analyse van de dynamiek komt naar voren dat steden belangrijk zijn maar dat hun onderlinge samenhang met de omliggende gebieden in rekening moet gebracht worden.

58 BRON: studie problematische ruimtevragers en studie seveso-bedrijven. 59

BRON: Strategisch Plan Ruimtelijke Economie (2002)

56

We praten niet zozeer over desindustrialisering, maar over transformatie van de economie.

Beleidsmatig willen we vooral de bestaand ‘lead plants’ (farma/chemie) verankeren door ze in te

bedden in een regionaal innovatieysteem. De bestaande ruimtelijk-economische structuur met

daarin een reeks belangrijke grootschaligere sites, zullen dus nog lang doorwerken.

O&O-vestigingsmilieus: zijn gebaat bij grootschaliger denken in functie van kritische massa (voor organisatie bedrijfsbegeleiding, verhuisbewegingen-vastgoedvraagstukken) nabijheid tot de kennisnstellingen/cluster (omwille van face to face contacten).

Logistiek ontwikkelt zich ook buiten de havens; beleidsmatig aandacht voor bundeling en clustering van transportstromen in functie van duurzaamheid, modal shift…

Bereikbaarheid poorten blijft een aandachtspunt60

: Congestie rond Antwerpen en Brussel blijft hoog. Binnenvaart en spoor zijn een belangrijk onderdeel goederentransport naar hinterland, verschillen per haven groot:

- Antwerpen: binnenvaart (50%), spoor (12%) - Gent: binnenvaart (79%), spoor (17%) - Zeebrugge: binnenvaart (1%), spoor (13%) - Oostende: binnenvaart (3%), spoor (1%)

Missing links (RSV) rond de poorten stilaan naar realisatie.

60

BRON: studiedienst Vlaamse Regering

57

Maatschappelijke trends m.b.t. economisch ruimtegebruik:

Er is meer aandacht naar duurzaam ondernemen (groene economie / kringloopeconomie).

(Vanuit PACT 2020, EUROPA 2020 …)

De maatschappelijke weerstand t.a.v. nieuwe ontwikkelingen neemt toe. NIMBY is erg actueel. De

weerstand t.a.v. verweving blijft hoog, terwijl technologische ontwikkelingen verweving net

makkelijker maakt.61

Uitdagingen voor het ruimtelijk beleid

1. In een globaliserende wereld:

Competitiviteit verhogen door het aannemen van een duidelijke identiteit Of hier een ‘productiviteitsoffensief (nieuwe fabriek van de toekomst voor de chemie…)’ aan de orde is (cfr. NIB) hetzij ‘een nieuwe visie die innovatie, ondernemerschap, uitbouw kenniseconomie (hoogtechnologische sectoren) en verdere ontwikkeling dienstensectoren (creatieve, zakelijke, logistieke) alle aandacht schenkt” (cfr. Werk maken van een creatieve economie) daarover zijn de meningen verdeeld. Het is alleszins duidelijk dat als Vlaanderen wil meedraaien aan de top van de wereldeconomie het moet investeren in innovatie (en eco-innovatie), ondernemerschap en internationale activiteiten. Zo moet de export naar snelgroeiende landen evenals het aantal investeringen (i.c. aantrekken logistieke spelers met een hoge werkgelegenheidsgraad) en het investeringsbedrag en het aantal ondernemingen tegen 2020 stijgen. Evenals zijn een stijging van het BBP van O&O en een hogere vertegenwoordiging van de speerpuntdomeinen (ICT, gezondheid, logistiek) worden hier als doelstellingen tegen 2020 vooruitgeschoven… Je merkt het al, in deze economische transformatie gaat een grote onzekerheid schuil, die ontegensprekelijk een grote ruimtelijke impact in zich houdt. Het ruimtelijk kader dient aan deze veranderende economie kwalitatieve antwoorden te geven…. Inzetten op connectiviteit: Is zeer relevant aangezien Vlaanderen wat betreft zijn concurrentievermogen goed scoort op vlak van infrastructuur (naast de zgn. andere productieve middelen zoals arbeid, kapitaal en menselijk kapitaal).

2. Economisch ruimtebeslag

- ACTIVERING: Het vlot activeren van leegstaande voormalige bedrijfsruimte en openstellen voor andere functies…:

Nieuw leven voor kantoren? Zal er zoals in NL in de toekomst handelsoppervlakte komen leeg te staan en wat

hiermee aan te vangen Steden, zonder commerciële profilering, nieuwe identiteit geven.. Nieuw leven voor brownfields…

o VRAAGGERICHT AANBODBELEID: Het faciliteren van “kwaliteitsvolle werkplekken, die tegemoet komen aan een veranderende economische situatie en op zo’n manier kunnen gelokaliseerd worden dat ze het mobiliteitseffect minimaliseren en verduurzamen”.

Kwaliteitsvol: Er is vraag naar professionele locaties vanuit de ondernemers. (cfr. studie Vestigingsmilieus) Dat zich dit vandaag niet ruimtelijk vertaalt, heeft te maken met het moeilijk te lokaliseren van bepaalde activiteiten o.m. omwille van gemengd karakter, … . Vanuit deze optiek dient het ruimtelijk beleid bepaalde activiteiten af te zonderen, andere meer mogelijkheden te geven om zich te verweven in woongebied of landelijk gebied…

Werkplekken:

61

BRON: Studiedienst Vlaamse Regering

58

Verschillende types werkplekken lenen zich voor verschillende activiteiten. Het is de uitdaging om de vestigingseisen op een kwalitatieve manier ruimtelijk te vertalen.

o TDL en industrie zitten suburbaan, terwijl zakelijke dienstverlening geconcentreerd zit in de steden…

o Logistieke activiteiten, die zich ook buiten de havens profileren, moeten zodanig gelokaliseerd worden dat de bundeling en clustering van transportstromen nagestreefd wordt..

o O&O vestigingsmilieus in VL staan voor de uitdaging grootschaliger te denken (voor de organisatie van bedrijfsbegeleiding, verhuisbewegingen-vastgoedvraagstukken), het belang van de nabijheid van de kennisinstellingen (omwille van de face-to-face contacten) en een clustering…

o Beleidsmatig staan we voor de uitdaging lead-plants (bestaande grootschalige farmaclusters, chemieclusters) te verankeren in een regionaal innovatiesysteem

o Veranderende economische situatie: onzekerheid o Minimaliseren en verduurzamen mobiliteitseffect: o Erkennen van de netwerkonderneming, bereikbaarheid,

3. Naar een groene economie / kringloopeconomie…

59

Bijlage FIGUREN: Ondernemingsgraad platteland versus stad:

Pendelintensiteit:

60

BELgrafieken: De BELgrafiek wordt uitgezet per sector en zet de specialisatie-index (horizontale as) uit t.o.v. de groei-index (verticale as). Is het aandeel in de totale toegevoegde waarde van de subsector in Vlaanderen groter dan in de EU15, dan is de waarde op de specialisatie-index>100. Kent de subsector een relatief snellere groei in Vlaanderen dan in EU 15, dan is de waarde op de groei-index groter dan 100. De grootte van de cirkel representeert de grootte van de toegevoegde waarde

BELgrafiek secundaire sector

BELgrafiek tertiaire sector: FIGUUR

15 februari 2012 61

SPRE: Groeiverschillen voor economie: industrie en diensten. Binnen diensten wordt ingegaan op ruimtebehoevende diensten, zakelijke diensten en het transport, distributie en logistiek.

Figuur 1: Werkgelegenheidsdichtheid in 2002

50

Km

Vlaanderen: 147Brussel: 3744Wallonië: 53

0 25

Werkgelegenheidsdichtheid in 2002Agglomeratie-index 10 km

LEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVEN

BRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSEL

GENKGENKGENKGENKGENKGENKGENKGENKGENK

HASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELT

TURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPEN

SINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAAS

BRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGE

OOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDE

ROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELARE

KORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJK

MECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELEN

AALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALST

GENTGENTGENTGENTGENTGENTGENTGENTGENT

Arbeidsplaatsen per km²

> 1 290 (25)300 tot 1 290 (41)120 tot 300 (88)

50 tot 120 (133)20 tot 50 (38)

<20 (2)

50

Km

250

15 februari 2012 62

Figuur 2: Werkgelegenheidsdichtheid in 2002

Figuur 3: Evolutie van de werkgelegenheidsdichtheid 1993-2002

50

Km

Vlaanderen: 147Brussel: 3744Wallonië: 53

0 25

Werkgelegenheidsdichtheid in 2002Agglomeratie-index 10 km

LEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVEN

BRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSEL

GENKGENKGENKGENKGENKGENKGENKGENKGENK

HASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELT

TURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPEN

SINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAAS

BRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGE

OOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDE

ROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELARE

KORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJK

MECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELEN

AALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALST

GENTGENTGENTGENTGENTGENTGENTGENTGENT

Arbeidsplaatsen per km²

> 1 290 (25)300 tot 1 290 (41)120 tot 300 (88)

50 tot 120 (133)20 tot 50 (38)

<20 (2)

50

Km

Vlaanderen: 17Brussel: 216Wallonië: 5

0 25

Evolutie van de werkgelegenheidsdichtheid 1993-2002Agglomeratie-index 10 km

LEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVEN

BRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSEL

GENKGENKGENKGENKGENKGENKGENKGENKGENK

HASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELT

TURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPEN

SINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAAS

BRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGE

OOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDE

ROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELARE

KORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJK

MECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELEN

AALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALST

GENTGENTGENTGENTGENTGENTGENTGENTGENT

Arbeidsplaatsen per km²

141 tot 286 (20)47 tot 141 (24)11 tot 47 (172)

9 tot 11 (26)1 tot 9 (76)

-17 tot 1 (9)

50

Km

250

50

Km

250

15 februari 2012 63

Figuur 4: Industriële werkgelegenheidsdichtheid in 2002

Figuur 5: Evolutie van de industriële werkgelegenheidsdichtheid 1993-2002

50

Km

Vlaanderen: 33Brussel: 290Wallonië: 9

0 25

Industriële werkgelegenheidsdichtheid in 2002Agglomeratie-index 10 km

LEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVEN

BRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSEL

GENKGENKGENKGENKGENKGENKGENKGENKGENK

HASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELT

TURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPEN

SINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAAS

BRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGE

OOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDE

ROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELARE

KORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJK

MECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELEN

AALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALST

GENTGENTGENTGENTGENTGENTGENTGENTGENT

Arbeidsplaatsen per km²

181 tot 290 (18)91 tot 181 (30)53 tot 91 (42)25 tot 53 (86)

9 tot 25 (114)0 tot 9 (37)

0 25

Vlaanderen: -4Brussel: -37Wallonië: -1

50

Km

Evolutie van de industriële werkgelegenheidsdichtheid 1993-2002Agglomeratie-index 10 km

LEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVEN

BRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSEL

GENKGENKGENKGENKGENKGENKGENKGENKGENK

HASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELT

TURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPEN

SINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAAS

BRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGE

OOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDE

ROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELARE

KORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJK

MECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELEN

AALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALST

GENTGENTGENTGENTGENTGENTGENTGENTGENT

Arbeidsplaatsen per km²

2.7 to 20.1 (28)-1.4 to 2.7 (117)-2.3 to -1.4 (31)

-10.3 to -2.3 (90)-22.5 to -10.3 (35)-51.9 to -22.5 (26)

50

Km

250

50

Km

250

15 februari 2012 64

Figuur 6: Werkgelegenheidsdichtheid in de diensten in 2002

50

Km

Vlaanderen: 104 Brussel: 3337 Wallonië: 41

0 25 Werkgelegenheidsdichtheid in de diensten in 2002 Agglomeratie-index 10 km

LEUVEN LEUVEN LEUVEN LEUVEN LEUVEN LEUVEN LEUVEN LEUVEN LEUVEN

BRUSSEL BRUSSEL BRUSSEL BRUSSEL BRUSSEL BRUSSEL BRUSSEL BRUSSEL BRUSSEL

GENK GENK GENK GENK GENK GENK GENK GENK GENK

HASSELT HASSELT HASSELT HASSELT HASSELT HASSELT HASSELT HASSELT HASSELT

TURNHOUT TURNHOUT TURNHOUT TURNHOUT TURNHOUT TURNHOUT TURNHOUT TURNHOUT TURNHOUT

ANTWERPEN ANTWERPEN ANTWERPEN ANTWERPEN ANTWERPEN ANTWERPEN ANTWERPEN ANTWERPEN ANTWERPEN

SINT-NIKLAAS SINT-NIKLAAS SINT-NIKLAAS SINT-NIKLAAS SINT-NIKLAAS SINT-NIKLAAS SINT-NIKLAAS SINT-NIKLAAS SINT-NIKLAAS

BRUGGE BRUGGE BRUGGE BRUGGE BRUGGE BRUGGE BRUGGE BRUGGE BRUGGE

OOSTENDE OOSTENDE OOSTENDE OOSTENDE OOSTENDE OOSTENDE OOSTENDE OOSTENDE OOSTENDE

ROESELARE ROESELARE ROESELARE ROESELARE ROESELARE ROESELARE ROESELARE ROESELARE ROESELARE

KORTRIJK KORTRIJK KORTRIJK KORTRIJK KORTRIJK KORTRIJK KORTRIJK KORTRIJK KORTRIJK

MECHELEN MECHELEN MECHELEN MECHELEN MECHELEN MECHELEN MECHELEN MECHELEN MECHELEN

AALST AALST AALST AALST AALST AALST AALST AALST AALST

GENT GENT GENT GENT GENT GENT GENT GENT GENT

Arbeidsplaatsen per km² 97

0 tot 3

870

(26) 14

0 tot

970

(66) 4

0 tot

140

(174) 3

0 tot

40

(25) 2

0 tot

30

(27) 0

tot 20

(9)

50

Km

250

15 februari 2012 65

Figuur 7: Evolutie van de werkgelegenheidsdichtheid in de diensten 1981-2002

Figuur 8: Evolutie van de werkgelegenheidsdichtheid in de diensten 1993-2002

50

Km

Vlaanderen: 41Brussel: 486Wallonië: 11

0 25

Evolutie van de werkgelegenheidsdichtheid in de diensten 1981-2002Agglomeratie-index 10 km

LEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVEN

BRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSEL

GENKGENKGENKGENKGENKGENKGENKGENKGENK

HASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELT

TURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPEN

SINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAAS

BRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGE

OOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDE

ROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELARE

KORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJK

MECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELEN

AALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALST

GENTGENTGENTGENTGENTGENTGENTGENTGENT

Arbeidsplaatsen per km²

254 tot 529 (25)90 tot 254 (38)27 tot 90 (145)24 tot 27 (8)10 tot 24 (88)-3 tot 10 (23)

50

Km

Vlaanderen: 19Brussel: 285Wallonië: 5

0 25

Evolutie van de werkgelegenheidsdichtheid in de diensten 1993-2002Agglomeratie-index 10 km

LEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVEN

BRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSEL

GENKGENKGENKGENKGENKGENKGENKGENKGENK

HASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELT

TURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPEN

SINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAAS

BRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGE

OOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDE

ROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELARE

KORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJK

MECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELEN

AALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALST

GENTGENTGENTGENTGENTGENTGENTGENTGENT

Arbeidsplaatsen per km²

155 to 342 (24)55 to 155 (21)13 to 55 (153)10 to 13 (32)

6 to 10 (52)-4 to 6 (45)

50

Km

250

50

Km

250

15 februari 2012 66

Figuur 9: Ruimtebehoevende diensten: werkgelegenheidsdichtheid in 2002

Figuur 10: Ruimtebehoevende diensten: werkgelegenheidsdichtheid 1993-2002

50

Km

Vlaanderen: 21Brussel: 440Wallonië: 5

0 25

Ruimtebehoevende diensten: werkgelegenheidsdichtheid in 2002Agglomeratie-index 10 km

LEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVEN

BRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSEL

GENKGENKGENKGENKGENKGENKGENKGENKGENK

HASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELT

TURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPEN

SINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAAS

BRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGE

OOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDE

ROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELARE

KORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJK

MECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELEN

AALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALST

GENTGENTGENTGENTGENTGENTGENTGENTGENT

Arbeidsplaatsen per km²

188 tot 502 (27)49 tot 188 (33)21 tot 49 (62)

8 tot 21 (116)2 tot 8 (85)0 tot 2 (4)

50

Km

250

15 februari 2012 67

Figuur 11: Werkgelegenheidsdichtheid in de zakelijke dienstverlening in 2002

Figuur

12: Evolutie werkgelegenheidsdichtheid in de zakelijke dienstverlening 1993-2002

50

Km

Vlaanderen: 3Brussel: -54Wallonië: 1

0 25

Ruimtebehoevende diensten: werkgelegenheidsdichtheid 1993-2002Agglomeratie-index 10 km

LEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVEN

BRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSEL

GENKGENKGENKGENKGENKGENKGENKGENKGENK

HASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELT

TURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPEN

SINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAAS

BRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGE

OOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDE

ROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELARE

KORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJK

MECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELEN

AALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALST

GENTGENTGENTGENTGENTGENTGENTGENTGENT

Arbeidsplaatsen per km²

15 to 71 (24)3 to 15 (115)2 to 3 (46)1 to 2 (52)

-5 to 1 (67)-64 to -5 (23)

50

Km

Vlaanderen: 16Brussel: 519Wallonië: 4

0 25

Werkgelegenheidsdichtheid zakelijke diensten in 2002Agglomeratie-index 10 km

LEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVEN

BRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSEL

GENKGENKGENKGENKGENKGENKGENKGENKGENK

HASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELT

TURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPEN

SINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAAS

BRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGE

OOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDE

ROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELARE

KORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJK

MECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELEN

AALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALST

GENTGENTGENTGENTGENTGENTGENTGENTGENT

Arbeidsplaatsen per km²

182 tot 612 (27)39 tot 182 (29)12 tot 39 (85)

2 tot 12 (155)1 tot 2 (26)0 tot 1 (5)

50

Km

250

50

Km

250

15 februari 2012 68

50

Km

Vlaanderen: 7Brussel: 69Wallonië: 1

0 25

Evolutie werkgelegenheidsdichtheid zakelijke diensten 1993-2002Agglomeratie-index 10 km

LEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVEN

BRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSEL

GENKGENKGENKGENKGENKGENKGENKGENKGENK

HASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELT

TURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPEN

SINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAAS

BRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGE

OOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDE

ROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELARE

KORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJK

MECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELEN

AALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALST

GENTGENTGENTGENTGENTGENTGENTGENTGENT

Arbeidsplaatsen per km²

45 tot 174 (26)8 tot 45 (69)4 tot 8 (81)1 tot 4 (103)

-1 tot 1 (47)-10 tot -1 (1)

50

Km

250

15 februari 2012 69

Figuur 13: Werkgelegenheidsdichtheid in de TDL-sector in 2002

Figuur 14: Verandering van de werkgelegenheidsdichtheid in de TDL-sector 1993-2000

50

Km

Vlaanderen: 8Brussel: 135Wallonië: 2

0 25

Werkgelegenheidsdichtheid TDL in 2002Agglomeratie-index 10 km

LEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVEN

BRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSEL

GENKGENKGENKGENKGENKGENKGENKGENKGENK

HASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELT

TURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPEN

SINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAAS

BRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGE

OOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDE

ROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELARE

KORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJK

MECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELEN

AALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALST

GENTGENTGENTGENTGENTGENTGENTGENTGENT

Arbeidsplaatsen per km²

89 tot 173 (22)26 tot 89 (16)

8 tot 26 (69)2 tot 8 (173)1 tot 2 (37)0 tot 1 (10)

50

Km

Vlaanderen: 1Brussel: -2Wallonië: 0

0 25

Werkgelegenheidsdichtheid TDL in 2002Agglomeratie-index 10 km

LEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVENLEUVEN

BRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSELBRUSSEL

GENKGENKGENKGENKGENKGENKGENKGENKGENK

HASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELTHASSELT

TURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTTURNHOUTANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPENANTWERPEN

SINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAASSINT-NIKLAAS

BRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGEBRUGGE

OOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDEOOSTENDE

ROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELAREROESELARE

KORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJKKORTRIJK

MECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELENMECHELEN

AALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALSTAALST

GENTGENTGENTGENTGENTGENTGENTGENTGENT

Arbeidsplaatsen per km²

5.4 tot 21.8 (29)1.4 tot 5.4 (94)0.5 tot 1.4 (100)

-1.3 tot 0.5 (84)-8.7 tot -1.3 (16)

-44.1 tot -8.7 (4)

50

Km

250

50

Km

250

15 februari 2012 70

Bronnen: Vlaams Hervormingsplan Europa 2020 Pact 2020 Witboek Nieuw Industrieel Beleid Werk maken van een creatieve economie VRIND 2011 Trendrapport Vlaamse Arbeidsmarkt 2010 Strategisch Plan Ruimtelijke Economie , SPRE (2002) Studie Vestigingsgedrag van bedrijven in Vlaanderen – een analyse in functie van het ruimtelijke economische beleid. Eindrapport: regionale verschillen in arbeidsvraag en arbeidsaanbod (juni 2011 – VIONA i.o.v. WSE) Interregionale en grensoverschrijdende mobiliteit in de Vlaamse arbeidsrekening Studie naar de aard, de ruimtebehoefte en mogelijke inplantingslocaties van seveso-inrichtingen Studie naar de aard en de vestigingsproblematiek van problematische ruimtevragers

15 februari 2012 71

MATERIALENBEHEER Kort

Door globalisering heeft 1 product impact op milieu in meerdere landen Vlaanderen is afhankelijk van steeds schaarser en duurder wordende grondstoffen Totale hoeveelheid afval en emissies neemt nauwelijks af Kringloopeconomie gaat licht vooruit maar heeft nog een lange weg af te leggen Bijna 3/4

e van huishoudelijk afval gaat naar materiaalrecuperatie

Bijna 2/3e van primair bedrijfsafval gaat naar materiaalrecuperatie

Stortplaatsen leggen voor heel lange tijd beslag op de ruimte Wat (wat houdt het in + hoe herkennen we het in de ruimte?):

In een tijd waarin de economie moet groeien en de productie & consumptie verder stijgen is duurzaam materialenbeheer is een wereldwijde evolutie, een noodzakelijke voorwaarde voor een duurzame ontwikkeling van onze maatschappij. Materialen vormen momenteel de ruggengraat van onze economie, ze zijn de dragers van onze productie- en consumptiepatronen. De uitputting van natuurlijke hulpbronnen en de beperkte draagkracht van de aarde vragen echter om een doordacht materialenbeheer. Om het materialenbeheer te verduurzamen, moet de milieudruk als gevolg van materialenverbruik- en gebruik over de hele levenscyclus verminderen en de uitputting van grondstoffen worden tegengegaan. Een integrale kijk op de materiaalketen is verder onontbeerlijk om een blijvende oplossing te vinden voor het afvalvraagstuk. Het afvalbeheer grijpt grotendeels in op het einde van de keten, wanneer het materiaal afval geworden is. Het is echter veel duurzamer om de materiaalketen als één geheel te beschouwen, van 'wieg tot wieg' (cradle to cradle). Duurzaam materialenbeheer heeft tal van ruimtelijke kenmerken. Voor de ontginning van grondstoffen ligt dit voor de hand, maar uiteindelijk is de gehele materialenketen een ruimtelijke gegeven. Materialen doorlopen een heel productie- en consumptieproces waarbij grote afstanden worden afgelegd en veel ruimtebeslag aan te pas komt. Of het nu de grondstof, het product of het afval betreft, telkens heeft dit ruimtelijke consequenties. Deze zijn grensoverschrijdend, want als gevolg van globalisering kan een product in verschillende landen een impact hebben op het milieu. Door consumptie en verwerking van producten en grondstoffen uit het buitenland veroorzaakt Vlaanderen milieudruk in het buitenland – het omgekeerde geldt evenzo. Trends

Vlaanderen is afhankelijk van steeds schaarser en duurder wordende grondstoffen Door een groeiende wereldeconomie en de geringe recyclage op wereldschaal wordt de globale vraag naar grondstoffen steeds groter. Hierdoor komt extra druk op onze grondstoffenbehoefte, want onze regio heeft weinig eigen grondstoffen en moet dus des te zuiniger leren omgaan met grondstoffen. In 2004 bedroeg de totale grondstoffenbehoefte 139 ton/inwoner. Mineralen (28 % van de totale grondstoffenbehoefte), metalen (28 %), fossiele brandstoffen (18 %) en biomassa (18 %) leveren de grootste bijdrage. 10 % van de totale grondstoffenbehoefte wordt ingevuld door eigen ontginningen. 70 % van de totale grondstoffenbehoefte zijn verborgen stromen. Aan import zijn aanzienlijk meer verborgen stromen verbonden dan aan eigen ontginningen: 74 % van de totale grondstoffenbehoefte uit import zijn verborgen stromen, voor eigen ontginningen is dat slechts 39 %. De totale grondstoffenbehoefte geeft het signaal dat onze economie relatief veel primaire grondstoffen nodig heeft. Vlaanderen dient hiervoor dan ook zijn verantwoordelijkheid te nemen en na te gaan of en waar die hoge behoefte beperkt kan worden. Vlaanderen is rijk aan losse sedimenten zoals zand, grind, klei en leem zodat geologische schaarsheid (nog) niet aan de orde is. De hoeveelheid ontgonnen oppervlaktedelfstoffen in Vlaanderen nam in de periode 1999-2007 wel geleidelijk af, als gevolg van een daling van de ontgonnen hoeveelheden grind en vulzand. Vanuit de duurzaamheidsgedachte wordt de inzet van primaire grondstoffen beleidsmatig ingeperkt i.f.v. de reële vraag. Het verhogen van het gebruik van volwaardige alternatieven voor Vlaamse primaire oppervlaktedelfstoffen draagt bij tot het inperken van de behoefte aan primaire oppervlaktedelfstoffen. Op basis van de beschikbare

15 februari 2012 72

cijfers is, voor alle oppervlaktedelfstoffen samen, de hoeveelheid ingezette alternatieven in 2007 dubbel zo groot (68%) als de hoeveelheid ontgonnen primaire oppervlaktedelfstoffen op Vlaamse bodem (32%). Totale hoeveelheid afval en emissies neemt nauwelijks af Bij productie en consumptie ontstaan afval en emissies. De totale hoeveelheid afval en emissies geeft het totale gewicht van de emissies naar lucht en water, het gestorte afval en de dissipatieve stromen die gegenereerd worden door de productie- en consumptieprocessen in een regio. Dissipatieve stromen zijn stromen die ‘verdwijnen’ door dissipatief gebruik van producten op o.m. landbouwgrond (mest en pesticiden) en wegen (dooizout). De totale hoeveelheid afval en emissies in Vlaanderen nam tussen 1995 en 2003 nauwelijks af: in 1995 ging het om 18,7 ton/inwoner, in 2003 om 17,7 ton/inwoner. Dit is vooral te wijten aan de grootste stroom, de emissies naar lucht. Deze zijn goed voor 74 % van de totale hoeveelheid afval en emissies en bleven nagenoeg constant rond een gemiddelde van 12,8 ton/inwoner. De uitstoot van CO2 is goed voor 98 % van de totale luchtuitstoot (in ton). De emissies naar water, die slechts 0,09 % van de totale uitstoot uitmaken, namen met 35 % af. Ook de dissipatieve verliezen, 23 % van het totaal, namen af met 16 %. De hoeveelheid gestort afval, goed voor ongeveer 3 % van de totale hoeveelheid afval en emissies, daalde met 48 %. De uitstoot van CO2 en het gebruik van mest waren in 2003 samen verantwoordelijk voor 96 % van de totale hoeveelheid afval en emissies. De kringloopeconomie gaat licht vooruit, maar heeft nog een lange weg af te leggen De evolutie naar een kringloopeconomie, waarin de verwerking en het hergebruik van grondstoffen zo efficiënt mogelijk geregeld zijn, staat nog in de kinderschoenen. De intensiteit van materiaalrecuperatie is berekend als de verhouding van de hoeveelheid afval aangeboden voor recuperatie (hergebruik, recyclage en compostering, zowel huishoudelijk als primair en secundair bedrijfsafval) tot de totale hoeveelheid afval en emissies. In 2003 werd 11 à 15 % van de materialen uit de totale hoeveelheid afval en emissies voor recuperatie aangeboden. Dit is slechts een lichte vooruitgang ten opzichte van 1995. Het effect van maatregelen om recuperatie aan te moedigen, zoals de selectieve inzameling van huishoudelijk afval en het inzetten van bouw- en sloopafval als alternatief voor oppervlaktedelfstoffen, is beperkt ten opzichte van de totale hoeveelheid afval en emissies. Het grootste verlies aan materialen komt van grondstoffen die als CO2 de lucht worden ingeblazen of in de vorm van mest in de bodem terechtkomen. Om de intensiteit van materiaalrecuperatie te verhogen, moeten dus ook meer maatregelen genomen worden om de niet-recupereerbare emissies terug te dringen. De verhoging van de eco-efficiëntie duidt op een ontkoppeling van de milieu-impact en het materiaal- & energiegebruik van de economische groei. Heel wat parameters blijken inderdaad losgekoppeld van het bruto binnenlands product (BBP), zij het in verschillende mate. Zo daalde de uitstoot van vermestende stoffen sterk tussen 2000 en 2007. Ook de uitstoot van ozonprecursoren daalde continu. De uitstoot van broeikasgassen bleef eerst vrij stabiel maar vertoont sinds 2004 een voorzichtige daling. De emissie van zwevend stof daalt sinds 2005. De emissie van PAK’s en de hoeveelheid primair afval van huishoudens en bedrijven vertonen een schommelend verloop maar namen globaal gezien minder snel toe dan het BBP. Ook het bruto binnenlands energiegebruik steeg minder snel dan het BBP. Eco-efficiëntie houdt echter nog geen rekening met milieudruk in het buitenland. Er mag niet uit het oog verloren worden dat Vlaanderen sterk afhankelijk is van import. Het afval en de emissies die vrijkomen bij ontginningen in het buitenland en bij de productie van geïmporteerde goederen zitten niet in de Vlaamse milieustatistieken en dus ook niet in de eco-efficiëntieprofielen. De echte eco-efficiëntie van Vlaanderen kan maar bepaald worden als ook die buitenlandse milieudruk in rekening wordt gebracht. Bijna drie vierde van huishoudelijk afval gaat naar materiaalrecuperatie In 2009 werd 3,4 miljoen ton huishoudelijk afval ingezameld. Dat is gemiddeld 7 kg per inwoner meer dan het jaar voordien. Globaal gezien bleef de hoeveelheid huishoudelijk afval vrij stabiel over de periode 2000-2009, schommelend rond een gemiddelde van 549 kg per inwoner. In 2009 werd voor het eerst minder dan 150 kg per inwoner restafval ingezameld. In datzelfde jaar werd 73 % van het huishoudelijk afval selectief ingezameld, 1 % meer dan in 2008. De grootste selectief ingezamelde fracties in het huishoudelijk afval waren groenafval (24 %), bouw- en sloopafval (20 %), papier- en kartonafval (19 %) en GFT (10 %). De hoeveelheid GFT daalde nagenoeg continu tussen 2000 en 2009. De hoeveelheid groenafval bleef daarentegen vrij constant, schommelend rond een gemiddelde van 83 kg per inwoner. De hoeveelheid papier- en kartonafval nam continu toe tussen 2002 en 2008. In 2009 daalde deze fractie met 3 %. Dit is waarschijnlijk het gevolg van een lagere omzet bij kleine zelfstandigen die hun papier- en kartonafval meegeven met het huishoudelijk afval.

15 februari 2012 73

Afval voorkomen is de eerste prioriteit van het afvalbeleid. Afval dat niet kan worden voorkomen, moet zo milieuvriendelijk mogelijk worden verwerkt. Hergebruik komt op de eerste plaats, gevolgd door recyclage en composteren. Daarna volgt verbranden, met recuperatie van energie. Storten is de laatste optie. In 2009 ging bijna drie kwart van de 3,4 miljoen ton ingezamelde huishoudelijke afvalstoffen naar een of andere vorm van materiaalrecuperatie: 3 % ging naar hergebruik, 24 % naar compostering of vergisting, 43 % naar recyclage, en 2 % naar voorbehandeling (drogen-scheiden). 25 % van het ingezamelde huishoudelijk afval werd verbrand. Het grootste deel hiervan was restafval. 2 % was selectief ingezameld afval, o.a. verontreinigd houtafval en kunststofafval. Het storten van huishoudelijk afval is beperkt tot niet-brandbaar, niet-recycleerbaar afval. 3 % van het huishoudelijk afval werd afgevoerd naar stortplaatsen. 70 % hiervan was selectief ingezameld afval, voornamelijk asbesthoudend bouw- en sloopafval of bouw- en sloopafval waarvoor, door de samenstelling of verontreinigingsgraad, geen recyclagemogelijkheid voorhanden was. De overige 30 % was restafval, voornamelijk niet-brandbaar grofvuil.

Bijna twee derde van primair bedrijfsafval gaat naar materiaalrecuperatie In 2008 produceerden de bedrijven 21,8 miljoen ton primair bedrijfsafval. Hoewel er in 2008 minder primair bedrijfsafval werd geproduceerd dan het jaar voordien, lag de hoeveelheid nog steeds hoger dan in 2002. Ongeveer de helft van het primair bedrijfsafval is bouw- en sloopafval, grond en afval van de (afval)waterbehandeling. Wanneer die stromen buiten beschouwing gelaten worden, blijft de hoeveelheid primair bedrijfsafval vrij constant sinds 2000. In 2008 kwam 75 % van het primair bedrijfsafval van de industrie, 19 % kwam van handel & diensten, 5 % van de energiesector en 1 % van de landbouw. De gezamenlijke hoeveelheid primair afval van de industrie en de energiesector, exclusief bouw- en sloopafval, grond en afval van de (afval)waterbehandeling, vertoonde een dalend verloop over de periode 1995-2008, en is dus losgekoppeld van de economische groei van deze sectoren. In 2008 werd ongeveer de helft van het primair bedrijfsafval gesorteerd of op een andere manier voorbehandeld vooraleer het verder werd verwerkt. Na twee verwerkingsstappen ging ruw geschat 63 % van het primair bedrijfsafval naar een of andere vorm van materiaalrecuperatie (hergebruik, gebruik als secundaire grondstof, recyclage of compostering), 11 % ging naar verbranden en 8 % werd gestort. Het overige afval werd meermaals voorbehandeld. Tussen 2006 en 2009 verminderde de aanvoer van primair en secundair bedrijfsafval op openbare stortplaatsen met een kwart. Het aandeel brandbaar afval in deze aanvoer daalde van 62 % naar 43 %. Dit is onder meer het gevolg van de aanpassing van de heffingen op storten en verbranden op 1 januari 2007. De grootste brandbare afvalstromen in 2009 waren shredderafval (40 %), gemengd bedrijfsafval (29 %) en recyclageresidu’s (22 %). De hoeveelheid niet-brandbaar bedrijfsafval op openbare stortplaatsen bleef nagenoeg constant sinds 2000. De daling van de hoeveelheid bedrijfsafval op monostortplaatsen in 2008 en 2009 was grotendeels het gevolg van de economische crisis. Stortplaatsen leggen voor heel lange tijd beslag op schaarse ruimte Het grote nadeel van stortplaatsen is het ruimtegebruik. Voor het in 2007 gestorte huishoudelijk afval was, bij een storthoogte van 15 tot 20 m, 7 000 tot 9 300 m² nodig (één tot bijna anderhalf voetbalveld). Voor het bedrijfsafval gestort in 2007 (exclusief afval dat naar monostortplaatsen ging, ongeveer een derde van het gestorte afval) was 82 200 tot 109 600 m² (11 tot 15 voetbalvelden) nodig. Het gaat hier enkel om het ruimtegebruik van het in 2007 gestorte afval, niet om de totale oppervlakte die door stortplaatsen wordt ingenomen. Europese beleidstrends Op Europees vlak kan verwezen worden naar de thematische strategie voor het duurzame gebruik van natuurlijke hulpbronnen, de afvalrichtlijn, het actieplan voor milieutechnologie (ETAP) en de ecodesignrichtlijn. De thema’s waar Europa zich prioritair op wil richten zijn wonen, verkeer en voeding. Het Europese beleid betreffende delfstoffen is opgenomen onder de noemer ‘natuurlijke hulpbronnen’. De Europese Commissie stelde in 2005 een nieuwe strategie met betrekking tot het duurzame gebruik van natuurlijke hulpbronnen voor. De strategie heeft tot doel de milieueffecten, die samenhangen met het gebruik van grondstoffen, te beperken. Ze richt zich op ‘meer waarde – minder effecten – betere alternatieven’.

15 februari 2012 74

Uitdagingen voor het ruimtelijk beleid

Kringloopeconomie in Vlaanderen Het basisidee van een geïntegreerd beheer van materiaalketens is om in de mate van het mogelijke materiaalkringlopen in diverse productie-en consumptiepatronen te sluiten. Om een kringloopeconomie te verwezenlijken moet Vlaanderen belangrijke stappen zetten naar een zo laag mogelijk grondstof-, energie-, materiaal- en ruimtegebruik met een zo beperkt mogelijke impact op de omgevingskwaliteit. Hiervoor is o.m. een transitie nodig naar een milieuverantwoord(e) energiesysteem, materialenbeheer, huisvesting, voeding en mobiliteit. Een ruimtelijk accent ligt hier bij milieuverantwoord wonen en bouwen (DuWoBo) en ook op het vlak van C2C zijn er ruimtelijke uitdagingen. Algemeen is er nood aan correcte prijsvorming die kosten internaliseert, aan lokale en traceerbare ketens, etc. Kortom een transitie naar duurzame productie en consumptie (DPC). Duurzame en afgewogen winning oppervlaktedelfstoffen De grote uitdaging met betrekking tot het oppervlaktedelfstoffenbeleid is te komen tot een duurzame en afgewogen winning van oppervlaktedelfstoffen in Vlaanderen. DPC staat centraal in het oppervlaktedelfstoffenbeleid met een accent op gesloten materiaalkringlopen en secundaire grondstoffen, nieuwe ontginningen die zich vooral richten op de binnenlandse markt, etc. Een afwenteling van milieudruk en ruimtebeslag naar het buitenland moet bovendien zoveel mogelijk vermeden worden. Hiervoor wordt gemikt op een grotere inzet van alternatieven, een vermindering van de milieueffecten en een bevordering van het efficiënt gebruik en recyclage van delfstoffen. Een Monitoringsysteem Duurzaam Oppervlaktedelfstoffenbeleid zal de behoeftegegevens, import- en exportstromen en inzetmogelijkheden van alternatieven in kaart brengen en de verhouding tussen reële vraag en het totale aanbod (alternatieven, opportuniteiten en primaire delfstoffen) jaarlijks bijhouden, zodat na verloop van tijd tendensen duidelijk worden. Afstemming instrumentarium delfstoffen-, materialen- en ruimtelijk beleid Er is binnen LNE reeds een proces gestart met als doel een evaluatie te maken van de instrumenten van het delfstoffenbeleid en van de link met het duurzaam materialenbeleid en het ruimtelijk beleid. Enerzijds worden voorstellen uitgewerkt om huidige procedures te vereenvoudigen. Bijzondere aandacht gaat hierbij naar de besluitvormingsprocedures voor nieuwe ontginningsgebieden en de link met de opmaak van ruimtelijke uitvoeringsplannen. Anderzijds wordt gezocht naar een betere afstemming met het materialenbeleid (ontwerp Materialendecreet) en het bodembeleid (Bodemdecreet, VLAREBO). Bijzondere aandacht zal ook gaan naar de realisatie van nabestemmingen van ontginningsgebieden. Materialenbeheer op bedrijventerreinen Kansen tot intensieve samenwerking tussen bedrijven rond materialenbeheer, bv. op (nieuwe) bedrijventerreinen. Een bedrijfsoverschrijdende aanpak biedt ook mogelijkheden voor hergebruik en recyclage van het bedrijfsafval. Zeker het C2C- principe vormt hier een concrete uitdaging. Verbrandingscapaciteit en stortplaatsen Naast het sluiten van kringlopen moeten de niet te vermijden lekstromen op de meest performante methode verwerkt worden. Voor verbranding als verwerkingsmethode gaat de prioriteit naar het maximaal benutten van bestaande verbrandingscapaciteit alvorens nieuwe capaciteit te creëren. Bij de invulling van de nodige capaciteit gelden volgende ruimtelijke criteria: transportmodi voor aan- en afvoer van afvalstoffen en ligging ten opzichte van de plaats van productie van de te verwerken afvalstoffen. De exploitatie van een beperkt aantal stortplaatsen blijft noodzakelijk als vangnet voor het storten van niet-brandbaar afval waarvoor geen recyclage mogelijk is, en voor calamiteiten. Ondergrond optimaal benutten Er wordt binnen LNE reeds werk gemaakt van een beleidsmatig en juridisch kader met betrekking tot het gebruik van de ondergrond, alsook van de kennisopbouw en –verspreiding met betrekking tot de diepe en ondiepe ondergrond. Het gaat o.a. over de modellering van de ondergrond, onderzoek naar de geologische opslag van CO2 en de winning van koolwaterstoffen.

15 februari 2012 75

WINKELEN_HANDEL Kort

Schaalvergroting + specialisatie + verruiming aanbod Nieuwe winkelconcepten

Experience shopping, one stop shopping, winkelaanbod tankstations, … Retailcenters, experience retail, … Flagshipstores, pop-up winkels, conceptstores, outletstores, … Magazijnachtige verkoop, discountshops, … E-commerce (al dan niet in combinatie met bestaande winkelaanbod)

Nabijheid voor sommige gespecialiseerde uitzonderlijke aankopen minder belangrijk Hypermarkten en ambulante markten op retour Ambulante markten als onderdeel van de recreatieve beleving Winkelen is onderdeel van de stadsbeleving Winkelen als onderdeel van gemengde functies

Wat (wat houdt het in + hoe herkennen we het in de ruimte?):

Winkelen / handelen is een activiteit waarbij een product of dienst verkocht wordt aan een privépersoon voor zijn of haar persoonlijk gebruik. Trends

1. Schaalvergroting: een steeds grotere verkoopsoppervlakte en een groter productaanbod

2. specialisatie

3. verruiming aanbod - naast producten worden steeds meer diensten aangeboden (vb. verkoop reizen in

sportwinkels / kapsalon in kledingwinkel / eten in woonwinkel / ...

- productengamma wordt ook steeds ruimer en wordt sneller afgewisseld

4. nieuwe winkelconcepten

- flagshipstores - pop up winkels - conceptstore - outlet store

5. De markt speelt in op een tweedeling in het winkelgedrag Consumenten winkelen enerzijds omdat het moet (veelal nutproducten) en anderzijds omwille van de beleving (veelal luxeproducten). De markt speelt in op beide behoeften – aanbieders profileren zich wel steeds meer op één deelaspect van de behoefte. Het sprekend voorbeeld is de consument die eerst de bulk aan voedingsproducten goedkoop inkoopt in een discount-supermarkt en vervolgens naar de gespecialiseerde winkel gaat om een bijzonder ingrediënt aan te schaffen. Winkelen vanuit noodzaak - Geprofessionaliseerde concepten voor snel-shopping rukken steeds meer op

Grote (trein)stations worden omgevormd tot winkelcentra. Kleine stations andere OV knooppunten (metro) huisvesten een groter worden aanbod kleine winkels – een trend die versterkt lijkt te worden door de aanleg van voorstadnetten. Winkelaanbod op tankstations groeit (ontstaan kleine supermarkten). Heropleving van het buurtwinkelconcept gestuurd vanuit grote ketens (franchise)

15 februari 2012 76

- Magazijn(achtige) verkoop en discount is populair

Magazijnverkoop en discount hebben een belangrijke plaats verworven binnen de verkoop van voeding, kleiding en meubels. Het is een vraag in hoeverre deze verschijningsvorm de komende jaren onder druk komt te staan door de opkomst van e-commerce.

- E-commerce vergroot marktaandeel Consumenten maken stilaan steeds meer gebruik van e-commerce voor de aanschaf van noodzakelijke bulkgoederen zoals dagelijkse voeding, kleding maar ook goedkope standaardmeubelen. De bezorgdiensten van supermarkten en bepaalde meubelgiganten hebben de laatste jaren hun intrede gedaan. Het belang van de toonruimte wordt voor bepaalde producten minder groot omdat goederen direct van het magazijn naar de consument kunnen. Internet vervangt ook steeds meer regelmatige standaard loketdiensten (post, bank, verzekeringen, …) waardoor postkantoren, banken, verzekeringkantoren etc. sluiten.

- Hypermarkten en ambulante markten steeds minder geschikt bevonden voor de noodzakelijke

aankopen Hypermarkten en ambulante markten zijn op hun retour omdat deze concepten weinig aansluiten bij de behoeften van een belangrijk deel van de huidige consumenten. Ze zijn te groot en tijdrovend voor tweeverdieners die veelal op het laatste moment snel aankopen willen doen. De hypermarkten staan bovendien onder druk door de opkomst van gespecialiseerde discounters op het vlak van elektro en kleding.

Winkelen omwille van de beleving - Steeds meer gespecialiseerde centra / shoppingmalls

We zien vormen van winkelaanbod ontstaan waarbij het winkelen als primaire reden geldt voor de uitstap. Gespecialiseerde centra en shoppingmalls blijven ontstaan. Clusters van bepaalde type winkels (meubels, auto, kleiding, …) komen samen aangevuld met een recreatief aanbod van restaurants, kinderanimatie, …

- Winkelen als onderdeel van de stadsbeleving

Winkelen vormt steeds meer een onderdeel van de stadsbeleving. Het winkelen is hierbij een complementair gegeven van het bezoek. Gespecialiseerde kleine winkels en grote ketens die (impulsgevoelige)producten (kleding, boeken, huisdecoratie, …) aanbieden komen voor. Kwaliteit van de stedelijke omgeving is een belangrijke factor voor succes.

- E-commerce vergroot marktaandeel

De aanschaf van luxe goederen en diensten Het gaat hierbij enerzijds om dienstverlening waarbij het internet geschikter lijkt om de consument inzicht te geven in het marktaanbod (reizen) en anderzijds nicheproducten

- Ambulante markten als onderdeel van de recreatieve beleving

De klassieke markt voor dagelijkse producten (bv. groenten) is over haar hoogtepunt. De ambulante markt is steeds meer een onderdeel van de recreatieve beleving. Het aanbod verschuift van bulk naar bijzonderde en streekgebonden producten (brocante, mediterrane ingrediënten, …). Klassieke buurtmarkten en dorpsmarkten verdwijnen, markten komen voor op plaatsen waar toeristen en dagrecreanten komen.

Winkelen ingezet als onderdeel van gemengde functie Winkels worden ingezet om andere functies economisch meer rendabel te maken (stationsgebouwen, voetbalstadions) en om voorzieningen zoals parkings te delen.

Onderliggende dynamiek Het gedrag van consumenten en de wijze waarop de markt inspeelt op dit gedrag hangt samen met onderliggende maatschappelijke trends en dynamiek.

15 februari 2012 77

- Demografische ontwikkeling

Toename aandeel ouderen: vraag naar recreatieve vormen van winkelen, vraag naar vormen van winkelen aangepast aan verlaagde mobiliteit. Toename aandeel migranten: specifiek consumentengedrag? Bevolkingskrimp in bepaalde gebieden zet de toegang tot dienstverlening (bank, post, …) en winkels onder druk.

- Toename aandeel tweeverdieners, eenoudergezinnen, alleenstaanden

Deze groepen hebben minder tijd om te winkelen als gevolg waarvan winkelconcepten die aansluiten bij taakcombinaties (snel-shoppen, e-commerce) meer kans maken.

- Technologische ontwikkeling

(Mobiele) internettoepassingen verbeteren sterk als gevolg waarvan klassieke winkelvormen steeds minder nodig zijn. Internettoepassingen laten toe steeds meer productinformatie te verschaffen. Je kunt al via webcam / foto’s het product zien, via databases prijzen vergelijken, via virtual reality kan je kleding passen en zien hoe een meubel past in je interieur. E-commerce breidt per gevolg uit.

- Prijsopdrijvende krachten We zien veel trends die een prijsopdrijvende werking hebben ten aanzien van consumptiegoederen en bepaalde diensten zoals (1) de toenemende mondiale vraag naar voedsel, grondstoffen en energie en het beperkt beschikbare aanbod ervan en (2) stijging van kosten voor transport / mobiliteit. Aanbieders van goederen/diensten zullen klanten willen blijven lokken met aantrekkelijke prijzen wat rationele verkoopvormen (e-commerce, magazijnverkoop, …) in de hand werkt.

- Economische ontwikkeling De economische situatie bepaalt in belangrijke mate het winkelgedrag – dit is echter een zeer onzekere factor.

- Europees beleid - minder gegarandeerde diensten Europees beleid gericht op het vrijmaken van markten zorgt ervoor dat steeds minder markten sterk geregulariseerd zijn en dat gegarandeerd aanbod van dienstverlening onder druk staat. Het sluiten van postkantoren is hiervan een voorbeeld.

Uitdagingen voor het ruimtelijk beleid

TRENDS

1. Trends langs vraagzijde62i

De trends aan de vraagzijde, of anders gezegd de consumententrends, hebben een invloed (op middellange termijn) op de detailhandel, zowel op zijn inhoud als op zijn structuur. Als gevolg van een veranderende bevolkingssamenstelling, door een toename van het aantal tweeverdieners, door de steeds ouder wordende bevolking, door veranderende bestedingspatronen, enz. dient de detailhandel zich af te stemmen. De consument en zijn verlangens, wensen, behoeften en dromen staan centraal. De belangrijkste trends aan de vraagzijde worden hier genoemd.

- De consument stelt hoge kwaliteitseisen (aan product, maar ook aan de winkelgebieden). - Nabijheidprincipe geldt niet altijd meer (o.a. toegenomen mobiliteit), werkgelegenheid buiten

woonplaats etc. Dit betekent dat de consument het winkel- en voorzieningenaanbod in de eigen woonplaats niet per definitie nodig heeft en dat, indien het niet voldoende aansluit op zijn behoeften, hij al snel op zoek gaat naar aankoopplaatsen elders die hem wel in voldoende mate aanspreken.

- Gemak speelt een belangrijke rol: Het gaat hierbij om aspecten als snel en efficiënt boodschappen kunnen doen, bereikbaarheid en parkeren.

62

Bron: Onderzoeksrapport: kleinhandel in de provincie Vlaams-Brabant

15 februari 2012 78

- Veiligheid van winkelgebieden wordt steeds belangrijker. - Behoefte aan originaliteit en uniciteit. - Voor voorzieningencentra is de hang van de consument naar ervaringen een zeer belangrijke trend.

Men wil elke keer opnieuw worden verrast en als het niet dichtbij kan dan is men wel bereid om een eind te rijden.

- Een steeds groter deel van onze inkomens besteden we aan vrije tijd, terwijl de bestedingen aan detailhandel relatief afnemen10. De welvaart is de afgelopen 20 jaar ook flink gestegen. Gemiddeld steeg de binnenlandse consumptie met ruim 48 %.

- Verhoging van de welvaart leidt tot nieuwe behoeften, gericht op zelfontplooiing, gevoel voor eigenwaarde, kwaliteit van het leven et cetera.

- Overige voorbeelden van consumententrends: gezellig thuis, zoeken naar geestverwanten, vermaak, avontuur en sensatie, genieten, spiritualiteit, onderscheidend vermogen, emancipatie, aannemen van verschillende rollen, kwaliteit van het leven, beter leven, verjongen en gezondheid.

- Onderscheid naar kooppatronen en koopmomenten: De consument kiest de te bezoeken aankoopplaats op basis van zijn specifieke aankoopbehoefte op een bepaald moment.

2. Trends langs aanbodzijde63ii

Conclusies aanbod in België: - België is het sterkste bewinkelde land van Europa. Per vierkante km zijn er in België 3,6 winkels

aanwezig. In de buurlanden ligt dat lager. Ook wat betreft de beschikbare winkelvloeroppervlakte per inwoner, behoort België bij de koplopers.

- Bij een indexgemiddelde (berekend door Buck Consultants International) inzake winkeloppervlakte per inwoner van 100 punten voor alle Europese landen scoort enkel Oostenrijk met index 249 hoger dan ons land dat op de tweede plaats staat met index 225, gevolgd door Frankrijk (215), Groot-Brittannië (194), Nederland (175) en Duitsland (140)België kent een fijnmazige retailstructuur. Een fijnmazige retailstructuur houdt in dat een consument op korte afstand van de woning over winkelvoorzieningen beschikt. In Nederland en Belgie ligt dit hoog. In andere landen moet de consument veel verder reizen voor de voorzieningen

- De structuur van het aanbod is onder te verdelen in de binnensteden, de regionale shopping centra, de baanwinkels en de verspreide bewinkeling waaronder de kernen buurtverzorgende centra.

- België kent vanaf de jaren ‘60-70 een proces van ontwikkeling van het aanbod buiten de centra. De centra hebben grote negatieve gevolgen ondervonden van de ontwikkelingen aan de randen van de steden. Ondanks het ingezette nationaal beleid heeft dit niet geleid tot een ommekeer.

- In België dienen zich nu ook nieuwe vormen van detailhandel aan, zoals Factory Outlet Centra, concentratie van perifere winkels en traffic-locaties.

- Het aandeel van de verkopen via internet is in België, ten opzichte van andere Europese landen nog achtergebleven. Wel wordt voor de komende jaren een groei verwacht van het aantal aankopen.

- Binnen de branches zien we een trend van verdere filialisering en internationalisering, schaalvergroting versus schaalverkleining en branchevervaging optreden. Conclusies aanbod in omliggende landen:

- België kent net als Nederland een fijnmazige structuur van het aanbod. In Frankrijk en Duitsland is dit veel minder.

- Het aanbod in de kernwinkelgebieden is overal veelzijdig en multifunctioneel (overige functies als horeca en cultuur aanwezig). Echter de binnensteden hebben allemaal te kampen gehad met verplaatsing van functies en concurrentie van de ontwikkeling aan de rand van de steden.

- In België zijn de perifere shoppingcentra een bekend fenomeen. Dit zelfde geldt voor Frankrijk en Duitsland. Het aanbod in deze centra is het zelfde als het aanbod dat in de binnensteden aanwezig is, dit leidt tot grote concurrentie. In Nederland is een dergelijk centrum niet aanwezig hoewel de grotere stadscentra hier wel veel op lijken.

- Ten aanzien van het perifere aanbod zijn een aantal belangrijke overeenkomsten en verschillen waar te nemen:

o Alle landen hebben te maken met verspreid gelegen perifeer aanbod.

63

Bron: Onderzoeksrapport: kleinhandel in de provincie Vlaams-Brabant

15 februari 2012 79

o PDV-clusters met branches uitsluitend in Auto’s, Boten en Caravans, Doe-hetzelf en Woninginrichting komen alleen in Nederland voor. In de andere landen is deze beperking niet aanwezig. Gethematiseerd aanbod, zoals de woonboulevards in Nederland komt in de andere landen voor.

o Waar in België de baanwinkels een belangrijk fenomeen zijn (locaties zonder branchebeperkingen) komen in Duitsland Verbrauchermarkte/ Selbstbediennungswarenhauser voor en in Frankrijk de Centres Commerciaux. In Nederland kennen we PDV/GDV locaties waarvoor het beleid recent met de Nota Ruimte is versoepeld. Branchebeperking wordt niet langer strikt geregeld.

Algemeen kunnen we hieruit concluderen dat voor het waarborgen van een goede retailstructuur het noodzakelijk is dat er blijvend geïnvesteerd wordt in de binnensteden en dat beperkt dient te worden omgegaan met perifere ontwikkelingen. Daarbij is het van belang om de bezoekmotieven goed te onderscheiden (themagericht voor de binnensteden en doelgericht in de periferie). Een goed beleid dat hierop inzet kan voorkomen dat binnensteden als gevolg van de ontwikkeling aan de rand van steden verder onder druk komen te staan.

3. Beleidskader64

In het onderzoeksrapport wordt het beleidskader als volgt geschetst: - Binnen het kader van de Wet van 13 augustus 2004 betreffende de vergunning van handelsvestigingen

(de IKEA-wet) wordt vooral gestreefd naar meer dynamiek in de detailhandel en verkorting van procedures. De gemeentelijke autonomiteit bij beslissingen ten aanzien van uitbreiding van haar detailhandelsaanbod wordt sterker.

- Beleidsvoering tot slot is een belangrijk kader in randvoorwaardelijke zin voor het functioneren van de kleinhandel. Ten aanzien van de beleidsvoering valt op dat er op het gebied van de kleinhandel het aanwezige kennisniveau bij de betreffende gemeenten beperkt aanwezig is. Daarnaast is er geen regulier overleg tussen de gemeenten. Juist een goed beleidskader is in de randvoorwaardenscheppende sfeer een zeer belangrijk instrument om tot structuurverbetering van de kleinhandel te komen.

o Niet elk gemeentelijk structuurplan besteedt aandacht aan de detailhandel of de detailhandelstructuur in zijn gemeente. Het is raadzaam voor gemeenten om stelling in te nemen en uitspraken te doen over hun retailstructuur in een op te maken retailstructuurvisie. Op deze manier komt de gemeente tegemoet aan de provinciale (en gemeentelijke) ambitie om een zo compleet en kwalitatief mogelijk detailhandelsaanbod aan te bieden.

o Overeenstemmend met de provinciale visie is de strategie van de meeste gemeenten om sterk in te zetten op versterking van de (handels)kernen. Vaak wordt er een aanbodbeleid voorgesteld in de kernen. Men opteert voor een duidelijke centrumvorming en verwevenheid van functies (horeca, wonen, cultuur, retail, diensten, ...). Deze versterking betracht men door het concentreren van voorzieningen.

o Verdere verspreide ontwikkeling van baanwinkels langs steenwegen en verlinting is niet gewenst. Men streeft naar concentratie van deze baanwinkels.

o De kansen voor ruimte voor dynamiek komen beperkt naar voor in de structuurplannen. De meeste ontwikkelingskansen situeren zich in verdichting. Voor grootschalige detailhandel wordt vaak ruimte gezocht/aangeduid, in de periferie. De gemeenten wensen immers geen grootschaligheid in de kern.

o Men is eveneens afkeurig t.o.v. detailhandel op bedrijventerreinen als er mogelijkheden zijn in de kern zelf, indien lokaalverzorgend. Bovenlokale winkels worden dan weer buiten de kernen geplaatst.

o Vervolgens wordt er meestal rekening gehouden met het draagvlak van de kern of gemeente. o Er gaat weinig expliciete aandacht naar complementariteit van handelsgebieden. Noch is er

sprake van branchebeperkingen of -sturingen.

64

Bronnen: Onderzoeksrapport kleinhandel in de provincie Vlaams-Brabant en Startnota Winkelen in Vlaanderen

15 februari 2012 80

Een kernversterkend beleid voor detailhandel is als speerpunt voorzien in het Regeerakkoord. In de startnota gaat de Vlaamse Regering principieel akkoord met volgende pistes uit het beleidskader:

- RSV: maximale bundeling van kleinhandel in de kernen, zowel in stedelijke gebieden als in kernen in de buitengebieden. Grotere verkoopsoppervlaktes kunnen geconcentreerd worden op kleinhandelszones (specifiek regionaal bedrijventerrein).Op bedrijventerreinen … is geen kleinhandel toegestaan, enkel ‘complementair aan de economische functie’, herstructurering kleinhandelslinten die structuurloos gegroeid zijn.

- PRS: Ontwikkelingsbeleid afhankelijk van type en ligging in kleinstedelijk gebied of in een geselecteerde kleinhandelslocatie. In de startnota gaat de VR gaat principieel akkoord met de pistes uit de beleidsnota’s:

- Kernversterking en ontwikkeling afwegingskader voor grootschalige kleinhandel. - Omzendbrief rond dit afwegingskader: kernversterking in kernwinkelgebieden en herziening van

kleinhandelszones.

UITDAGINGEN

- Het omgaan met de verder gaande verlinting. - Het omgaan met het veelvuldig voorkomen van kleinhandelsactiviteiten op bedrijventerreinen. - De complementariteit met de binnensteden bewerkstelligen (door de economische toets naar

planniveau te verschuiven).

- Het ontwikkelen van een geïntegreerd aanbodbeleid voor kleinhandel (op verschillende beleidsniveaus). Naast kernversterking (voor met wonen verweefbare functies) en het voorzien van zones voor grootschalige kleinhandel moet het ‘restaanbod’, dat onder het begrip kleinhandel valt, ook opgenomen worden. Onder deze laatste categorie vallen veel gemengde activiteiten die vaak te groot zijn qua schaal en omvang voor de vestiging in woongebied en te klein voor begrepen te worden als grootschalige kleinhandel (cfr. de omzendbrief).

LEEMTES

- Extra onderzoek is vereist om de bestaande kleinhandelsstructuur in kaart te brengen (typologie, ligging, bestemming) zodanig dat een gericht beleidskader kan uitgeschreven worden. Een aantal conclusies uit de winkelnota zijn m.i. kort door de bocht omdat er geen grondige analyse is gebeurd. bv. zoals de aanpassing van het BVR zonevreemde functiewijzigingen. Aan de hand hiervan kan een geïntegreerd aanbodbeleid ontwikkeld worden voor kleinhandel (zie hierboven), dat ruimer is dan een opsomming van de in de startnota voorziene omzendbrieven.

- RSV maakt geen selectie van zones, maar schuift dit door naar de afbakeningsprocessen is dus op dit vlak onvoldoende geoperationaliseerd. De PRS’en hebben wel selecties gemaakt van types kleinhandelsconcentraties, met een daaraan gekoppeld ontwikkelingsbeleid. Het doorgedreven afwegingskader waarvan sprake zal een selectie van ‘grootschalige kleinhandel’ mogelijk maken. De langzame doorvoering op het terrein zorgt voor moeilijke situaties op vlak van investeringen.

BRONNEN:

- Startnota winkelen in Vlaanderen. - Onderzoeksrapport: Kleinhandel in de provincie Vlaams-Brabant. - Ruimtelijk afwegingskader voor grootschalige detailhandelsvestigingen. - Bevolkingskrimp en winkelgebieden. - Algemene retailtrends

15 februari 2012 81

VOEDSELPRODUCTIE Kort

o Voedselproductie = mondiaal gegeven, wereldmarkt is onzeker o Beschikbaar areaal voor wereldvoedselproductie wordt kleiner (demografie en klimaat) o Beschikbare ruimte voor landbouw wordt schaarser (46% van Vlaanderen) (verpaarding, vertuining,

natuurcompensatie, economie,…) o Snelle daling van aantal bedrijven en beperkte opvolging (30% op 10 jaar) tot +- 29.000 o Schaalvergroting (gemiddeld 21ha), specialisatie, grotere stallen o Hogere voedselmobiliteit en hoge zelfvoorzieningsgraad: export naar nabije regio’s (vlees, groenten,

fruit,…) versus aanzienlijke import (granen, soja, groenten, fruit,…) o Toenemend belang van (auto)controle/lastenboeken: Markt en Consument kritischer o Verbrede landbouw > nevendienstverlening en neveninkomen (landschapsbeheer, waterbeheer,

boerderijwinkel, zorgboerderij … ) o Voedselveiligheid/dierenwelzijn/milieu krijgen mark(e)t(ing)waarde die niet doorbetaald wordt naar de

producent o Nichelandbouw creëert rendabiliteit door inspelen op lucratieve trends (korte keten, biolandbouw,

energiegewassen,…) en nieuwigheden ( Agroforestry, volkstuinen, CSA, daklandbouw …) Wat (wat houdt het in + hoe herkennen we het in de ruimte?):

Voedselproductie manifesteert zich op verschillende vlakken in de ruimte. Enerzijds is er de agrarische productie van gewassen die rechtstreeks en onrechtstreeks dienen als voedsel, anderzijds zijn er ook de gebouwencomplexen van agrarische bedrijven maar ook para-agrarische bedrijven en primaire voedselverwerkende industrieën. De primaire voedsel- en voederproductie is sterk landschapsbepalend aanwezig door zijn groot ruimtebeslag en de visuele impact van teelten op de landschapsbeleving anderzijds. Voedselproductie zorgt voor een sterk afgelijnd en geordend cultuurlandschap. Agrarische bedrijfsgebouwen zijn de afgelopen jaren sterk in volume toegenomen zowel door schaalvergroting, technologische vooruitgang maar ook door bijkomende eisen op milieukundig of dierenwelzijnsvlak. Bijkomend zijn agrarische bedrijven bakens in het landschap door hun volume enerzijds en door hun soms solitaire ligging anderzijds. Dit geldt ook in min of meerdere mate voor para—agrarische bedrijven die zich dikwijls in agrarisch gebied bevinden, in mindere mate voor de voedselverwerkende bedrijvigheid die zich eerder op KMO-zones of industrieterreinen bevindt. De ruimtelijke impact van voedselproductie op landschapsbeleving en landschapsonderhoud is zeer belangrijk Trends

Voedselproductie Een Mondiaal en Europees verhaal. Voedselproductie is een mondiaal gegeven. De stijgende wereldbevolking vereist een hogere voedselproductie. Basisproducten zijn verhandelbaar op wereldmarktniveau. Niet alle wereldregio’s komen in aanmerking voor voedselproductie. Europa en zeer zeker Vlaanderen heeft gunstige voorwaarden (klimaat en bodem) voor voedselproductie. Klimaatverandering zal op lange termijn zorgen voor klimaatwijziging. De impact op Vlaanderen is eerder beperkt maar verwacht wordt dat de meer zuidelijke regio’s van Europa die momenteel veel landbouwteelten kennen, problematisch worden naar droogte. Het beschikbare areaal voor wereldvoedselproductie wordt kleiner. De groene revolutie met enorme productieverhoging per hectare zoals die plaats vond in de naoorlogse jaren in Europa, zal zich niet verder kunnen zetten. De groeiende welvaart in sommige ontwikkelingslanden (China bvb) brengt een groeiende vleesconsumptie met zich mee. Veevoeder komt in rechtstreekse concurrentie met voedselproductie. Vanaf een bepaald welvaartspeil daalt de vleesconsumptie per capita en wordt bvb overgeschakeld op vleesvervangers e.d. Vlaanderen behoort eerder tot deze laatste regio’s. De wereldmarkt is onzeker en volatiel en prijsschommelingen en –stijgingen zijn het gevolg van speculatie, tijdelijke tekorten en mondiale vraag naar basisproducten. Situaties zoals de afhankelijkheid van petroleum, kunnen nefaste gevolgen hebben voor een land dat niet zelfstandig voor zijn eigen productie kan instaan. Voedselproductie afwentelen op het buitenland kan risico’s inhouden, hetgeen blijkt bvb tot uiting komt bij voedselcrisissen door allerhande besmettingen.

15 februari 2012 82

Consumenten worden steeds kritischer en eisen een nul-risico op besmettingen, vervuilingen, schadelijke stoffen. Duurzame productie moet de basis zijn. Voedselveiligheid en transparantie die de Vlaamse producenten kunnen garanderen (allerlei kwaliteitslabels, Eurep-GAP,…) hebben tot gevolg dat het maatschappelijk aanvaardbaar is om van globale wereldproductie terug te plooien naar regionale productie. De Vlaamse en Europese eisen met betrekking tot bvb milieu en dierenwelzijn kunnen in vrijhandelsovereenkomsten niet afgedwongen worden van andere wereldmarktspelers. Het GLB kan naar de eigen landbouwproductie sturend optreden door de subsidiering te koppelen aan milieuvoorwaarden, dierenwelzijn,… die voor de Vlaamse landbouwproducent kostprijsverhogende maatregelen zijn die echter niet door verrekend kunnen worden in de productprijs die de land- of tuinbouwer krijgt.. Het Europees Beleid is sterk bepalend voor de Vlaamse Land- en Tuinbouw. De impact van een Vlaams Beleid is beperkt sturend en betreft een regionale vertaling van Europese regels. Verschuivingen in de Europese subsidies waarbij steunmaatregelen van pijler 1 naar pijler 2 overgaan zorgen dat de landbouwproductie niet beperkt blijft tot de loutere voedselproductie maar dat de agrarische sector ook instaat voor diverse nevendiensten. Landbouwexploitatie biedt bijgevolg ook ruimte voor verweving. Voedselproductie in Europa is erg efficiënt. Distributie van voedsel, handel en consument staan echter in voor een groot aandeel voedselverspilling. De trend naar een efficiënter voedselverbruik wordt ingezet maar zal in de praktijk onvoldoende zijn om de stijgende vraag naar voedsel te beantwoorden. Landbouw als voedselproducent in Vlaanderen:

De land- en tuinbouwsector bewerkt 46 % van de Vlaamse oppervlakte (616.000 ha in 2010). In 2009 telt de

sector 29.394 bedrijven. Het aantal bedrijven daalt continu (30% op 10 jaar) en er treedt een voortdurende

schaalvergroting op (gem. bedrijfsgrootte 21ha) . Het areaal is slechts voor 35% in handen van de land- of

tuinbouwer. Gelet op het hoge aandeel 50+plussers (53% waarvan meer dan de helft zonder opvolging) in

de sector kan verwacht worden dat het aantal landbouwers de volgende jaren een gelijkaardige dalende

trend zal aanhouden. (LARA 2010)

Een zeker areaal agrarisch gebied wordt ingenomen voor niet voedsel of voeder gerelateerde teelten zoals

bvb sierteelt. Van de totale sierteeltoppervlakte (5.673 ha) is ruim 88 % bestemd voor de openlucht teelt.

Hiervan nemen de sierplanten van de boomkwekerij (rozen, heesters, struiken, enz.) de grootste

oppervlakte in Het hobbymatig houden van grote graasdieren zoals paarden is in Vlaanderen minstens

verantwoordelijk voor 50 000ha. Daarnaast wordt het agrarisch gebied ook gebruikt als tuinzone bij

woningen. Het betreft dus theoretisch beschikbaar agrarisch gebied dat in de praktijk aan de

voedselproductie wordt onttrokken..

Het beschikbare areaal daalt elk jaar ten gevolge van herbestemming naar natuur, inname voor wonen, industrie en bedrijvigheid, waterzuivering, ,… Jaarlijks verdwijnt een aanzienlijke oppervlakte De evolutie in de land- en tuinbouwbedrijven volgt een drie-sporen ontwikkeling

o Grote schaalvergroting, al dan niet gekoppeld aan sterke specialisatie

o Verbrede landbouw die inspeelt op tal van nevendienstverlening zoals groene en blauwe

diensten (landschapsbeheer, waterbeheer, beheer openbaar domein)

o Nichelandbouw die inspeelt op nicheteelten of lokale markten en met een beperkt areaal een

volwaardig inkomen kan realiseren.

Het aandeel tuinbouw (groenten en fruit) bleef de afgelopen 10 jaar stabiel rond 8%, net als het areaal aardappelen (7%). 32% betreft akkerbouw, 27% maïs en 35% weiland. Het aandeel weiland zal vrijwel stabiel blijven, echter akkerbouwteelt kunnen in functie van de consumentenvraag beschikbaar komen voor tuinbouwteelten. De groenteteelt beslaat een oppervlakte van 27.637 ha. Ruim 96 % hiervan, nl. 26.612 ha, is bestemd voor het telen van groenten in openlucht. De voornaamste teelten zijn groene bonen, prei, bloemkool, wortelen en groene erwten, samen goed voor 55 % van het areaal voor vollegronds groenten (figuur 3). Volgens de mei-enquête is 71,6 % van de oppervlakte groenten in openlucht bestemd voor industriegroenten.

15 februari 2012 83

Slechts 4 % van het areaal voor groenten is bestemd voor glasgroenten (1.025 ha). Tomaten en kropsla, met respectievelijk 43 % en 22 % van het areaal glasgroenten, nemen de grootste oppervlakte voor hun rekening

- De aard van de teelten verschilt sterk naargelang regio en ondergrond. Groententeelt heeft zich

historisch ontwikkeld nabij afzetkanalen zoals veilingen en verwerkende industrie. Intensieve

veehouderij concentreert zich historisch rond de aanvoerkanalen van veevoeders maar ook in streken

met minder geschikte landbouwgrond (Antwerpse en Limburgse Kempen)

- Schaalvergroting in akkerbouw vereist grotere percelen om efficiënt te kunnen werken.

Akkerbouwteelten behouden de openheid van gebieden. Ruilverkavelingsprocessen zorgen

optimalisatie van percelen en tegelijkertijd voor landschapsinrichting en functionele ontsluiting van het

open buitengebied. Recreatief medegebruik van landbouwwegen is een groeiend fenomeen.

- Verstedelijking van Vlaanderen zorgt in de rand van steden voor inname van agrarisch gebied voor

andere functies. De resterende versnipperde landbouwgebieden worden vaak aangewend voor zeer

intensieve teelten, nichemarkten,… waarbij de landbouwer of tuinder inspeelt op lokale behoeften

voor de afzet van zijn producten.

- Technologische innovatie naar teelttechniek en stalconstructies die beantwoorden aan dierenwelzijn

en milieu-eisen leiden omwille van de hoge kostprijs van dergelijke installaties en de beperkte

winstmarges automatisch naar schaalvergroting. Het NIMBY-syndroom en de afstandelijkheid van de

burger naar deze manier van voedselproductie maakt dat dergelijke gebouwen moeilijk een plaats

krijgen binnen het Vlaamse grondgebied, zelfs al zijn ze planologisch juist gelegen.

- Technologische evoluties in stallenbouw zullen leiden tot grotere stalcomplexen waarbij de emissie van

schadelijke gassen en stoffen zal dalen ten opzichte van de huidige staltypes (bvb installatie van

luchtwassers, emissiearme staltypes). Echter de ruimte impact van dergelijke constructies is groter

zodat verwacht kan worden dat meer landbouwbedrijfssites moeten verhuizen van bebouwde linten

en dorpskernen naar het open buitengebied.

- Clustering van gelijkaardige bedrijfstypes in functie van energieverbruik, alternatieve energiebronnen,

warmtekrachtkoppeling (WKK) e.d. worden doorgevoerd. Glastuinbouwgebied nabij bedrijvenzones

met veel restwarmte, WKK-installaties die groene energie leveren naast restwarmte die in bvb serres

wordt gebruikt.

Zelfvoorzieningsgraad van de Vlaamse landbouwproductie voor voedselvoorziening. (Bron: LARA rapport voor deelsectoren) De variatie in de landbouwproductie is vrij groot. Naargelang de specialisatie in de diverse sectoren zijn we netto-exporteur, dan wel importeur van producten. Rundveehouderij is op te splitsen in melk- en vleesveehouderij. Van de veehouderij is de ruimtelijke impact van deze tak de grootste omwille van de hoeveelheid voedergewassen die nodig is voor het houden van deze dieren.. Hoewel we netto-importeur zijn van kaas (33%zelfvoorzieningsgraad) geldt dit niet voor verse melk (149), room (134), boter (106) en melkpoeder (251). De zelfvoorzieningsgraad voor rundsvlees bedraagt 139% met afzet hoofdzakelijk naar de ons omringende landen. Varkenshouderij heeft een zelfvoorzieningsgraad van 242%. De uitvoer bedraagt voor 60% naar de ons omringende landen Pluimveehouderij heeft een zelfvoorzieningsgraad van 104% voor eieren en 111 voor kippenvlees. Voor ander pluimveevlees bedraagt ze slechts 15. Gelet op de verplichte omschakeling van legbatterijen naar verrijkte kooien en scharrelinrichtingen kan verwacht worden dat heel wat bedrijven zullen stoppen waardoor de zelfvoorzieningsgraad nog zal dalen. De tuinbouwsector bestaat enerzijds uit de groententeelt waar een zelfvoorzieningsgraad van 136% geldt. Voor wat betreft fruit is de zelfvoorzieningsgraad eerder beperkt tot 73% hoewel we netto-exporteur zijn voor de plaatselijke teelt van appel en peer en aardbeien. De aardappelteelt als onderdeel van de akkerbouw heeft een zelfvoorzieningsgraad van 257%

15 februari 2012 84

Gelet op de zelfvoorzieningsgraad (gebaseerd op cijfers 2007-2008) kan echter niet eenduidig geconcludeerd worden dat de huidige oppervlakte landbouwgrond zou volstaan aangezien zeker voor de intensieve veeteelt een netto-import van granen en eiwithoudende gewassen noodzakelijk is. Het creëren van een volledig gesloten kringloop van eigen productie is in het kader van een divers productaanbod naar consument niet wenselijk. Echter een strategisch areaal en een strategisch aantal land- en tuinbouwers is noodzakelijk om in tijden van crisis een voldoende gevarieerd voedselaanbod te kunnen aanbieden aan de bevolking. Technologische vooruitgang De technologische vooruitgang heeft ook in de voedselproductie ruimtelijke gevolgen. Schaalvergroting van velden en gebouwen zijn de laatste decennia onmiskenbaar. Nieuwe innoverende technieken hebben hun kostprijs. Arbeidsefficiëntie en milieu- en welzijnsverhoging worden echter niet doorvertaald in een hogere productprijs waardoor dat schaalvergroting een noodzakelijk kwaad is voor het overleven van de landbouw. De publiek weerstand tegenover dit soort agrarische bedrijvigheid is groter dan vroeger en heeft NIMBY tot gevolgd. De normen van een gezinslandbouwbedrijf zijn de laaste 30 jaar verdubbeld tot verdriedubbeld. Hoewel Vlaanderen mee tot de top van de agrotechnologische toepassing behoort, zijn de bedrijven op wereldschaal kleinschalig te noemen. Wat voor de gemiddelde Vlaming landbouwindustrie lijkt, is in het buitenland een klein bedrijf.

- NICHES en HYPES

- Biologische landbouw kent een toename in bedrijven en areaal (3800ha en 256 bedrijven in 2010)l

maar blijft een niche binnen de agrarische sector (0,6% van het areaal) (De biologische producten

haalden in 2010 een marktaandeel van 1,8% binnen de totale gezinsbestedingen aan

voedingsproducten in België.. Welgestelde gezinnen met kinderen en gepensioneerden zijn de grootste

kopersgroepen. De supermarkt (hypermarkt + discounter + buurtsupermarkt) blijft met 61,5% het

belangrijkste distributiekanaal. Verkoop via korte keten kende een stagnatie. Prijzen van biologische

producten zijn gemiddeld 33% duurder dan gewone producten.

Bron: Samborski V. & Van Bellegem L. (2011) De biologische landbouw in 2010, Departement Landbouw en Visserij, Brussel.

- Recente fenomenen zoals Agroforestry, Volkstuinen, daklandbouw in steden, CSA (Community

Supported Agriculture) betreffen nieuwe of vernieuwde trends van eerder kleinschalige

voedselproductie. Veelal betreft het zeer geëngageerde consumenten die bewust met

voedselproductie omgaan of een vorm van vrijetijdsbesteding. Dergelijke initiatieven blijven een

randverschijnsel maar zijn noodzakelijk in de draagvlakvergroting van de landbouwproductie op

grotere schaal.

- Designerfood: hoogtechnologische ontwikkelingen en gentechnologie om bepaalde positieve

planteigenschappen te kweken of hogere productie van bepaalde stoffen te krijgen in functie van

gezondheid en voedingswaarde.

- De teelt van energiegewassen staat momenteel nog in zijn kinderschoenen en is beperkt in

oppervlakte. Het betreft een nicheteelt waarvan verwacht wordt dat het areaal niet snel zal stijgen

omwille van de aard van de vraag (grote hoeveelheden in bulk die elders goedkoper te telen zijn) en

het batig saldo.

Uitdagingen - maatschappelijk draagvlak voor lokale voedselproductie met eerlijke prijzen voor de producenten - voldoende kwalitatieve grond voor voedselproductie - Duidelijke afspraken rond verwevende functies zoals waterbeheer, natuurontwikkeling ... Voldoende ondersteuning van de landbouwer om te voldoen aan eisen van milieu, welzijn, voedselveiligheid die van een hoger niveau zijn dan deze van de wereldmarkt.

15 februari 2012 85

Vertuining, verpaarding, landgoedvorming van het agrarisch gebied reguleren of onmogelijk maken. Uitdagingen voor het ruimtelijk beleid

- voldoende kwalitatieve grond voor voedselproductie -Duidelijke afspraken rond verwevende functies zoals waterbeheer, natuurontwikkeling ...

Vertuining, verpaarding, landgoedvorming van het agrarisch gebied reguleren of onmogelijk maken.

Faciliterende rol voor zone-eigen ontwikkelingen en repressieve of sterk inperkende rol voor

zonevreemde activiteiten die NIMBY gedrag uitlokken of er oorzaak van zijn.

15 februari 2012 86

COMMUNICATIE & TECHNOLOGIE Kort

Energie produceren – verbruiken - transporteren Opdeling producent – consument vervaagt Decentralisatie van energieproductie Gebruik van fossiele brandstoffen verschuift naar hernieuwbare energie Afhankelijkheid van energie uit het buitenland neemt toe Toenemende vraag naar infrastructuur voor energietransport tegen 2015 energieverbruik gestabiliseerd, maar daarna terug stijging Groei elektriciteit is snelste opslag van energie is noodzakelijk maar moeilijk realiseerbaar (kostprijs batterij) Smartgrids als oplossing ?

communiceren Communicatie en connectiviteit = evidentie (essentiële randvoorwaarde ?)

Hoeveelheid bandbreedte verdrievoudigt elk jaar tot 2025 Elke 2 jaar verdubbeling capaciteit van de netwerken Waarde van netwerken neemt kwadratisch toe met aantal aansluitingen Uitbouw netwerken – “beperkte” ruimte-inname

Snelheid van adaptatie / verlies van privacy Effect op mobiliteit

belang van verplaatsingen neemt af (telewerken, … ) Schaalvergroting mogelijk – langeafstand verplaatsingen nemen toe Meer kris kras verplaatsingen (minder gepland)

Begrip ‘bereikbaarheid’ verandert Elke activiteit kan overal georganiseerd worden Zolang geconnecteerd is op communicatienetwerk

Wat (wat houdt het in + hoe herkennen we het in de ruimte?)

Informatica, Materiaalstromen, Vervoersmiddelen, Constructie, Energie, Industrie, Landbouw, Biotech,… Trends

trend naar individuele afstelling (I-phone, I-tunes, …)

trend naar gedecentraliseerde systemen: internet, energie (wkk, zonnepanelen, windenergie), thuiswerk,

lokale hubs om te werken (cfr. smartwork regio amsterdam),…

trend naar collectieve systemen: forums, data-opslag, (live)GIS-systemen, transportsystemen, smart cities,

collectieve fietssystemen (villo,…)

trend naar schaalvergroting (superhoogbouw, grotere en efficiëntere windmolens, grotere vliegtuigen,

systemen op maat van een wijk i.p.v. woning)

opkomst van ‘groene technologie’ (….)

- Europese studie: 4 trends

o Globale informatie-infrastructuren convergeren naar communicatiestructuur

o Toenemende verbinding tussen menselijke en ICT-activiteiten > ruimtelijke opsplitsing verdwijnt – er zijn

mensen die al chips ingebouwd hebben: gehoor, pacemaker, toegang tot nachtclubs

o Opslag ifv momentane behoefte van de gebruiker – je slaat het zelf niet meer op, het wordt ergens

opgeslagen (cfr. Cloud)

o Het intelligente web – rond 2050 ga je naar singulariteit: artificiële intelligentie begint de menselijke te

overstijgen

o 5e trend: verlies privacy – alles wordt geregistreerd – via gsm’s kunnen bewegingen gevolgd worden

15 februari 2012 87

Kortere levenscyclus dan mobiliteit

Verdubbeling capaciteit systemen elke 2 jaar (wet van Moore)

De hoeveelheid bandbreedte van informatienetwerken verdrievoudigt elk jaar tot 2025 (wet van Gilder)

De waarde van een netwerk neemt kwadratisch toe met het aantal aangesloten apparaten (wet van

Metcalfe)

Internationalisering heeft effect op denkbeelden, waarden, …

Omvang is toegenomen en geconcentreerd in enkele landen (veel angelsaksisch)

Snelheid van adaptatie (zowel sociaal als economisch)

Bepaalde communicaties kanaliseren om communicatieproces zelf meer te beheersen (E-rooms, …)

Communicatie wordt essentiëler (events, facebookgroepen, …)

Effect op mobiliteit: telewerken, belang van verplaatsing neemt af, minder gepland; globale oriëntatie

neemt af

Aan communicatiepatronen gelinkt met fysieke ruimte

Door meer communicatie, ook meer discommunicatie

Herdefiniëring strategisch niveau

Mental map verschraalt. Afhankelijkheid van bronnen en middelen wordt groter. Elke menselijke

activiteit kan overal worden georganiseerd op elk moment.

Hoe meer communicatiesysteem, hoe meer onderdeel we ervan gaan worden. Uitdagingen voor het ruimtelijk beleid:

Vlaanderen is bezaaid met technologie en gevolgen ervan: autosnelwegen, hoge snelheidslijnen,

spoorwegen, tramlijnen, auto’s geparkeerd in elke straat, hoogspanningsleidingen in de lucht,

windmolenparken, kerncentrales, satelietschotels, … De verschijningsvorm is niet altijd even optimaal.

Denk aan de betonnen HST-koker tussen Antwerpen en Nederland, de diabolo-constructies ter hoogte van

Mechelen, de verbrandingsoven aan de Boomse Steenweg, …

O.a. door de omschakeling naar groene energie zal er veel visuele technologie (of de gevolgen ervan)

moeten bijkomen: nieuwe windmolenparken, extra capaciteit voor collectief transport & goederenverkeer,

energieopwekking op wijkniveau, recyclagegebieden voor grijs water, fietspaden voor elektrische fietsen,

biotech-ontwikkelingen ,… Daarbij komen nog andere ontwikkelingen zoals grotere luchthavens, extra

kleine luchthavens, ruimtevaartstation,…

De vraag is hoe dat zijn ruimtelijke weerslag zal krijgen? Tevens kan de vraag gesteld worden of we hier

een defensieve houding t.o.v. moeten aannemen of deze ‘tekortkoming’ niet als een potentie kunnen zien.

Kan deze technologie niet mee drager zijn van de identiteit van Vlaanderen en deel uitmaken van het

artificieel / productief landschap? Een uitdaging voor het ontwerp en integratie van technologie in het

(stedelijk) landschap.

Privacy: belang ervan in ruimtelijke context? - alles is zichtbaar via camera’s

Effect op mobiliteit: laat schaalvergroting toe (telecommunicatie laat toe handel te drijven die niet meer

plaatsgebonden is), maar leidt ook tot meer mobiliteit (vooral lange afstand) door meer mogelijkheden

(globalisering)

Communicatie en energienetwerken gaan intensiever worden en meer verbruiken

Vergrijzing: mogelijkheden, maar ook sociale grenzen? Economische en sociale aspecten spreken mekaar

tegen.

Interactie leidt tot results die je met technologische communicatie niet bekomt. Teambuilding is bewust

gedaan om sociaal deficit van technologische communicatie te counteren.

Overheids- en beleidscommunicatie: meer interactie met burger; van informeren naar mede- en zelf

beslissen.

15 februari 2012 88

ZORG_HULP_DIENSTVERLENING Kort

- Toenemende vergrijzing, actievere oudere vraagt meer en nieuwe dienstverlening - Extra nood dienstverlening ook door professionalisering en afnemend sociaal netwerk - Internationalisering van de gezondheidszorg (vb/ VUB, OLV Aalst, …) - Levensloopbestendig wonen - Vermaatschappelijking zorg: zorg uit de instellingen halen, in de maatschappij brengen - Schaalvergroting (fusies ziekenhuizen, commercialisering ouderenzorg) en netwerking

Wat (wat houdt het in + hoe herkennen we het in de ruimte?):

Onder zorg-, hulp- en dienstverlening verstaan we in deze nota zowel de sectoren die het beleidsdomein Welzijn, Volksgezondheid en Gezin omvat als deze die ressorteren onder het beleidsdomein Onderwijs. Concreet betreft het o.a.: ziekenhuizen, woonzorgcentra, begeleidingstehuizen, crèches, internaten personen met handicap, scholen Ruimtelijk vertaalt zorg-, hulp- en dienstverlening zich o.a. in gebouwen (ziekenhuizen, woonzorgcentra, scholen, …), maar ook in het inrichten van de ruimte in functie van demografische ontwikkelingen (toegan-kelijkheid en bereikbaarheid i.k.v. ouderen, …). Op een andere manier vertaalt dit zich door bij de inrichting van de ruimte rekening te houden met de effecten op de gezondheid. Dit laatste zal in deze nota niet aan bod komen, omdat dit reeds in andere nota’s (geluid, lucht, ..) aan bod komt. Trends

Algemene maatschappelijke en demografische trends met impact voor de zorgsector A. Vergrijzing en verkleuring: meer mensen worden ouder (evoluties gezondheidszorg en effect

babyboomgeneratie) 65-plus (2010: 18%, 2020: 20% en 2060: 28%)en 80-plus (2010: 5%, 2020: 6% en 2060: 11%). Kwart 65-plus beperkt in uitvoeren dagdagelijkse taken, 10% weinig sociaal contact. Toename chronische ziektes, verlenging gezonde levensduur, toename opnames met toenemende levensduur. Meer ouderen met dementie. Meer allochtonen worden ouder/zorgbehoevend.

B. Toenemende nood aan zorg-, hulp- en dienstverlening - Het toenemend aantal en aandeel ouderen brengt meer nood aan zorgondersteuning met zich mee

(meer chronische ziekten, meer alleenstaanden, meer personen met dementie, …). - Daarnaast zien we ook een afnemend sociaal netwerk (mantelzorg, …) voor de uitvoering van bepaalde

zorgtaken (tweeverdieners’problematiek’) wat deze in het professionele circuit doet belanden (crèches, opvang ouderen, opvang personen met een handicap, …)

- Verbeterde signalering in eerste lijn brengt personen in beeld die vroeger niet in beeld kwamen (kinderen met autisme, ADHD, ouderen met dementie, …). Lagere acceptatie van risico’s, problemen nu scherper benoemd en vlugger geïdentificeerd. Medicalisering: alledaagse opgroei- en opvoedproblemen vlugger gelabeld als iets waarbij professionele hulp is aangewezen.

- Problemen worden complexer en vergen een betere samenwerking ook tussen sectoren C. Technologische evoluties

Evoluties van de nieuwe technologieën leiden tot nieuwe behandelingsmogelijkheden (sneller en beter) en mogelijkheden voor gegevensuitwisseling. Dit leidt bvb. tot kortere residentiële opnames, meer ambulante mogelijkheden van hulp, revalidatie, zorg …. . Mogelijkheden voor gepersonaliseerde zorg op maat. Technologische evoluties kunnen ook aanleiding geven tot verhoogde kosten (duurdere scanners, MRI, rolstoelen ouderen/gehandicapten, uitrusting revalidatiecentra, …). In de ziekenhuissector heeft dit de afgelopen 10 jaar bvb. geleid tot een grote fusiebeweging (minder, maar grotere campussen). Cijfers?

D. Vermaatschappelijking van de zorg: De verschuiving binnen de zorg waarbij gestreefd wordt om mensen met beperkingen (van lichamelijke, verstandelijke of psychische aard), chronisch zieken en kwetsbare ouderen met al hun potenties en kwetsbaarheden een eigen zinvolle plek in de samenleving te laten innemen en hen daarbij waar nodig te ondersteunen; begrippen die hierbij een rol spelen zijn onder meer extramuralisering, community care,

15 februari 2012 89

empowerment en vraagsturing. De samenleving neemt zelf verantwoordelijkheid op voor een stuk van de zorg.

E. Individualisering en welvaartskloof:

Eenoudergezinnen, alleenstaanden, minder (informeel) netwerk voor opvang, toenemend aantal (jonge) kinderen, toenemend aantal echtscheidingen, toenemend aantal tweeverdienersgezinnen, dus meer nood aan voorzieningen en woningen (?), meer kansarme kinderen, stijgende behoefte/nood aan kinderopvang en opvoedingsondersteuning van jongeren, scholen, …

Algemene maatschappelijke en demografische trends met impact voor de onderwijssector - Vergroening in centrumsteden en nood aan meer basisonderwijs… ook met digitale ondersteuning? - Samenwerkingsmodellen nemen toe (sport, welzijn, kind en gezin,…);

- Inhoudelijk samenwerken vraagt natuurlijk steeds meer ruimtelijke planning wat op zich kan leiden tot een efficiënter ruimtegebruik. Partners willen dicht bij elkaar zitten, wat zich ook vertaalt in ruimtegebruik. Inhoudelijk samenwerken betekent denken in ontschotting, zowel organisatorisch als ruimtelijk.

- Sectoren proberen elkaars capaciteitstekort op te vangen (bvb. sport en onderwijs) - Trend van “brede school” en “levenslang leren” is al 10 jaar oud, blijft wel bestaan… Betekent niet

alleen iets voor kinderen en jongeren, er is ook meer nood aan volwassenenonderwijs. - Er zijn veel oudere schoolgebouwen: renovatie of afbraak en nieuwbouw om aan nieuwe normering of

situatie (milieu, pedagogisch project, samenwerkingsmodel,…) te voldoen. - Door (te?) strenge regels sluiten sommige crèches of zien potentieel zelfstandige crèches er tegenop om te

beginnen. - Kwaliteit van de infrastructuur van naschoolse opvang is ondermaats. Deze wordt niet gesubsidieerd door

de overheid, tot op heden stiefmoederlijk behandeld en is weinig inspirerend voor kinderen Een nauwere samenwerking tussen welzijn en onderwijs dringt zich op en kan soelaas bieden aan dergelijke problemen. Zo kan een betere samenwerking met jeugdbewegingen de opvang kwalitatief hoogstaander maken. Dit brengt evenwel grotere verplaatsingsstromen van kinderen mee, waarbij een goede ruimtelijke organisatie cruciaal is.

- Slechtere schoolprestaties in zwakke sociaal-economische wijken -> er is een duidelijke link - Gentrificatieverschijnsel: sommige scholen worden beter of er is sterke instroom van overwegend “autochtonen” - Wat is oorzaak? Grote bouwactiviteit in de buurt? Druk van nieuwe gezinnen? Belang van directie?

- Vraag naar internaten neemt opnieuw toe. Mogelijke oorzaken: - Nieuw samengestelde gezinnen - Vooral betere klassen van de samenleving - Kinderen kunnen thuis niet begeleid worden - Pedagogische overwegingen (opvoedingsmodel van het internaat)

Doelgroepspecifieke trends binnen de zorgsector (met ruimtelijke impact) Ouderen: - Vervaging tussen wonen/zorg: woonaspect belangrijker in zorgvoorzieningen, zorg introduceren in

woonvormen. Dit levert breder aanbod woon- en zorgtypologieën op en mogelijkheden naar analoge vragen in andere sectoren.

- Commercialisering van de (ouderen)zorg: winstoogmerk van projectontwikkelaars vereist uitgebreid pakket zorg en ondersteunende diensten met aanzienlijk programma duurdere woningen. Rekening houden met effect van draagkracht van ruimere locatie op ruimtelijke kwaliteit en leefbaarheid van (kleinere) dorpskernen.

- Toenemende concentratie van ouderen in de steden (en de kust?) - Bij ouderen stellen we vast dat de subjectieve beleving van ruimte en afstand verandert. Dit vereist

daarom ook een andere indeling van de ruimtelijke orde. Of minstens van het mobiliteitsbeleid. Personen met handicap: - meer oudere personen met handicap en toenemend aantal (zorg)vragen, … . Hoe integreren in de

samenleving? Jongeren en kinderen: - toenemend aantal jongeren in de bijzondere jeugdbijstand (1,53% van de jongeren in 2008 tegen 0,98% in

2000; 26.235 in 2010 tegenover 14.798 in 2000, stijging van 77%.).

15 februari 2012 90

- de problemen in de sector hebben een hoge complexiteit, er is een duidelijke verzwaring van de problematiek en er is meer en meer multiproblematiek. Medicalisering, een betere signaleringsfunctie in eerste lijn en toenemende deskundigheid in de sector brengt meer problemen aan het licht en trekt moeilijker problemen aan.Meer geboortes, dus meer nood aan preventieve gezins- en opvoedingsondersteuning gelokaliseerd in de (toekomstige) Huizen van het Kind en meer nood aan kinderopvang (o.a. inplanting opvangplaatsen in wijken). Kleinen kinderen die in een crisis- of risicosituatie terechtkomen hebben nood aan opvang en begeleiding. Het ambulante en mobiele aanbod van de Centra voor Kinderzorg en Gezinsondersteuning (CKG) wordt versterkt.

Organisatietrends : Samenwerking/netwerking: fuseren en concentreren zorgaanbod op één locatie, centraal in verzorgings-gebied. Verkeersgeneratie neemt toe. Voorzieningen grootschaliger

- Meer continuïteit in het verzorgen: Door verbreden van zorgaanbod ontstaan voor complexe en zwaar zorgbehoevenden in nabijheid van ziekenhuizen ondersteunende zorgfaciliteiten (geriatrische diensten en revalidatiecentra, …).

- Outsourcing in functie van verdere professionalisering: Kleinschaligheid en het verspreid aanbieden van zorg zijn op vlak van de logistieke stromen van goederen en personeel minder efficiënt en evident. De trend zal echter in de toekomst versneld worden verder gezet.

- Technologische evoluties in medische sector: Meer daghospitalisatie (meer patiënten, minder bezoekers), betekent groter belang aan goede autobereikbaarheid en voldoende parking.

- Meer nieuwbouw dan verbouwing: Nieuwe technologische evoluties, meer regels inzake veiligheid en hygiëne leiden vnl. bij ziekenhuizen sneller tot vervanging verouderde infrastructuren, zowel m.b.t. medische apparatuur, als m.b.t. gebouwen (eerder nieuwbouw dan renovatie bestaand patrimonium). .

- Zorgboulevard: aanbod commerciële zorg en retail binnen de voorziening (bv. cafetaria, shops in ziekenhuizen) vormt concurrentie voor lokale middenstand in directe omgeving van voorziening. Anderzijds is het ook mogelijk dat naarmate belang van zorgvoorziening in stedelijke omgeving toeneemt, in de nabijheid een verschuiving van het dienstenaanbod optreedt: bv. minder huisartsen, meer lokale middenstand zoals bloemenwinkels of bakkers.

- Impact zorgregiodecreet: Vlaanderen op verschillende niveaus ingedeeld in zorgregio’s. De indeling is gebaseerd op sociologische fluxen (tot welke centra richten de bewoners zich voor welke diensten?)

Uitdagingen voor het ruimtelijk beleid

Zorg Inclusiegedachte: samenleving zo organiseren dat ze ieders participatiekansen maximaal garandeert.

Het pleidooi voor een inclusief, een geïntegreerd beleid gaat in eerste instantie over nadenken hoe we de maatschappij kunnen inrichten opdat iedereen, ook de kwetsbare personen, zich er maximaal in thuis voelt, zich gewaardeerd voelt, zinvol kan zijn. Dat gaat van de aanleg van straten en (speel)pleinen, over het mobiliteitsvraagstuk, het ontwerpen van auto’s, het tijdskrediet, het vernieuwen van treinstations tot levenslang wonen/bouwen.”

Hierbij ook oog hebben voor het maatschappelijk isolement van kwetsbare personen (thuislozen, éénoudergezinnen, kansarmen, alleenstaanden) want dit kan een verhoogde kans op armoede geven. - ambulante voorzieningen en voorzieningen met een woonfunctie: maximale integratie woonkernen, ook

gebouwtechnische integratie (geen grootschalige, opvallende gebouwen in kleine dorpskernen). Woongebouwen/-volumes/-concepten op mensenmaat.

- voorzieningen waarbij inzet van hoogtechnologische middelen belangrijk is (ziekenhuizen) en die om die reden een grotere site behoeven (omwille van schaalvoordelen fusie) dienen bereikbaar te zijn (nabij grote verkeersassen, niet noodzakelijk in de woonkern).

- verdere vermaatschappelijking zorg: mensen zo lang mogelijk zo normaal mogelijk laten functioneren in de maatschappij (subsidiariteitsprincipe), o.a. door een fundamentele deïnstitutionalisering. Vertaald naar ruimtegebruik kan dit zich vertalen door in te zetten op het organiseren van onze ruimte in functie van levenslang wonen. Dit betekent niet enkel aanpasbaar bouwen (bv. via een premie voor elke verbouwing of nieuwbouw ), maar ook heel andere concepten van organisatie van straten, wijken, pleinen met telkens goed bereikbare, nabije en vlot inzetbare zorgfuncties, waarbij we ook tegelijk oog zullen moeten hebben voor het maatschappelijk isolement van alleenstaande ouderen te vermijden.

15 februari 2012 91

- als ouderen, door een fel doorgedreven vermaatschappelijking van de zorg, thuis blijven wonen, dan moet je rekening houden met hun andere subjectieve beleving van afstand en zal je dus zorgfuncties (huisarts, apotheek, …; maar ook bakker, buurtwinkel,…) nabijer moeten invullen. Op die manier stimuleren we de natuurlijke sociale netwerken (o.a. vrijwilligers, loopbaanflexibiliteit/tijdskrediet, mantelzorg, …) om zo natuurlijke zorgtaken niet te professionaliseren, …. Effect op ruimtegebruik is dat men niet elk zorg’probleem’ moet vertalen in fysieke (extra) bakstenen.

- toegankelijkheid: gespreid, bereikbaar, kleinschalig, fysiek toegankelijk, drempelverlagend, sociaal-maatschappelijke verantwoorde inplanting. Hoe decentraal inplanten?

- uitbreiden, differentiëren en flexibiliseren aanbod - overlappingen/common grounds met andere sectoren/domeinen, met beperkt grondaanbod - woonkwaliteit en kruisbestuiving andere sectoren en domeinen (wonen voor ouderen = wonen voor

personen handicap = wonen voor personen met psychische problemen = … - hoe sociale mix blijven creëren, maar toch inspelen op de verschillende belevenis van afstand - inzet technologie om mensen zo lang mogelijk thuis te ondersteunen (telesenior, personenalarm,

raadplegen medisch dossier, geavanceerdere operatietoestellen die kortere verblijfsduren toelaten, …) - complexere problemen vergen betere samenwerkingsmogelijkheden binnen en tussen sectoren - voldoende, kwaliteitsvolle, toegankelijke, beschikbare en betaalbare kinderopvang realiseren (streefdoel

Barcelonanorm: 33 opvangplaatsen per 100 kinderen, Pact 2020: voor minstens de helft van de kinderen van 0-3 jaar worden in 2020 formele en kwaliteitsvolle vormen van kinderopvang aangeboden; doelstelling ikv nieuw decreet kinderopvang: tegen 2016 opvang voor 50% van kinderen 0-3 jaar en tegen 2020 voor 100%).

- belang van preventie, risico’s vermijden (hoe en waar inplanten?) - toename van het zorgtoerisme, waarbij meer zorgbehoevende mensen ook willen ontspannen, op reis gaan,

mobiel willen blijven. Dit betekent dan men hier rekening mee moet houden (rolstoelvriendelijk, toegankelijk voor blinden en doven).

Onderwijs - Zal er meer onderwijs gevolgd worden van thuis uit, dankzij digitale mogelijkheden (cfr. nood aan KU

Leuven ivm groot aantal studenten) - Aan het tekort aan leerkrachten en de nood aan bredere en levensechtere leeromgeving kan men

tegemoet komen door leerlingen meer op afstand te laten leren om expertise binnen te brengen. - Verder kunnen scholen een functie hebben als ontmoetingsplaats, waarbij deze gezien worden als

laatste baken waar een ruim publiek elkaar kan ontmoeten. - Nood aan kennis van pedagogische projecten

- Campusmodel staat steeds meer onder druk - Voor het pedagogisch project van scholen is ook steeds meer ruimte nodig;

- scholen worden zelf ruimer (klas, refter, speelplaats, groen,…). Ouders verwachten ook meer van een school; kinderen verblijven langer op school dan vroeger.

- school integreert meer functies, ook voor de buurt - Demografische prognoses

- Zijn “piek”-periodes, uiteraard heeft iedereen recht op onderwijs, maar wat gebeurt er nadien met de gebouwen?

- Vraag naar een integraal voorzieningenbeleid - Bouwbeslissingen moeten genomen worden in overleg met andere maatschappelijke sectoren - Proces van samenwerken (tss onderwijskoepels, tss voorzieningen…) moet van onderuit

gestimuleerd worden, niet alleen door subsidies. Moet vooral antwoord zijn op lokale context (campus? Netwerk? Kindvriendelijke context of omgeving?)

- Inclusief onderwijs vraagt ook toegankelijke en nabije voorzieningen. - Klaslokaalhoogtes zijn belangrijk. Hierop kan niet bespaard worden omwille van luchtkwaliteit (min 3

meter) - Densiteit is zeer moeilijke oefening ifv onderwijs - Verkeersveiligheid aan schoolpoorten vraagt ook ruimte voor verschillende verkeersdeelnemers - Veel scholen zitten “vast” in hun bouwblok; kunnen niet uitbreiden. Er zijn weinig scholen die hun

basislocatie opgeven. - Veel scholen willen investeren in buitenruimte:

- Zorgt voor performanter werken in de klas - Vraagt meer ruimtebehoefte

15 februari 2012 92

- Er is ruimtebesparing mogelijk door niet elke richting overal aan te bieden; alleen heeft dit een extra impact op de mobiliteit. Nog betere netwerking tussen de scholen kan bijdragen tot een betere afstemming van de verschillende richtingen. Hierbij zal men werken met onderwijszones.

- Ontwikkeling van “regionaal technische centra” - Samenwerking tussen bedrijven en onderwijs ifv gebruik nieuwe technologieën - Centra zijn specifiek op opleiding gericht of ondergebracht op de werkvloer - Administratief hart blijft op de school

15 februari 2012 93

VERPLAATSEN Kort

o Personenvervoer +15% • (cfr bevolkingsgroei) Op alle verkeersmodi – weinig verschuiving in gebruik vervoersmodi • Aantal gebruikers OV is duidelijk gestegen / maar ook grote investeringen • Autobezit neemt toe (parkeerdruk in steden)

o Vrachtvervoer groei +2% per jaar • Gelinkt aan economische ontwikkeling • Vlaanderen : veel doorvoer en goederenafhandeling (poorten, havens, .. ) • Europa streeft naar groter aandeel goederentransport via trein (afstanden > 300km)

o Luchthavenontwikkeling • vliegen alsmaar goedkoper • langere afstandverplaatsingen toegenomen • belang FLAP aangevuld met lowcostairports (Charleroi, Maastricht, Eindhoven) • Tegen 2030 capaciteitsproblemen in de lucht

o Openbaar vervoer • Uitbouw HST netwerk • Congestieproblemen op sommige delen van het treinnetwerk – impact op gehele systeem • Uitbouw voorstadsnetten verloopt zeer moeilijk (o.a. GEN, … )

o Wegen • In verhouding tot buurlanden – geen tot weinig bijkomende snelwegen (missing links) • Sterke stijging lokale wegen • Vervuiling vermindert maar kan nog steeds beter (ozon nog steeds probleem tot 2020) • Onderzoek naar aanrekenen externe kosten (rekeningrijden)

o Vervoer over water • Belang van de zeehavens is groter geworden • Maar ook groter nattransport (afhankelijk van haven) • waterwegen en kanalen blijven belangrijk + toekomstige potentie • onderzoek om transport over water ook in te zetten voor niet bulk of containers

Wat (wat houdt het in + hoe herkennen we het in de ruimte?):

Trends

Synthese Mobiliteitsplan Vlaanderen – informatief deel – hoofdstuk 6: - Personenvervoer: + 15% (vooral immigratie), veel geïnvesteerd in openbaar vervoer en stads- en

streekverkeer afgelopen jaren.

- Goederenvervoer: gelinkt met economische ontwikkeling (groei minstens 10% (tot 100%) bij

economische ontwikkeling van 2% per jaar), kan tot verdubbeling leiden, evolueren naar betaalvervoer

(2014), kilometerheffing en ook vignet voor buitenlanders

- Aanrekenen van externe kosten: transportsysteem enorm getaxeerd (brandstof vervoer duurder dn

huishoudelijk gebruik, …).

- Verhoogde tarieven in functie van vraag (petroleum, …), 2025: meer vraag dan aanbod.

- Luchtverontreiniging, geluidsoverlast: vervuiler betaald al met taxering

- Congestie: verzadiging van wegen en verkeer (o.a. files, …), nog marge voor taxering (kilometerheffing,

tol, …). Dan aantal verplaatsingen zelfde, maar afstanden korter (of zelfbetaald)

- Verhouding modi blijft hetzelfde (spoor op capaciteitslimiet, …)

- In stedelijke context met verkeersproblemen mogelijkheden naar scherper beleid

- Tegen 2050 aandrijvingstechnologie enorm gewijzigd (mix van alles)

- Tegen 2020 zullen productie-eenheden van elektrische voertuigen verlagen

- Mobiliteit en ecologie sluiten meer aan elkaar

- Mobiliteit in Vlaanderen enorm beïnvloed door transport en doorvoer

15 februari 2012 94

- Volgende 50 jaar einde aan beschikbaarheid olieproducten en dus prijsevoluties (tot 6% per jaar)

- Systeem enorm gevoelig aan prijsevoluties

- Gebruiker betaalt minder aan transport dan het kost (trein, auto en bus)

- Gebruikers openbaar vervoer gestegen

- Havenontwikkeling: mainports voor bulk, gas en containers (A’pen, Gent en Zeebrugge), aansluitende

mobiliteit enorm belangrijk, effect van internationalisering van Westerse samenleving, internationaal

transport wordt goedkoper en goedkoper. Bewuster en doelgerichter waterbeheer/-huishouding

- Goedkoper internationaal transport onder druk van toenemende brandstoffen en dreiging terrorisme

(piraterij, …) en daarmee gepaard gaande beveiligingskosten.

- Luchthavenontwikkeling: vliegen alsmaar goedkoper, langere afstand-verplaatsing enorm uitgebreid, ook

in particulier vervoer, grote jongens in FLAP-regio’s (Frankfurt, Londen, Amsterdan en Parijs);

Tegen 2030 capaciteitsproblemen in de lucht (veiligheid onder druk: meer en grotere vliegtuigen; korter op elkaar vliegen; middellange en lange afstand toenemen). HST-lijnen uitbouwen (Europa) Luchthaven moet economisch functioneren binnen ecologisch kader. Verschillende lucht-havens in Vlaanderen niet economisch rendabel wegens gebrek aan linken met FLAP-lucht-havens. Luchthaven meer economisch bekijken en niet als basismobiliteit bekijken Beheer luchthaven nationaal en spoorwegen federale bevoegdheid Infrastructuurplan spoorwegen: personenvervoer vooral naar GEN (als HST helemaal is uitgebouwd)- analogie in Gent en A’pen; Vlaamse spoorstrategie om aan te sluiten op federale plannen (‘plannen‘ Vlaamse overheid) 2020-2050: uitbating spoorwegen wordt vrij gemaakt (vermarkting, wat effecten zal hebben). Werken met knooppunten en die met elkaar verbinden met verschillend gewicht. Verschil in schaal en exploitatie Europa mikt op meer integratie van modi Verdubbeling capaciteit water en spoor niet voldoende om groei op te vangen Bij aanrekening van congestie neemt verkeer nog toe (wel aftopping)

- Klimaat: meer droge periodes, verhoging zeepeil met 0,5 meter tegen 2050, meer regen in de winter,

weinig wateropvang, dus meer overstromingen ook door oppervlakteverharding buiten België. Dit heeft

ook effect op binnenvaart (vooral breedte van stroom zeker zo belangrijk dan diepte).

Europa (Witboek): - Afstappen van beleid 2000: alles van de weg naar het spoor was overdreven (zeker voor goederenvervoer);

nu meer modi inzetten in functie van meest geschikt (comodaliteit)

- Aanrekenen van externe kosten (vooral naar congestie)

- Wegvervoer ecologischer maken (door technologische verbeteringen en ‘vignet’)

- Vervuiling vermindert, maar kan beter bvb. in de transportsector; ozon gaat verslechteren (tot 2020)

- Transportsector (maatregelen transport leiden tot substantiële verbetering (tot 4 keer beter tegen 2020)

heeft maatregelen genomen tot 2020. Waar transportsector in het verleden de meest vervuilende was,

zal dit tegen 2020 niet meer het geval zijn.

- Europa bepaalt maatregelen, wat ook kostenverhogend werkt

- Overheid krijgt ook middelen door tarifering (vb. tolwegen, …), accijnzen brandstof, belastingen (BIV, ..)

- Tegen 2030 ontploffingsmotoren uit de steden (benzine en diesel). Kostprijs van voertuigen gaat hoger

liggen, maar wordt momenteel enorm gesubsidieerd (opportuun op middellange termijn).

Uitdagingen voor het ruimtelijk beleid

- Economie verdwijnt uit kleine dorpen (banken, winkels, …), maar oud worden liefst dicht bij huis

- Effect van vergrijzing: contrast welzijnsinvalshoek (decentralisatie) en economische invalshoek

(centralisatie)

- Effect van verjonging

- Effect van sociaal zwakkeren

- Haven en luchthavenproblematiek: hoe leefbaar houden?

15 februari 2012 95

- Internationalisering: effect enorm, waar kunnen we lokale accenten leggen?

- Alle stromen ook voor commerciële en economische vaart, dan meer doorstroming en moeilijker water te

bufferen of meer focus op waterbeheer in natuurlijke stromen. Effect op mobiliteit en ecologie

Shift modi zal niet vanzelf gebeuren

15 februari 2012 96

ZINGEVING en CULTUUR Kort

o Globalisering heeft invloed op sociale cohesie • toenemende behoefte aan identiteitsvorming en diverse cultuuruitingen • Toename samenclusteren homogene gemeenschappen in ruimtelijke concentraties • Behoefte aan authenticiteit, herkenbaarheid, identiteit groeit als reactie op globalisering

o Groeiend aanbod van grote, culturele evenementen + vermarkting • Deelname aan culturele evenementen gebeurt in straal van 30 km • Participatie aan cultuur gebeurt steeds vaker in het kader van grote evenementen • Dialoog met het publiek – groeiend aantal kunstprojecten buiten de muren / publieke ruimte • Cultuur als uithangbord voor steden + meer privaat-publieke financiering van cultuur • Voldoende infrastructuur voor activiteiten van verenigingen is niet vanzelfsprekend

o Zingeving / religie • Afname dominantie katholicisme versus toename nieuwe religies • Meer en meer religieuze gebouwen worden beperkt of niet gebruikt

o Erfgoed • Toenemend bewustzijn voor de waarde van erfgoed en betere documentering • Recent erfgoed krijgt meer en meer een plaats, maar wordt stilaan ook meer specialisatie • Belang van gehelen neemt toe (van monument naar omgeving) • Door toenemende druk van technologische en ruimtelijke ontwikkelingen, versnelt de

achteruitgang en verandering van het onroerend erfgoed. Wat (wat houdt het in + hoe herkennen we het in de ruimte?):

Onder zingeving komen de verschillende aspecten aan bod die te maken hebben met religie en ethiek. Ook enkele maatschappelijke trends mbt. samenleven worden besproken. Het zin geven vertaalt zich ruimtelijk door symbolen en gebouwen, die specifiek voor de beleving van deze zingeving zijn voorzien.

Cultuur omvat hetgeen door de samenleving wordt voortgebracht. In ruimtelijke zin heeft het voornamelijk betrekking op de infrastructuren die voor verschillende kunstuitingen gebruikt worden. Denken we hierbij aan bibliotheken, culturele centra, archieven, musea,… maar ook locaties voor culturele evenementen zoals festivals, concerten,…

Een specifieke vorm van cultuur met een grote ruimtelijke betekenis is het onroerend erfgoed. Dit omvat het archeologisch, bouwkundig en landschappelijk erfgoed. Het archeologisch erfgoed is in de grond aanwezig en in eerste instantie niet zichtbaar in de ruimte. Ruimtelijke ontwikkelingen hebben wel een grote impact op het archeologisch erfgoed omdat deze ontwikkelingen bijna altijd gepaard gaan met ingrepen in de bodem. Het bouwkundig en landschappelijk erfgoed zijn alle creaties van mens en natuur door de eeuwen heen met een erfgoedwaarde: zij zijn een gegeven, maken deel uit van de bestaande ruimte en vertellen ons iets over de geschiedenis van de mens. Eens verdwenen zijn ze voor altijd verdwenen.

Trends:

TRENDS zingeving / religie

- Traditionele sociale verbanden (religie, vakbonden,…) gaan verloren. Hierdoor worden nieuwe behoeften gecreeërd op het vlak van gemeenschapsvorming en sociale geborgenheid. Vroeger maakten de mensen deel uit van een beperkt aantal, vaak locatie- of activiteitgebonden, netwerken. Door de groei en het gebruik van verschillende technologieën hebben deze plaats gemaakt voor het behoren tot talloze netwerken met een wisselende thematiek en mate van betrokkenheid. Netwerken worden steeds meer doelgericht ingericht en vertonen een duidelijke samenhang met de sociaal-econmische achtergrond van de mensen die tot het netwerk behoren.

- Door de toenemende secularisering in Vlaanderen en de afname van de dominantie van het katholicisme, worden hoe langer, hoe meer religieuze gebouwen niet of slechts zeer beperkt

15 februari 2012 97

gebruikt.en ontstaat er een overaanbod aan cultuurhistorisch religieus patrimonium. De leegstand van kerkgebouwen en ander religieus patrimonium neemt toe.

- Ruimtevraag verhoogd voor het bouwen en inplanten van infrastructuur (moskeeën, …) voor nieuwe religies in Vlaanderen

- Door een afname van het aantal kerkgangers en de grote impact van beheerskosten voor het onderhoud van het religieus erfgoed op kerkfabrieken en lokale besturen, stijgt de desaffectatie en verkoop van het religieus patrimonium

- De geglobaliseerde samenleving brengt een grotere behoefte aan identiteitsvorming met zich mee. Hierdoor wint het lokale niveau terug aan betekenis en ontstaat er een interactie tussen globale ontwikkelingen en lokale omstandigheden. (glokalisering versus globalisering)

- In deze geglobaliseerde maatschappij met een groeiende sociaal-economische ongelijkheid en een toenemende diversiteit heeft de mens behoefte om zich te groeperen met gelijkgestemden. Het samenclusteren van homogene leefgemeenschappen in ruimtelijke concentraties (gated communities) komt hoe langer hoe meer voor.

TRENDS cultuur algemeen

- Erfgoedsector wordt hoe langer hoe meer als onderdeel van de creatieve industrieën beschouwd in een ondersteunende of een valoriserende rol. Hierbij wordt de link gelegd naar andere economische en maatschappelijke sectoren zoals toerisme, streek- en stadsontwikkeling, onderwijs,…

- Sterke samenhang tussen erfgoedinteresse en erfgoedparticipatie waarbij het bezoeken van onroerend erfgoed tot de meest populaire vormen van erfgoedparticipatie gerekend kan worden.

- Algemeen erkende belang van erfgoedinstellingen zoals musea, erfgoedbibliotheken, archiefinstellingen.

- Zeer sterke interesse in de geschiedenis van de nabije leefomgeving + grote verbondenheid met de eigen straat, buurt, stad of gemeente. De aandacht voor het lokale erfgoed blijft toenemen.

- Een nog steeds groeiend en zeer groot draagvlak voor erfgoed in Vlaanderen en een erkenning van het

belang van erfgoed in de brede zin. Dit zeer groot draagvlak staat in discrepantie met de participatie aan erfgoedactiviteiten, dat eerder beperkt is, met als enige uitzondering de bezoeken

van onroerend erfgoed (historische gebouwen en landschappen) en plaatsen waar oude ambachten

gedemonstreerd en traditionele gerechten en streekproducten bereid worden. Groeiend aanbod

van grote, culturele evenementen: vermarkting van het culturele aanbod - Cultuur als uithangbord, trekpleister voor steden (vb. iedere stad zijn museum, C-Mine in Genk,…) - Toenemend bewustzijn voor de waarde van erfgoed - Grotere diversiteit binnen het culturele aanbod (zowel cultuur als erfgoed) - Toename draagvlak voor het behouden en beheren van erfgoed - Betere documentering van het erfgoed - Grotere ontsluiting van het erfgoed - Groot belang van erfgoed voor toerisme en vice versa - Meer publiek-private financiering van cultuur - Het campusmodel wint aan belang in de cultuursector - Door afname van traditionele sociale verbanden en een toenemende diversiteit binnen de samenleving

ontstaan er steeds meer nieuwe vormen van cultuuruiting - Als tegenreactie op de geglobaliseerde ontwikkelingen in de maatschappij, groeit bij de mens de

behoefte aan authenticiteit, herkenbaarheid, identiteit.

TRENDS specifiek voor onroerend erfgoed

- Een groeiende welvaart, meer tijd voor vrijetijdsbesteding en de globalisering doen het belang en de interesse voor het onroerend erfgoed toenemen (zie oa. deelname Open Monumentendagen). Door een gebrek aan een goed uitgebouwd en ruim middenveld blijft het engagement ten aanzien van het onroerend erfgoed echter beperkt.

15 februari 2012 98

- Door een sterke economische groei met snellere en grootschalige ontwikkelingen als ook veelvuldig voorkomende ongecontroleerde, kleinschalige ontwikkelingen versnelt de achteruitgang van het onroerend erfgoed.

- Waar de onroerend erfgoedzorg zich vroeger concentreerde op de waarden van het object, is het belang van de omgeving voor het object toegenomen. Van een objectgerichte naar een contextgerichte benadering: het belang van de omgeving voor het monument en de gehelen is toegenomen.

- De professionalisering van de erfgoedsector en het groeiende bewustzijn over de rol van het erfgoed hebben de kennis voor het onroerend erfgoed doen toenemen en verschuiven naar een veel breder spectrum van types erfgoed.

- Een groeiende erfgoedbusiness, gaande van erfgoedtoerisme en historische bestemmingen tot stijgende prijzen van woningen in bebouwde omgevingen met historische kwaliteit hebben een verschuiving in de waardenbepaling van het onroerend erfgoed tot gevolg: de waarde wordt niet enkel meer ontleend aan de intrinsieke waarde van het onroerend goed maar ook andere waarden zoals toeristische, sociaal-economische,… spelen een rol bij het voortleven van het onroerend erfgoed.

- De toeristische troeven van het onroerend erfgoed spelen een belangrijke rol in de aantrekkingskracht van Vlaanderen. Eveneens is de aanwezigheid of nabijheid van onroerend erfgoed voor een aantal bedrijven / zelfstandigen een belangrijke factor voor locatiekeuze en uitstraling.

- Duurzame ontwikkeling van onroerend erfgoed: opties van gebruik van onroerend erfgoed door toekomstige generaties moet zoveel mogelijk gevrijwaard worden door het vinden van een evenwicht tussen gebruik en vrijwaring

- Het behoud van het onroerend erfgoed (zowel bouwkundig, landschappelijk als archeologisch) staat onder druk door klimaatsveranderingen

- Technische ontwikkelingen in de landbouw, bosbouw, industriële productie, energiewinning- en voorziening en de druk door een toename van ruimtelijke ontwikkelingen, infrastructuurwerken, een toegenomen vrijetijdsbesteding en toerisme blijven de veranderingen van het landschap versnellen. Bij deze veranderingen primeert functionaliteit op kwaliteit.

- Een groeiende welvaart genereert meer belang en oog voor de kwaliteitsaspecten van de woon-, werk- en leefomgeving

Uitdagingen voor het ruimtelijk beleid:

UITDAGINGEN

- Voldoende en geschikte ruimte voor infrastructuur andere vormen van zingeving - Aandacht voor leefbaarheid bij verweving in bestaande woonomgeving - Terug inpassen van het religieuze gebouwen (kloosters, kerken, abdijen,…) in het maatschappelijk

gebeuren / teruggeven van de gemeenschapsfunctie - Ruimtelijk potentieel van kerkgebouw: het herbestemmen van leegstaande kerkgebouwen met een

functie die de ruimtelijke bakenrol kan overnemen - Het ruimtelijk functioneren bij het samenleven van verschillende gemeenschappen: voor welk

ruimtelijk model wordt gekozen (lappendeken, integratie,…) - Het laten samengaan van verleden, heden en toekomst bij ruimtelijke ontwikkelingen: een ruimtelijk

beleid met aandacht voor onroerend erfgoed en vice versaHet vinden van een maatschappelijk functie voor leegstaand waardevol patrimonium met respect voor de erfgoedwaarden en de leefbaarheid van de omgeving

- De economische, sociaal-culturele en ecologische ontwikkelingen van Vlaanderen bevorderen door het verbeteren van de leefkwaliteit in stedelijke en landelijke context.

- Een maatschappelijk verantwoord gebruik / functie geven aan het onroerend erfgoed om het behoud voor de toekomst te garanderen

15 februari 2012 99

Bron

- http://theo.kuleuven.be/page/icrid_religies/#belgiekatholiek) - bron parochiekerken: Verslag ‘Parochierkerken in Vlaanderen’, Brussel, 8 april 2011 - “Samenleving en technologie – trends in Vlaanderen, Instituut Samenleving en Technologie, Brussel,

2010 - Publicatie onderzoeksresultaten PRISMA Analyses, visies, uitdagingen en kansen voor cultureel erfgoed

in Vlaanderen (2009-2011), FARO, tijdschrift over cultureel erfgoed 4 (2011) 3, FARO, Vlaams Steunpunt voor cultureel erfgoed vzw)

- Beleidsnota Onroerend erfgoed 2009-2014, Geert Bourgeois

15 februari 2012 100

VEILIGHEID Kort

natuurgeweld Natuurfenomenen zijn steeds beter te voorspellen en we kunnen ons er beter tegen

beschermen Aantal natuurrampen niet toegenomen, wel extremer en met meer schade Aantal gevallen van wateroverlast is toegenomen

Criminaliteit & geweld Nood aan verdediging landsgrenzen neemt af ten voordele van “Fort Europa” Internationale dreiging neemt af, internationale terroristische dreiging fors toegenomen Sociale veiligheid is en blijft problematisch in bepaalde wijken

Menselijke activiteit Gevoeligheid van bewoners tegen allerlei vormen van hinder is toegenomen Verkeersveiligheid is ontzettend verbeterd Geluidshinder, lichtpollutie en luchtpollutie blijven problematisch

Wat (wat houdt het in + hoe herkennen we het in de ruimte?): Veiligheid heeft tot doel om inwoners van een bepaald gebied een leefomgeving te bieden die beschutting biedt tegen allerlei levensbedreigende situaties en/of tegen situaties die een negatieve impact hebben op de levensverwachting en levensduurte van de bewoners. We onderscheiden 3 grote thema’s, die we dan ook weergeven onder de trends: Trends : 1. natuurfenomenen - natuurgeweld

- We zijn steeds beter in staat om ons te beschermen tegen natuurfenomenen en kunnen ze beter voorspellen, maar krijgen daardoor soms een vals gevoel van veiligheid.

- Het aantal natuurrampen is niet toegenomen, ze zijn wel extremer geworden en de gevoeligheid van inwoners en de aandacht van pers zijn sterk toegenomen, wat leidt tot een toename van erkende natuurrampen en een verhoogde kost van de verzekeringspremies.

- Het aantal gevallen van wateroverlast is toegenomen, ondermeer door een frequentere regenval65

maar vooral een onaangepaste infrastructuur (te veel verharding, te snelle afvoer, geen of weinig buffercapacteit van de ondergrond... ).

- Door frequentere lange droogtes komen natuurbranden meer voor. Deze droogtes zorgen in combinatie met een daling van de grondwaterstand

66 ook voor een (tijdelijke) verdroging van landbouwgronden (lagere

opbrengsten, voedselproductie in gevaar of stijgende prijzen van bepaalde producten) of waterlopen (drinkwater, watertransport, energievoorziening, … ).

- Door internationaal transport is kans op overbrengen epidemieën verhoogt daarbij komt nog dat door veranderend klimaat

67 en hogere temperaturen in (ver)stedelijkte omgevingen overlevingskansen voor

dragers van epidemieën verhoogd is.

65

(Op het vlak van het jaarlijks aantal dagen met neerslag (waarop minstens 1 mm neerslag wordt waargenomen) valt er geen opmerkelijke toename te noteren in de metingen van het KMI. Wat de jaarlijkse hoeveelheid neerslag betreft is er echter een belangrijke stijging sinds 1910. Zie ook kaart.) 66

Zie studie: ‘Grondwaterbeheer in Vlaanderen: het onzichtbare water doorgrond’. Dit rapport werd naar aanleiding van het grondwatersymposium (12 december 2006) voorgesteld. Het beschrijft het belang, de kenmerken en de kwantitatieve en kwalitatieve problemen van grondwater. 67

(Sinds het begin van die temperatuurwaarnemingen van het KMI hebben de 16 warmste jaren zich gedurende de afgelopen 20 jaar (periode 1989-2009) voorgedaan.)

15 februari 2012 101

Kaart: jaarlijkse hoeveelheid neerslag 2. criminaliteit - geweld

- Nood aan verdediging van de eigen landsgrenzen neemt af ten voordele van verdediging op Europese schaal (Fort Europa).

- Grote internationale dreigingen zijn niet meer gelijk aan grote troepenmachtbewegingen (crf. Koude oorlog) maar hebben zich verlegd naar terroristische activiteiten.

- Door aanwezigheid van (1) grote internationale bedrijven en (2) belangrijke (inter)nationale beslissingscentra (NAVO, Europese Gemeenschap, … ) vormt Vlaanderen een potentieel doelwit voor terroristische activiteiten.

- heroriëntering militaire activiteiten worden hervormd van missies inzake landsverdediging naar humanitaire missies (in het buitenland)

- de geregistreerde criminaliteit steeg in het vorige decennium68

: is het aantal gevallen van criminaliteit toegenomen of wordt er meer aangegeven? Niet alle vormen van criminaliteit worden even frequent aangegeven (lichamelijk geweld wordt zelden aangegeven).

69

- sociale veiligheid is / blijft / wordt problematisch in bepaalde wijken / gebieden (vooral gelinkt aan stedelijke omgevingen en perceptie)

- In functie van een verhoogd veiligheidssysteem wordt privacy meer en meer opgeofferd (cfr. camerabewaking, detectiesystemen luchthavens, databestanden met persoonlijke informatie, … ). Bovendien vormen deze privacygegevens steeds vaker een doelwit voor criminele activiteiten.

- Door (economische) immigratie is ons land een eindbestemming en doorvoergebied voor illegale mensensmokkel.

- Door aanwezigheid van enkele belangrijke internationale poorten (luchthaven, Haven van Antwerpen, … ) wordt ons land tevens geconfronteerd met smokkel van illegale producten (namaakgoederen, drugs, taksvrije sigaretten, … )

- Algemeen bezit van vuurwapens neemt a.g.v. wetgeving meer en meer af, waardoor het aantal overlijdens door vuurwapens (o.m. suïcide) ook sterk afneemt. Trend is wel dat het illegaal vuurwapenbezit (erg sterk) toeneemt en dat er meer volautomatische wapens circuleren in het criminele milieu. Het aantal vuurwapenincidenten is de afgelopen jaren bijna verdubbeld: van 114 incidenten in 2008 naar 224 in 2009.

70

68

Zie ook: http://www.standaard.be/extra/pdf/belgieblootgelegd/bb6/bb6pagina6.pdf 69

De Veiligheidsmonitor 2008, een studie die de Federale Politie opstelde in opdracht van de minister van Binnenlandse Zaken 70

Bron: Vuurwapens. Handel, bezit en gebruik (Duquet N. & Van Alstein M., 2011)

15 februari 2012 102

3. gevolgen van menselijke activiteiten - De gevoeligheid van bewoners tegen allerlei vormen van hinder is zeer sterk toegenomen (zie o.a.

burentwisten over speelpleinen, crèches, ... ) - De betere kennis van de gevolgen van hinder (geluid, stof, emissies, .. ) en het groter belang en aandacht dat

er geschonken wordt aan gezondheid leidt tot grotere gevoeligheid bij omwonenden (NIMBY-syndroom). De totale geluidshinder is sterk toegenomen. Deze is vooral het gevolg van een toenemende mobiliteit (wegverkeer, luchtverkeer in mindere mate treinverkeer). Geluidshinder is ook in de tijd toegenomen van bepaalde piekmomenten naar een quasi permanente hinder (op bepaalde plaatsen en wijken).

- Geluidshinder van socio-culturele evenementen is toegenomen (festivals, braderijen, …) door een toename en schaalvergroting van het aantal evenementen (geluidsversterking).

- Verkeersveiligheid is ontzettend verbeterd. Het aantal dodelijke slachtoffers is in 10 jaar tijd gehalveerd, ook stoffelijke schade verder beperkt. Anderzijds is er ook een vals gevoel van veiligheid ontstaan (zie SUV, airbag, ABS, … ) en wordt zachte weggebruiker nog steeds geconfronteerd met toenemende verkeersonveiligheid (groeiende verkeersintensiteit, snelheid, grotere wagens, … )

- Hinder van verkeer is toegenomen, niet alleen wat emissie betreft maar ook inname openbare ruimte, verkeersagressie, sociale onveiligheid, …

- Lichtpollutie blijft problematisch en wordt maar met mondjesmaat aangepakt (doven van snelwegverlichting is wel duidelijk signaal, maar blijft druppel op hete plaat. Grootste lichtvervuilers luchthavens en industrie, serrecomplexen, … Licht creëert vals gevoel van veiligheid

Kaart : lichtpollutie in België Uitdagingen voor het ruimtelijk beleid:

- Ruimtelijk aanpakken van criminaliteit/onveiligheid? Hoe? - Veiligheid in de toekomst: meer/minder politie-defensie? Meer gebruik van technologie/informatica? - Ruimte creëren/behouden om externe veiligheidsproblemen op te vangen - Omgaan met NIMBY - De mobiliteit zal naar alle verwachtingen sterk toenemen de komende jaren, dit kan een negatieve impact

hebben op de verkeersveiligheid -> ruimtelijk opvangen van extra mobiliteit. Technologie, aanpassing infrastructuur en nieuwe wetgeving kunnen een hulp zijn voor de verkeersveiligheid.

- Ruimtelijke oplossingen om de veiligheid op het openbaar vervoer te garanderen? - Ruimte voorzien voor een veilige voedselproductie waarbij aan lokale producenten normen kunnen

opgelegd worden naar residu’s, milieu, welzijn….die op wereldmarktniveau niet kunnen gegarandeerd worden.

- Ruimte voorzien voor hinderende activiteiten waarvan de hinder niet door technische maatregelen kan opgelost worden of die inherent is aan het proces (bvb glastuinbouwgebieden,…)

- Milieuzonering voor steden, voor opdeling bedrijventerreinen. Trend in buurlanden. Zal waarschijnlijk na volgende verkiezingen bij ons op agenda komen. Studie LNE (welke?).

15 februari 2012 103

- Brongerichte maatregelen verkiezen om de ruimtelijke impact van veiligheid te beperken. (lokale waterinfiltratie ipv grote bufferbekkens)

- ….

15 februari 2012 104

Ontspannen / recreëren Kort

o Toenemende behoefte aan levenskwaliteit • Geïndividualiseerde behoefte • meer aandacht voor vrije tijd en ontspanning • Belang van gezondheid in ontspanning • Vrije tijd van de actieve oudere gevoelig gewijzigd

o Segmentering vrijetijd • verschil in beschikbaarheid van tijd en inkomen • Professionalisering, schaalvergroting, commercialisering van de vrije tijd • Werken en ontspannen meer en meer verweven • Verschuiving van recreatie op straat, bos, plein naar speciale (specifieke) locaties • Aantal kinderen dat buiten speelt gehalveerd op 20 jaar

o Toerisme • Stijgende welvaart verhoogt het internationaal reisgedrag • zoektocht naar authenticiteit, eigen regio wint aan attractiviteit (been there/done that) • Vraag naar ecologisch intacte gebieden en ongerepte landschappen groeit • Wellnessvakanties hebben groot groeipotentieel • Toegenomen aandacht voor milieuaspecten

o Sport • Professionalisering en schaalvergroting versus kleinschaligheid • Aantal hinderlijke sporten stijgt • Trendgevoeligheid vs. Lange termijn investering sportaccomodatie

15 februari 2012 105

5. Uitgangsprincipes Voorliggende tekst definieert een aantal uitgangsprincipes die de basis vormen voor het Beleidsplan Vlaanderen. Deze memo is tot stand gekomen op basis van de verschillende insteeknota’s van het kernteam Beleidsplan Ruimte. Deze insteeknota’s werden zo goed als mogelijk verwerkt en er werd getracht de verschillende bijdragen op een min of meer gelijke noemer te brengen.

5.1. uitgangsprincipes algemeen De Vlaamse Regering heeft bij aanvang van het proces voor de opmaak van het Beleidsplan Ruimte een aantal duidelijke krachtlijnen voor het toekomstig ruimtelijk beleid meegegeven. Deze krachtlijnen komen in verschillende documenten naar voor, zoals bijvoorbeeld het Vlaamse Regeerakkoord “Een daadkrachtig Vlaanderen in beslissende tijden – voor een vernieuwende duurzame en warme samenleving” waarin gesteld werd dat : “De Regering zal de administratie Ruimtelijke Planning vragen om een nieuw RSV (2020-2050) voor te bereiden, uitgaande van een ruimtelijke kwaliteit en een duurzame ruimtelijke ontwikkeling… “ . De startnota (Vl. Reg. 28.01.2011) werkt deze krachtlijnen verder uit. We beschouwen deze krachtlijnen als een soort harde uitgangsprincipes. Het zijn principes die als het ware niet meer in vraag moeten gesteld worden maar de basis, het fundament vormen voor het verdere proces en dit proces een richting geven. De uitgangsprincipes vormen dan ook de basis voor de verdere visievorming en fungeren tegelijkertijd ook als toetsingscriteria om na te gaan of het Beleidsplan Ruimte voldoet aan de verwachtingen van de Vlaamse overheid. Vanuit deze krachtlijnen worden volgende uitgangsprincipes geformuleerd: 1. kritisch en strategisch voortbouwen op de robuuste lijnen van het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen 2. streven naar duurzame ruimtelijke ontwikkeling 3. ruimtelijke kwaliteit biedt een meerwaarde ten opzichte van een louter kwantitatieve benadering 4. strategisch en realisatiegericht werken veronderstelt flexibiliteit maar evengoed duidelijke harde beleidsopties 5. Integrerend karakter bewaken 6. Vlaanderen internationaal positioneren Elk van deze uitgangsprincipes is verder verfijnd.

5.2. kritisch en strategisch voortbouwen op de robuuste lijnen van het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen

De afgelopen 15 jaar werd het ruimtelijk beleid in Vlaanderen grotendeels bepaald door het ruimtelijk structuurplan Vlaanderen (RSV), met als planhorizon 2007. We zijn ondertussen al enkele jaren voorbij deze ‘horizon’. Dit betekent echter niet dat alle principes uit het RSV zonder meer afgeschreven zijn. Enerzijds stellen we vast dat door de “traagheid van de ruimte” bepaalde effecten van de huidige beleidsvoering (RSV) nu pas merkbaar worden. Anderzijds is het ook vanuit beleidscontinuïteit wenselijk om niet zomaar te breken met het RSV. Nochtans merken we ook dat het RSV, of de uitvoering ervan, niet altijd een afdoend antwoord heeft kunnen bieden op ruimtelijke problemen, zoals de verdergaande suburbanisatie, de versnippering van de open ruimte, … Daarenboven worden we vandaag geconfronteerd met uitdagingen die bij de opmaak van het RSV minder actueel waren zoals vergrijzing, klimaatverandering, energievraagstuk, waterproblematiek, … .

15 februari 2012 106

Het evaluerend onderzoek, onder leiding van het Instituut voor de Overheid (K.U.Leuven), naar de effectiviteit van de uitvoering van het ruimtelijk beleid in Vlaanderen (2010), heeft alvast een aantal knelpunten blootgelegd die moeten meegenomen worden. De studie komt ook tot een aantal aanbevelingen, zoals: formuleren van ambitieuze maar realistische doelen, niet enkel een visie op lange termijn maar ook een legislatuurgebonden actieprogramma, werken aan realisatiegerichtheid, oppassen voor te sterke juridisering, afstemming tussen regelgeving op terrein en ruimtelijke doelstellingen. Gericht onderzoek zal moeten uitwijzen welke opties of beleidslijnen uit het RSV verouderd, onvoldoende strategisch zijn, of onvoldoende een antwoord bieden op de actuele maatschappelijke uitdagingen die aan het ruimtelijk beleid worden gesteld.

5.3. Streven naar een duurzame ruimtelijke ontwikkeling Een duurzame ontwikkeling voorziet in de behoeften van de huidige generatie zonder de mogelijkheden van toekomstige generaties om in hun behoeften te voorzien in gevaar te brengen. Duurzame ontwikkeling is een ethisch principe dat volgt uit internationale en intergenerationele rechtvaardigheid en solidariteit: de maatschappij dient haar verantwoordelijkheid op te nemen voor haar acties, en deze niet af te wentelen op andere groepen, andere plaatsen of andere generaties. Duurzame ontwikkeling gaat ervan uit dat bij elke ontwikkeling een evenwicht of synergie wordt nagestreefd tussen economische, socio-culturele en ecologische aspecten (ook wel pijlers genoemd). Een ontwikkeling die enkel steunt op één van deze pijlers zonder rekening te houden met de gevolgen voor de andere pijlers wordt als niet-duurzaam omschreven. De drie pijlers worden doorgaans aangevuld met een institutionele of procespijler, en een internationale pijler – ook deze dimensies zijn immers cruciaal voor een duurzame ontwikkeling. Duurzame ontwikkeling is een universeel principe dat door de Vlaamse Regering onderschreven wordt in het decreet voor duurzame ontwikkeling, en vertaald wordt naar de Vlaamse context in de Vlaamse strategie duurzame ontwikkeling (VSDO). Centraal in de strategie staat een inspirerende visie van een duurzaam Vlaanderen in 2050, een duurzaam streefbeeld als leidraad voor het beleid. Om dat streefbeeld te verwezenlijken, moeten we heel wat zaken anders aanpakken dan we tot nu toe gewoon zijn. Wwe kunnen dit niet langer uitstellen. De strategie bevat daarom ook transitiepaden met doelstellingen en gerichte acties op de kortere termijn om de omslag, ook wel ‘transitie’, naar een duurzame maatschappij te beïnvloeden en te versnellen. Door tussentijds te evalueren kunnen we nagaan of we de juiste richting uitgaan, en bijsturen waar nodig. Ruimte bepaalt mee de fysieke grenzen die de aarde aan de groei stelt. Het is als zodanig geen afzonderlijke dimensie van duurzame ontwikkeling, maar eerder een drager voor maatschappelijk activiteiten en dus ook voor de verschillende pijlers van een duurzame ontwikkeling. Een duurzame ruimtelijke ontwikkeling betekent dat we ruimtelijk keuzes maken die evenwicht en win-win nastreven tussen economische, socio-culturele en ecologische aspecten, en de draagkracht van de ruimte niet in het gedrang brengen. Duurzame ruimtelijke ontwikkeling vraagt om verschillende keuzes per gebied. Ze is afhankelijk van de specifieke eigenschappen van gebieden en van de socio-economische, demografische en ecologische vertreksituatie. Ze staat bovendien in relatie tot de functies en het schaalniveau waarop we handelen (internationaal, regionaal, of lokaal). Een strategisch en realisatiegericht ruimtelijk beleid helpt de synergie tussen de drie pijlers en een win-win situatie te bekomen. Hierbij is het belangrijk participatief en integrerend te werken, en de nadruk te leggen op hergebruik en gecombineerd gebruik van ruimte. De wijze waarop de ruimte wordt vormgegeven en georganiseerd, kan de maatschappelijke ontwikkeling sturen richting een duurzame toekomst.

15 februari 2012 107

5.4. Ruimtelijke kwaliteit biedt een meerwaarde ten opzichte van een louter kwantitatieve benadering

Eén van de opvallendste resultaten uit de enquête ‘Ruimte voor morgen’ betreft de grote meerderheid van Vlamingen die zorg wil dragen voor een kwaliteitsvolle open ruimte waarbij waardevolle landschappen beschermd worden en er ruimte is voor grote nationale parken waar natuur en zachte recreatie centraal staan. Ook voor de bewoonde en stedelijke gebieden worden leefbaarheid en kwaliteit als één van de belangrijkste criteria aangehaald. De Vlaming hecht groot belang aan een leefomgeving die gekenmerkt worden door diversiteit en herkenbaarheid, ze zijn geen voorstander van eenheidsworst, kortom ze wensen een Vlaanderen dat gekenmerkt wordt door ruimtelijke kwaliteit. Ruimtelijke kwaliteit heeft betrekking op de beleving en het efficiënt gebruik van de ruimte in het heden en in de toekomst. Ruimtelijke kwaliteit wordt nagestreefd door rekening te houden met de volgende aspecten: De discussie over kwantitatieve behoeftes wordt gekoppeld aan een kwalitatieve locatiekeuze en invulling Ruimtelijke kwaliteit wordt gedefinieerd als het samengaan van de drie klassieke waarden die Vitruvius

formuleerde: de gebruikswaarde, de belevingswaarde en de toekomstwaarde Om betekenis te geven aan deze drie waarden is het noodzakelijk om op de verschillende niveaus bij alle

processen met de betrokken actoren duurzame kwaliteitsdoelstellingen te formuleren. Om hun slagkracht te vergroten is het belangrijk om deze duurzame kwaliteitsdoelstellingen te koppelen

aan de maatschappelijke uitdagingen die in de ruimtelijke ordening worden vormgegeven zoals het energievraagstuk, de klimaatsverandering, de perspectieven voor stad en platteland, de mondiale voedselproblematiek, het mobiliteitsvraagstuk, de demografische ontwikkelingen, …

In Vlaanderen is de invulling van de ruimte al zeer sterk bepaald en zal het belangrijk zijn om bij de verschillende ontwikkelingen rekening te houden met de gelaagdheid van deze ruimtes en hun betekenis. Omwille van de schaarsheid van de ruimte, zal een groot deel van de ontwikkelingen zich in de toekomst toespitsen op transformatieprocessen. Hierbij zal er gezocht moeten worden naar de relaties en de samengaande belangen tussen de verschillende beleidsvelden. Deze benadering legt in het toekomstig ruimtelijk beleid de nadruk op medegebruik, verwevenheid, hergebruik, ruimtelijke samenhang,… Internationale voorbeelden tonen aan dat een kwalitatieve invulling van de ruimte op basis van een meervoudige ruimtegebruik niet alleen de leefkwaliteit van de omgeving verhoogt, maar ook voordelen oplevert op andere vlakken zoals een optimalere risicospreiding, een vermindering van de globale investeringskosten, een grotere acceptatiegraad bij projecten die maatschappelijk wat gevoelig liggen, waardoor een ogenschijnlijk langere voorbereidingstijd de uiteindelijke realisatietermijn toch verkort, enzomeer… Om die reden wordt ruimtelijke kwaliteit als een uitgangspunt gehanteerd voor het ruimtelijk beleid en de ruimtelijke ontwikkelingen. Bij de verschillende processen en ontwikkelingen wordt bestaande ruimtelijke kwaliteit gewaardeerd en versterkt, nieuwe ruimtelijke kwaliteit gecreëerd uitgaande van de gelaagdheid en evolutie van de ruimte. Dit wil niet zeggen dat er geen kwantitatieve onderbouwing noodzakelijk zou zijn om bepaalde ruimtelijke of sectorale ontwikkelingen in te kunnen schatten, wel dat deze slechts de basis vormen voor een verdere discussie over de wijze waarop deze ontwikkelingen optimaal en kwalitatief in de ruimte georganiseerd kunnen worden. Maatwerk is aangewezen. De ruimte is immers divers en niet overal hetzelfde. Lijninfrastructuren, bebouwing en de aanwezigheid van open ruimte bepalen het karakter en de eigenheid van de omgeving en vragen andere ruimtelijke kwalitatieve ontwikkelingen. Dit geeft aanleiding tot een gebiedsgericht en thematisch beleid, niet alleen op niveau van Vlaanderen, maar ook voor de andere bestuursniveaus.

5.5. strategisch en realisatiegericht werken veronderstelt flexibiliteit maar evengoed harde beleidsopties

Het voeren van een beleid, of het nu een ruimtelijk beleid is of een ander, veronderstelt het omgaan met veranderingen en het proactief inspelen op deze al dan niet voorziene veranderingen. Dit wil niet zeggen dat de doelstellingen gewijzigd worden, wel dat de wijze waarop deze doelstelling behaald wordt in de tijd kan

15 februari 2012 108

wisselen in functie van bepaalde (maatschappelijke) ontwikkelingen. Tevens is het quasi onmogelijk om vandaag een correcte inschatting te maken van tendensen en uitdagingen die ons over enkele jaren of decennia te wachten staan. Voor het ruimtelijk beleid geldt dit evenzeer. Maar bij het ruimtelijk beleid dient er rekening gehouden te worden met een zekere traagheid of robuustheid van de ruimte. Veranderingen in de ruimte gebeuren meestal over een langer tijdsverloop en eens bepaalde zaken gebouwd zijn kost het ontzettend veel tijd of moeite om ze terug te verwijderen, zelfs indien ze niet meer bruikbaar zijn, als storend ervaren worden of zelfs nieuwe ontwikkelingen in de weg staan. Dit betekent dat het begrip flexibiliteit vooral gelezen moet worden als een soepel inspelen op maatschappelijke veranderingen, bedreigingen of opportuniteiten die zich stellen, zonder afbreuk te doen aan enkele globale beleidsopties met het oog op een duurzame ruimtelijke ontwikkeling die enkel maar op een termijn van enkele jaren tot meerdere decennia bereikt kan worden. Het Beleidsplan moet een evenwichtig antwoord geven op de vraag binnen welke vaste waarden de ruimte zich moet ontwikkelen enerzijds en de wijze waarop nadere invulling en prioriteitstelling kan plaatsvinden anderzijds. Het zal een robuust kader moeten vormen voor de ruimtelijke ontwikkeling dat flexibel en dynamisch kan worden ingevuld in het kader van maatschappelijke en ruimtelijke evoluties en politieke prioriteiten. Strategisch beleid houdt natuurlijk in dat er keuzes worden gemaakt over de gebieden met thema’s waarmee het ruimtelijk beleid op Vlaams niveau aan de slag zal gaan. Het Beleidsplan moet vastleggen binnen welk kader nieuwe elementen in het werkprogramma kunnen mee worden opgenomen. Het garanderen van de strategische doorwerking van het Beleidsplan zal hierbij voorop blijven staan. De vraag naar flexibiliteit is vooral ingegeven vanuit een beleid dat strategisch en realisatiegericht wil werken en geconfronteerd wordt met een mix aan regels, procedures en instrumenten uit verschillende beleidsdomeinen die bovendien regelmatig tegenstrijdig zijn, waardoor zelfs kwalitatieve ruimtelijke ontwikkelingen of voorstellen gefnuikt worden of aan hun intrinsieke kwaliteit inboeten om te voldoen aan alle regels ter zake. In het kader van het Beleidsplan Ruimte betekent dit da n ook dat flexibiliteit vooral een vernieuwde zienswijze veronderstelt waarbij de wijze waarop een bepaalde doelstellingen wordt gerealiseerd afhankelijk is van de maatschappelijke realiteit, op het terrein op verschillende manieren gerealiseerd kan worden en in de loop der tijd door voortschrijdend inzicht aangepast of bijgestuurd kan worden. Als het Beleidsplan Ruimte doelstellingen formuleert zal hier uitdrukkelijk rekening mee gehouden worden. Voordeel is echter dat beleidsopties of ontwikkelingsprincipes die op die wijze worden geformuleerd beter bestand zijn tegen wisselende maatschappelijke uitdagingen en in de tijd dus ook duurzamer zijn. Anderzijds vraagt dit ook een oplossingsgericht en realisatiegerichte attitude van alle betrokken actoren, waarbij de focus wordt verlegd op het behalen van de doelstelling eerder dan het aftoetsen van alle specifieke regels allerhande. Dit uitgangsprincipe is zeker geen vrijgeleide om af te wijken van een duurzame ruimtelijke ontwikkeling en het vastleggen van robuuste lijnen of duidelijke ontwikkelingsprincipes. In tegendeel zelfs. Door bij aanvang rekening te houden met een mate van onzekerheid en de optie dat een bepaald gebied door verschillende activiteiten ingevuld kan worden en met andere woorden een graad van flexibiliteit behoudt worden de geschetste beleidsopties nog robuuster en kunnen / zullen ze de tand des tijds nog beter doorstaan.

5.6. Integrerend werken verhoogt de slaagkansen De ruimte is per definitie beperkt en zeker in Vlaanderen is de densiteit enorm hoog in vergelijking met andere landen in Europa en in de wereld. Dit veronderstelt dat we in het zoeken naar oplossingen meer rekening moeten houden met en meer aangewezen zijn op belendende maatschappelijke thema’s en diverse actoren. Dit is niet alleen vast te stellen in het beleidsdomein ruimtelijke ordening, maar ook in andere beleidsplannen zoals het Milieu en Natuuractieplan (MINA), het mobiliteitsplan Vlaanderen, de Vlaamse Strategie Duurzame Ontwikkeling, … Meer dan rekening houden met elkaar, is elkaar versterken aangewezen. Een integrerende dynamiek, waarbij een gemeenschappelijke drijfveer wordt gezocht, is onontbeerlijk om de vooropgestelde doelstellingen te realiseren. Dit betekent ook dat de doelstellingen die in het Beleidsplan Ruimte worden

15 februari 2012 109

geformuleerd niet enkel door het beleidsdomein ruimtelijk ordening gerealiseerd kunnen worden, maar gedragen en gerealiseerd moet worden door verschillende beleidsdomeinen en beleidsniveaus samen. Integrerend samenwerken en zoeken naar gezamenlijke oplossingen voor elkaars problemen kan zorgen voor efficiëntiewinsten. Hierbij is het belangrijk dat er een overkoepelende en gezamenlijke visie geformuleerd wordt maar bovenal een gezamenlijk belang erkend wordt waardoor een blijvende dynamiek op gang gebracht kan worden.

5.7. Vlaanderen internationaal positioneren Vlaanderen beweegt zich niet autonoom en de invloed van internationale beslissingen en beslissingsnemers neemt steeds verder toe. Dit betekent dat heel wat beslissingen in een internationale context bekeken moeten worden. Dit vertaalt zich ook ruimtelijk. De ruimte is een fluïdum waarvan de historische landsgrenzen stilaan meer en meer verdwijnen en wordt door een steeds sneller, performanter en tot op vandaag steeds goedkoper vervoerssysteem op middellange en lange afstanden steeds kleiner en bereikbaarder. Het Beleidsplan Ruimte zal worden uitgetekend vanuit de internationale context. De internationale context omvat een beleidsmatige component en een inhoudelijke component. De beleidsmatige component omvat (i) Europese wet- en regelgeving en internationale verdragen, (ii) ruimtelijk (relevant) beleid van Europees niveau dat ruimtelijk zal doorwerken binnen Vlaanderen en (iii) ruimtelijk (relevant) beleid van buurlanden en buurregio’s. Het Beleidsplan Ruimte zal (i) bestaande Europese wet- en regelgeving en internationale verdragen moeten respecten en (ii) een antwoord moeten bieden op de ruimtelijke gevolgen van beslist beleid van buurlanden/regio’s en Europa. Het Beleidsplan Ruimte zal ook moeten aangeven hoe het Vlaams ruimtelijk beleid zich zal inschrijven in de Europese beleidsvorming. De vragen die zich hierbij stellen is hoe het Vlaams ruimtelijk beleid haar rol kan versterken in het Europese beleid inzake territoriale cohesie en hoe vroegtijdig mogelijke gevolgen van Europese wet- en regelgeving en beleid voor de ruimtelijke ontwikkeling en planningsprocessen kunnen worden ingeschat om mogelijke nadelige effecten te voorkomen en mogelijke positieve effecten beter aan te wenden. Het Beleidsplan Ruimte zal een visie moeten omvatten hoe het ruimtelijk beleid de samenwerking met de grenspartners zal bestendigen en versterken. Beleidsafstemming tussen de verschillende niveaus (multi-level-governance) is hierbij een belangrijk gegeven. Het ziet er naar uit dat het overleg met de andere gewesten een professionaliseringsslag zal moeten maken. Ook moet ruimte gelaten worden om nieuwe bestuurlijke arrangementen (EGTS, Macroregio’s) kans van slagen te geven om samen te werken rond functionele gebieden en ruimtelijke thema’s. Europese fondsen worden benut om de internationale samenwerking vorm te geven. De inhoudelijke component omvat internationale ruimtelijke structuren en ruimtelijk (relevante) trends. De ruimtelijke structuur in internationaal verband alsook de ruimtelijk relevante maatschappelijke trends (globalisering, migratie, …) bepalen mee het kader waarbinnen de Vlaamse ruimte zich kan ontwikkelen, bieden specifieke potenties die kunnen worden benut en stellen uitdagingen. De internationale profilering heeft vanuit ruimtelijk oogpunt vooral te maken met het versterken van de ruimtelijke integratie van de Vlaamse ruimte in de internationale ruimtelijke structuren, het kwalitatief uitbouwen van de Vlaamse onderdelen van de internationale ruimtelijke structuur (grootsteden, havens, internationale infrastructuren) en het versterken van de eigen ruimtelijke identiteit (Vb. landschappen, UNESCO stadgezichten). Internationale vergelijkende analyses (waaronder benchmarking) en onderzoek kunnen helpen om de internationale profilering mee scherp te stellen en worden vanuit die optiek ondersteund. Door zijn ligging nabij enkele belangrijke mondiale en Europese beslissingscentra en logistieke draaischijven beschikt Vlaanderen over belangrijke troeven om een positie in deze kleiner wordende wereld te verwerven. Anderzijds betekent deze internationalisering ook een bijkomende concurrentie voor Vlaanderen en zal ze op wereldschaal moeten wedijveren met steeds meer concurrenten die trachten dezelfde voordelen en troeven als Vlaanderen uit te spelen. Wil Vlaanderen zich in de toekomst blijven positioneren als een belangrijke en welvarende regio dan zal ze verplicht zijn om zich meer en meer competitief te positioneren in deze nieuwe internationale realiteit.

15 februari 2012 110

De internationale positionering van Vlaanderen is vanuit ruimtelijk perspectief zinvol op mondiaal, Europees, macroregionaal en grensoverschrijdend niveau. Op mondiaal niveau is er een significante verschuiving van (economische) dynamiek, bijvoorbeeld de ontwikkeling van stedelijke regio’s in de BRIC-landen

71 of de ontwikkelingen in Zuidoost Azië en het Midden

Oosten. Vlaanderen beschikt echter door haar positie in de Eurodelta de opportuniteit om zich o.a. als belangrijke logistieke toegangspoort tot Europa te promoten. De Eurodelta bestaat uit de Schelde, Maas, Rijn en aanliggende stedelijke clusters. De Eurodelta kan qua schaal en dynamiek de concurrentie aangaan met andere (opkomende) topregio’s zoals Singapore, de Pearl River Delta, …. Daarnaast beschikt Vlaanderen ondermeer over een uniek cultuurhistorisch erfgoed, internationaal gerenommeerde ambachtelijke producten (o.a. bier, chocolade, … ), een hoogstaande ziekenzorg en een aantal relatief hoog aangeschreven universiteiten en onderzoeksinstellingen waarmee ze zich verder kan onderscheiden van deze opkomende topregio’s. Op europees schaalniveau bezit Vlaanderen door de positie binnen Noordwest Europa uitstekende potenties die gevaloriseerd kunnen worden. Het ziet er naar uit dat juist dit niveau tussen Vlaanderen en Europa steeds belangrijker zal worden omdat de functionele relaties zich op dit niveau lijken te bestendigen. Deze potenties liggen duidelijk niet enkel op het vlak van logistiek maar hebben ook betrekking op de kenniseconomie en maatschappelijk en culturele aspecten. Het is daarbij van belang dat het Europees beleid inzet op een polycentrische ruimtelijke structuur met metropolitane regio’s. De bijzondere internationale potentie van Vlaanderen ligt nu net in de positie ten opzichte van onze buurlanden als van enkele mondiaal en internationaal belangrijke metropolitane regio’s (Londen, Parijs maar ook Randstad Nederland, Ruhrmetropolis, … ). Tenslotte moeten we vaststellen dat de grens met enkele buurregio’s haast volledig verdwenen is of niet meer te onderscheiden valt. We denken hierbij bijvoorbeeld aan de grenzen met het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, maar ook bijvoorbeeld de grenslijn tussen Vlaanderen en Frankrijk in de regio Kortijk-Rijsel, de kustlijn van Knokke tot Calais, de Scheldedelta, Dit soort grensoverschrijdende structuren vinden we niet enkel in de bebouwde ruimte maar zeker zo goed in het landschap, recreatie en tewerkstelling. Ook hier is het belangrijk dat Vlaanderen zich ten opzichte van deze aanpalende regio’s duidelijk positioneert en tracht een maximaal voordeel uit deze nabijheid te halen en de mogelijke negatieve impact op de eigen (ruimtelijke) ontwikkelingen te vermijden of te minimaliseren. Dit veronderstelt een intensief en gericht overleg tussen de betrokken regio’s en Vlaanderen.

71 Brazilië, Rusland, India, China

15 februari 2012 111

6. Strategische opdrachten

6.1. Kiezen om een verschil te maken Het ruimtelijk beleid van de toekomst is strategisch en selectief. We zetten daarom enkel in op gebieden en thema’s waarvoor we belangrijke veranderingen ruimtelijk willen bijstaan. Dit impliceert ook dat het Vlaams ruimtelijk beleid ervan uitgaat dat gebieden en thema’s die niet strategisch worden geacht zich enkel kunnen ontwikkelen binnen het bestaand beleidsmatig vastgelegd kader of binnen de marges van de bevoegdheden van de provincies en gemeenten. Strategische opdrachten zijn een belangrijke stap naar de latere realisatie van het beleid. Ze geven aan rond welke gebieden en thema’s we willen gaan werken om een verschil te maken. We wensen hiervoor over de beleidsdomeinen en beleidsniveaus heen en samen met de vele maatschappelijke geledingen in een proces te stappen waarbij we onze programma’s samenbrengen en op elkaar afstemmen. Het gaat erom een breed engagement te bewerkstelligen en over de bestaande bureaucratische kaders heen gezamenlijke ruimtelijke programma’s uit te werken. De bedoeling hiervan is een groter beleidseffect en realisatiegraad te kunnen genereren met de bestaande middelen. Door synergie en complementariteit te zoeken kunnen we win-win-situaties herkennen. Door schaalvoordelen en organisatorische voordelen te bewerkstelligen kunnen we bovendien sneller en effectiever te werk gaan.

6.2. Strategische ruimtes We willen strategische ruimtes kiezen die een strategische gebiedsgerichte opdracht kunnen meekrijgen. Strategische ruimtes kunnen verschillende grootten en vormen aannemen – ze vormen de gebiedsgerichte vertaling van het op te zetten samenwerkingsverband. Strategische ruimtes beslaan echter niet het ganse grondgebied van Vlaanderen. In dat geval lijkt een generieke of thematische strategie meer aangewezen. Strategische ruimtes worden gekozen omdat ze beschikken over een duidelijk te omschrijven ruimtelijk potentie in functie van de realisatie van de ruimtelijke visie in het beleidsplan. De ruimte in kwestie kan bovendien een integrerende opdracht worden toegekend. Er zijn dus eerdere belangen gemoeid om dit gebied te ontwikkelen. De tabel hieronder geeft een overzicht van een longlist van mogelijke strategische ruimtes die door het kernteam is opgesteld en besproken. De kolom ‘ruimte’ geeft steeds aan waar de ruimte globaal is gelegen en welke meerwaarde / potentie de ruimte een ruimtelijk-strategische rol kan geven voor Vlaanderen. De volgende kolommen geven de volgende appreciaties aan de ruimtes: - Uitdagingen: Mate waarin de ruimte kan inspelen op de uitdagingen van het Groenboek en dus een

meerwaarde heeft om vanuit Vlaams niveau op in te zetten. - Visie: De mate waarin de ruimte kan bijdragen aan elementen uit de visie. - Integratie: De mate waarin verschillende soorten ruimtelijke opdrachten op Vlaams niveau samenkomen in

het gebied. - Bestuurlijke complexiteit: De mate waarin verschillende beleidsdomeinen, beleidsniveaus en

maatschappelijke actoren een rol spelen om vanuit de visie tot realisaties op het terrein te kunnen komen. Het kernteam heeft op basis van een kwalitatieve discussie van deze vier elementen een conclusie getrokken in hoeverre de ruimte een meerwaarde heeft voor het Vlaams ruimtelijk beleid om ingezet te worden als strategische ruimte.

Ruimte Uitdagingen Visie Integratie Bestuurlijke Conclusie

15 februari 2012 112

complexiteit

Kempen +/- +/- - +/- De open ruimtegebieden gelegen in het noorden van de provincies Antwerpen en Limburg doorlopend tot aan de Brabantse stedenrij in Nederland. Landschap en landbouw vormen hier de ruimtelijke meerwaarden voor Vlaanderen.

3 (Klimaat) 7 (Voedsel) 8 (Biodiversiteit)

Kleinschaligheid uitspelen Robuuste open ruimte

Beperkt

Meerdere provincies Grensoverschrijdend

Beperkte meerwaarde voor Vlaams ruimtelijk beleid

Haspengouw +/- +/- - -

De open ruimtegebieden in zuidelijk Limburg op de zand- en zandleemgronden. Landschap en landbouw vormen hier de ruimtelijke meerwaarden voor Vlaanderen.

3 (Klimaat) 7 (Voedsel) 8 (Biodiversiteit)

Kleinschaligheid uitspelen Robuuste open ruimte

Beperkt Grensoverschrijdend

Beperkte meerwaarde voor Vlaams ruimtelijk beleid.

Vlaamse Ardennen - +/- - +/-

De open ruimtegebieden in het zuiden van Oost-Vlaanderen. Landschap en landbouw vormen hier de ruimtelijke meerwaarden voor Vlaanderen.

3 (Klimaat) 7 (Voedsel)

Kleinschaligheid uitspelen Robuuste open ruimte

Beperkt Grensoverschrijdend; Vlaams perspectief voor ontwikkeling verschilt mogelijks van buurregio

Beperkte meerwaarde voor Vlaams ruimtelijk beleid.

Westhoek +/- +/- - -

IJzervlakte in het zuiden van West-Vlaanderen. Erfgoedlandschap, landbouw en biodiversiteit vormen hier de ruimtelijke meerwaarden voor Vlaanderen.

3 (Klimaat) 4 (Energie) 7 (Voedsel) 8 (Biodiversiteit) 9 (Kwaliteit)

Kleinschaligheid uitspelen Robuuste open ruimte

Beperkt Stedelijke en landelijke gemeenten

Beperkte meerwaarde voor Vlaams ruimtelijk beleid.

Hageland +/- +/- - -

Het gebied ten oosten van Leuven. Landschap en landbouw vormen hier de ruimtelijke meerwaarden voor Vlaanderen.

2 (Bevolkingsgroei) 3 (Klimaat) 7 (Voedsel) 8 (Biodiversiteit)

Kleinschaligheid uitspelen Robuuste open ruimte

Beperkt Beperkt Beperkte meerwaarde voor Vlaams ruimtelijk beleid.

1000 Gaatjes + + + +

De onder sterke verstedelijkingsdruk staande ruimte gelegen tussen Antwerpen, Gent, Brussel en Leuven. De ruimtelijke meerwaarde voor Vlaanderen is gelegen in het samenspel van kleinschalige stedelijkheid en open ruimte dat kan worden ingezet als tegenwicht voor de metropolitane drukte. Het gebied kan fungeren als ‘spons’.

2 (Bevolkingsgroei) 3 (Klimaat) 4 (Energie) 5 (Mobiliteit) 6 (Innovatie) 7 (Voedsel) 8 (Biodiversiteit) 9 (Kwaliteit)

Evenwichtige stedelijke structuur Kleinschaligheid uitspelen Robuuste open ruimte Groenblauw netwerk

Groot aantal ruimtelijke opdrachten Mogelijks sterk conflicterende opdrachten

Stedelijke en landelijke gemeenten Meerdere provincies Groot aantal maatsch. actoren en beleidsdomeinen

Grote meerwaarde voor Vlaams ruimtelijk beleid.

Grensgebieden - - - -

Verzameling van grensgebieden in Vlaanderen. Ruimtelijk niet situeerbaar.

Thematische benadering overwegen, als gebied geen meerwaarde.

Drielandenpark +/- +/- +/- +/-

15 februari 2012 113

De landelijke gebieden tussen en rond de steden Hasselt-Genk, Maastricht, Heerlen, Luik en Aken. De ruimtelijke meerwaarde voor Vlaanderen is gelegen in het samenspel van kleinschalige stedelijkheid, landschappelijke kwaliteit en open ruimte dat kan worden ingezet voor ontwikkeling en als tegenwicht voor de metropolitane drukte.

3 (Klimaat) 8 (Biodiversiteit) 9 (Kwaliteit)

Kleinschaligheid uitspelen Robuuste open ruimte Groenblauw netwerk

Mogelijks sterk conflicterende opdrachten

Stedelijke en landelijke gemeenten Meerdere provincies Grensoverschrijdend

Zekere meerwaarde voor Vlaams ruimtelijk beleid.

ELAT - +/- - +/- Stedelijk samenwerkingsverband tussen Eindhoven, Leuven en Aken. De aanwezige kennisinstellingen vormen de ruimtelijke meerwaarde van het gebied.

6 (Innovatie)

Evenwichtige stedelijke structuur Metroplitane allure (intrinsieke troef)

Grensoverschrijdend

Beperkte meerwaarde voor Vlaams ruimtelijk beleid.

MHAL +/- +/- - +/- Het netwerk van de steden Maastricht, Heerlen, Aken, Luik, Hasselt en Genk. De grootstedelijke potenties van Luik en Maastricht en de hieruit voortvloeiende potenties vormen de ruimtelijke meerwaarde van het gebied.

3 (Klimaat) 6 (Innovatie) 9 (Kwaliteit)

Kleinschaligheid uitspelen Robuuste open ruimte Groenblauw netwerk

Beperkt Grensoverschrijdend

Beperkte meerwaarde voor Vlaams ruimtelijk beleid.

Eurometropool Rijsel + + + + De stedelijke omgeving rond Rijsel, Kortrijk, Doornik en Moeskroen, inclusief Waregem en Roeselare. De metropolitane potenties van Rijsel en de hieruit voortvloeiende potentie om de bevolkingsgroei in Vlaanderen evenwichtig op te vangen vormen de ruimtelijke meerwaarde van het gebied.

1 (Internationaal) 2 (Bevolkingsgroei) 3 (Klimaat) 4 (Energie) 5 (Mobiliteit) 6 (Innovatie) 7 (Voedsel) 8 (Biodiversiteit) 9 (Kwaliteit)

Evenwichtige stedelijke structuur Kleinschaligheid uitspelen Metropolitane allure (verbinden) Robuuste open ruimte Groenblauw netwerk

Groot aantal ruimtelijke opdrachten Mogelijks sterk conflicterende opdrachten

Stedelijke en landelijke gemeenten Meerdere provincies Grensoverschrijdend Groot aantal maatsch. actoren en beleidsdomeinen

Grote meerwaarde voor Vlaams ruimtelijk beleid.

Havengebieden - - - - Verzameling van havengebieden in Vlaanderen. Ruimtelijk niet situeerbaar.

Thematische benadering overwegen, als gebied geen meerwaarde.

Havendelta + + + +/- De deltahavens van Zeebrugge, de Gentse Kanaalzone, Antwerpen tot Rotterdam en hun onderlinge verbindingen. De logistieke en economische potenties potentie om de gevolgen van klimaatverandering en de op te vangen vormen de ruimtelijke meerwaarde van het gebied.

1 (Internationaal) 3 (Klimaat) 4 (Energie) 5 (Mobiliteit) 6 (Innovatie) 7 (Voedsel) 8 (Biodiversiteit) 9 (Kwaliteit)

Metropolitane allure (verbinden) Metroplitane allure (intrinsieke troef) Groenblauw netwerk

Groot aantal ruimtelijke opdrachten Mogelijks sterk conflicterende opdrachten

Stedelijke en landelijke gemeenten Meerdere provincies Grensoverschrijdend

Grote meerwaarde voor Vlaams ruimtelijk beleid.

De Kust + + + +/- Stedelijke en natuurlijke 1 (Internationaal) Evenwichtige Groot aantal Stedelijke en Grote

15 februari 2012 114

omgeving tussen Calais en Cadzand inclusief de Noordzee, de polders en Brugge. De natuurlijke en recreatieve kwaliteiten van het gebied alsook de potentie om de gevolgen van klimaatverandering, de energietransitie en bevolkingsgroei evenwichtig op te vangen vormen de ruimtelijke meerwaarde van het gebied.

2 (Bevolkingsgroei) 3 (Klimaat) 4 (Energie) 5 (Mobiliteit) 7 (Voedsel) 8 (Biodiversiteit) 9 (Kwaliteit)

stedelijke structuur Kleinschaligheid uitspelen Metroplitane allure (intrinsieke troef) Robuuste open ruimte

ruimtelijke opdrachten Mogelijks sterk conflicterende opdrachten

landelijke gemeenten Grensoverschrijdend

meerwaarde voor Vlaams ruimtelijk beleid.

Stedelijke gebieden - - - - Verzameling van stedelijke gebieden in Vlaanderen. Ruimtelijk niet situeerbaar.

Thematische benadering overwegen, als gebied geen meerwaarde.

Stadsregio Gent +/- + +/- +/- Verstedelijkt gebied rond Gent inclusief de kanaalzone. De grootstedelijke kwaliteiten alsook de potentie om bevolkingsgroei evenwichtig op te vangen vormen de ruimtelijke meerwaarde van het gebied.

1 (Internationaal) 2 (Bevolkingsgroei) 3 (Klimaat) 4 (Energie) 6 (Innovatie)

Evenwichtige stedelijke structuur Metropolitane allure (verbinden) Metroplitane allure (intrinsieke troef) Groenblauw netwerk

Groot aantal ruimtelijke opdrachten

Grensoverschrijdend

Zekere meerwaarde voor Vlaams ruimtelijk beleid.

Vlaams-Brussels Netwerk

+ + + +

De stedelijke elementen in en rond Brussel die worden verknoopt door het gewestelijk expres net (GEN).

1 (Internationaal) 2 (Bevolkingsgroei) 3 (Klimaat) 4 (Energie) 5 (Mobiliteit) 6 (Innovatie) 7 (Voedsel) 8 (Biodiversiteit) 9 (Kwaliteit)

Evenwichtige stedelijke structuur Kleinschaligheid uitspelen Metropolitane allure (verbinden) Metroplitane allure (intrinsieke troef) Robuuste open ruimte Groenblauw netwerk

Groot aantal ruimtelijke opdrachten Mogelijks sterk conflicterende opdrachten

Stedelijke en landelijke gemeenten Meerdere provincies Grensoverschrijdend Vlaams perspectief voor ontwikkeling verschilt mogelijks van buurregio Groot aantal maatsch. actoren en beleidsdomeinen

Grote meerwaarde voor Vlaams ruimtelijk beleid.

Metropolitaan Hart + + + +

De steden en verstedelijkte ruimte in en rond de zone van Antwerpen naar Brussel, inclusief Leuven. De steden, poorten (luchthaven, HST) en hoogwaardige infrastructuren vormen de ruimtelijke meerwaarde voor Vlaanderen.

1 (Internationaal) 2 (Bevolkingsgroei) 3 (Klimaat) 4 (Energie) 5 (Mobiliteit) 6 (Innovatie) 7 (Voedsel) 8 (Biodiversiteit) 9 (Kwaliteit)

Evenwichtige stedelijke structuur Kleinschaligheid uitspelen Metropolitane allure (verbinden) Metroplitane allure (intrinsieke troef) Robuuste open ruimte Groenblauw netwerk

Groot aantal ruimtelijke opdrachten Mogelijks sterk conflicterende opdrachten

Stedelijke en landelijke gemeenten Meerdere provincies Grensoverschrijdend Groot aantal maatsch. actoren en beleidsdomeinen

Grote meerwaarde voor Vlaams ruimtelijk beleid.

Valleien - - - - Verzameling van valleigebieden in Vlaanderen. Ruimtelijk niet situeerbaar.

Thematische benadering overwegen, als gebied geen meerwaarde.

Grensoverschrijdend +/- +/- + +

15 februari 2012 115

rivierenstelsel Het grensoverschrijdend stelsel van grote rivieren in Vlaanderen. Ruimtelijk moeilijk situeerbaar.

1 (Internationaal) 3 (Klimaat) 8 (Biodiversiteit)

Groenblauw netwerk

Groot aantal ruimtelijke opdrachten Mogelijks sterk conflicterende opdrachten

Grensoverschrijdend Groot aantal maatsch. actoren en beleidsdomeinen

Thematische benadering overwegen, als gebied geen meerwaarde.

6.3. Strategische thema’s Strategische thema’s worden gekozen omdat de thematiek beschikt over een kritische massa en dus veelvuldig en verspreid in Vlaanderen voorkomt. Bovendien kent het thema kent een hoge mate van complexiteit – dat wil zeggen dat de ruimtelijke potentie die uitgaat van de thematiek een samenwerking vraagt tussen meerdere beleidsniveaus, beleidsdomeinen en maatschappelijke partners. En ten slotte moet het duidelijk zijn dat het niet behandelen van de thematiek de realisatie van de visie kan ondermijnen. We zien twee soorten strategische thema’s. Ten eerste zien we internationale thema’s. Deze thema’s kennen een oorsprong in het internationaal beleid of ontstaan vanuit een internationale dynamiek. Ten tweede zien we maatschappelijke kernthema’s. Deze thema’s kennen vormen een bijzonder maatschappelijk aandachtspunt en spruiten voort vanuit de uitdagingen in het beleidsplan. Het kernteam heeft op basis van een kwalitatieve discussie aan de hand van deze criteria 7 strategische thema’s vooropgesteld. Hierbij is ook steeds het beantwoorden aan de uitdagingen in het achterhoofd gehouden. Alle uitdagingen worden met deze thema’s bestreken. Het gaat om de volgende 7 strategische thema’s:

- Evenwicht tussen bebouwd en onbebouwd Hieronder valt het operationaliseren van de hoofddoelstelling ‘Slimme transformatie van de ruimte’. Het vormt de rode draad doorheen het groenboek. Specifiek is er een verband met de principes verantwoord groeien en zorgvuldig ruimtegebruik.

- De troeven voor een metropolitane allure Hieronder wordt het operationaliseren van ‘metropolitane allure’ uit de visie begrepen. Hoe kunnen we deze metropolitane allure bereiken? Welke ruimtes zetten we in als internationale troef? Waarom deze plekken? Hoe zijn deze verbonden en internationaal bereikbaar? Het zal gaan om een beperkt aantal plekken (selectief zijn). Er is duidelijk een verband met volgende principes uit het groenboek: Vlaanderen verbinden, innovatieve clusters, aantrekkelijke steden.

- Het ordenen van de menselijke activiteiten en de daaraan gekoppelde stromen in het polycentrisch systeem Het operationaliseren van ‘groot in kleinschaligheid’ uit de visie komt hier aan bod. Dit gaat om: wonen en werken in elkaars nabijheid, een hoog voorzieningenniveau in ieders bereik, verplaatsingen beperken, connectiviteit tussen de verschillende kernen. En dit met kleinschaligheid als troef. Hier zal heel Vlaanderen bestreken worden. Er is een duidelijke verband met volgende principes uit het groenboek: identiteit en samenhang, nabijheid en bereikbaarheid, dooradering garanderen, compacte meerkernige steden, keuze maken in suburbane gebieden.

- Vrijwaren van open ruimte Dit beoogt het operationaliseren van een ‘robuuste open ruimte’ uit de visie. Het gaat hierbij om: ontsnippering van de open ruimte, de verschillende functies van de open ruimte (voedselproducties, energieproductie, natuur, ecosystemen, recreatie, bijdrage tot biodiversiteit,…) Er is een duidelijk verband met volgende principes uit het groenboek: spons voor klimaatverandering, nabijheid en bereikbaarheid, levenskrachtig platteland, mondiale grilligheden opvangen

- Uitbouwen van groen-blauw netwerk

15 februari 2012 116

Hieronder wordt het operationaliseren van het ‘groenblauw netwerk’ uit de visie begrepen. Het gaat om een uitgebreid en fijnmazig netwerk dat zowel de open als de stedelijke omgeving overspant. Er is een duidelijk verband met volgende principes uit het groenboek: spons voor klimaatverandering, nabijheid en bereikbaarheid, dooradering garanderen.

- Uitwerken van de ruimtelijke trias energetica Dit gaat om het operationaliseren van de principes ‘energiebewust ruimtegebruik’ (trias energetica) en een ‘toekomstig en veelzijdig energienetwerk’. Ook hier is er een duidelijk verband met andere elementen uit het groenboek: nabijheid en bereikbaarheid, dooradering garanderen, levenskrachtig platteland, verantwoord groeien, mondiale grilligheden opvangen.

- Cultiveren van ruimtelijke kwaliteit Hierbij gaat het om het operationaliseren van het laten doorwegen van ruimtelijke kwaliteit in ruimtelijke ontwikkelingen. Specifiek is de vraag hoe ervoor kan gezorgd wordt dan in processen steeds ruimtelijke kwaliteit wordt meegenomen. Het loopt doorheen alle principes uit het groenboek.

15 februari 2012 117

7. Oplijsting studies Navolgend overzicht geeft aan welke studies van belang kunnen zijn voor de opmaak van het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen. Een korte inhoud en de stand van zaken (mei 2011) worden weergegeven. De insteken werden geleverd door de leden van het Kernteam Beleidsplan Ruimte Vlaanderen.

Overzicht studies 1. Opmaak woonbeleidsplan Vlaanderen 2. Opmaak grond- en pandenbeleidsplan Vlaanderen 3. Wonen in Vlaanderen; De resultaten van de woonsurvey 2005 en de Uitwendige

Woningschouwing 2005 4. Ruimte voor wonen, Trends en uitdagingen 5. Woningmarktmodel 6. Toekomstige ruimtebehoefte voor ouderen in Vlaanderen 7. Een tour d'horizon van recente ruimtelijke trends in het wonen 8. Kwalitatief onderzoek naar de aanbodzijde van de woningmarkt 9. Sociale Staat van Vlaanderen, editie 2009 en 2011 10. VRIND 11. Project stedelijk fiscaal instrumentarium 12. Project transitie duurzaam bouwen 13. Vastgoedprijzen en woningaanbod in de centrumsteden 14. Verhuis en blijfmotieven van jonge gezinnen en jongvolwassenen 15. MINA-plan 4 16. Klimaatadaptatieplan 17. Het algemeen oppervlaktedelfstoffenplan 18. Stroomgebiedbeheersplannen 19. Begeleidingsopdracht omgevingskwaliteit – kwaliteitsambities en meetinstrument 20. Uitwerken traject toekomstverkenningen 21. Luchtkwaliteitsplan en uitstelaanvraag voor de normen van NO2 22. Luchtkwaliteit langs de belangrijkste snelwegen en gewestwegen (IMMI-2) 23. Mogelijkheden integratie lokale luchtverontreiniging door verkeer in ruimtelijke instrumenten –

praktische leidraad 24. Beleidsplan geestelijke gezondheidszorg Vlaanderen 25. Perspectief 2020. Nieuw ondersteuningsbeleid voor personen met een handicap. 26. Het gebruik van opvang voor kinderen jonger dan 3 jaar in het Vlaams Gewest. 27. Programmatie thuiszorg- en ouderenvoorzieningen 28. Toekomstig ziekenhuislandschap Vlaanderen 29. Analyse van de huidige en toekomstige ruimtebehoefte voor land- en tuinbouw en de toekomstige

ruimtelijke ontwikkelingen binnen land- en tuinbouw 30. Onderzoek met oog op inventariseren en scherp stellen van de problematiek m.b.t. het (colletief)

wonen 31. Sturingsmodellen voor het wonen 32. Slim ruimtegebruik door hergebruik en omkeerbaar ruimtegebruik 33. Klimaatverandering en ruimtelijk beleid 34. Onderzoek naar de ruimtelijke impact van technologische ontwikkeling 2020-2050 35. Ruimtelijke visievormng voor een aantrekkelijk polycentrisch Vlaanderen 36. Onderzoek naar een instrumentarium voor strategisch en realisatiegericht ruimtelijk beleid in

Vlaanderen. Voorbereidend onderzoek voor het beleidsplan Ruimte Vlaanderen.

15 februari 2012 118

37. Conceptstudie Beleidsplan Ruimte Vlaanderen: begeleidingsopdracht voor de gefaseerde visievorming en conceptontwikkeling in het kader van het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen.

38. Verhogen van de juridische robuustheid van RUP’s. 39. Een Nieuw Industrieel Beleid voor Vlaanderen 40. Witboek: Een Nieuw Industrieel Beleid voor Vlaanderen 41. Pact 2020 42. Problematische ruimtevragers 43. SEVESO-bedrijven 44. Startnota winkelen in Vlaanderen 45. SPRE 46. Vestigingsgedrag van bedrijven in Vlaanderen – een analyse in functie van het ruimtelijk

economisch beleid 47. Management van bedrijventerreinen en ruimtelijke kwaliteit. Een verkenning van de rol van de

vastgoedsector. 48. Economische dynamiek en ruimtelijke kwaliteit op het platteland – onderzoek in de regio

Roeselare Tielt 49. Werk maken van Creatieve Economie 50. Witboek: Stappenplan voor een interne Europese vervoersruimte – werken aan een concurrerend

en zuinig vervoerssysteem 51. Trans-Europese Netwerken (TEN) 52. Stedelijk mobiliteitsbeleid 53. Verkeers- en vervoersprognoses voor de binnenvaart in het Scheldegebied. Situatie 2007 en

prognoses 2020/2040 54. Mededeling inzake een Europese havenbeleid 55. IRIS II: Mobiliteitsplan Brussels Hoofdstedelijk Gewest 56. Overeenkomst met het oog op de verwezenlijking van het programma van het Gewestelijk Expres

Net van, naar, in en rond Brussel 57. Meerjarenprogramma Infrastructuur, Ruimte en Transport (MIRT) 58. Plan de Déplacements Urbains Lille Métropole 2000-2015 59. Schéma régional des transports Nord – Pas De Calais 60. Pact 2020: een nieuw toekomstplan voor Vlaanderen 61. Mobiliteitsvisie 2020 De Lijn 62. Mobiliteitsplan Vlaanderen 63. Masterplan Antwerpen 2020 64. Ruimte voor Extended Gateways 65. Ruimte voor buisleidingen 66. Infrastructuurmasterplan voor de Vlaamse waterwegen horizon 2014 67. Tussentijds strategisch plan Haven van Antwerpen 68. Strategisch plan voor de Haven Brugge-Zeebrugge 69. Strategisch plan Havenbedrijf Gent 70. Strategisch plan voor de Haven van Oostende 71. Strategisch Actieplan voor Reconversie en Tewerkstelling voor de Zaventemse luchthaven 72. Beheerscontract tussen de Belgische Staat en de NMBS, 2008-2012 73. Beheerscontract tussen de Belgische Staat en Infrabel 74. Beheerscontract tussen de Belgische Staat en de NMBS-Holding 75. Vlaamse Baaien 2100 76. Duurzaam mobiele steden, eindrapport 77. Uitwerken van een methodiek voor een netwerk voor het algemeen vrachtverkeer op mesoschaal

en toepassing op 2 pilootregio’s 78. Carpoolparkings 79. Bevraging van de Vlaamse bevolking over het wensbeeld over verkeer en vervoer op langere

termijn 80. Onderzoek Verplaatsingsgedrag Vlaanderen (OVG) 81. Analyse van de mogelijkheden van light rail in Vlaanderen 82. Onderzoek naar de relatie tussen locatiebeleid en mobiliteit 83. Missing links wegen

15 februari 2012 119

84. Vlaamse spoorstrategie 85. Verordening inzake het Europese spoorwegnet voor concurrerend goederenvervoer (Verordening

(EG) nr. 913/2010) 86. Landbouwgronden in Europa; Analyse van en visie op gewasopbrengsten, bevolking en milieu 87. Prioritising land to be preserved for agriculture: A context-specific value tree 88. Onderzoek naar ruimtelijke transformaties van het Vlaamse platteland 89. Wetenschappelijke publicaties van Stedula 90. Afwegingsinstrument voor planning van landbouwruimte 91. Het platteland in verandering: een analyse van de aanwezige actoren en hun onderlinge

dynamieken 92. Puzzelen met de ruimte in Limburg; Ruimteclaims in het Limburgs landelijk gebied 201 93. Vlaanderen in Actie 94. Vlaamse strategie duurzame ontwikkeling 95. Vlaams Hervormingsprogramma Europa 2020

15 februari 2012 120

7.1. Opmaak woonbeleidsplan Vlaanderen

Korte beschrijving : Minister Freya Van den Bossche kondigde in haar beleidsnota 2009-2014 een Woonbeleidsplan Vlaanderen aan. Het woonbeleidsplan moet een globale visie op de woningmarkt bieden en kennis van uiteenlopende woningbehoeften aangeven. Het bevat langetermijn doelstellingen voor een woonbeleid, hetgeen naast ruimtelijke overwegingen ook rekening zal houden met woonwensen, betaalbaarheid en demografische ontwikkelingen. Opdrachtgever : Kabinet wonen Opdrachthouder : Departement RWO, Afdeling woonbeleid Stand van zaken : O afgerond O bijna afgerond O nog lopende ● recent opgestart O voorzien Relevantie : De langetermijndoelstellingen zullen een grote invloed hebben op de visie, inbreng en beslissingen vanuit woonbeleid op het BRV.

7.2. Opmaak grond- en pandenbeleidsplan Vlaanderen

Korte beschrijving : Conform het decreet grond- en pandenbeleid moet in 2012 een definitief grond- en pandenbeleidsplan Vlaanderen worden vastgesteld. Dit beleidsdocument wordt geïntegreerd in het RSV en blijft van kracht tot 2020. Het bevat drie delen: een in informatief gedeelte, een beleidsmatig gedeelte en een actieprogramma. Het actieprogramma bevat een concreet overzicht van het instrumentarium, dat kan ingezet worden op de grond- en pandenmarkt. Opdrachtgever : De Vlaamse Regering Opdrachthouder : Stand van zaken : O afgerond O bijna afgerond O nog lopende O recent opgestart ● voorzien Relevantie : Het grond- en pandenbeleidsplan dient te worden geïntegreerd binnen het RSV. Indien het RSV vervangen wordt door het BRV, dient dit vermoedelijk daarin opgevangen te worden.

15 februari 2012 121

7.3. Wonen in Vlaanderen; De resultaten van de woonsurvey 2005 en de Uitwendige Woningschouwing 2005

Korte beschrijving : De voornaamste opdracht binnen het onderzoeksproject betrof de organisatie en verwerking van twee grootschalige surveys naar de woningkwaliteit en de woonsituatie van huishoudens in Vlaanderen. Inspecteurs van de Vlaamse Gemeenschap onderwierpen 8.249 woningen aan een uitwendige technische schouwing. Naast algemene kenmerken van de woning en de woonomgeving werden van op straat zichtbare gebreken aan dak, gevel en buitenschrijnwerk genoteerd (Woningschouwing 2005). Voor 5.216 van deze woningen werden de bewoners bevraagd over hun woonsituatie en -behoeften (Woonsurvey 2005). Opdrachtgever : Kabinet wonen Opdrachthouder : Kenniscentrum voor Duurzaam Woonbeleid Stand van zaken : ● afgerond O bijna afgerond O nog lopende O recent opgestart O voorzien Relevantie : Vermits wonen een relatief grote ruimtegebruiker is en de woonomgeving mee de woonkwaliteit bepaalt, zijn de situatie en trends op de Vlaamse woningmarkt van belang voor het planproces BRV.

7.4. Ruimte voor wonen, Trends en uitdagingen

Korte beschrijving : In dit rapport wordt ingegaan op de uitdagingen inzake wonen waarmee Vlaanderen in de toekomst zal geconfronteerd worden. Het omvat een uitgebreide inventarisatie van relevante trends met een inschatting van wat die inhouden voor de komende ruimtevraag en ruimtebeslag: Opdrachtgever : Kabinet Wonen Opdrachthouder :Steunpunt Ruimte en Wonen Stand van zaken : ● afgerond O bijna afgerond O nog lopende O recent opgestart O voorzien Relevantie : Vermits wonen een relatief grote ruimtegebruiker is en de woonomgeving mee de woonkwaliteit bepaalt, zijn de situatie en trends op de Vlaamse woningmarkt van belang voor het planproces BRV. Deze studie heeft in het bijzonder aandacht voor de ruimtelijke aspecten van het wonen.

15 februari 2012 122

7.5. Woningmarktmodel

Korte beschrijving : Aan de hand van een econometrisch model wordt de toekomstige vraag naar nieuwbouwwoningen en koopwoningen in kaart gebracht. Bij de prognoses voor de nieuwbouwmarkt blijkt de demografische variabele in de latere periodes de grootste impact te hebben. Gezien de pessimistische verwachtingen over de huishoudtoename leidt dit tot een terugval van de vraag naar nieuwbouwwoningen op het einde van de periode. In de secundaire markt heeft de toename van huishoudens een veel kleinere impact op de vraag waardoor dit effect veel minder speelt. Daarnaast geven de resultaten aan dat de gemiddelde leeftijd van het woningpatrimonium in de provincies West- en Oost-Vlaanderen hoger ligt dan in Antwerpen, Vlaams-Brabant en Limburg. Bijgevolg liggen ook de renovatiebehoeften in de eerstgenoemde provincies hoger, hetgeen zijn effect zal hebben op het renovatiebeleid. In de lopende opdracht wordt het woningmarktmodel geactualiseerd en verder verfijnd. Er wordt een tool ontwikkeld die de administratie moet toelaten om zelf nieuwe scenario’s door te voeren en prognoseresultaten te genereren. Daarnaast wordt gewerkt aan een regionaal model dat moet toelaten de vraag te differentiëren op gemeenteniveau. Opdrachtgever : Kabinet wonen Opdrachthouder : Steunpunt Ruimte en Wonen Stand van zaken : O afgerond O bijna afgerond ● nog lopende O recent opgestart O voorzien Relevantie : Vermits wonen een relatief grote ruimtegebruiker is en de woonomgeving mee de woonkwaliteit bepaalt, zijn de situatie en trends op de Vlaamse woningmarkt van belang voor het planproces BRV. Deze studie is in het bijzonder gericht op prognoses over toekomstige ontwikkelingen op de woningmarkt.

15 februari 2012 123

7.6. Toekomstige ruimtebehoefte voor ouderen in Vlaanderen

Korte beschrijving : De vraag naar een aangepaste huisvesting voor de toenemende seniorenbevolking heeft implicaties voor het woonbeleid en het ruimtelijk beleid. Om de behoeften in te schatten, is het nodig te weten welke types van senioren er zijn en wat hun eigen leefstijl en woonwensen of woonbehoeften zijn. De verschillende woonwensen vertalen zich naar verschillende woningtypes maar ook naar verschillende locatievoorkeuren. Het voorzien van aangepaste woningen voor ouderen impliceert tegelijkertijd dat vrijkomende woningen een potentieel aanbod zullen vormen voor andere bevolkingsgroepen. Het onderzoek heeft als doel om de verschillende woonwensen van ouderen te identificeren en na te gaan hoe hierop een antwoord kan geboden worden vanuit een ruimtelijk aanbodbeleid en het woonbeleid. Centraal in dit onderzoek staat de impact van de toenemende vergrijzing op het ruimtegebruik enerzijds en op de vraag naar aangepaste huisvesting anderzijds. De onderzoekers trachten de toekomstige ruimtebehoefte van ouderen in Vlaanderen te kwantificeren. Het rapport is opgebouwd in 3 delen vanuit verschillende grote onderzoeksvragen : Deel 1: Demografische prognoses; Deel 2: Woonwensen en woonbehoeften van ouderen Deel 3: Toekomstige ruimtebehoeften van ouderen in Vlaanderen. Opdrachtgever : Kabinet wonen Opdrachthouder : Kenniscentrum voor Duurzaam Woonbeleid Stand van zaken : ● afgerond O bijna afgerond O nog lopende O recent opgestart O voorzien Relevantie Vermits wonen een relatief grote ruimtegebruiker is en de woonomgeving mee de woonkwaliteit bepaalt, zijn de situatie en trends op de Vlaamse woningmarkt van belang voor het planproces BRV. Deze studie is in het bijzonder gericht op prognoses over toekomstige ontwikkelingen op de woningmarkt in het licht van de vergrijzing.

15 februari 2012 124

7.7. Een tour d'horizon van recente ruimtelijke trends in het wonen

Korte beschrijving : De evoluties in de morfologie van woonomgevingen in Vlaanderen werden onderzocht. Deze trends gelden als hypotheses om verder onderzoek naar de morfologie van woonomgevingen in Vlaanderen te richten. Dichtheid wordt daarbij als eerste ruwe indicator gehanteerd om woonomgevingen te karakteriseren. Zowel in het stedelijke als het buitengebied zijn er recente woonontwikkelingen aan te duiden die wijzen op verdichtingstendensen. Denken we maar de toename van appartementstypes in de recente woonproductie en het verschijnen van stedelijke hoogbouwprojecten. Het stedelijke woonmilieu ondergaat ook kwalitatieve transformaties, met name door de toename van aankoop en renovatie van woningen. Opdrachtgever : Kabinet Wonen Opdrachthouder : Steunpunt ruimte en wonen Stand van zaken : ● afgerond O bijna afgerond O nog lopende O recent opgestart O voorzien Relevantie : Vermits wonen een relatief grote ruimtegebruiker is en de woonomgeving mee de woonkwaliteit bepaalt, zijn de situatie en trends op de Vlaamse woningmarkt van belang voor het planproces BRV. Deze studie is in het bijzonder gericht op de ruimtelijke aspecten van het wonen.

7.8. Kwalitatief onderzoek naar de aanbodzijde van de woningmarkt

Korte beschrijving : De kwalitatieve analyse van het woningaanbod betreft diepgaande analyses van specifieke segmenten van het woningbestand door middel van case studies van woningen en woonomgevingen. De vraag naar een inzicht in kwalitatieve trends in het woningbestand wordt daarbij vertaald naar het indringend in beeld brengen van gedetailleerde processen (bv. particuliere renovaties en het verband met gentrificatiefenomenen, projectmatige woonontwikkelingen, transformaties in bestaande randstedelijke woonomgevingen, ...) die in grootschalig data-gestuurd onderzoek noodgedwongen buiten beeld blijven. Dit onderzoek moet in 2011 uitmonden in enerzijds kwalitatieve typologieën van woonomgevingen en anderzijds een diepgaand comparatief beeld van woonomgevingen in relatie tot de nederzettingsstructuur in de verschillende case studies. Opdrachtgever : Kabinet Wonen Opdrachthouder : Steunpunt ruimte en wonen Stand van zaken : O afgerond O bijna afgerond ● nog lopende O recent opgestart O voorzien Relevantie :

15 februari 2012 125

Vermits wonen een relatief grote ruimtegebruiker is en de woonomgeving mee de woonkwaliteit bepaalt, zijn de situatie en trends op de Vlaamse woningmarkt van belang voor het planproces BRV. Deze studie is in het bijzonder gericht op kwalitatieve trends in het woningbestand en de woonomgeving.

15 februari 2012 126

7.9. Sociale Staat van Vlaanderen, editie 2009 en 2011

Korte beschrijving : Beschrijving van de leefsituatie van de Vlaming op het gebied van wonen, werken, zich verplaatsen, leren, participeren. Ook de inkomenssituatie en gezondheidsituatie worden beschreven. In de editie 2009 werd de evolutie van de voorbije 25 jaar beschreven. In de editie van 2011 wordt Vlaanderen internationaal gepositioneerd. Er wordt gezocht naar verklaringen voor de verschillen en gelijkenissen met de andere EU-landen aan de hand van de institutionele, macro-economische, sociaal-maatschappelijke en demografische context. Opdrachtgever : Vlaamse Regering (M-P) in uitvoering van een resolutie van het Vlaamse Parlement Opdrachthouder : Studiedienst van de Vlaamse regering Stand van zaken : x afgerond O bijna afgerond O nog lopende O recent opgestart O voorzien editie van 2011 beschikbaar vanaf 16 juni 2011 Relevantie : Synthese van onderzoek over de leefsituatie op meerdere domeinen. Aan dit onderzoek werken alle Vlaamse universiteiten mee.

7.10. VRIND

Korte beschrijving : Overzicht van relevant cijfermateriaal over de resultaten van het beleid gestructureerd rond de hoofdstukken van het Vlaamse regeerakkoord. Aanvullend een demografische, macro-economische en cultureel-maatschappelijke contextanalyse. Dit boek wordt jaarlijks gepubliceerd. Opdrachtgever : Vlaamse Regering (M-P) Opdrachthouder : Studiedienst van de Vlaamse Regering Stand van zaken : O afgerond x bijna afgerond O nog lopende O recent opgestart O voorzien Editie 2011 tegen eind september 2011. Alle vorige jaargangen zijn beschikbaar. Relevantie : Indicatoren en bijhorende zijn gevalideerd door de beleidsraden. Volledig overzicht over alle domeinen, ook ruimtelijke ordening.

15 februari 2012 127

7.11. Project stedelijk fiscaal instrumentarium

Korte beschrijving : De centrale probleemstelling van dit project is te definiëren welke belastinginstrumenten de fiscale capaciteit van steden gunstig kunnen beïnvloeden via het behoud en/of het aantrekken van inkomensverwervende gezinnen. Dit vertaalt zich concreet in volgende onderzoeksvragen: - Welke bestaande fiscale instrumenten kunnen gemoduleerd worden in functie van specifieke bevolkingsgroepen en buurten?

- Worden in het buitenland andere belastingen gehanteerd om deze doelstellingen lokaal te realiseren?

- Kunnen dergelijke fiscale instrumenten het gedrag van bestaande of nieuwe inwoners beïnvloeden?

- Wat zijn de kritische succesfactoren?

- Hoe zullen dergelijke hervormingen de financiële situatie van de stad beïnvloeden? Het onderzoek focust ook op de zekerheid rond de te genereren gedragseffecten, de juridische en financiele haalbaarheid en mogelijk implementatieproblemen. De financiële effecten zullen in eerste instantie ruw ingeschat worden. Opdrachtgever : Team Stedenbeleid Opdrachthouder :Vrije Universiteitn Brussel en Hogeschool Gent Stand van zaken : O afgerond O bijna afgerond O nog lopende O recent opgestart O voorzien Studie zal allicht klaar zijn in september-oktober Relevantie : fiscale instrumenten kunnen het gedrag van mensen sturen of kunnen mensen mee doen betalen/belonen voor hun (on-) gewenst gedrag. De onderzoeksgegevens zullen niet alleen relevant zijn in de discussie dat de stedelijke kern de lasten draagt, maar de rand alleen profiteert van de lusten. Is het mogelijk om ook binnen de grenzen van één stad de defferentiëren?

15 februari 2012 128

7.12. Project transitie duurzaam bouwen

Korte beschrijving : Duurzaamheid in wonen en bouwen is nog te vaak ongekend bij vele promotoren en lokale besturen, en er is nog (te) veel weerstand tegen het gebruik van bestaande instrumenten. Projectontwikkelaars en/of gemeenten zijn zich vaak niet bewust van de breedte en implicaties van duurzaamheid. Nochtans ontwikkelen de huidige goede voorbeelden ook bottom-up. Duurzame wijken worden dan vaak duurzame eilanden. De vraag is hoe ook een top-down implementatie op gang brengen? De Vlaamse overheid zou als subsidiërende instellingen van verschillende bouw- en vernieuwingsprojecten een voorbeeldfunctie kunnen vervullen in de duurzame wijkontwikkeling, maar vooral ook door het goede voorbeeld te stellen via de VMSW. De sociale huisvestingssector zou als trekker kunnen optreden in duurzame wijkontwikkeling, met een sterk demonstratie-effect als gevolg. Nochtans stuit die sociale huisvesting op problemen m.b.t. betaalbaarheid van de meerkosten in duurzame projecten. Er is hiervoor geen extra financiering voorzien. De Vlaamse overheid zou ook de goede praktijkvoorbeelden meer kunnen verspreiden en aansturen op projectbezoek aan deze voorbeelden. Verder is er nog steeds nood aan bewustzijnscampagnes m.b.t. duurzaamheid bij het lokale beleid en in de media. Momenteel ontbreekt het bovendien aan een eenduidige definiëring van duurzaamheid. Een monitor voor duurzaamheid zou noodzakelijk deel moeten uitmaken van subsidiëring of financiering. Duurzaamheidtools zoals de duurzaamheidmeter op projectniveau van Stad Gent, het Vlaams afwegingsinstrument voor duurzaam bouwen kunnen meer bekend gemaakt worden. Momenteel is er nog geen afdwingbaarheid van duurzaamheidtools, en dit niet enkel voor een project, maar voor een ganse stad en voor alle betrokken partners. Werken met bouwteams kan duurzame projecten bevorderen, maar dikwijls staat de wet op de overheidsopdrachten dit in de weg. In deze nota overlopen we, vrij uitgebreid, enkele knelpunten en voorstellen die gedistilleerd zijn uit de workshops van de werkgroep Duurzame Wijken (DW) in het kader van „transitie voor duurzaam wonen en bouwen‟ (www.duwobo.be). Het geheel is opgebouwd rond een aantal hoofdthema‟s, zij het dat de lezer de samenhang en interactie tussen deze thema‟s niet uit het oog mag verliezen. Opdrachtgever : Team Stedenbeleid Opdrachthouder : Transitie Duurzaam Bouwen en Wonen Stand van zaken : O afgerond O bijna afgerond O nog lopende O recent opgestart O voorzien Studie zal allicht klaar zijn in september-oktober Relevantie :

15 februari 2012 129

7.13. Vastgoedprijzen en woningaanbod in de centrumsteden

Korte beschrijving : De studie heeft als doel om de dynamiek op de woningmarkt in de centrumsteden en de factoren die de prijsontwikkeling bepalen na te gaan. De studie wil de verschillen in vastgoedprijzen voor de centrumsteden in beeld brengen (stad vs rand en binnenstedelijke dynamiek). Daarnaast zorgt de studie voor een inzicht in de ontwikkeling van het stedelijk aanbod aan woningen voor vijf stedelijke cases. Dit moet vervolgens uitmonden in vernieuwende inzichten m.b.t. de relatie tussen de evolutie van het woningaanbod en van de vastgoedprijzen. Het onderzoek kan aangeven welke maatregelen noodzakelijk zijn (naast het grond aanbod) om te kunnen sturen in het stedelijk woonpatrimonium. Opdrachtgever : Team Stedenbeleid Opdrachthouder: Steunpunt Ruimte & Wonen / K.U. Leuven Stand van zaken : O afgerond O bijna afgerond O nog lopende O recent opgestart O voorzien Voorlopige onderzoeksresultaten van de eerste fase zullen beschikbaar zijn op 7 juni 2011. Nadien worden de cases nog verder uitgewerkt. Relevantie :

15 februari 2012 130

7.14. Verhuis en blijfmotieven van jonge gezinnen en jongvolwassenen

Korte beschrijving : Steden willen aantrekkelijke ‘woonsteden’ zijn en niet enkel geconsumeerd worden. Daarom is het belangrijk dat alle bevolkingsgroepen zich aangesproken voelen door het stedelijk woonmilieu. Evenwicht is hierbij een kernbegrip: een gezonde stad kent een vermenging van verschillende sociaal-economische klassen, gezinstypen en leeftijden. Eenmaal men dit bereikt, leeft al de rest ook op: de arbeidsmarkt, het cultuuraanbod, het sportaanbod,.. De stad is zo het product van haar samenstelling, ze steunt op de brede onderlaag van de populatie. In dit opzicht is het noodzakelijk na te gaan wat de motieven zijn bij de keuze voor een woonlocatie. Waarom woont men waar men woont, en wat beweegt men om te verhuizen? Welke afwegingen heeft men gemaakt om te wonen waar men woont? Wat zijn push- en pull-factoren voor jonge mensen? Wat is stedelijkheid en welke troeven kan de stad uitspelen om mensen aan te trekken? De focus op jongvolwassenen en jonge gezinnen is logisch. Het zijn eerst en vooral sleutelfiguren in het totaal van de migratiebewegingen. Deze leeftijdscategorie is namelijk zeer gevoelig voor verhuizingen. Bovendien zijn de vestigingskeuzes in deze levensfase over het algemeen bepalend voor het verdere leven. Verder geeft deze dynamische doelgroep enorm veel zuurstof aan de steden, zowel op sociaal als fysiek vlak. Jonge mensen zorgen voor creativiteit en vernieuwing in de stad, engageren zich vaak voor de buurt en zorgen grotendeels voor de renovatie van het woningaanbod. Ze zijn ook van belang voor een stad in die zin dat ze belastingsgewijs zorgen voor inkomsten en de arbeidsmarkt voeden met brains, vaardigheden en creativiteit. Hoe sterker die markt, hoe aantrekkelijker een stad is voor lokale, bovenlokale of internationale investeerders. Steden omarmen deze doelgroep dan ook graag.) Opdrachtgever : Team Stedenbeleid Opdrachthouder :LADDA vzw (www.ladda.be) Stand van zaken : O afgerond O bijna afgerond O nog lopende O recent opgestart O voorzien Studie zal allicht klaar zijn in september-oktober Relevantie : Relevant ifv waar welk woonaanbod voorzien, hoe reageren jongeren op aanbod en hoe kunnen jongeren overtuigd worden o mijn de stad te (blijven) wonen.

15 februari 2012 131

7.15. MINA-plan 4

Korte beschrijving: Op basis van het decreet algemene bepalingen inzake milieubeleid (DABM, 1995) wordt om de 5 jaar een milieubeleidsplan opgesteld (waarin het natuurbeleidsplan vervat zit). Het Milieubeleidsplan 2011-2015 (MINA-plan 4) is de opvolger van het MINA-plan 3(+). In de opeenvolging van MINA-plannen is continuïteit een belangrijk uitgangspunt. Het milieubeleidsplan staat ook niet op zich, maar baseert zich o.m. op het milieu- en het natuurrapport en het wordt geoperationaliseerd via milieujaarprogramma’s. Het milieubeleidsplan bepaalt de hoofdlijnen van het milieubeleid (= strategische keuzen) dat door het Vlaamse Gewest, en ook door de provincies en gemeenten in aangelegenheden van gewestelijk belang, dient te worden gevoerd. De primaire functie van het plan is het bevorderen van de doeltreffendheid, de efficiëntie en de interne samenhang van het milieubeleid op alle niveaus en terreinen. Naast deze interne functie heeft een milieubeleidsplan ook een externe functie nl. het bieden van een kader van waaruit samenwerking kan ontstaan met de ministers bevoegd voor andere beleidsdomeinen dan leefmilieu en de andere administraties. Opdrachtgever : Vlaamse regering Opdrachthouder : Planningsteam LNE Stand van zaken : O afgerond O bijna afgerond O nog lopende O recent opgestart X voorzien Relevantie : Het milieubeleid werkt door naar verschillende beleidsdomeinen (de relatie met ruimtelijke ordening is evident: natuur, water, landinrichting, …). Daarom stelt ook de voltallige Vlaamse regering dit milieubeleidsplan vast. Het is dus niet uitsluitend de minister van Leefmilieu die zich engageert, maar elk lid van de Vlaamse regering voor wat betreft zijn/haar bevoegdheidsdomein. Dit vertaalt zich ook naar de uitvoering van het plan. Het engagement van alle beleidsdomeinen is nodig bij de realisatie van de diverse doelstellingen.

15 februari 2012 132

7.16. Klimaatadaptatieplan

Korte beschrijving : De klimaatsverandering is een gegeven. Tot op heden zijn er in Vlaanderen al enkele voorbeelden van extreme weersomstandigheden geweest, en in de toekomst zullen deze waarschijnlijk verder intensiveren. Op deze veranderingen wachten, maakt ons kwetsbaar en zo zal de totale kost sterk stijgen. Verschillende kleine en onafhankelijke initiatieven tonen de noodzaak aan om ook op een overkoepelend niveau werk te maken van een adaptatiebeleid. Een eerste stap naar een gecoördineerd beleid was het opstellen van een nationale adaptatiestrategie (NAS). Na deze strategie, waarin in grote lijnen de uitdagingen en initiatieven inzake adaptatie staan opgelijst, wordt gestart met de opmaak van een Vlaams adaptatieplan. Ook de Europese Commissie vraagt, zonder dit al opgelegd te hebben, om tegen 2012 een adaptatieplan te hebben. Vermits het gecoördineerd adaptatiebeleid nog in volle ontwikkeling is, moet hier een heel nieuwe weg uitgetekend worden. Een uitdaging die zal klaar zijn met de realisatie van het Vlaams adaptatieplan 2012. Opdrachtgever : Opdrachthouder : Dept. LNE, afd. MNEB Stand van zaken : O afgerond O bijna afgerond O nog lopende O recent opgestart X voorzien Relevantie : Om Vlaanderen klimaatrobuust te maken en een geslaagde klimaatadaptatie door te voeren, zullen ook ruimtelijke maatregelen nodig zijn. Hierbij valt te denken aan de overstromingsproblematiek, of in stedelijke context aan hitte-eilanden.

15 februari 2012 133

7.17. Het Algemeen oppervlaktedelfstoffenplan

Korte beschrijving : In uitvoering van het Oppervlaktedelfstoffendecreet keurde de Vlaamse Regering het Algemeen Oppervlaktedelfstoffenplan goed. Hierin worden de langetermijndoelstellingen en een actieplan ‘duurzaam ontginnen 2007-2011’ opgenomen. Het proces voor de opmaak van de eerste vijfjaarlijkse cyclus van de bijzondere oppervlaktedelfstoffenplannen (BOD’s) is intussen lopende. Het algemeen oppervlaktedelfstoffenplan bevat alle aspecten die de BOD’s overschrijden en noodzakelijk zijn in het licht van de basisdoelstelling van het Oppervlaktedelfstoffendecreet om op een duurzame wijze te voorzien in de behoefte aan (primaire) oppervlaktedelfstoffen (klei, leem, zanden,….) ten behoeve van de huidige en de toekomstige generaties. Opdrachtgever : Vlaamse regering Opdrachthouder : Dept. LNE, afd. LBON Stand van zaken : O afgerond O bijna afgerond X nog lopende O recent opgestart O voorzien Relevantie : In uitvoering van het Vlaams Regeerakkoord 2009-2014 is een proces gestart met als doel een evaluatie te maken van de instrumenten van het delfstoffenbeleid en van de link met het duurzaam materialenbeleid en het ruimtelijk beleid. Enerzijds worden voorstellen uitgewerkt om huidige procedures te vereenvoudigen. Bijzondere aandacht gaat hierbij naar de besluitvormingsprocedures voor nieuwe ontginningsgebieden en de link met de opmaak van ruimtelijke uitvoeringsplannen. Anderzijds wordt gezocht naar een betere afstemming met het materialenbeleid (ontwerp Materialendecreet) en het bodembeleid (Bodemsaneringsdecreet). De vijfjaarlijkse cyclus van evaluatie en actualisatie van de oppervlaktedelfstoffenplanning moet resulteren in nieuwe acties die een concrete invulling geven aan de decretaal vastgelegde doelstellingen m.b.t. het delfstoffenbeleid. Bij het formuleren van nieuwe acties moet minstens afstemming worden gezocht met de krijtlijnen en doelstellingen van het afval- en materialenbeleid, het bodembeleid (bron van alternatieven), het milieu- en natuurbeleid (o.a. inperken van effecten van ontginningen) en het ruimtelijk beleid (afbakening winningsgebieden).

15 februari 2012 134

7.18. Stroomgebiedbeheerplannen

Korte beschrijving : De Kaderrichtlijn Water werd in Vlaanderen omgezet via het decreet Integraal Waterbeleid (DIW). Dit decreet en de uitvoering ervan vormen de basis van het Vlaamse waterbeleid. De centrale elementen zijn samenwerking en coördinatie via de Coördinatiecommissie Integraal Waterbeleid (CIW) en de bekken- en deelbekkenstructuren, de planning van het waterbeleid in stroomgebied- en (deel)bekkenbeheerplannen en een meer integrale aanpak op het terrein met instrumenten zoals de watertoets. In uitvoering van de KRW en het DIW heeft de Vlaamse Regering de stroomgebiedbeheerplannen voor Schelde en Maas en het bijhorende maatregelenprogramma vastgesteld op 8 oktober 2010. De looptijd van deze plannen komt nagenoeg overeen met de regeerperiode. Uit de stroomgebiedbeheerplannen blijkt dat 7 van de 202 Vlaamse oppervlaktewaterlichamen en 7 van de 42 grondwaterlichamen de goede toestand tegen eind 2015 zullen halen. Voor de andere waterlichamen (zowel oppervlaktewater als grondwater) werd termijnverlenging ingeroepen. De goede toestand kan daar ten vroegste in 2021 bereikt worden. Redenen hiervoor zijn de aanhoudende druk van eutrofiërende stoffen, de historische verontreiniging in de waterbodem, de veelal beperkte ruimte voor waterlopen, de aantasting van hun natuurlijke structuurkwaliteit en de impact van het waterkwantiteitsbeheer. Grondwatersystemen hebben van nature trage hersteleigenschappen. Om tegen 2020 in de meeste Vlaamse waterlopen wel een goede toestand te kunnen bereiken, zoals het Pact 2020 bepaalt, zullen bijkomende maatregelen geformuleerd moeten worden in de volgende generatie bekken- en stroomgebiedbeheerplannen. Opdrachtgever : Vlaamse regering Opdrachthouder : CIW Stand van zaken : O afgerond O bijna afgerond O nog lopende X recent opgestart O voorzien Relevantie : Ruimtelijke maatregelen vormen een wezenlijk onderdeel van integraal waterbeleid. Er is hier ook de link met klimaatadaptatie.

15 februari 2012 135

7.19. Begeleidingsopdracht omgevingskwaliteit - kwaliteitsambitities en meetinstrument

Korte beschrijving : Deze opdracht kadert in het milieubeleidsplan van de Vlaamse Regering (MINA-plan 4). In het hoofdstuk 'Maatwerk voor gebieden' van dit plan is het verbeteren van de omgevingskwaliteit het streefdoel bij gebiedsgerichte plannen en processen. Omgevingskwaliteit is evenwel geen eenduidig gegeven. Het MINA-plan 4 voorziet in een specifieke maatregel die gericht is op het invullen van dit begrip en de ontwikkeling van een meetinstrument. Een Werkgroep Omgevingskwaliteit, met vertegenwoordigers van VLM, Departement LNE, VMM, ANB, INBO en SVR, werd opgericht met als doel het begrip omgevingskwaliteit beleidsmatig uit te werken. De werkgroep heeft de voorbije jaren een aantal resultaten geboekt i.v.m. omgevingskwaliteit, maar zit nu in een fase waarbij het nodig is om externe expertise in te schakelen. Dit onderzoek omvat daarom de procesbegeleiding van een aantal acties die door de werkgroep 'Omgevingskwaliteit' werden opgestart met het oog op de verbetering van de omgevingskwaliteit in Vlaanderen. De opdracht heeft tot doel volgende processen, die in kader van de verbetering van de omgevingskwaliteit worden/werden opgestart, inhoudelijk en procesmatig te begeleiden: - Finaliseren van de kwaliteitsambities voor de gebieden open ruimte, stedelijk, randstedelijk, bedrijventerreinen en lijninfrastructuur; - Opmaak van een meetinstrument omgevingskwaliteit voor deze gebieden. Opdrachtgever : Dept.LNE Opdrachthouder : Nog niet toegewezen Stand van zaken : O afgerond O bijna afgerond O nog lopende O recent opgestart X voorzien Relevantie : Afstemming en koppeling van het begrip omgevingskwaliteit en de LNE-kwaliteitsambities met het BRV.

15 februari 2012 136

7.20. Uitwerken Traject Toekomstverkenningen

Korte beschrijving : Eind 2009 werden de Milieuverkenning 2030 (MIRA-S) en de Natuurverkenning 2030 (NARA-S) gepubliceerd. Beide rapporten bieden een blik op de toekomst met betrekking tot de toestand van het milieu en de natuur in Vlaanderen, o.a. gebaseerd op een aantal wetenschappelijk onderbouwde toekomstscenario's. Als overkoepelend plan zet het milieubeleidsplan (MINA-plan) de strategische lijnen uit voor een periode van vijf jaar, en geeft het aan welke milieu- en natuureffecten we binnen een planperiode willen bereiken. Na definitieve goedkeuring zal dit plan in 2011 in voege treden. Zoals ook bepaald in het decreet Algemene Bepalingen inzake Milieubeleid (DABM, 1995) baseert het milieubeleidsplan zich o.m. op het milieu- en natuurrapport – met inbegrip van de toekomstverkenningen. De praktijk heeft echter geleerd dat een goede integratie van beide producten op het vlak van toekomstverkenning niet zo eenvoudig is. Bij de totstandkoming van MINA 4, is de afstemming slechts gedeeltelijk gelukt. 2011 is het ideale moment om de processen van planning en toekomstverkenning kritisch te bekijken met het oog op een betere afstemming in de volgende legislatuur (2014-2018). Deze opdracht is een begeleidingsopdracht en heeft tot doel de Vlaamse milieuoverheid bij te staan in de ontwikkeling van een realistisch traject (of opties) voor een betere inbedding van toekomstverkenningen in de beleidscyclus. Opdrachtgever : Dept.LNE Opdrachthouder : VITO Stand van zaken : O afgerond O bijna afgerond O nog lopende X recent opgestart O voorzien Relevantie : Afstemming van toekomstverkenningen tussen beide beleidsdomeinen.

15 februari 2012 137

7.21. Luchtkwaliteitsplan en uitstelaanvraag voor de normen van NO2

Korte beschrijving : Het “luchtkwaliteitsplan en uitstelaanvraag voor de normen van NO2” geeft invulling aan de uitstelaanvraag die Vlaanderen zal indienen bij de Europese Commissie voor het bereiken van de luchtkwaliteitsnormen voor NO2. Het ontwerpdocument wordt binnenkort besproken op een interkabinettenwerkgroep, met het oog op goedkeuring door de Vlaamse Regering in de loop van de maand juni. Het ontwerp luchtkwaliteitsplan schetst een compleet beeld van de NO2 – problematiek en omvat extra maatregelen die nodig zijn om de luchtkwaliteitsnorm voor NO2 in 2015 te halen. De studies “Luchtkwaliteit langs de belangrijkste snelwegen en gewestwegen” (IMMI-2) en “Modellering van de concentraties aan en bronnentoewijzing van NO2 , PM10 en PM2,5 in de Vlaamse luchtkwaliteitszones Gent, Antwerpen en Haven Antwerpen in het kader van de richtlijn luchtkwaliteit 2008/50/EG” , beide uitgevoerd door VITO, vormen hiervoor de basis. Opdrachtgever : Departement LNE, afdeling Lucht, Hinder, Risicobeheer, Milieu & Gezondheid, dienst Lucht Opdrachthouder : niet van toepassing Stand van zaken : O afgerond O bijna afgerond X nog lopende O recent opgestart O voorzien Relevantie : De uitvoering van de voorgestelde maatregelen in het ontwerp Luchtkwaliteitsplan ligt binnen de bevoegdheden van verschillende ministers, o.a. ook van de minister voor ruimtelijke ordening. Hierbij is opgenomen dat bij de opmaak van het BRV maximaal rekening zal gehouden worden met de luchtverontreinigingsproblematiek in Vlaanderen, zodat nieuwe knelpuntlocaties kunnen worden vermeden en bestaande knelpunten worden opgelost. Hierbij zal meer werk gemaakt worden van:

- een goed doordacht locatiebeleid - een verweving van functies - het ontwikkelen van water- en spoorgebonden industriegebieden - een duidelijk afwegingskader dat milieuaspecten zoals luchtverontreiniging en geluidsoverlast in

rekening brengt bij de selectie en ontwikkeling van woon- en woonuitbreidingsgebieden

15 februari 2012 138

7.22. Luchtkwaliteit langs de belangrijkste snelwegen en gewestwegen” (IMMI-2)

Korte beschrijving : Doel van deze studie was om meer inzicht te krijgen in de luchtkwaliteit langs de belangrijkste snel- en gewestwegen in Vlaanderen en de oorzaken die hierbij aan de basis liggen. Deze studie werd uitgevoerd voor de huidige situatie (2007) en verschillende toekomstjaren (2010, 2015, 2020) onder verschillende beleidsscenario’s. Hierbij werd telkens de NO2, PM10, PM2,5 en EC-concentratie in kaart gebracht. Uit deze studie blijkt dat het heel moeilijk wordt om tegen 2015 op iedere plaats in Vlaanderen de Europese normen te halen. Vanuit het oogpunt van volksgezondheid is het belangrijk dat extra maatregelen worden genomen om het aantal inwoners dat blootgesteld wordt aan concentraties boven de Europese normen zo laag mogelijk gehouden wordt. Opdrachtgever : Departement LNE, afdeling Lucht, Hinder, Risicobeheer, Milieu & Gezondheid, dienst Lucht Opdrachthouder : VITO Stand van zaken : X afgerond O bijna afgerond O nog lopende O recent opgestart O voorzien Relevantie : Binnen het ontwerp Luchtkwaliteitsplan wordt gepleit voor een duidelijk afwegingskader dat milieuaspecten zoals luchtverontreiniging en geluidsoverlast in rekening brengt bij de selectie en ontwikkeling van woon- en woonuitbreidingsgebieden. Deze studie brengt de probleemzones in kaart en is dus relevant bij de aanduiding van verder te ontwikkelen woonzones.

15 februari 2012 139

7.23. Mogelijkheden integratie lokale luchtverontreiniging door verkeer in ruimtelijke instrumenten – praktische leidraad

Korte beschrijving : Doel van deze studie was om na te gaan hoe het aspect lokale luchtkwaliteit kan geïntegreerd worden in ruimtelijke instrumenten. Hierbij werd onderzocht wat de potenties en beperkingen van het bestaande instrumentarium van de ruimtelijke planning zijn en werden mitigerende maatregelen uitgewerkt m.b.t. lokale luchtverontreiniging door verkeer. Voor een aantal van deze maatregelen worden in de leidraad ook vuistregels en aandachtspunten geformuleerd. Deze studie vormde het basisdocument voor de opmaak van de brochure “Duurzame ruimtelijke planning: maatregelen om de impact van verkeer op de luchtkwaliteit te verminderen”. Opdrachtgever : Departement LNE, afdeling Lucht, Hinder, Risicobeheer, Milieu & Gezondheid, dienst Lucht Opdrachthouder : VITO en Antea Group (= Soresma) Stand van zaken : X afgerond O bijna afgerond O nog lopende O recent opgestart O voorzien Relevantie : Hoewel de meeste aanbevelingen uit deze studie eerder van toepassing zullen zijn op lokaal of provinciaal niveau bevat de studie een aantal meer globale aanbevelingen rond de relatie tussen ruimtelijke ordening en enerzijds het beperken van het autoverkeer en anderzijds het beperken van de impact langs drukke wegen.

15 februari 2012 140

7.24. Beleidsplan Geestelijke Gezondheidszorg Vlaanderen

Korte beschrijving : Dit plan beschrijft de beleidslijnen met acties van minister Vandeurzen inzake geestelijke gezondheidszorg voor deze legislatuur (2009-2014). In globo zien we een vermaatschappelijking van de zorg waarbij men meer gaat inzetten op netwerking en outreachend werken. Historisch is de zorg gedeïnstitutionaliseerd van psychiatrische ziekenhuizen naar meer ambulante hulp (meer CGG’s, …). Afgelopen jaren is er de fusiebeweging tot slechts 20 CGG’s geweest en nu dienen de verschillende echelons in de geestelijke gezondheidszorg en daarbuiten op elkaar afgestemd te worden en outreachend te werken zowel binnen als tussen de sectoren (bvb. voor bijzondere jeugdzorg, …). Hierbij zal het basisaanbod van een CGG versterkt en uitgebreid worden met o.a. psychologen, … Opdrachtgever : minister Jo Vandeurzen Opdrachthouder : Agentschap Zorg en Gezondheid? Stand van zaken : Beleidsnota is klaar, uitvoering tot 2014 X afgerond O bijna afgerond O nog lopende O recent opgestart O voorzien Relevantie : Op het gebied van ruimtegebruik niet direct gevolgen, maar ook hier zullen samenwerkingsverbanden en symbioses tussen de verschillende sectoren alternatieven op bestaande oplossingen creëren. Het antwoord op maatschappelijke evoluties naar meer zorgnood zal eerder liggen in onderlinge afstemming en kwalitatieve versterking dan in fysieke uitbreiding van infrastructuur. M.i. zal de vermaatschappelijking van de zorg wel ruimtelijke repercussies hebben in de visie op ruimtelijke inplanting. Hierbij speelt het aspect beeldvorming en de toegankelijkheid van dienstverlening een belangrijke rol.

15 februari 2012 141

7.25. Perspectief 2020. Nieuw ondersteuningsbeleid voor personen met een handicap

Korte beschrijving : Deze beleidsnota formuleert een visie met concrete doelstellingen en acties ter implementatie voor de komende 10 jaar. De nota beschrijft de noodzakelijke evolutie die de sector van de personen met een handicap de komende jaren zal doormaken om de doelstellingen te bereiken zowel op gebied van financiële, infrastructurele en personeelsmatige ondersteuning. Om dit alles te realiseren zal er ook een intensieve samenwerking nodig zijn met de belendende sectoren (Wonen, jongerenwelzijn, geestelijke gezondheidszorg, ouderensector, …). Belangrijke conclusies/acties zijn het streven naar zorggarantie voor iedereen tegen 2020 door uitbreiding van infrastructuur, verhoogde mogelijkheden van aanpassen van het huis en het streven naar meer inclusieve benaderingen waarbij samenwerking met andere sectoren en nieuwe partners noodzakelijk zal zijn. Opdrachtgever : Minister Vandeurzen Opdrachthouder : Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap, 2010 Stand van zaken : Nota is klaar, maar uitvoering tot 2020 X afgerond O bijna afgerond O nog lopende O recent opgestart O voorzien Relevantie : Uitbreiding van de infrastructurele capaciteiten en vernieuwing van bestaande infrastructuur heeft ook ruimtelijke consequenties. Aanpasbaar bouwen en de mogelijke samenwerkingsinitiatieven tussen wonen en welzijn kunnen op het gebied van ruimtelijke ordening grotere flexibiliteit vragen. Moeten we ons voorbereiden op nog eens extra gebouwen of ook zoeken naar symbioses. Evolutie van een voorzieningenbeleid naar een ‘dienstverleningspakketbeleid’.

15 februari 2012 142

7.26. Het gebruik van opvang voor kinderen jonger dan 3 jaar in het Vlaams Gewest

Korte beschrijving : Het onderzoek geeft een stand van zaken van de opvang van de kinderen beneden de 3 jaar in het Vlaams Gewest anno 2009 en brengt trends en verschuivingen van de laatste jaren in kaart. In februari 2009 maakte 63,2% van de kinderen van 3 maanden tot 3 jaar regelmatig gebruik van opvang. In vergelijking met vorige enquêtes in 2002 en 2004 is het gebruik sterk toegenomen. Deze

stijging loopt parallel met de toegenomen werkzaamheidsgraad van de moeders. In tegenstelling tot in 2004 worden de kinderen niet meer op de eerste plaats door de grootouders opgevangen. Ouders stellen dat zij vooral van kinderopvang gebruik maken om te kunnen blijven werken. Ongeveer een derde van de bevraagde ouders maakt geen gebruik van opvang en heeft daar ook zijn redenen voor. Bijna de helft van deze groep zegt geen opvang te gebruiken omdat men bewust zelf voor het kind wil zorgen.

Opdrachtgever : Kind en Gezin en Steunpunt WVG Opdrachthouder : Georges Hedebouw & Annick Peetermans, HIVA – K.U.Leuven, oktober 2009 Stand van zaken : X afgerond O bijna afgerond O nog lopende O recent opgestart O voorzien Relevantie : Op basis van trends (bv. sterke stijging van het gebruik van kinderopvang) en van verschuivingen (bv. meer opvang in kinderdagverblijven, minder bij grootouders) door de jaren heen, kan een inschatting worden gemaakt van het gebruik van formele kinderopvang in de nabije toekomst. Een uitbreiding van het aantal plaatsen/kinderdagverblijven heeft uiteraard ruimtelijke repercussies.

15 februari 2012 143

7.27. Programmatie thuiszorg- en ouderenvoorzieningen

Korte beschrijving : De basisdoelstelling van het onderzoek is de ontwikkeling van een nieuwe programmatie voor thuiszorg- en ouderenvoorzieningen, zoals vermeld in het woonzorgdecreet, uitgaande van de zorgnood en de zorgvraag van de bevolking en op basis van objectief meetbare parameters. Tevens worden alternatieve scenario’s voor de toekomst ontwikkeld en de budgettaire implicaties voor de Vlaamse overheid ingeschat. Op basis van een comparatieve studie van de zorg voor ouderen in Nederland en Engeland, worden lessen voor Vlaanderen getrokken. Opdrachtgever : Kenniscentrum Dep. WVG en kabinet WVG Opdrachthouder : Breda, J., Pacolet, J., Hedebouw, G. & Vogels, J. (2009). Programmatie thuiszorg- en ouderenvoorzieningen. Onderzoek in opdracht van de Vlaamse overheid, Departement Welzijn, Volksgezondheid en Gezin. K.U Leuven: HIVA. Stand van zaken : x afgerond O bijna afgerond O nog lopende O recent opgestart O voorzien Relevantie : Inschatting van de nood aan woonzorgvoorzieningen in de toekomst, als een gevolg van de vergrijzing van de bevolking.

15 februari 2012 144

7.28. Toekomstig Ziekenhuislandschap Vlaanderen

Korte beschrijving : Wat zijn centrale trends in de organisatie van Vlaamse gezondheidszorg + welke drijfveren? Wat is de impact van vastgestelde evoluties op deze organisatie? Hoe moet Vlaamse overheid met deze evoluties omgaan? 2 trends:

- 1. stijgende tendens inzake gespecialiseerde ambulante zorg (meer in daghospitalisatie) - 2. Netwerking tussen verschillende partners in de gezondheids en welzijnszorg. Evolutie naar virtueel ziekenhuis, meer werken met zorgprogramma’s en klinische paden dan met bedden en diensten

Aanbevelingen: werken met scenarioplanning + betere afstemming met andere beleidsniveau’s en betekenis van samenwerkingsinitiatievene beter duiden Opdrachtgever : Steunpunt Welzijn, Volksgezondheid en Gezin Opdrachthouder : Pascal Van Den Holen, Lieven De Raedt, Jan De Maeseneer, Paul Gemmel (2008) Stand van zaken : X afgerond O bijna afgerond O nog lopende O recent opgestart O voorzien Relevantie : Eerder beperkt, wel dat de fusietrend en de effecten van evolutie naar grotere ziekenhuizen binnen enkele jaren afloopt en mogelijk kleine onafhankelijke (niet geconcentreerd op één campus) nichediensten (bvb. poliklinieken) hun weg zullen vinden. Geen extra ziekenhuizen in de toekomst (in tegenstelling tot de andere welzijns- en gezondheidsvoorzieningen).

15 februari 2012 145

7.29. Analyse van de huidige en toekomstige ruimtebehoefte voor land- en tuinbouw en de toekomstige ruimtelijke ontwikkelingen binnen land en tuinbouw

Korte beschrijving : Het onderwerp van deze studie is de bepaling van de ruimtebehoefte van de landbouw in Vlaanderen in 2013 en 2020. Er wordt vertrokken vanuit analyses en visies binnen het domein van de landbouw zelf, zonder de ruimteaanspraken van andere sectoren in rekening te brengen. De studie leidt daarom niet tot ruimtevoorspellingen of ruimtebalansen, maar wel tot een vertaling naar ruimtebehoefte van de ontwikkeling van landbouwactiviteiten en – producten wanneer de landbouw binnen een bepaald scenario maximale ontwikkelingskansen krijgt. Een tweezijdige hypothese ligt aan de basis van deze studie: − De professionele landbouwsector zal ook na het jaar 2020 een significante behoefte aan ruimte hebben in het Vlaamse buitengebied; en − De omvang en aard van deze benodigde ruimte zal niet noodzakelijk identiek zijn aan deze van de ruimte die momenteel door landbouw in gebruik is. ‘Landbouw’ slaat hierbij op zowel akkerbouw, tuinbouw als veeteelt. Hierbij wordt erkend dat zowel intra-sectorele wijzigingen als externe maatschappelijke en economische evoluties aan de basis kunnen liggen van gewijzigde ruimtebehoeftes. In deze optiek worden twee doelstellingen voorop gesteld. De eerste doelstelling betreft het verwerven van kennis omtrent de omvang én verantwoording van de nodige ruimte voor een duurzame professionele landbouw voor de jaren 2013 en 2020. De tweede doelstelling is het departement Landbouw en Visserij cijfers en argumenten aan te reiken om claims op ruimte voor professionele landbouw te onderbouwen in het kader van de opmaak van het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen 2020. Bovenvermelde doelstellingen worden geconcretiseerd in drie specifieke doelstellingen die ook de drie grote fasen van de studie weerspiegelen (zie Figuur 1-1): − Doelstelling 1: Beschrijving en verklaring van de recente, actuele, verwachte en mogelijke ontwikkelingen van de verschillende (sub)sectoren in de Vlaamse landbouw, analyse van de ruimtelijke implicaties van deze ontwikkelingen en vergelijking met andere Noordwest-Europese landen en regio’s; − Doelstelling 2: Formulering van toekomstbeelden en streefbeelden op korte (2013) en lange (2020) termijn; en − Doelstelling 3: Vertaling van de streefbeelden in een ruimtebehoefte voor landbouw in 2013 en 2020. Opdrachtgever : Departement Landbouw en Visserij Afdeling Monitoring en Studie Opdrachthouder : Prof. Xavier Gellynck, Prof. Guido Van Huylenbroeck, Valerie Vandermeulen en Kathleen Bervoets, Vakgroep Landbouweconomie van de Universiteit Gent Hans Leinfelder en David Verhoestraete, Vakgroep Civiele Techniek – Afdeling Mobiliteit en Ruimtelijke Planning van de Universiteit Gent Prof. Jos Van Orshoven en Kirsten Bomans, R&D Divisie voor Ruimtelijke Informatieverwerking van de Katholieke Universiteit Leuven Prof. Hubert Gullinck, Afdeling Bos, Natuur en Landschap van de Katholieke Universiteit Leuven Guy Vloebergh, Gwen Laureys, Johan De Greef en Paul Wuillaume, Studiegroep Omgeving cvba Stand van zaken : X afgerond O bijna afgerond O nog lopende O recent opgestart O voorzien Relevantie : Landbouw is de belangrijkste ruimtegebruiker in de open ruimte. Een prognose van het toekomstig landbouwgebruik laat toe om in te schatten welke marges er zijn voor ander gebruik of waar er mulitdisciplinair gebruik noodzakelijk is.

15 februari 2012 146

7.30. Onderzoek met oog op inventariseren en scherp stellen van de problematiek m.b.t. het (collectief) wonen

Korte beschrijving : De komst van 400.000 nieuwe wooneenheden zorgt voor een serieuze verdichting van het stedelijk gebied en voor een groot percentage extra woningen in wat nu als buitengebied aangeduid staat. Dit brengt nogal wat vragen naar consequenties met zich mee:

- Hoe kwalitatief verdichten? - Wat met groen in de stad? - Hoe woningen inplanten in het buitengebied? - Bereikbaarheid van basisvoorzieningen? - Belang van mobiliteit?

Waar en hoe deze verdichting zal plaatsvinden is het startschot van het onderzoek. Opdrachtgever : Vlaams Bouwmeester Opdrachthouder : awb (architectural workroom brussels) Stand van zaken : O afgerond O bijna afgerond x nog lopende O recent opgestart O voorzien Relevantie : Verschillende parameters zoals de demografisch evoluties, migratiedynamieken en het ruimtelijk beleid wijzen er allemaal op dat de woonproblematiek zich in de toekomst vooral in een bepaalde ‘tussenzone’ zal situeren. Het is net in die zone dat er momenteel geen ruimtelijke visie bestaat en dus ook geen instrumenten en middelen voor handen zijn. Voor het huidig onderzoek zijn 2 belangrijke uitdagingen geïdentificeerd tussengebied moet omschreven en in kaart gebracht worden nood aan een ruimtelijke visie voor dit tussengebied

15 februari 2012 147

7.31. Sturingsmodellen voor het wonen

Korte beschrijving : Op vandaag bestaat er geen inzicht van de bestaande sturingsmodellen voor het wonen en de al dan niet gewenste effecten die deze hebben op ruimtelijk vlak. De studie heeft tot doel beleidsaanbevelingen te doen binnen de context van strategische ruimtelijke planning. Daartoe worden cases op niveau Vlaanderen onderzocht waarbij nagegaan wordt in welke mate de modellen sturen en welke effecten ze hebben op het terrein qua ruimtelijke ordening. Opdrachtgever : Vlaamse Overheid – RWO-ARB Opdrachthouder : AnteaGroup Stand van zaken : O afgerond O bijna afgerond x nog lopende O recent opgestart O voorzien Relevantie : De beleidsnota ruimtelijke ordening geeft aan dat er “vandaag verschillende visies bestaan op de verdere ontwikkeling van het wonen in Vlaanderen. Het betreft de visie van het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen, van het Witboek Stedenbeleid, de cultuurlandschappelijke benadering en visies die vanuit de steden zelf worden ontwikkeld.

Hiërarchie van de kernen, de rasterstad en Belvedère zijn voorbeelden van sturingsmodellen. Daarnaast kan ook gedacht worden aan sturingsmodellen zoals polycentrisme.

Sturingsmodellen voor het wonen zijn visies op het wonen in een ruimtelijke context. Ze kunnen zowel uitgaan van de overheid als vanuit de markt. Sturingsmodellen zijn er op verschillende niveaus: Vlaanderen, provincies, gemeenten, afbakeningen stedelijke gebieden, stadsregios’s, regionale markten …. Ze kunnen enerzijds betrekking hebben op ruimtelijke aspecten. Zo kan omgaan met dichtheid, verweving, hergebruik, ruimtelijke kwaliteit, … sturend werken op de ruimte. Anderzijds kunnen ze betrekking hebben op meer sectorale aspecten zoals doelgroepen (sociale huisvesting, ouderen, grensmigratie, …) en woningtypes.

15 februari 2012 148

7.32. Slim ruimtegebruik door hergebruik en omkeerbaar ruimtegebruik

Korte beschrijving :

Tijdens diverse planningsprocessen wordt gewag gemaakt van mogelijkheden tot hergebruik van bestaande gebouwen of terreinen in functie van wonen, bedrijvigheid, cultuur, recreatie, gemeenschapsvoorzieningen, … Deze studie moet aangeven hoe hergebruik en omkeerbaar ruimtegebruik sterker kunnen geïntroduceerd en vertaald worden in het ruimtelijk beleid, dit zowel in het generiek beleidskader (zodat het kan doorwerken naar de andere beleidsniveaus en beleidsdomeinen), in een gebiedsgerichte werking op gewestelijk niveau (prioritaire veranderingsruimten) en in de concrete aanpak van strategische projecten.

Opdrachtgever : Vlaamse Overheid – RWO-ARB Opdrachthouder : Tritel/UGent Stand van zaken : O afgerond O bijna afgerond x nog lopende O recent opgestart O voorzien Relevantie :

Binnen het departement RWO wordt het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen volop voorbereid, met een voorstel om de uitgangshouding van duurzame ruimtelijke ontwikkeling naar de begrippen ‘slim’ en ‘zorgvuldig ruimtegebruik’ te vertalen. Deze begrippen hebben te maken met hergebruik van ruimte, omkeerbaar ruimtegebruik, meervoudig ruimtegebruik en verweving respectievelijk beleefbare en gezonde ruimte.

Omkeerbaar ruimtegebruik is een bijzondere vorm van hergebruik. Om hergebruik ook in de toekomst te garanderen moeten ruimtelijke ingrepen immers zoveel mogelijk omkeerbaar worden ontworpen.

Deze studie focust op twee dimensies van slim en zorgvuldig ruimtegebruik, namelijk hergebruik van ruimte en omkeerbaar ruimtegebruik. Voor sommige andere dimensies (zoals verweving) bestaat trouwens recent, inspirerend studiemateriaal. Deze studie dient hetzelfde niveau van verdieping op te leveren als het reeds beschikbare studiemateriaal, zodat met al dit basismateriaal en de beleidsstrategieën het slim en zorgvuldig ruimtegebruik in het ruimtelijk beleid kan verankerd worden.

15 februari 2012 149

7.33. Klimaatverandering en ruimtelijk beleid

Korte beschrijving :

Het doel van de studie is de mogelijke handelingsstrategieën voor een territoriale aanpak van klimaatverandering in Vlaanderen in kaart te brengen. De klemtoon ligt op de formulering van bouwstenen voor een langetermijnvisie (horizon 2050) bij de opmaak van het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen.

Hierbij staan volgende vragen centraal: Welke rol is voor ruimtelijke planning weggelegd bij klimaatadaptatie en mitigatie in Vlaanderen? Welke wijzigingen in de ruimtelijke structuur zijn nodig/gewenst om rekening te houden met klimaatverandering? Hoe kan omgegaan worden met het bestaand patrimonium en het gespreide en verweven bodemgebruik? Hoe kunnen bepaalde ruimtelijke strategieën ingang vinden in een context van strategische planning?

De studie bestaat naast de algemene delen uit twee gebiedsgerichte delen: een eerste deel dat op basis van een concrete case aanbevelingen geeft voor heel Vlaanderen, en een tweede (beknopt) deel waar een aspect van de ruimtelijke problematiek aan de Vlaamse Kust en het getijdengebied wordt bekeken. Opdrachtgever : Vlaamse Overheid – RWO-ARB Opdrachthouder : Stand van zaken : O afgerond O bijna afgerond O nog lopende O recent opgestart x voorzien

Relevantie :

Binnen het departement RWO wordt het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen volop voorbereid. Na een eerste dialoog met de verschillende stakeholders (ViA-rondetafel, 3 december 2010) kwam naar voor dat de kennis en impact van klimaatverandering binnen het ruimtelijk beleid in Vlaanderen beperkt is, en verder moet worden onderzocht. Het zoeken naar een geïntegreerd ruimtelijk beleid waarbij ook rekening gehouden wordt met aanpassing aan en beperken van klimaatverandering is dan ook een prioritair thema. De belangrijkste leemte in de kennis is de omzetting van de bevindingen uit bestaand onderzoek naar de ruimte en het Vlaams ruimtelijk beleid.

Daarnaast zal Vlaanderen in 2012 een bijdrage moeten leveren aan het Vlaams Adaptatieplan, waarvoor ook de inbreng van het beleidsdomein RWO gevraagd wordt. Dit Vlaams Adaptatieplan zal vervolgens een deel worden van het Nationaal Adaptatieplan. Vanuit het beleidsveld ruimte is men van mening dat een overkoepelende aanpak van de klimaatadaptatie voor de ruimtelijke aspecten zich opdringt. Hierbij mag de mogelijke synergie met mitigatiemaatregelen niet uit het oog worden verloren.

15 februari 2012 150

7.34. Onderzoek naar de ruimtelijke impact van technologische ontwikkeling 2020-2050

Korte beschrijving : Technologische ontwikkeling en ruimtelijke planning kunnen elkaar dus ondersteunen dan wel ondergraven. Voorliggend bestek heeft de bedoeling te onderzoeken welke technologische ontwikkelingen kunnen verwacht worden in de komende decennia, welke impact deze zullen hebben op de ruimte en op de ruimtelijke planning, en hoe planning en technologische ontwikkeling elkaar zoveel mogelijk kunnen ondersteunen in het streven naar duurzame ruimtelijke ontwikkeling. Opdrachtgever : Vlaamse Overheid – RWO-ARB Opdrachthouder : Stand van zaken : O afgerond O bijna afgerond O nog lopende O recent opgestart x voorzien Relevantie : De ruimtelijke impact van technologische ontwikkelingen in mobiliteit, energie, etc. op lange termijn zijn moeilijk in te schatten. Ruimtelijke planning wordt naar voor geschoven als belangrijke peiler voor duurzame ontwikkeling. Het technologische vooruitgangsdenken schuift technologie naar voor als vliegwiel voor duurzame ontwikkeling. In de vakliteratuur wordt al decennia lang aangegeven dat technologische innovatie afstand – en dus ruimte – irrelevant maakt, en daardoor de mogelijkheden van planning om bij te dragen aan duurzame ontwikkeling beperkt. Meer recent onderzoek suggereert een voortschrijdende marginalisering van planning door technologische vernieuwing. Er zijn echter ook voorbeelden van technologische innovaties die het ruimtelijk beleid kunnen ondersteunen. Zo kan technologische vernieuwing in de industrie ervoor zorgen dat de overlast veroorzaakt door fabrieken zakt tot niveaus die verweving van wonen en industrie toelaat.

15 februari 2012 151

7.35. Ruimtelijke visievorming voor een aantrekkelijk polycentrisch Vlaanderen

Korte beschrijving :

We beschouwen Vlaanderen als een polycentrische regio. Dit betekent dat we Vlaanderen beschouwen als een regio met een ruimtelijk structuur bestaande uit verschillende stedelijke centra en open ruimtes die in meer of mindere mate en zowel functioneel als ruimtelijk in relatie staan tot elkaar en elkaar aanvullen.

De studie heeft tot doel om te onderzoeken hoe dit polycentrisch Vlaanderen op een kwalitatieve manier verder ruimtelijk kan ontwikkelen en welk ruimtelijk beleid hiervoor nodig is. Dit gebeurt vanuit verschillende (extreme) beleidsopties. Er wordt dus in de eerste plaats per beleidsoptie een ruimtelijke visie en beleidsaanbevelingen verwacht.

Daarnaast heeft de studie ook tot doel inzicht te verwerven in het functioneren van polycentrisch Vlaanderen en in de kansen en bedreigingen ervoor. Dit gebeurt op basis van bovenvermelde studie naar de ruimtelijke ontwikkeling van polycentrisch Vlaanderen, en is dus geen afzonderlijk onderzoek. Opdrachtgever : Vlaamse Overheid – RWO-ARB Opdrachthouder : Stand van zaken : O afgerond O bijna afgerond O nog lopende O recent opgestart x voorzien Relevantie :

Bij de voorbereiding van het Beleidsplan Ruimte is naar voor gekomen dat de kennis over een ruimtelijk beleid voor polycentrisch Vlaanderen beperkt is. Nochtans neemt internationaal gezien het begrip polycentraliteit een centrale plaats (in de literatuur en de territoriale agenda van de Europese Unie). Het zoeken naar een geïntegreerd ruimtelijk beleid om een polycentrisch Vlaanderen te versterken is dan ook een prioritair thema. Het resultaat van deze opdracht zal input leveren voor de ruimtelijke visievorming in het Beleidsplan Ruimte. Specifiek zullen elementen geleverd worden voor het groenboek, dat eind 2011 het resultaat zal zijn van de eerste fase – verkenningsfase - in de opmaak van het Beleidsplan Ruimte.

15 februari 2012 152

7.36. Onderzoek naar een instrumentarium voor strategisch en realisatiegericht ruimtelijk beleid in Vlaanderen. Voorbereidend onderzoek voor het beleidsplan Ruimte Vlaanderen

Korte beschrijving : Het onderzoek moet leiden tot aanbevelingen over de actualisatie en de vernieuwing van het ruimtelijke ordeningsinstrumentarium met het oog op een strategisch en realisatiegericht ruimtelijk beleid. Opdrachtgever : Vlaamse Overheid – RWO-ARB Opdrachthouder : Tritel/LDR Stand van zaken : O afgerond O bijna afgerond x nog lopende O recent opgestart O voorzien Relevantie : De resultaten van het onderzoek moeten de ambities geformuleerd in de beleidsnota ruimtelijke ordening 2009-2014 mee helpen realiseren. In de beleidsnota wordt de ambitie geformuleerd om een innovatief ruimtelijk beleid te voeren onder meer op het vlak van het instrumentarium, het partnerschapsmodel en het bouwen aan maatschappelijk draagvlak. Daarnaast wordt ook de optie herhaald uit het regeerakkoord om tegen het einde van de lopende legislatuur over een nieuw (ontwerp van) ruimtelijk beleidsplan voor de lange termijn te beschikken. De kernvraag voor het onderzoek is dus welke vorm en inhoud het nieuwe ruimtelijk beleidsplan moet krijgen, hoe het tot stand komt en hoe het ingebed wordt in het integrale functioneren van het ruimtelijke ordeningsbeleid in Vlaanderen. Met inhoud worden hier niet de beleidsopties of inhoudelijke krachtlijnen bedoeld, maar wel de onderwerpen die aan bod moeten komen, de inhoudelijke reikwijdte, de aard van de inhoud.

15 februari 2012 153

7.37. Conceptstudio Beleidsplan Ruimte Vlaanderen: Begeleidingsopdracht voor de gefaseerde visievorming en conceptontwikkeling in het kader van het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen

Korte beschrijving : In de opeenvolgende fases van opmaak Groenboek en opmaak Witboek Beleidsplan Ruimte Vlaanderen, is er nood aan een externe creatieve en soepele begeleiding van de visievorming en ruimtelijke conceptontwikkeling. Deze begeleiding staat ARP bij om het diverse materiaal voortkomend uit studies, partnerdialogen en externe experten e.a. om te zetten in een globaal en coherente ruimtelijke lange termijnvisie en om concepten te ontwikkelen op Vlaams niveau ter ondersteuning van strategische keuzes. Opdrachtgever : Vlaamse Overheid – RWO-ARB Opdrachthouder : Stand van zaken : O afgerond O bijna afgerond O nog lopende O recent opgestart x voorzien Relevantie : Deze visievorming en conceptontwikkeling gebeurt gefaseerd : In de eerste fase –de Groenboek BRV fase (najaar 2011)- wordt gewerkt op basis van de onderzoeksresultaten (eindrapporten en tussentijdse rapporten resultaten van de lopende studies), de conclusies uit diverse partnerschapsinitiatieven, verwerking van de input van de burgerbevraging en inzichten van het kernteam. Hier ligt de focus vooral op de lange termijn visie planhorizon 2050 en het ontwikkelen van strategische prioriteiten planhorizon 2020. Deze resultaten zullen opgenomen worden in het Groenboek BRV. In de tweede fase –de Witboek BRV fase (2012-2013)- wordt gewerkt op basis van de definitieve onderzoeksresultaten en tussentijdse rapporten van lopende studies, van de verwerking reacties Groenboek BRV, conclusies uit partnerschapsinitiatieven, … en inzichten van het kernteam.

7.38. Verhogen van de juridische robuustheid van RUP’s.

Korte beschrijving : Het aantal GRUP's dat aangevochten wordt bij de Raad van State en het aantal GRUP's dat vernietigd wordt door de Raad van State neemt toe. De administratie werkt aan een plan van aanpak dat zowel met een probleemanalyse als een aanzet van oplossingsmogelijkheden zal bevatten. Een onderdeel hiervan is een overzicht maken van inhoudelijke aandachtspunten van de uitspraken van de Raad van State zodat deze kunnen gehanteerd worden om de RUPs juridisch robuuster te maken. Gelet op de omvang van de problematiek in aantal rechtszaken en in de juridische reikwijdte is externe ondersteuning noodzakelijk. Opdrachtgever : Vlaamse Overheid – RWO-ARB Opdrachthouder : Stand van zaken : O afgerond O bijna afgerond O nog lopende O recent opgestart x voorzien

15 februari 2012 154

Relevantie : Beleidskader ruimtelijke economie

Korte beschrijving : Het accent van het “beleidskader ruimtelijke economie” ligt op: -een activeringsbeleid (dus m.b.t. onbenutte percelen, brownfields…) -niettemin toch altijd streven naar ijzeren voorraad om de economie goed te kunnen ondersteunen/ruimtelijk accomoderen; -een doelgroepenbeleid ( o.a. zonevreemde economie afremmen door zo snel mogelijk starters professionele huisvesting aan te bieden enz., maar ook speciale aandacht naar problematische ruimtevragers, SEVESO enz.) -lokale besturen anders leren omgaan met bedrijfshuisvesting zodat naast ‘lokale bedrijventerreinen’ ook andere oplossingen voor alle ruimtelijk-economische problemen gezocht kunnen worden. Opdrachtgever : Departement EWI, DRE Opdrachthouder : Stand van zaken : O afgerond O bijna afgerond O nog lopende O recent opgestart O voorzien Relevantie : (geef aan in welke mate deze studie relevant is voor het planproces BRV ) Het activeringsbeleid op bedrijventerrein en het gedifferentieerd aanbodbeleid (niet enkel van ruimte op bedrijventerrein, maar eveneens van andere werkplekken) vanuit een ruimtevoorraad zijn vanuit het beleidsveld economie elementair te voorziene principes binnen het BRV.

15 februari 2012 155

7.39. Een Nieuw Industrieel Beleid voor Vlaanderen

Korte beschrijving : Vanuit de omschrijving van de uitdagingen industrieel beleid, wordt een beleidsvisie op de economische evolutie geponeerd. Vanuit een verlies aan exportcompetetiviteit en aan industriële tewerkstelling door een afname aan productiviteitsgroei kan een NIB enkel werken indien ook aan de concurrentiekracht wordt gewerkt. Dit vereist aandacht voor een aantal randvoorwaarden m.b.t. de problematiek van loonkosten, energiekosten en snelheid van besluitvorming binnen de overheid. De krachtlijnen van dit Groenboek zijn de versterking van de competitiviteit van de industrie als onmisbare component van de economie van de toekomst. Onze industrie van de toekomst zal steunen op een vernieuwing en structurele versterking van het industrieel weefsel, o.m. met toekomstgerichte infrastructuren en het transformeren van onze maakindustrie rond “Factories of the Future”. Het is een geïntegreerd beleid, flankerend en sectoraal, dat op systeeminnovatie is gericht maar ook oproept om na te denk over nieuwe vormen van sociale innovatie. Opdrachtgever : MVG i.k.v. ViA; kabinet Economie (Gosseleyn) i.s.m. Departement EWI (Jan LaRosse) Opdrachthouder : Stand van zaken : O afgerond O bijna afgerond O nog lopende O recent opgestart O voorzien Relevantie : Stelt de uitdagingen scherp waar de economie vandaag mee geconfronteerd wordt. Hoe met deze uitdagingen wordt omgegaan (het zgn. macroniveau) heeft een belangrijke impact op de ruimtelijke economische processen. Inhoudelijk zet dit groenboek in op innovatie vanuit de bestaande industriële structuur, terwijl deze vanuit het BRV wel eens in vraag kan gesteld worden aangezien deze structuur niet noodzakelijk samenvalt met de stedelijke structuur. Internetadressen: http://www.ewi-vlaanderen.be/ewi/nieuws/groenboek-nieuw-industrieel-beleid

15 februari 2012 156

7.40. Witboek: Een Nieuw Industrieel Beleid voor Vlaanderen

Korte beschrijving : Zet de beleidsdoelstellingen.van het groenboek om in een actieplan. Beleidsacties: Vanuit de doelstelling de concurrentiekracht te versterken door een productiviteitsoffensief te lanceren zal een transformatiebeleid (van het industrieel weefsel) gevoerd worden dat steunt op 4 pijlers: Een productiviteit- en concurrentiebeleid, gericht op een nieuw productiviteitsoffensief, met als knooppunt de nieuwe Fabriek voor de Toekomst (FvT). FvT moet nieuwe buitenlandse investeringen aantrekken en heeft hoogtechnologische productie- en procestechnologie en sociale innovatie. Relevante acties: Actie 1: Fvt voor Duurzame Chemie Actie 2:Een gepaste invoeringsstrategie voor maakindustrie Actie 6: Economisch ondersteunen van lead-plants Een industrieel innovatiebeleid, dat door gerichte innovatiestrategieën de Transformatie door Innovatie stuwt. Relevante acties: Actie 15: Innovatiegericht ondersteunen van lead-plants Een beleid van competentieontwikkeling en arbeidsorganisatie dat mee steun moet geven aan het aantrekken en behouden van de nodige competenties maar ook vorm moet geven aan de nodige sociale innovatie door een nieuw sectorbeleid dat het NIB zal concretiseren door Rondetafels. Een infrastructuurbeleid, dat het draagvlak voor systeeminnovaties uitbouwt en verdere invulling heeft aan het WIP. Naast het optimaal benutten en verder uitbouwen van de logistieke infrastructuur en het bereikbaar maken en houden van onze knooppunten (multi-modale infrastructuur), is er nood aan een geïntegreerd infrastructuurbeleid. Hetgeen inzet op hoge snelheid breedband, slimme electriciteitsnetwerken, aantrekkelijke bedrijventerreinen, performante onderzoeks- en innovatiestructuren. In die zin kan de clustering van gemeenschappelijke diensten, .. op wetenschapsparken, incubatoren, .. beter benut worden. Relevante actie: Actie 28: O&O en innovatiestructuur. Naast dit flankerend beleid, is er specifiek beleid op het niveau van sectoren en clusters nodig. Begeleidende en ondersteunende acties:

Actie 36: Implementeren voorstellen commissies Berx en Sauwens Verkorten doorlooptijd investeringsprojecten, van belang voor uitvoeren grootschalige infrastructuren. Actie 37: Ruimte om te ondernemen met zorg voor duurzaamheid Voorzien van ruimte om te ondernemen door een permanente evaluatie van vraag en aanbod om bedrijven en potentiële investeerders de ruimte vinden om hun plannen te realiseren. Deze actie zal gebeuren onder coördinatie van het Agentschap Ondernemen (AO). Hier wordt zorg gedragen voor optimaal ruimte gebruik en duurzaamheid (vb. duurzame bedrijventerreinen die ingericht worden las eco-systemen met eigen kringloop). Een dergelijke benadering kan clusterversterkend werken. Actie 47: Export- en internationalisatiebeleid meer focussen op groeilanden “Het instrumentarium van FIT legt behalve op exportgebonden en industriële activiteiten nog meer aandacht op andere vormen van internationalisering (import en strategische samenwerkingsallianties) en dienstensectoren (creatieve diensten, zakelijke dienstverlening, logistieke diensten,…). FIT faciliteert internationale partnerschappen (o.a. door partner search) en levert extra inspanningen om nieuwe groeimarkten (Oost-Europa en BRIC) te betreden. In het kader van innovatie en internationalisering worden ondersteunende acties van FIT afgestemd op het ondersteuningsinstrumentarium van het IWT. Actie 48: Gericht aantrekken van buitenlandse investeringen Vlaanderen verkopen aan internationale innovatiespelers als trekkers, om zo succesvolle clusters te kunnen vormen. …

15 februari 2012 157

Actie 49: Ondersteunend beleidsrelevant onderzoek SBO start onderzoek naar de motoren van de industriële welvaartscreatie in Vlaanderen (kartering toegevoegde waarde per sector, detectie clusters met de meeste groei, detecteren van de mechanismen)

Actieprogramma 2011:

- Rondetafels creatieve sector, (bouwsector, luchtvaartsector), chemie en life sciences, technologische industrie, voeding- en agroindustrie en de textiel, hout- en meubelindustrie. De laatste 4 hebben al actieplannen uitgewerkt in het kader van de SGI.

- TINAfonds (Transformatie en Innovatie Acceleratie). - FvT voor duurzame chemie - Onderzoek naar hefbomen, motoren en clusters van industriële welvaartcreatie.

Actieprogramma 2012:

- Opstellen lange termijn planning infrastructuurbeleid - Evaluatie beleidsacties.

Opdrachtgever : MVG i.k.v. ViA; kabinet Economie (Gosseleyn) ism Departement EWI (Jan LaRosse) Opdrachthouder : Stand van zaken : O afgerond O bijna afgerond O nog lopende O recent opgestart O voorzien Relevantie : Idem als bij groenboek.

Internetadressen: http://ikdoe.vlaandereninactie.be/wp-content/uploads/2011/06/Witboek_nieuw_industrieel_beleid.pdf

15 februari 2012 158

7.41. Pact 2020

Korte beschrijving : De doelstellingen van ViA werden in Pact 2020 omgezet naar 20 doelstellingen. Verschillende van deze doelstellingen streven naar een meer competitieve en duurzame economie in 2020:

- Vlaanderen als duurzame topregio zal tegen 2020 behoren tot de top 5 van de kennisintensieve regio’s op vlak van geproduceerde en verdiende welvaart en op gebied van investeringen.

- Internationalisering: Vlaanderen zal tegen 2020 meer exporteren (zowel goederen als diensten). De export zal verdubbelen voor KMO’s. De Vlaamse uitvoer naar snelgroeiende markten zal stijgen tot 10%. Naast een groeiende export, zal het aantal investeringen en het investeringsbedrag tegen 2020 stijgen.

- Innovatie: Het aandeel van O&O van het BBP blijft stijgen (3% in 2014 en meer in 2020). Er wordt gestreefd naar een hogere vertegenwoordiging in de speerpuntdomeinen( ICT, gezondheidszorg, logistiek) en naar een groter aantal werkenden in de kennisintensieve sector. Tegen 2020 behoren we tot de top 5 overheidssteun voor eco-innovatie.

- Ondernemerschap: Tegen 2020 moet het aantal bedrijven stijgen zodat Vlaanderen tot de Top 5 behoort. Startende en doorgroeiende bedrijven moeten gestimuleerd worden. In Vlaanderen zullen er belangrijke planningsinspanningen moeten gebeuren om de lange termijnvraag naar bedrijventerreinen te kunnen invullen. “De ruimte die hiervoor nodig is, zal wetenschappelijk bepaald worden in het kader van het RSV-2020.” Een economisch activeringsbeleid en de filosofie van de ijzeren voorraad dienen tegen 2020 het aantal effectief bruikbare bedrijventerreinen te verhogen tot minimaal 95% van het totaal aantal bestemde bedrijventerreinen. “Tegen 2020 moet het landbouwareaal in het RSV juridisch verankerd worden.”

- Logistieke infrastructuur: Tegen 2020 moeten de economische poorten vlot bereikbaar zijn en moeten de missing links van het RSV worden weggewerkt. Om logistieke activiteiten maximaal te valoriseren, trekken we logistieke spelers aan die ten volle toegevoegde waarde en werkgelegenheid creëren.

- Energie: Tegen 2020 moet de CO2-emissie dalen door een stijgende energie-efficiëntie. Er moet ingezet worden op een stijgende productiecapaciteit van hernieuwbare energiebronnen en kwalitatieve WKK. Het elektriciteitsnet wordt omgevormd tot een internationaal goed geïnterconnecteerd en slim net waarop decentrale productie-eenheden en nieuwe toepassingen kunnen worden gekoppeld.

- Eco-efficiëntie: Ontkoppeling economische groei en emissies afvalproductie door materiaal- en energie-efficiëntie. Het stimuleren van economische activiteiten in de hernieuwbare energie.

Naast de doelstellingen die een competitieve en meer duurzame economie beogen zijn er nog een aantal doelstellingen, die een belangrijke onrechtstreekse invloed hebben op de economie.

- Meer mensen aan de slag in meer werkbare jobs en in gemiddelde langere loopbanen. - Milieu: Tegen 2020 streven naar de top 5 op vlak van broeikasemissies, fijn stof, geluidsoverlast door

verkeer en een het werk maken van een adaptatiebeleid (om de gevolgen van de klimaatswijziging op vlak van o.a. waterhuishouding en biodiversiteit op te vangen).

- Mobiliteit: Tegen 2020 streven naar een performant verkeerssysteem met aandacht naar co-modaliteit , ondersteund door een gericht locatiebeleid en door het STOP-principe en tot slot naar een dalend woon-werkverkeer.

- Een efficiënt en doeltreffend bestuur. Opdrachtgever : Vlaamse regering Opdrachthouder : Stand van zaken : O afgerond O bijna afgerond O nog lopende O recent opgestart O voorzien Relevantie :

15 februari 2012 159

Stelt de uitdagingen scherp waar de economie vandaag mee geconfronteerd wordt. Hoe met deze uitdagingen wordt omgegaan (het zgn. macroniveau) heeft een belangrijke impact op de ruimtelijke economische processen.

7.42. Problematische ruimtevragers

Korte beschrijving : Recent ruimtelijk-economisch onderzoek Voor bepaalde types economische activiteiten blijven er zeker urgente tekorten aan bedrijfskavels; het probleem is evenwel dat de bedrijventerreinen die bij uitstek bedoeld zijn voor niet-verweefbare activiteiten zich zo oriënteren op de hoogwaardige, cleantech-activiteiten e.a. en op aspect tewerkstelling, dat die bedrijfsactiviteiten (problematische ruimtevragers) bijna niet meer in aanmerking komen voor vestiging op bedrijventerrein…: . Bovendien zijn er heel wat gemengde activiteiten die heel moeilijk onder te brengen zijn in één bepaalde bestemmingszone en ook heel wat bedrijven die een grote ‘hinder’perceptie met zich meedragen. Dit vraagt een andere aanpak van bestemmen en reserveren, maar alvast het erkennen van het probleem in het kader van het BRV is relevant. Voor de volgende sectoren werd een grondige probleemanalyse gevoerd: Garages, Recuperatie van afval, Productie van bouwmaterialen, TOP’s en slibbewerking en Grondwerkers. Momenteel is de studie in een fase van het formuleren van beleidsaanbevelingen en het bijkomend onderzoeken van twee sectoren, nl. tuincentra en biomassa/decentrale energie-opwekking. Opdrachtgever : Departement EWI, Agentschap Ondernemen, Dienst Ruimtelijke Economie Opdrachthouder : Tritel Stand van zaken : O afgerond O bijna afgerond O nog lopende O recent opgestart O voorzien Relevantie : Ruimtebehoefte voor economische activiteiten Het huidig instrumentarium laat niet toe om voor bepaalde bedrijfsactiviteiten een geschikte locatie te vinden. Het is belangrijk vanuit deze problematiek na te denken over hoe het anders kan functioneren binnen een nieuw BRV.

15 februari 2012 160

7.43. SEVESO-bedrijven

Korte beschrijving Recent ruimtelijk-economisch onderzoek. Inzicht in de aard , de ruimtevraag en de vestigingsrandvoorwaarden die seveso-bedrijven vragen en het formuleren van beleidsaanbevelingen desbetreffend. Het gaat om een economisch sterke groep bedrijven. Uit de studie blijkt dat als gevolg van de wijzigende Europese reglementering de groep bedrijven die onder de regelgeving valt aanzienlijk gestegen is tussen 2004 en 2007 (toename van het aantal sevesobedrijven in Vlaanderen met 37%) en er bovendien niet kan uitgesloten worden dat ook in de toekomst deze regelgeving nog wijzigt. Het aantal Sevesobedrijven en de aard van de bedrijvigheid die onder de regelgeving valt is dus dynamisch, waarbij de recente toename overwegend kleinere KMO’s betreft. Onder de regelgeving vallen bovendien zowel bedrijven die externe veiligheidsafstanden t.o.v. andere functies nodig hebben als bedrijven die niet zozeer een externe veiligheidsafstand nodig hebben, als wel om redenen van veiligheid op de werkvloer onder de regelgeving vallen. Een belangrijke conclusie uit dit onderzoek is dan ook dat er in de eerste plaats moet naar gestreefd worden om de sevesobedrijven maximaal in te passen op het bestaande en te creëren aanbod aan bedrijventerreinen, meer dan specifieke locaties voor sevesobedrijven te voorzien. Dit ook gezien de beperkte bijkomende ruimtevraag en het feit dat een groot deel van deze bedrijven verweefbaar zijn op bestaande bedrijventerreinen. Wel moet er dan over gewaakt worden dat een voldoende aanbod gecreëerd wordt aan ‘zuivere’ bedrijventerreinen met een scheiding van bepaalde (zonevreemde) activiteiten op bedrijvenzone zoals evenementenhallen, sportinfrastructuur, …. In die zin moet er over gewaakt worden dat een vermenging van activiteiten op bedrijventerreinen niet de algemene norm wordt (woon-werkparken, etc.). Omdat vandaag enkel seveso-bedrijvigheid wordt toegelaten wanneer expliciet bepaald in de vestigingsvoorwaarden (en mits RVR) en dit zelden voorkomt, heeft een seveso-bedrijf het vaak moeilijk om een geschikte locatie te vinden. Een eenvoudige oplossing zou kunnen zijn om de gedachtegang om te keren en op elk bedrijventerrein de deur naar seveso-bedrijvigheid open te zetten door voor elk bedrijventerrein een RVR te laten opmaken en door het draagvlak te vergroten. Opdrachtgever : Beleidsdomein EWI, Agentschap Ondernemen, Dienst Ruimtelijke Economie Opdrachthouder :Sertius – Grontmij –Idea Consult Stand van zaken : O afgerond O bijna afgerond O nog lopende O recent opgestart O voorzien Relevantie : De ruimtebehoefte van seveso-bedrijven moet een plaats krijgen binnen het ruimtelijk ordeningsbeleid. Maar hierbij moet met de verscheidenheid van de externe (mens)risico’s van de Seveso-bedrijven rekening gehouden worden. Seveso-bedrijven zonder of met beperkte mensrisico’s kunnen gehuisvest worden op de reguliere bedrijventerreinen die bestemd worden, op voorwaarde dat een ruimtelijk veiligheidsrapport wordt opgemaakt bij het RUP. Als Vlaanderen buiten de zeehavengebieden ook ruimte wil creëren voor Seveso-bedrijven met een hoog mensrisico, dan zullen specifieke locaties moeten voorzien worden waar voldoende veiligheidsafstand is.

15 februari 2012 161

7.44. Startnota winkelen in Vlaanderen

Korte beschrijving : Deze Nota aan de Vlaamse Regering van de Ministers Ruimtelijke Ordening en Economie, geeft de aanzet over de wijze waarop het kernversterkend beleid voor detailhandel (als speerpunt voorzien in het Regeerakkoord) zal gestuurd worden via het ruimtelijk beleid en ondersteund zal worden via het economisch beleid. Deze nota wordt voorgelegd worden aan SARO en SERV en de economische instrumenten worden op een stakeholdersplatform besproken in de schoot van het AO. De besprekingen monden uit in een ViA-rondetafel dit najaar. De VR gaat principieel akkoord met de concretisering van de beleidsagenda:

- Vermijden verdere verlinting. - Kleinhandel op bedrijventerrein beperken. - Aanbodbeleid via zones voor detailhandel. - Complementariteit met de binnensteden (economische toets op planniveau). - Invoeren van concept van kernwinkelgebieden.

De VR beslist de betreffende ministers te gelasten tot:

- opmaak ontwerp omzendbrief ‘Kernversterking en Winkellinten’ - opmaak ontwerp omzendbrief ‘ruimtelijk afwegingskader voor de inplanting van grootschalige

kleinhandel’ - opmaak voorstel van aanpassing BVR zonevreemde functiewijzigingen - onderzoek hoe optimaal ‘een harde maatregel tegen uitwaaiering van baanwinkels’ kan

geïmplementeerd worden - onderzoek hoe optimaal ‘een methode voor het bepalen v/h toepassingsgebied van

kernwinkelgebieden’ kan geïmplementeerd worden … - beleidsvoorbereiding regionalisering handelsvestigingen

Opdrachtgever : Opdrachthouder Stand van zaken : O afgerond O bijna afgerond O nog lopende O recent opgestart O voorzien Relevantie : Het principe van bundeling in kernen en het voeren van een aanbodbeleid van types kleinhandelszones (m.b.v. een te ontwikkelen afwegingskader) is een goed idee dat vorm moet krijgen. Dit kader moet voldoende afgetoetst worden en naar de toekomst flexibel kunnen omgaan met een veranderende ruimtevraag. RSV maakt geen selectie van zones, maar schuift dit door naar de afbakeningsprocessen is dus op dit vlak onvoldoende geoperationaliseerd. De PRS’en hebben wel selecties gemaakt van types kleinhandelsconcentraties, met een daaraan gekoppeld ontwikkelingsbeleid. Er komt een doorgedreven afwegingskader zodat selectie van ‘grootschalige kleinhandel’ gebeurt. Hierbij valt op te merken dat het begrip ‘grootschalig’ gedefinieerd moet worden en dat de langzame doorvoering van de plannen op het terrein zorgt voor moeilijke situaties op vlak van investeringen. Deze problematiek kan meegenomen worden als uitdaging in het BRV.

15 februari 2012 162

7.45. SPRE

Korte beschrijving : Doel: Het SPRE had als taak de relatie tussen economie en ruimtelijke ordening in beeld te brengen en een wetenschappelijk onderbouwde visie voor Vlaanderen uit te werken. Het resulteert in een rapport met bevindingen, maar ook met een doorkijk naar de kernvraagstukken voor een ruimtelijk-economisch beleid. Positionering ruimtelijke economie vanuit wetenschappelijk en beleidsmatig oogpunt:

- Doel RE is maximaal inspelen op de vestigingsplaatseisen van economische actoren, rekening houdende met het gegeven dat de ruimte een schaars goed is. Het rasterstadconcept kan het beleid mee vorm geven omdat er wordt uitgegaan van het bestaan van de netwerkomgeving.

- Bij RE staat de interactie van de economische actoren met de omgeving centraal. De analyse van de omgeving kan op macro-, meso- en microschaal gebeuren. De beleidsacties hebben betrekking op mesoniveau (Vlaanderen en zijn deelgebieden), toch heeft het macroniveau een belangrijke impact. Het is op basis van deze omgevingsfactoren dat bedrijven investeringskeuzes tussen landen en regio’s maken.

- De ontwikkelingsmogelijkheden voor ieder gebied in Vlaanderen worden in kaart gebracht en kunnen gebruikt worden als toetskader voor de eigen ruimtelijke-economische keuzes. Er moeten ook instrumenten ontwikkeld worden om de ruimtelijke economische structuur te optimaliseren, stimuleren en waar nodig de economische dynamiek bij te sturen.

Context en veranderende omgevingsfactoren: - Basiskenmerken Vlaamse economie:

Open economie, tertiarisering, specialisatie in traditionele sectoren, weinig aandeel in toekomstgerichte sectoren (in vergelijking met de economisch sterke regio’s in Europa).

- 80% van de economische vestigingen is in woongebied gevestigd. - Global/Local paradox: stijgende mondialisering heeft stijgend belang van lokale factoren, wat

impliceert dat de concurrentie steeds meer gevoerd wordt op regionale en stedelijke schaal. - Vlaamse industrie is voor 52% afhankelijk van buitenlands kapitaal. - Grensoverschrijdende structuren.

De Vlaamse netwerkonderneming:

- Enquète leert dat de netwerkonderneming realiteit is en dat de lokale economische milieus geïntegreerd zijn in de bovenlokale, Vlaamse, Belgische en internationale economie.

Analyse van de ruimtelijke-economische structuur van Vlaanderen:

- Benadering vanuit de economische densiteit en infrastructurele dragers: Rasterstadconcept (versterking van de economische kerngebieden gecombineerd met dynamisering van gebieden met een lagere densiteit met de infrastructuur als drager voor toekomstige ontwikkelingen). Dit concept stelt het idee van harde afbakeningen en taakstellingen in vraag.

- Benadering vanuit een stad-plattelandsperspectief: Stedelijke en rurale overgangsgebieden moeten de mogelijkheid krijgen zich selectief en multifuncioneel economisch te gaan ontwikkelen op een kwalitatieve manier.

Ruimtelijke economische dynamiek: - Analyse groeiverschillen voor economie, industrie en diensten. Binnen diensten wordt ingegaan op

ruimtebehoevende diensten, zakelijke diensten en het transport, distributie en logistiek. - Vaststelling: Sterke concentratie van verdichting blijft en tegelijkertijd zekere uitdeining en

verschuiving van de economie. Deze dynamiek is sectorspecifiek. - Oprichtingsdynamiek (gemiddeld bedrijf is jong; vitaliteit is streekgebonden) en verhuisbewegingen

(korte verhuisafstand, verhuizende bedrijven zijn dynamisch, subregionale context veroorzaken belangrijke bewegingen) als verklaringsgronden voor RE’ dynamiek.

15 februari 2012 163

Beleidsmatig voorzien van ‘ruimte voor ondernemen’ en de kwalitatieve inrichting van deze ruimte: - Ruimtevraag heeft provinciale verschillen. - Ruimtebalans gaat uit van een ijzeren voorraad. Timing en continuïteit in het aanbod ontbreekt in

RObeleid. Voorziene aanbod moet voldoende tegemoet komen aan de verwachte vraag tijdens een planperiode.

- Vraag en aanbod moeten op subregionale schaal met elkaar geconfronteerd worden. - Bedrijfseconomische insteek voor het segmenteren van bedrijventerreinen en voor het bepalen van

de optimale ligging van vestigingsmilieus t.o.v. stedelijke kernen en (lijn)infrastructuur. Vestigingseisen kunnen gebundeld worden tot 6 paketten. Segmentering moet niet o.b.v. bedrijfskenmerken maar eerder op basis van types van bedrijfshuisvestingen gebeuren.

- Veel zonevreemde bedrijven of bedrijven in woongebied willen herlokaliseren naar BT. De grote groei van bedrijventerreinen bevinden zich aan de rand van de stad en hebben een grote autobereikbaarheid.

Meer dan 90 kernvraagstukken voor een ruimtelijk-economisch beleid: … Opdrachtgever : VICE-MINISTER-PRESIDENT VAN DE VLAAMSE REGERING EN VLAAMS MINISTER VAN ECONOMIE, ONDERNEMEN, WETENSCHAP, INNOVATIE EN BUITENLANDSE HANDEL Opdrachthouder : Peter Cabus (KUL) en Wim Vanhaverbeke (TUEindhoven) Stand van zaken : O afgerond O bijna afgerond O nog lopende O recent opgestart O voorzien Relevantie : Het SPRE blijft een belangrijke uitvalsbasis om het ruimtelijk-economisch beleid te integreren in een ruimtelijk beleid (zowel op vlak van verworven inzichten in de bestaande structuur, trends, uitdagingen en visievorming). Het SPRE levert o.m. belangrijke inhoudelijke inzichten m.b.t. de netwerkonderneming, de ruimtelijke-economische structuur en het belang van het landelijk gebied, de ruimtelijke-economische dynamiek en de verhuisbewegingen van ondernemingen. Aangezien de publicatie ondertussen bijna 10 jaar oud is, is een check-up en update van het cijfermateriaal en zeker van de verworven inzichten belangrijk i.k.v. input in het BRV.

15 februari 2012 164

7.46. Vestigingsgedrag van bedrijven in Vlaanderen – een analyse in functie van het ruimtelijk economisch beleid

Korte beschrijving : Binnen de context van een netwerksamenleving (met een gewijzigde economische activiteitenstructuur waarbij tijdsafstand cruciaal is geworden en een ruimtelijke dynamiek ontstaat door de veranderende vestigingsvoorwaarden), onderzoekt dit rapport a.d.h.v. een enquête (die werd gevoerd ikv het SPRE) het (wijzigende) vestigingsgedrag van ondernemingen met als doel te komen tot een ruimtelijk-economisch locatiebeleid. H1 en H2 gaan in op de afwegingen voor de locatiekeuze op Mesoniveau (niveau Vlaanderen en zijn deelgebieden) a.d.h.v. waardering vestigingsfactoren en belangrijkste push- en pullfactoren van starters en verhuizers. A.d.h.v. het vestigingsgedrag en van groeperingstechnieken is men op zoek gegaan naar mogelijke insteken voor differentiëren van bedrijfslocaties.

H? gaat in op het Microniveau (concrete bedrijfslocatie), meer bepaald op de eisen gesteld aan het gebouw en de werkomgeving voor de verschillende soorten bedrijven en hun ontwikkelingsfasen. Hier wordt o.a. ingegaan op het belang van professionele en niet-professionele locaties. Daarnaast wordt gekeken naar de geografische implicaties van de veranderende eisen en kunnen hier al enkele conclusies uit getrokken worden. Doorheen het rapport wordt de nadruk gelegd op de verschuiving van vestigingseisen in functie van de levensloop van de onderneming.

Het onderzoek resulteert in een aantal beleidsaanbevelingen:

- de subregionale dimensie van een ruimtelijk-economisch beleid - wegbereikbaarheid blijft cruciaal - ruimtelijk-economisch aanbodbeleid op basis van 3 tot 5 dominante vestigingsmilieus - multifunctionele bedrijventerreinen als leidraad - inzetten op kwaliteit, ook voor bestaande bedrijventerreinen - een aanbodbeleid van professionele locaties komt de professionalisering van het bedrijfsleven ten

goede - aanbodbeleid ter ondersteuning doorheen de levensloop van de ondernemingen

Opdrachtgever : Departement EWI Opdrachthouder : Stand van zaken : O afgerond O bijna afgerond O nog lopende O recent opgestart O voorzien Relevantie : Beleidsvisie op economische evolutie Uitdagingen industrieel beleid Relevante hoofdstukken: Algemeen besluit (p.192-213, vooral pag 202)

15 februari 2012 165

7.47. Management van bedrijventerreinen en ruimtelijke kwaliteit. Een verkenning van de rol van de vastgoedsector.

Korte beschrijving : Dit rapport is een vervolgstudie op het eerste deel “Vestigingsgedrag van bedrijven in Vlaanderen: …”. De ruimtelijke kwaliteit in het algemeen, en die op bedrijventerreinen in het bijzonder, worden steeds belangrijker in het debat over vestigingsgedrag van bedrijven. (Beleidsdoelstellingen van de VR dd. 2009 omvatten het garanderen van ruimtelijke kwaliteit bij de ontwikkeling van bedrijventerreinen. Een cruciale rol van de beleidsverantwoordelijken bestaat erin de ambities en de doelstellingen van de partijen te verzoenen.) Bedrijventerreinen worden gecreëerd en beheerd door diverse betrokkenen die een impact hebben op de ruimtelijke kwaliteit ervan. Het zijn deze spelers, actief in de vastgoedsector, die in dit rapport een centrale plaats krijgen.

Aangezien er een beperkte bereidheid was van de sleutelactoren in de totstandkoming van deze studie, kan ze gereduceerd worden tot een verkennende studie die enkele aanknopingspunten levert voor verder onderzoek. Enkele conclusies:

- de roep om kwaliteitsvolle bedrijfsruimten is steeds groter; - er is een nood aan een permanente opvolging van beschikbaarheid van percelen en gebouwen op

bedrijventerreinen; - er is nood aan de inschatting van de kwaliteit van deze bedrijfsruimten (we zagen dat een merendeel

van de bedrijven ontevreden is over de kwaliteit ervan, maar verder onderzoek moet dit uitdiepen worden: insteek inventaris via parkmanagement);

- er is een behoefte aan een overzicht van best practices; - rol private ontwikkelaars bij management bedrijventerrein is in Vlaanderen gering: het omvormen van

een kopersmarkt naar een huurdersmarkt zou dit kunnen verhelpen; - het aantrekken van nieuwe bedrijvigheid moet niet enkel gaan over multinationale ondernemingen

maar ook over kleinschalige innovatieve bedrijven: om een aangepaste huurdersmarkt te scheppen kan er ingezet worden op flexibele en uniforme bedrijfsruimtes met de nodige ruimtelijke kwaliteit.

Opdrachtgever : Departement EWI, STOIO Opdrachthouder : Stand van zaken : O afgerond O bijna afgerond O nog lopende O recent opgestart O voorzien Relevantie : Beleidsvisie op economische evolutie Uitdagingen industrieel beleid Er is bijkomend onderzoek nodig naar de kwaliteit op bedrijventerrein en een grotere betrokkenheid verschillende partijen.

15 februari 2012 166

7.48. Economische dynamiek en ruimtelijke kwaliteit op het platteland – onderzoek in de regio Roeselare Tielt

Korte beschrijving : Deze publicatie levert een bijdrage tot het in kaart brengen van de uitdagingen waarmee het Vlaamse plattelandsbeleid geconfronteerd wordt. Dit onderzoek levert inzichten o.b.v. de welke een beleid kan ontwikkeld worden dat de bestaande economische dynamiek aanstuurt zodat deze resulteert in een ruimtelijke kwaliteitsverbetering van het platteland… Voorliggend rapport is de neerslag van het tweede deel van een project dat bestond uit een uitgebreide casestudie van de niet landbouwgebonden economische dynamiek op het platteland van de regio Roeselare-Tielt. Door een methodologisch sterk onderbouwd onderzoek te voeren, werden unieke data verzameld over de feitelijke (bestaande) solitaire niet landbouwgebonden economische activiteiten en hun dynamiek op het platteland. De resultaten over het economisch functioneren van het platteland zijn zeer verrassend. Opdrachtgever : RESOC-SERR Midden-West-Vlaanderen Opdrachthouder :WVI Stand van zaken : O afgerond O bijna afgerond O nog lopende O recent opgestart O voorzien Relevantie :

15 februari 2012 167

7.49. Werk maken van Creatieve Economie

Korte beschrijving :

- Nood aan een nieuw groeimodel voor Vlaanderen - Beschikt Vlaanderen over de nodige inputfactoren en creatieve processen om de stap naar 'creatieve

regio' te zetten? - Veranderde rol van steden in de creatieve economie - De Vlaamse creatieve industrie: basispijler in de creatieve economie

De laatste decennia is de economie op internationaal vlak ingrijpend veranderd. Landen als China en India verstevigen hun positie op de internationale markt nog elke dag. De versnelde integratie van die spelers zorgt voor een nieuwe, wereldwijde concurrentie. Een nieuw model van concurrentie dringt zich op. Vlaanderen, en met zich vele andere Westerse regio's die voor dezelfde uitdagingen staan, moet volop de kaart trekken van de creatieve economie. Werk maken van een creatieve economie beschrijft uitvoerig de limieten van het huidige groeimodel in Vlaanderen en toont hoe het beleid een nieuw groeimodel kan stimuleren waarbij innovatie en ondernemerschap, de kenniseconomie en de ontwikkeling van creatieve sectoren centraal staan. Het boek als doel om een bron van inspiratie te zijn. De auteurs willen de creatieve Vlaamse economie stimuleren, die daardoor tot de meest succesvolle regio's kunnen gaan horen. Het boek is gestoeld op grondig wetenschappelijk onderzoek (Flanders DC). Globalisering en vergrijzing zetten het bestaande economische groeimodel van Vlaanderen onder druk. Een nieuwe lange termijnvisie op de economische toekomst kan Vlaanderen echter redden. In de toekomst zal dan ook niet meer de industriële economie, maar de creatieve economie de basis zijn voor een succesvol Vlaanderen. Dus in plaats van dat productiviteit het verschil maakt, zal kennis het verschil gaan maken. Ingrijpende veranderingen zijn echter nodig om zaken als innovatie, ondernemerschap, kenniseconomie en de ontwikkeling van dienstensectoren centraal te stellen. Van belang daarbij is om deze verandering kracht bij te zetten door een aangepast stedelijk beleid. De concentratie creatieve ondernemers die op low profile locaties nauw met elkaar samenwerken, stimuleren elkaars zaken. Dit heeft tot gevolg dat de bedrijvigheid in het gebied toeneemt en op haar beurt weer andere ondernemers aantrekt. Dit voorbeeld toont het belang van creativiteit en de samenhang met ondernemerschap binnen een bedrijf of regio. In 'Werk maken van een creatieve economie' staat niet alleen de redenering centraal dat de Vlaamse economie gered kan worden met het stimuleren van ondernemerschap en de creatieve economie. Er worden ook beleidsaanbevelingen gedaan over hoe het concurrerend vermogen van Vlaanderen op peil gehouden kan worden. Dit boek kan beleidsmakers inspireren om het doel van ViA (Vlaanderen tegen 2020 naar de top 5 van Europese regio’s te leiden) te realiseren. De 5 essentiële doorbraken van ViA tonen alvast het belang van ondernemerscreativiteit en innovatie voor economische groei en maatschappelijke vooruitgang. Dit toekomstscenario kan afegewogen worden tov andere toekomstscenario’s. De afwegingen moeten resulteren in beleidskeuzes. Opdrachtgever : Flanders DC en Vlerick Management School Opdrachthouder :Isabelle De Voldere en Leo Sleuwaegen Stand van zaken : O afgerond O bijna afgerond O nog lopende O recent opgestart O voorzien Relevantie :

15 februari 2012 168

7.50. Witboek: Stappenplan voor een interne Europese vervoersruimte – werken aan een concurrerend en zuinig vervoerssysteem

Korte beschrijving In het Witboek 2000-2010 kwamen de belangrijkste thema’s met betrekking tot het Europese mobiliteitsbeleid aan bod. In 2011 werd het Witboek transport vernieuwd, hierin wordt de nieuwe visie van Europa op een duurzaam en competitief transportsysteem gepresenteerd. Om de emissies toch te laten afnemen met 60% tegen 2050 moet de transportsector minder en schonere energie gebruiken, de moderne infrastructuur efficiënter exploiteren en de negatieve impact op het milieu verminderen. De doelstellingen variëren naargelang de afstand van de verplaatsing:

Voor interstedelijke verplaatsingen, moeten de volumes geconsolideerd worden, door het stimuleren van multimodale verplaatsingen aan de hand van een betere verknoping van de netwerken. In het vrachtverkeer wordt ingezet op een hogere efficiëntie van vrachtwagens, het aantrekkelijker maken van de binnenvaart, een efficiënter spoorwegennet en goede hinterlandverbindingen van de zeehavens.

Voor verplaatsingen over langere afstanden, blijven de lucht- en zeevaart belangrijk, wat een efficiënte en veilige werking van lucht- en zeehavens vereist.

Om de leefbaarheid in steden te garanderen, wil men de negatieve effecten van stedelijke verplaatsingen minimaliseren. Dit kan gebeuren door voertuigen op conventionele brandstoffen af te bouwen, alternatieve vervoermiddelen te stimuleren zoals openbaar vervoer, wandelen en fietsen, kleinere, lichtere en gespecialiseerde wegvoertuigen aan te moedigen, tol te heffen in steden, en door individuele vrachtleveringen te beperken.

Deze visie wordt vertaald naar 10 doelstellingen. Om deze doelstellingen te realiseren worden een aantal strategieën gepresenteerd. Opdrachtgever Europese Commissie Opdrachthouder Stavaza Brussel, 28.3.2011, Overgemaakt aan de Raad en het Europees Parlement Relevantie Het schetst het kader voor het toekomstig door Europa geïnitiëerd beleid voor bovenlokale infrastructuren en het beleid inzake mobiliteit; de wijze van ruimtelijke interactie. Na nog te nemen initiatieven door de EU is een decretale koppeling te verwachten Internet http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2011:0144:FIN:NL:PDF

15 februari 2012 169

7.51. Trans-Europese Netwerken (TEN) Korte beschrijving Het TEN-V-beleid wil één multimodaal netwerk tot stand brengen dat zowel de traditionele vervoersstructuren als de apparatuur (inclusief intelligente vervoerssystemen) omvat, teneinde veilig en efficiënt verkeer mogelijk te maken tussen de lidstaten. In 2009 werd het beleid van het TEN-V geëvalueerd, ter voorbereiding op een herziening van de richtsnoeren in 2011, die een nieuwe benadering zal inhouden om projecten te selecteren die een Europees “kernnetwerk” vormen. Binnen het concept van multimodale goederenlogistiek verwacht de Commissie dat de ontwikkeling van groene corridors de milieu- en innovatiedimensie zal versterken. Comodaliteit is ook een belangrijk aandachtspunt voor het passagiersverkeer, dat behoefte heeft aan naadloze vervoersstromen tussen verschillende vormen van openbaar vervoer, wegvervoer en openbaar vervoer en langeafstands- en stadsvervoer. In het kader van het nieuwe Witboek Transport zal een nieuw TEN-V-plan ontwikkeld worden voor de periode 2014-2020. Dit zal gebaseerd zijn op de volgende principes: - Projecten moeten een toegevoegde waarde hebben voor Europa: grensoverschrijdende verbindingen, vooral tussen Oost- en West-Europese lidstaten zullen voorrang krijgen. - Ontwikkeling van Europese transportcorridors - Ondersteuning van comodaliteit en multimodale knooppunten - TEN-T-projecten moeten transparant zijn en duurzaamheid promoten De ontwikkeling van de Trans-Europese netwerken zal verder gezet worden in het kader van de Europa 2020-strategie, aan de hand van een hulpbronefficiënt transportsysteem, dat steunt op innovatie en klimaatverandering en milieu-uitdagingen aanpakt, en territoriale cohesie ondersteunt. De speerpunten zijn de combinatie en integratie van verschillende modi. Om dit te verwezenlijken, worden twee netwerklagen voorgesteld: enerzijds wordt een kernnetwerk bepaald met de segmenten die op strategisch niveau het belangrijkst zijn en de belangrijkste verkeersstromen doorheen de EU mogelijk maken, dit wordt ondersteund door een onderliggende laag die het hele continent omvat en zo de toegankelijkheid voor burgers en economische actoren garandeert en de basis vormt voor een efficiënt, veilig en duurzaam transportsysteem. Dit netwerk dient afgewerkt tegen 2030. Er zijn een aantal ondersteunende studies uitgevoerd: Ports and their connections within the TEN-T De Ceuster, G. et al (2010) Trans-European transport network planning methodology, Contract TREN/R1/350-2008 lot2, Report for: European Commission DG MOVE, 18 October 2010 Petersen, M.S. et al (2009) Report on Scenario, Traffic Forecast and Analysis of Traffic on the TENT, taking into Consideration the External Dimension of the Union – Final Report, Funded by DG TREN, Copenhagen, Denmark Opdrachtgever Europese Commissie Opdrachthouder Stavaza Bestaande netwerk in besluit vastgelegd (Besluit Nr. 661/2010/EU van het Europees Parlement en de Raad van 7 juli 2010 betreffende uniale richtsnoeren voor de ontwikkeling van een trans-Europees vervoersnet (herschikking)), herziening o.a. op basis van een kern-netwerk wordt verwacht afgerond te zijn eind 2012 Relevantie Het TEN-V-netwerk bepaalt de internationale transportnetwerken. De ontwikkeling van corridors zou kunnen gebeuren aan de hand van een meerjaarlijks corridorontwikkelingsplan, met een bindend tijdplan om de financiering op lange termijn te vergemakkelijken. Gebruik van de studie/plan Afstemmen en decretale koppeling internet http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2010:204:0001:0129:NL:PDF http://ec.europa.eu/transport/infrastructure/studies/doc/2010_12_ports_and_their_connections_within_the_ten-t.pdf http://ec.europa.eu/transport/infrastructure/studies/doc/2010_10_ten-t_planning_methodology.pdf http://ec.europa.eu/transport/wcm/infrastructure/studies/2009_12_ten_connect_final_report.pdf

15 februari 2012 170

7.52. Stedelijk mobiliteitsbeleid Korte beschrijving In het Europese groenboek “Een nieuwe stedelijke mobiliteitscultuur” werd het thema van de stedelijke mobiliteit op de Europese agenda geplaatst. Doelstellingen op de lange termijn zijn: - Vlotte doorstroming van verkeer in steden en agglomeraties - Groene steden met verkeersluwe zones en milieuvriendelijke technologieën - Efficiënt vervoer door ITS - Toegankelijk stedelijk vervoer - Veilig en beveiligd stedelijk vervoer. Het actieplan van de Europese Commissie dat hierop voortbouwt (COM(2009)490), legt de klemtoon op het bevorderen van een geïntegreerd beleid door een versnelde invoering van duurzame mobiliteitsplannen, rekening houdend met de complexiteit van stedelijk vervoerssystemen, het beheer, de verbindingen met het hinterland en de regio’s, de onderlinge afhankelijkheid van vervoersvormen, de beperkingen van stedelijke ruimte en de rol van de stedelijke systemen in het grotere Europees vervoerssysteem. Deze geïntegreerde benadering is niet enkel nodig voor de ontwikkeling van vervoersinfrastructuren en diensten, maar ook voor het beleid dat vervoer verbindt met milieubescherming, een gezonde omgevingskwaliteit, ruimtelijke ordening, wonen, sociale aspecten van toegankelijkheid en mobiliteit evenals industrieel beleid. Het ontwikkelen van strategische, geïntegreerde mobiliteitsplannen, het oprichten van geschikte mobiliteitsplannende organisaties en het zetten van realistische doelen zijn essentieel om de lange termijn. Door gebruikers te laten betalen voor externe kosten die ze veroorzaken (milieu, congestie en andere kosten) volgens het principe ‘de vervuiler betaalt’, kan de internalisering van externe kosten gebruikers stimuleren over te schakelen naar schonere voertuigen of vervoersmodi, minder congestiegevoelige infrastructuur te gebruiken of op andere tijdstippen te reizen. De EC-regelgeving over heffingen voor het gebruik van infrastructuur op zwaar vervoer verhindert de toepassing van regulerende heffingen in stedelijke gebieden om congestie en de milieu-impact te beperken niet. Een uitbreiding en uitwisseling van best practices en kennis inzake stedelijk vervoer, o.a. onderzoeks- en demonstratieprojecten inzake lage- of nulemissievoertuigen, een webgids over schone en energiezuinige voertuigen, een onderzoek van de stedelijke aspecten van de internalisering van externe kosten, informatieuitwisseling over stedelijke heffingen. Opdrachtgever Europese Commissie Opdrachthouder Stavaza Gecommuniceerd in Groenboek (2007) en geoperationaliseerd in een actieplan (2009) Relevantie Een dergelijk beleid is essentieel voor het verhogen van de stedelijke leefbaarheid en stedelijkheid in Vlaanderen. Om de vooropgezette doelstellingen met betrekking tot duurzame mobiliteit te bereiken geeft de EU verschillende stimuli voor een geïntegreerd en duurzaam mobiliteitsbeleid op stedelijk niveau, onder meer via programma’s waarin studie, implementatie, evaluatie en verspreiding van resultaten wordt gestimuleerd. Internet: http://ec.europa.eu/transport/clean/green_paper_urban_transport/doc/2007_09_25_gp_urban_mobility_nl.pdf http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2009:0490:FIN:NL:PDF

15 februari 2012 171

7.53. Verkeers- en vervoersprognoses voor de binnenvaart in het Scheldegebied. Situatie 2007 en prognoses 2020/2040

Korte beschrijving In deze studie zijn de huidige verkeersstromen in het Scheldebekken voor het jaar 2007 in kaart gebracht. Hierdoor is voor het eerst op dit detailniveau een consistente grensoverschrijdende weergave van binnenvaartgegevens beschikbaar. De mogelijke ontwikkeling van het verkeer en vervoer per binnenvaart op de vaarwegen in het Scheldegebied varieert sterk per toekomstscenario. Waar in het meest optimistische GE-scenario op enkele vaarwegen een verdubbeling van het vervoerde volume aan goederen kan optreden, is in het RC-scenario sprake van een flinke afname van het vervoerde volume. In het Scheldegebied zijn een aantal regionale ontwikkelingen voorzien, die bij realisatie tot een flinke verschuiving in de prognoses kunnen zorgen. Ontwikkeling van de Seine-Schelde verbinding zal tot een verschuiving van stromen gaan leiden, maar ook veel extra binnenvaart genereren (vooral in de Kanaalzone Gent-Terneuzen). Door containeroverslag in Vlissingen, een extra sluiskolk bij Ternaaien en aanpassing van de bruggen op het Albertkanaal kan de sterke ontwikkeling op de Schelde-Rijnverbinding wat worden afgezwakt, ten gunste van alternatieve routes. Een eventuele Seine-Schelde west en de estuaire vaart zijn complementair. De prognoses opgenomen in deze studie geven een goed beeld van de mogelijke ontwikkelingen in het Scheldegebied. Wanneer duidelijk wordt welke toekomstige ontwikkelingen in en buiten het Scheldegebied plaats zullen vinden, is het effect op de vaarwegen uit de aangeleverde informatie te verkrijgen. De uitkomsten van de studie zijn daardoor bruikbaar om in vervolgstudies knelpuntanalyses voor specifieke assen en sluizen uit te voeren. Opdrachtgever Technische ScheldecommissieMOW, Haven en Waterbeleid en Rijkswaterstaat Zeeland Opdrachthouder Ecorys, Resource Analysis Stavaza Afgerond – 2009 Relevantie Geschikt voor een kwantitatieve invulling van WLO-achtige scenario’s en bijhorende besluitvormingsprocessen. Er zijn gedetailleerde uitspraken gedaan over verschillende onderdelen van het Scheldebekken. Internet http://pro.vnsc.eu/www/filelib/file/report/tr18749r06_binnenvaart_scheldegebied_eindrapport.pdf

15 februari 2012 172

7.54. Mededeling inzake een Europese havenbeleid Korte beschrijving Hierin bespreekt de Commissie het Europese havenbeleid, met name de volgende thema’s: - Havenontwikkeling in de toekomst - Financiering, transparantie en havengeld - Concessies voor terreingebruik en nautische dienstverlening - Milieuregelgeving - Modernisering - Relatie stad haven - Havenarbeid. De Europese Commissie is o.a. van oordeel dat de verplichting van transparantie ook geldt in het geval van de uitgifte van haventerreinen ten behoeve van het verlenen van diensten op het gebied van ladingbehandeling. In overeenstemming met hun ontwikkelingsbeleid en commerciële strategie mogen havenbeheerders selectiecriteria stellen. De duur van de concessie mag de vrije mededinging niet beperken, maar moet lang genoeg zijn om investeringen met een redelijke marge terug te verdienen. Bij de uitbreiding van de capaciteit van havens, verdieping van de maritieme toegangsweg en/of het verbeteren van de verbindingen met het hinterland moet rekening gehouden worden met de Europese milieuregelgeving. Om rechtszekerheid te garanderen bij investeringen in de havens zal de Europese Commissie richtsnoeren opmaken over de toepassing van de Europese milieuwetgeving bij havenontwikkeling. Steden en hun havens zijn onderling afhankelijk. Het is belangrijk dat havens en steden hun verbondenheid versterken. De initiatieven om het imago van de havens te verbeteren bij het grote publiek moeten echter overgelaten worden aan de havens zelf, aan de regio’s en aan de lidstaten. Opdrachtgever Europese Commissie Opdrachthouder Stavaza Mededeling van de Commissie COM(2007)616 Relevantie Het Europees beleid is van belang voor de ontwikkeling van en in de Vlaamse havens Internet http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2007:0616:FIN:NL:PDF

15 februari 2012 173

7.55. IRIS II: Mobiliteitsplan Brussels Hoofdstedelijk Gewest Korte beschrijving Het Irisplan is een vervoersplan voor het Brusselse Gewest, met de bedoeling om de bereikbaarheid en de levenskwaliteit van zijn bewoners te bevorderen en om het autoverkeer met 20% terug te dringen tegen 2020. Hiervoor worden 9 prioriteiten onderscheiden: - Fietsen en wandelen bevorderen als alternatief voor de wagen - Een modern en gediversifieerd aanbod van eersteklas openbaar vervoer ontwikkelen als spil van de mobiliteit in Brussel: met onder andere rechtstreekse verbindingen tussen de grote gewestelijke polen en tussen die polen en de secundaire polen via openbaar vervoer, de bediening van het hele Gewest door snelle en regelmatige lijnen die in de meeste gevallen in eigen baan rijden, met een hoge frequentie en voorrang aan verkeerslichten, een hoger reiscomfort, betere aansluitingen en betere fietsenstallingen en voetgangersbewegwijzering. - Een rationeel gebruik van de wagen aanmoedigen en innoverende toepassingen bevorderen zoals carsharing en collectieve taxi’s - Ruimte creëren voor alternatieve vervoermiddelen door middel van een gehiërarchiseerd wegsysteem waarin de veiligheid en de regeling van het verkeer worden geoptimaliseerd - Een gecoördineerd en regulerend parkeerbeleid voeren ten dienste van de gewestelijke mobiliteit - Mobiliteit en ruimtelijke ordening gezamenlijk plannen (meer rekening houden met de bereikbaarheid door het openbaar vervoer in de locatiekeuze van tewerkstellingspolen) - Een modern systeem met real-time informatie over de mobiliteit ter beschikking stellen aan alle gebruikers - De logistiek en de verdeling van goederen optimaliseren door een modale verschuiving naar het spoorwegnet en de binnenvaart: de vestiging van verschillende logistieke ondernemingen die ontsloten worden per spoor of per binnenvaart, en een betere ontsluiting van de haven. - De governance verbeteren om de optimale omstandigheden te creëren om het IRIS-plan te laten slagen. Opdrachtgever Brusselse Regering Opdrachthouder Stavaza Goedgekeurd door Brusselse Regering (09/09/2010) Relevantie Interactie met aanliggend gebied, Internet http://www.bruxellesmobilite.irisnet.be/static/attachments/news/na/1513/Iris_2-NL.pdf

15 februari 2012 174

7.56. Overeenkomst met het oog op de verwezenlijking van het programma van het Gewestelijk Expres Net van, naar, in en rond Brussel

Korte beschrijving Een fijnmazig web van lokale spoorverbindingen zal het raamwerk vormen van het toekomstige voorstadsnet. Deze treinverbindingen worden aangevuld met GEN-buslijnen, met aandacht voor onderlinge aansluitingen, zodat ook de gebieden ontsloten worden waar de trein niet langskomt. De GEN-treinen zullen een op zichzelf staand netwerk vormen, om de capaciteit te verhogen worden de vijf belangrijkste Brusselse spoorassen op vier sporen gebracht. Ook de amplitude en de frequentie van het openbaar vervoersaanbod zal verhoogd worden. De initiële timing van het GEN-project was gericht op 2012. Ondertussen is de volledige afwerking en ingebruikneming van het GEN-netwerk verschoven naar 2019. Verder is het Diabolo-project om de bereikbaarheid van de luchthaven te verbeteren in uitvoering. Deze verbinding zou tegen eind 2012 afgewerkt zijn. Begeleidende maatregelen bij deze uitbreiding van het aanbod zijn ingrepen op het vlak van het parkeerbeleid, de intermodaliteit, de commerciële snelheid van het openbaar vervoer, dynamische bewegwijzering en de wegencategorisering. Vooral de invoering van betalend parkeren op straat en in openbare parkings in Brussel blijkt een belangrijke rol te spelen in de terugdringing van het autogebruik en de stimulering van het openbaarvervoergebruik. De aanleg van die gewestelijke parkeerplaatsen moet gebeuren in overeenstemming met die van de parkeerterreinen in de andere gewesten. De federale overheden en/of de andere gewesten moeten deels de financiering van deze parkings voor hun rekening nemen. Opdrachtgever De drie gewesten en het federale niveau Opdrachthouder Stavaza Overeenkomst, bekrachtigd door de 3 Gewesten en de Federale Regering 04/04/2003 Relevantie Bepaalt mee de ontwikkelingsmogelijkheden in Vlaams Brabant en in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en meer specifiek in de betrokken stationsomgevingen. Ook voor Antwerpen en Gent is een voorstedelijk netwerk uit te werken. Het Brusselse GEN is erg centripetaal opgevat, vertrekkende vanuit de conclusies van het rapport STRATEC uit 1988, dat een zwakte vaststelde in het marktaandeel van het spoor in de zone tot 30 km rond de hoofdstad. Kwantitatief is dat inderdaad de meest voor de hand liggende markt om op door te breken. 22 jaar later blijkt dat de mobiliteitsproblematiek een cruciaal probleem vormt in een ruimer gebied, en dat het niet beperkt blijft tot het pendelverkeer. Meer bepaald is de Vlaamse Ruit in zijn geheel, en met zijn uitlopers, aangewezen op openbaar vervoer met een hoger kwaliteitsgehalte. Internet http://docs.vlaamsparlement.be/docs/stukken/2004-2005/g200-1.pdf http://docs.vlaamsparlement.be/docs/stukken/2004-2005/g200-4.pdf

15 februari 2012 175

7.57. Meerjarenprogramma Infrastructuur, Ruimte en Transport (MIRT)

Korte beschrijving Het Meerjarenprogramma Infrastructuur, Ruimte en Transport (MIRT) is een investeringsprogramma van de Rijksoverheid. Het MIRT bevat projecten en programma's van de ministeries van Infrastructuur en Milieu en Economische Zaken, Landbouw en Innovatie. Dit meerjarenprogramma loopt tot 2020. Het kabinet is van plan het MIRT te verlengen van 2020 naar 2028. Brain-, main- en greenports krijgen hierbij prioriteit. Het beleid op landsdeelniveau wordt uitgewerkt naar concrete opgaven per regio aan de hand van gebiedsagenda’s. Deze vormen de basis op grond waarvan besloten kan worden tot een verkenning. Het projectenboek van het MIRT geeft een overzicht van alle projecten in het ruimtelijk fysieke domein in Nederland. Opdrachtgever RWS Opdrachthouder Stavaza Investeringsprogramma tot 2020, goedgekeurd door het kabinet Relevantie Voor Vlaanderen hebben de ontwikkelingen in het landsdeel Zuid de grootste impact. - Voor de Zuidwestelijke Delta wordt een goede ontsluiting belangrijk geacht, als poort voor de verschillende economische kerngebieden in het achterland. De preferentiële routes voor het verkeer over de weg van en naar de provincie Zeeland zijn de A58 en de N62. Door deze keuze kan Zeeland de industrie en havengerelateerde economie concentreren op Walcheren, rond de Westerschelde en langs het kanaal Gent - Terneuzen, de kanaalzone. Voor het transport over water is de Westerschelde van groot belang, een verruiming verbetert de bereikbaarheid van de Zeeuwse havens en de Antwerpse haven. - West-Brabant wordt als strategisch gebied tussen de mainports Antwerpen en Rotterdam gezien als dé logistieke hotspot van Nederland en wordt ruimte voor grootschalige logistiek ontwikkeld en geherstructureerd. - Het grensoverschrijdende stedelijk gebied waar Maastricht, Sittard-Geleen, Parkstad, Aken, Hasselt en Luik deel van uitmaken biedt kansen op het gebied van ruimtelijk economische ontwikkeling, zoals samenwerking tussen universiteiten, opleidingsinstellingen en bedrijven. Om dergelijke grensoverschrijdende samenwerking succesvol te laten zijn, is de bereikbaarheid, zowel binnen het Nederlandse deel van het gebied, als grensoverschrijdend, van groot belang. Internet http://mirt2010.mirtprojectenboek.nl/Images/H1_tcm307-262747.pdf http://mirt2010.mirtprojectenboek.nl/Images/H2_tcm307-262748.pdf http://mirt2010.mirtprojectenboek.nl/Images/H3_tcm307-262749.pdf http://mirt2010.mirtprojectenboek.nl/Images/H4_tcm307-262750.pdf http://mirt2010.mirtprojectenboek.nl/Images/H5_tcm307-262751.pdf

15 februari 2012 176

7.58. Plan de Déplacements Urbains Lille Métropole 2000-2015 Korte beschrijving Dit plan definieert de organisatieprincipes van het personen- en goederenvervoer, de circulatie en het parkeerbeleid in het grootstedelijk gebied rond Lille. Het is het kader voor alle vervoersgerelateerde beleidskwesties in de komende 10-20 jaar. Het plan heeft als hoofddoelstelling een duurzame mobiliteit met een beperkt autoverkeer. Om de regio beter bereikbaar te maken met het openbaar vervoer, zullen spoorverbindingen met de nabijgelegen regio’s ontwikkeld worden, worden HST-verbindingen met onder ander Brussel benadrukt. Het plan zet ook in op comodaliteit, in dit kader zullen de knooppunten verder uitgebouwd worden. De weg moet bovendien plaats bieden aan de verschillende vervoermodi. Ook het goederenvervoer moet op een duurzame manier verlopen, onder andere aan de hand van intermodaliteit en innovatieve concepten voor stedelijke distributie. Bij deze mobiliteitsontwikkelingen wordt er aandacht geschonken aan het milieu en de gezondheid en veiligheid van de burgers. Opdrachtgever Beleidsplan van Lille Métropole, een conglomeraat van 85 Franse gemeenten tegen de Belgische grens Opdrachthouder Stavaza 2000, Geactualiseerd in 2010 Relevantie Voornamelijk voor ontwikkelingen inzake infrastructuren en het beheer ervan in de regio Kortrijk Gebruik van de studie/plan Afstemmen Internet http://www.lillemetropole.fr/gallery_files/pdu/SYNTHESE.pdf

15 februari 2012 177

7.59. Schéma régional des transports Nord – Pas De Calais Korte beschrijving Dit plan wil de benutting van de bestaande netwerken en infrastructuren optimaliseren, de complementariteit tussen de verschillende vervoerwijzen versterken en indien nodig nieuwe infrastructuren realiseren. Het stelt een visie voor tegen 2020 voor Nord-Pas de Calais met een performant regionaal vervoerssysteem. Het wil een antwoord bieden op een hoge mobiliteitsvraag in een gebied met een dynamisch en uitgebreid stedelijk gebied, om toegang te bieden aan werkgelegenheid, vrijetijdsactiviteiten en diensten en actief bijdragen aan de ontwikkeling van goederenmobiliteit. Hierbij wil het bovendien rekening houden met de duurzaamheid van het mobiliteitsbeleid. Concrete acties die hierbij gepland worden zijn het aanpassen van de binnenvaartverbinding tussen Duinkerken en de Seine-Scheldeverbinding voor de containertrafiek, de uitbreiding van de haven van Duinkerken, en de uitbreiding van de haven van Lille voor containers. Ook wil men frequentere treinverbindingen tussen Rijsel en Brussel bestuderen, en de bereikbaarheid van de luchthaven van Zaventem vanuit de regio verbeteren. Opdrachtgever Actieplan van het Conseil Régional Nord – Pas de Calais Opdrachthouder Stavaza Goedgekeurd in 2006 Relevantie Aansluiting van de regio op Vlaanderen (Seine-Scheldeverbinding, treinverbindingen) Gebruik van de studie/plan Afstemmen internet http://www.nordpasdecalais.fr/srt/telechargement/srt.pdf

15 februari 2012 178

7.60. Pact 2020: een nieuw toekomstplan voor Vlaanderen Korte beschrijving De doelstellingen van ViA werden in Pact 2020 omgezet naar 20 doelstellingen, verschillende van deze doelstellingen hebben betrekking op het mobiliteitssysteem: - Logistiek en infrastructuur: De economische poorten zijn vlot bereikbaar, hiermee worden minder dan 5% verliesuren gerealiseerd (op het totaal aantal gereden voertuiguren) op de hoofdwegen en wordt de milieu-impact van het goederen- en personenvervoer beperkt. Missing links in het transportnetwerk worden weggewerkt. De vervoersstromen worden dynamisch beheerd teneinde de beschikbare infrastructuur optimaal te gebruiken. Om logistieke activiteiten maximaal te valoriseren, trekken we logistieke spelers aan die ten volle toegevoegde waarde en werkgelegenheid creëren. - Mobiliteit: tegen 2020 heeft Vlaanderen één van de meest performante verkeers- en vervoerssystemen van Europa. Hiervoor wordt co-modaliteit, ondersteund door een gericht locatiebeleid en door het STOP -principe als hoeksteen van het Vlaamse mobiliteitsbeleid toegepast, zodanig dat vanuit economisch, sociaal, ecologisch en logistiek oogpunt de meest optimale modus wordt ingezet. Tegen 2020 wil Vlaanderen één van de beste Europese regio’s inzake verkeersveiligheid zijn, zowel uitgedrukt in functie van het aantal doden en zwaargewonde verkeersslachtoffers per miljoen afgelegde kilometers als per miljoen inwoners. Om het woon-werkverkeer te doen afnemen, wordt thuiswerk gestimuleerd. Tegen 2020 zou 40% van de woon-werkverplaatsingen moeten plaatsvinden met het collectief vervoer, te voet of per fiets. Hiervoor worden verdere maatregelen voorgesteld, inzake ruimtelijke ordening en de terugbetaling van vervoerskosten Met betrekking tot de energie-, milieu- en natuurprestaties van Vlaanderen worden ook doelstellingen geformuleerd, deze hebben echter niet specifiek betrekking op het Vlaamse transportsysteem. Tegen 2020 wordt wel beoogd dat Vlaanderen voldoet aan de milieudoelstellingen die andere Europese landen ook dienen te bereiken. Ook zou de gemiddelde jaarconcentratie van fijn stof tegen 2020 met 25% gedaald moeten zijn en het aantal potentieel ernstig gehinderden door geluid in Vlaanderen met 15%. Opdrachtgever de Vlaamse Regering Opdrachthouder Stavaza Ondertekend op 20/01/2009 Relevantie De hoge eisen die aan transport, logistiek en infrastructuur gesteld worden vereisen een sterk ondersteunend ruimtelijk beleid. Internet http://www.vlaandereninactie.be/nlapps/data/docattachments/Pact%202020_definitief.pdf

15 februari 2012 179

7.61. Mobiliteitsvisie 2020 De Lijn Korte beschrijving De Mobiliteitsvisie vormt de vertaling op het terrein van de regels en de criteria van het Besluit van de Vlaamse Regering betreffende het netmanagement. Dit Besluit kadert in het decreet betreffende de organisatie van het personenvervoer in Vlaanderen van 20 april 2001. Zowel het Vlaamse regeerakkoord (2009-2014) als de Beleidsnota Mobiliteit & Openbare Werken (2009-2014) beschrijven de Mobiliteitsvisie 2020 van De Lijn als hoeksteen van het openbaar-vervoerbeleid dat in deze regeerperiode zal worden gevolgd. De Lijn wenst het openbaar vervoerssysteem substantieel te verbeteren en te optimaliseren tegen 2020. Deze Mobiliteitsvisie is een visie op de huidige en toekomstige mobiliteitsnoden, -behoeften en –opportuniteiten, die de volgende maanden en jaren nog zal worden verfijnd. In deze visie worden onder andere de volgende doelstellingen vooropgesteld: - een goede bereikbaarheid van de steden en gemeenten en de economische knooppunten en poorten. - Een voldoende concurrentiële snelheid, een betrouwbaar, stipt en comfortabel netwerk, voldoende capaciteit, een veilige dienstverlening en voldoende informatie voor de reiziger - Toegankelijkheid tot het openbaar vervoer in stedelijke en landelijke gebieden - Toegankelijkheid tot de haltes, knooppunten en voertuigen voor iedereen - Afstemming van het beleid op een duurzaam ruimtelijk beleid Om deze strategische doelstellingen te realiseren zullen de verschillende hiërarchische ruimtelijke schaalniveaus geïntegreerd worden in het openbaar vervoersysteem: - Internationaal, intergewestelijk en interstedelijk niveau, met commerciële snelheden boven de 80 km/u, en halteafstanden van 30 tot 150 km. Dit is het niveau van het IC/IR net. - Interregionaal niveau, met gewenste commerciële snelheden van 50 km/u en halteafstanden van meer dan 5 km. Hiervoor worden stoptreinen, lighttrains, sneltrams en snelbussen voorzien. - Regionaal niveau, met gewenste commerciële snelheden van 30-50 km/u, en halteafstanden van 1 tot 5 km. Mogelijke lijnvoeringsconcepten op dit niveau zijn verbindende en ontsluitende buslijnen en regionale (ontsluitende) tramlijnen. - Voorstedelijk niveau, met gewenste commerciële snelheden van 20-30 km per uur, en halteafstanden 0,5 tot 1,5 km. Dit is het niveau waarop de voorstadsnetten rond de stedelijke gebieden opereren. Er is op het kaartmateriaal aangegeven waar voorstedelijk vervoer aanwezig is zonder in te gaan op concrete lijnvoering. - Stedelijk niveau, met gewenste commerciële snelheden van 15 tot 25 km/u, met halteafstanden tussen de 0,3 en 0,8 kilometer. Op dit niveau worden de diverse stadsnetten gesitueerd met hun specifieke stedelijke context. Deze niveaus zijn geen onafhankelijke openbaarvervoernetwerken, er is een grote interactie tussen de verschillende niveaus. Op het regionaal niveau heeft elke provincie een hoofdstructuur voorgesteld, waarop nieuwe verbindende en ontsluitende streeklijnen kunnen aantakken. Binnen de grootstedelijke gebieden wordt een verdere uitbreiding van de stadstram voorzien en extra (voor)stedelijke buslijnen. De uitbouw van goed werkende knooppunten is een cruciaal element. De Lijn benadrukt ook de complementariteit met het aanbod van de NMBS, vooral op het interregionale niveau, aan de hand van lighttrains, sneltrams en snelbussen op verschillende plaatsen in Vlaanderen. Opdrachtgever Visie De Lijn, opgemaakt op basis van Besluit Netmanagement (13 december 2002) Opdrachthouder Stavaza April 2009 Relevantie De voorziene bijkomende tram- light-rail en heavy-rail vergen een afstemming op een duurzaam ruimtelijk beleid Internet http://www.delijn.be/images/Mobiliteitsvisie%20De%20Lijn%202020_tcm7-8081.pdf

15 februari 2012 180

7.62. Mobiliteitsplan Vlaanderen Korte beschrijving Op basis van het decreet betreffende het mobiliteitsbeleid (2009) wordt om de 5 jaar een Vlaams mobiliteitsplan opgesteld. Conform dit decreet gaat het eerste deel van het nieuwe Mobiliteitsplan Vlaanderen in op de omschrijving, analyse en evaluatie van de bestaande toestand van zowel de mobiliteit in Vlaanderen als het transportsysteem. Hierbij wordt vooral aandacht besteed aan die ontwikkelingen die in het kader van de vijf strategische doelstellingen relevant worden geacht. Uit de analyse van de mobiliteitstoestand blijkt waar de huidige knelpunten liggen. Dit dient als basis voor het beleid naar de toekomst toe. Omdat mobiliteit echter geen alleenstaand gegeven is, wordt ook , waar relevant, de link gelegd naar andere maatschappelijke en economische processen die zich in onze samenleving afspelen. Conform het decreet bevat het tweede deel een onderzoek naar de toekomstige mobiliteitsbehoeften van personen in functie van de onderscheiden maatschappelijke activiteiten. Er werden 4 scenario’s tot 2040 uitgewerkt en gekwantificeerd. Ze werden vergeleken met gelijkaardige toekomstverkenningen zoals de WLO-studie. Conform het decreet werden de beleidsplannen en documenten in kaart gebracht die relevant zijn voor de toekomst van het mobiliteitssysteem. De Vlaamse mobiliteit is geen geïsoleerd systeem, en het beleid vereist bijgevolg afstemming met de relevante voorschriften van de beleidsplannen en beleidsdocumenten van het gewest, de Europese unie, naburige staten, de federale staat en de overige gewesten die een invloed hebben op de mobiliteitstoestand in het Vlaamse gewest. Aftoetsing van deze ontwikkelingen aan de strategische doelstellingen bepalen de belangrijkste uitdaging van het Vlaamse mobiliteitssysteem. Tenslotte wordt in het informatieve deel een omstandige omschrijving van de redelijkerwijs in aanmerking te nemen alternatieven, nodig om de gewenste mobiliteit te bereiken. Opdrachtgever Vlaamse regering (bij besluit) Opdrachthouder Gewestelijke planningscommissie, ondersteund door binnen- en buitenlandse experten Stavaza Het informatieve deel is overgemaakt aan 3 strategische adviesraden, internet-enquëte loopt eind mei af. Het voorontwerp wordt voorzien eind 2011, een door de VR goedgekeurd plan is voorzien voor eind 2012 Relevantie De noodzakelijke en gewenste afstemming tussen mobiliteit en ruimtelijke ordening (inhoudelijk). Procedureel is een afstemming tijdens de planningsfase mogelijk binnen de twee stuurgroepen en door de vijfjaarlijkse herzieningsprocedure die in beide processen is voorzien. Gebruik van de studie/plan Afstemmen en onderbouwen op informatief gedeelte / faciliteren-gevolg geven aan bepalingen in het richtinggevend gedeelte van het mobiliteitsplan Internet http://www.mobiliteitsplanvlaanderen.be/docs/brochure.pdf

15 februari 2012 181

7.63. Masterplan Antwerpen 2020 Korte beschrijving Op 29 september 2010 stelde de Vlaamse Regering een nieuwe versie voor van het Masterplan 2020 voor de Antwerpse regio. Het plan streeft een ambitieuze model-split na, door de uitbreiding van het aanbod aan openbaar vervoer, tram- en busbanen en bijkomende fietsinfrastructuren. Voor een aantal van deze openbaar vervoerslijnen wordt een MKBA-studie opgemaakt. Anderzijds wordt de Antwerpse ring gesloten via de realisatie van tunnels onder de Schelde en de haven en wordt de A102 (tussen E19 te Ekeren en E313 te Wommelgem ) aangelegd en de R11 (tussen de E313 te Wommelgem en de E19 Zuid) vertunneld. Verder wordt het netwerk geoptimaliseerd op diverse plaatsen met beperking van het doorgaand verkeer in de kernstad. De knelpunten op de toegangswegen van de Antwerpse ring worden prioritair aangepakt, zoals de E34/E313 (Ranst/Antwerpen) en de E19 noord en de A12 zuid. De volgende wegenprojecten behoren ook tot het Masterplan 2020: de aanpassing van de E34/E313, de heraanleg van de Spaghettiknoop, ingrepen in het Waasland (kamstructuur) en in de zuidoostrand, een tweede Thijsmanstunnel, de heraanleg van de R4 in Gent, de ombouw van de N49 en dynamische verkeerssignalisatie. Het transport via het water wordt gestimuleerd met de renovatie van de Van Cauwelaert- en Royerssluis, de verhoging van de bruggen over het Albertkanaal tussen Antwerpen en Meerhout en de herinrichting van de Kattendijksluis. Opdrachtgever Vlaamse regering Opdrachthouder Stavaza Beslissing van de Vlaamse Regering (29/09/2010) Relevantie De ruimtelijke impact van de voorziene infrastructuurwerken (ruimtebeslag, invloed en impact op de ruimtelijke ontwikkeling) in het Antwerpse Internet http://www.bamnv.be/content/bam/uploads/docs/Masterplan_2020.pdf

15 februari 2012 182

7.64. Ruimte voor Extended Gateways Korte beschrijving Om de multimodaliteit in Vlaanderen te bevorderen, werd in Vlaanderen het Extended Gateway-concept gestart om via provinciale studies – bottom up - logistiek kansrijke clusters (hot spots) te identificeren en te karakteriseren. De term Extended Gateways slaat op een uitbreiding van de logistieke activiteiten die toegevoegde waarde creëren buiten de traditionele knooppunten. Hierbij worden de logistieke activiteiten gevestigd op de hotspots die aanleiding geven tot de laagste totale logistieke kost, vaak locaties die bi- of trimodaal zijn aangesloten op het Vlaamse vervoersnet. De term Extended Gateways slaat op een uitbreiding van de logistieke activiteiten die toegevoegde waarde creëren buiten de traditionele gateways. Hierbij worden de logistieke activiteiten gevestigd op de hotspots die aanleiding geven tot de laagste totale logistieke kost. Dit is perfect mogelijk in Vlaanderen en de provincie Antwerpen doordat een goed infrastructuurnet beschikbaar is. Daardoor zijn heel wat plaatsen bimodaal of zelfs trimodaal ontsloten. Het bundelen van activiteiten rond deze hotspots creëert mogelijkheden tot samenwerking en bundeling van goederenstromen. De provincies hebben concrete actieplannen uitgetekend om deze strategie op provinciaal niveau te realiseren. Opdrachtgever MOW – afdeling Haven- en Waterbeleid Opdrachthouder Flanders Land Logistics Stavaza Relevantie De ruimtelijke impact van de voorziene infrastructuurwerken Om buitenlandse investeerders naar Vlaanderen aan te trekken, is het belangrijk dat er een (voldoende) aanbod is aan bedrijventerreinen. Vlaanderen beschikt over een goede (transport)infrastructuur, maar de beschikbare ruimte om te ondernemen vormt een groot probleem. Acties rond het ruimtelijk beleid hebben als doel om het strategisch grondenbeleid voor logistiek in Vlaanderen te vertalen in de lopende en de geplande planningsprocessen. Momenteel wordt gewerkt aan het lange termijn spoor in de herziening van het RSV. Het is belangrijk dat in het nieuwe RSV voldoende ruimte voor logistieke activiteiten wordt vastgesteld. Het RSV gaat uit van het principe van de gedeconcentreerde bundeling. Dit principe werd doorvertaald in de uitwerking van het onderzoekstraject 'Extended Gateway Vlaanderen', dat een visie opleverde rond logistiek in Vlaanderen. Logistieke hotspots, m.a.w. kansrijke logistieke clusters, werden geïdentificeerd en gekarakteriseerd. Het concept 'logistieke hotspot' dient verder geïmplementeerd te worden. Internet http://www.pomantwerpen.be/files/synthesestudie_huisstijl_PX%5B1%5D.pdf http://www.pomlimburg.be/files/CMS/LogistiekePoortLimburg.pdf http://www.pomlimburg.be/files/CMS/Fase%204%20-%20Aanbevelingen%20en%20stappenplan%20voor%20de%20ontwikkeling%20van%20de%20Logistieke%20Poort%20Limburg.pdf https://vilwss.admiraldynamics.com/VIL%20bibliotheek/Publicaties%20(Gratis)/Vil%20Series/2008.005%20Extended%20Gateway%20Vlaanderen%20-%20Logistieke%20Poort%20West-Vlaanderen.pdf https://vilwss.admiraldynamics.com/VIL%20bibliotheek/Publicaties%20(Gratis)/Vil%20Series/2008.006%20Extended%20Gateway%20Vlaanderen%20-%20Logistieke%20Poort%20Oost-Vlaanderen.pdf http://www.vlaamsbrabant.be/binaries/logistieke-poort-vb-krachtlijnen_tcm5-29281.pdf

15 februari 2012 183

7.65. Ruimte voor buisleidingen Korte beschrijving Binnen werkgroep 4 van FLL wordt een concreet plan van aanpak uitgewerkt om een onderbouwde input aan te leveren met betrekking tot reservatie van ruimte voor logistieke activiteiten en ruimte voor buisleidingen in het nieuwe RSV. De inventaris van mogelijke locaties in de logistieke hotspots kan worden aangeleverd. De onderbouwing van het belang van pijpleidingen blijkt al veelvuldig aangetoond en bestudeerd. De pijpleidingensector zal hiervoor de nodige gegevens aanleveren. Opdrachtgever MOW – afdeling Haven- en Waterbeleid Opdrachthouder Flanders Land Logistics Stavaza In voorbreeiding Relevantie Er is een uitdrukkelijke vraag vanuit de chemiesector om in het nieuwe RSV ruimte voor buisleidingen te voorzien en te vrijwaren voor het verbinden van chemische clusters. Pijpleidingen zijn en blijven voor de chemische sector een belangrijke hefboom om de duurzaamheid te bevorderen. Nederlandse ambtenaren zijn bezig met een structuurvisie pijpleidingen. Er werd gefocust op het grensoverschrijdend belang van deze problematiek.

15 februari 2012 184

7.66. Infrastructuurmasterplan voor de Vlaamse waterwegen horizon 2014

Korte beschrijving Dit plan omvat infrastructurele investeringen die nodig geacht worden om een verdere stijging van het vervoer op de Vlaamse waterwegen, in het bijzonder het goederen- en containervervoer, op een veilige en vlotte wijze te kunnen blijven organiseren, om de modal shift van weg naar waterweg te bevorderen en om de aan de binnenvaart gerelateerde economie en werkgelegenheid op peil te houden en te ondersteunen. Het wegwerken van knelpunten en missing links, de aanleg van kademuren via PPS-projecten, de bouw van goed uitgeruste aanlegplaatsen en de volledige realisatie van het project Geautomatiseerde Waterbeheersing en Scheepvaartsturing maken de belangrijkste onderdelen uit van dit plan. Ook zijn de vereiste maatregelen voorzien om de impact van deze infrastructuur op het milieu te beperken. De voltooiing van de opgenomen investeringen wordt gepland op middellange termijn; het plan geeft concreet aan welke middelen er in eerste instantie tot 2014 vereist zijn. Zo voorziethet Infrastructuurmasterplan van de Vlaamse Waterwegen een totale investering in de periode 2009-2014 van 2.248 miljoen euro, waarvan 1.382 miljoen voor de realisatie van reeds geplande en nog af te werken projecten. Opdrachtgever Investeringsplan van NV De Scheepvaart en Waterwegen en Zeekanaal NV, Opdrachthouder Stavaza 2009: aangenomen als leidraad voor de legislatuur 2009-2014 van de Vlaamse regering Relevantie Het gaat om dertien grote, internationaal erkende projecten die de capaciteit van het Vlaamse netwerk verhogen en/of de verbinding ervan met het Europese netwerk verbeteren: - Sluis Evergem (uitgevoerd) - Leie-Kortrijk (in uitvoering) - Seine-Schelde (In uitvoering) - Kanaal Gent-Brugge - Seine-Schelde-West (in studie) - Sluizen Bovenschelde (in studie) - Zeekanaal Brussel-Schelde (in uitvoering) - Albertkanaal Wijnegem-Antwerpen (in uitvoering) - Aanpassen van de waterweg voor containervaart (in uitvoering) - Albertkanaal capaciteitsverhoging (in studie) - Sluis Mol-Lommel (in studie) - Scheldebrug Temse (uitgevoerd) - Opwaardering Dender. Internet http://sv.ort.be/images/dbimages/docs/masterplan_LR.pdf

15 februari 2012 185

7.67. Tussentijds strategisch plan Haven van Antwerpen Korte beschrijving Het strategisch plan bundelt de huidige inzichten en opties voor de ontwikkeling van het gebied. Centraal element op Vlaams niveau is het garanderen van de economische ontwikkeling en van de goederenmobiliteit in en rond de haven, kwaliteitsvol geïntegreerd naar wonen, landschap en milieu. De haven positioneert zich verder als een belangrijke mainport en als meest inlands gelegen haven, en de meest omnivalente haven. Er wordt gestreefd naar een evenwicht tussen concurrentie en samenwerking met andere zeehavens. De hoofddoelstelling van de haven is de verdere ontwikkeling van haar maritieme, industriële, logistieke en distributiefunctie. Er wordt ook groei gerealiseerd door duurzame ontwikkeling, en de nodige ruimte wordt geboden aan de ontwikkeling van haven- en havengebonden bedrijventerreinen binnen het bestaande maritiem-industrieel complex (op rechteroever eerder door de verdichting van de economische activiteiten, dan door de aansnijding van nieuwe open ruimten). Voor alle modi worden gefaseerd verbeteringen gerealiseerd, met de grootste aandacht voor de meest duurzame modi, om de modal split verder te verduurzamen. Vanuit een duurzame modal-shift wordt volgende gewenste verdeling van niet-maritieme goederen aan- en afvoer over de verschillende modi nagestreefd: voor het geheel van de haven 45% binnenvaart, 20% spoor en 35% weg en voor containervervoer naar 40% binnenvaart, 20% spoor en 40% weg. Om te anticiperen op een grote druk van het wegverkeer wordt het nut van afzonderlijke verkeerssystemen voor doorgaand en bestemmingsverkeer aangehaald en om verkeer van en naar bedrijventerreinen te scheiden van verkeer van en naar woonkernen. Om de groei van het wegverkeer in en rond de haven enigszins in te perken, worden in het geheel van de Antwerpse haven systemen van gemeenschappelijk vervoer sterk uitgebouwd. Ook worden aantrekkelijke en rechtstreekse functionele fietsroutes tussen de omliggende woonkernen en het havengebied uitgebouwd, Om de bestaande infrastructuur efficiënter te benutten zullen de mogelijkheden onderzocht worden van een geleidelijke verruiming van de behandelingsvensters voor de diverse vervoersmodi naar de landzijde toe. Daarnaast bundelen bedrijven hun goederenvervoerstromen om het aantal vrachtwagenbewegingen te beperken. Om de binnenvaart te bevorderen worden verschillende infrastructuurwerken voorgesteld, zoals een netwerk van wacht- en ligplaatsen voor de binnenvaart in de haven, de uitrusting van de diepe kaaimuren in het Deurganckdok voor binnenschepen en worden mogelijkheden bekeken voor een bijkomende binnenvaartterminal aan de kopkant van Doeldok en een aansluiting op de binnenvaart van het logistiek park aan het Verrebroekdok. Met betrekking tot het spoorverkeer bevat de gewenste ruimtelijke structuur de bouw van de Liefkenshoekspoortunnel, de spoorontsluiting op spoorlijn 59 en een uitbreiding van het vormingsstation Noord. Ook een nieuw aanknopingspunt voor het wegverkeer van Linkeroever op de A11/E34 wordt voorzien. Om de groei van het maritieme verkeer op te vangen wordt een tweede zeesluis op Linkeroever gepland en de uitbouw van het Saeftinghedok. Het gewestelijk ruimtelijk uitvoeringsplan (RUP) Zeehavengebied Antwerpen Waaslandhaven (fase 1) is definitief vastgesteld door de Vlaamse Regering op 16 december 2005 (BS 6/1/2006). Opdrachtgever Opdrachthouder Stavaza Meegedeeld aan de Vlaamse regering (juni 2006), decretaal verankerd Relevantie Ruimtelijke verankering Internet: http://www.lin.vlaanderen.be/zeehavens/documenten/antwerpen/definitieftussentijdsSPHA_juni2006.pdf http://www.vlaamsehavencommissie.be/sites/default/files/documenten/pdfpublicaties/1407.pdf

15 februari 2012 186

7.68. Strategisch plan voor de Haven Brugge-Zeebrugge Korte beschrijving Dit plan beschrijft de gewenste ontwikkeling van het zeehavengebied van Brugge en Zeebrugge op korte (5 jaar), middellange (10 tot 15 jaar) en lange termijn (30 jaar). Het geeft een strategie voor de gewenste ruimtelijke ontwikkeling van de haven, die aanzien wordt als economische poort voor Vlaanderen. Hierbij wordt rekening gehouden met de maximale bescherming van de woonzones, het behoud en het versterken van de natuurlijke infrastructuren en het mogelijk maken van een economische expansie mits zuinig ruimtegebruik. Het strategisch plan voor de haven van Brugge-Zeebrugge bestaat uit een streefbeeld en een actieprogramma. Voor het ontwerpen van de ontwikkelingsvisie is in de eerste plaats gezocht naar een evenwicht tussen de ontwikkeling van de haven als poort en economische motor van de regio en het beschermen van het duurzaam kader waarbinnen deze ontwikkelingen moeten plaatsvinden. Voor bepaalde kansrijke gespecialiseerde niches zal de haven een expansief beleid voeren, namelijk voor roro-trafieken, containertrafieken, het transport van auto’s en het leveren van diensten en activiteiten met een hogere toegevoegde waarde. Om de ontsluiting van de haven te verbeteren worden een aantal maatregelen voorgesteld. Om de voorhaven te verruimen is er gekozen voor de aanleg van een vernieuwd havengebied dat vlot nautisch toegankelijk is. Dit betekent nieuwe infrastructuurwerken en de uitvoering van het verdiepingsprogramma waardoor de nieuwste generatie containerschepen de haven kunnen aanvaren. De Brugse binnenhaven wordt opgenomen in het zeehavengebied. De vrij liggende terreinen worden er gereserveerd voor havenactiviteiten, havengebonden en havenondersteunende activiteiten. De binnenhaven wordt toegankelijk gemaakt voor zeeschepen tot 10.000 ton. Er wordt verwacht dat deze verhoogde nautische toegankelijkheid ook zal resulteren in een groei van de achterlandtrafieken. Om de transportinfrastructuren over land hierop aan te passen wordt de noodzaak benadrukt van een goede ontsluiting per weg, spoor en binnenvaart. Om de capaciteit van het goederenspoorvervoer te verhogen, werd een investering- en uitvoeringsprogramma uitgewerkt voor de afwerking van het spoorwegennet voor de ontsluiting en de bediening van de haven. Hier worden een capaciteitsuitbreiding voor het vormingsstation, de aanleg van de bocht van Ter Doest tussen de lijn Brugge-Knokke en de lijn Brugge-Zeebrugge, de modernisering van de sporenbundels en milderende maatregelen bij de doortocht van het spoor te Lissewege voorgesteld. Dit zal resulteren in een verdubbeling van de spoorcapaciteit tot 1.5 miljoen TEU per jaar. Als alternatief voor de estuaire vaart via de kustlijn en de Westerschelde, wenst de haven aangesloten te worden op de Europese binnenwateren via de Seine-Schelde-West.. Ook wordt het kanaal Brugge-Gent geoptimaliseerd voor de doorvaart van 1350 ton binnenvaartschepen. Om de druk van het wegverkeer op de N31 te verlichten, wordt de AX aangelegd, die de N49 en de N31 verbindt. Door de wegen in de haven een specifieke functie te geven wordt het juiste verkeer op de juiste weg gebracht. Naargelang de functie van een weg, is een aangepaste inrichting nodig. De mogelijke aanleg van de zogenaamde NX biedt een oplossing voor het ontbreken van een verbinding tussen de N31 en de Havenrandweg-oost. Opdrachtgever Opdrachthouder Stavaza Meegedeeld aan de Vlaamse regering, (3 juni 2005) Relevantie Ruimtelijke verankering. Het GRUP “Afbakening Zeehaven Zeebrugge” is op 19/06/2009 definitieff vastgesteld. Internet http://www.lin.vlaanderen.be/zeehavens/zeebrugge/eindnotas.htm

15 februari 2012 187

7.69. Strategisch plan Havenbedrijf Gent Korte beschrijving Het Havenbedrijf Gent bouwt met zijn strategisch plan 2010 - 2020 verder aan de toekomst van de Gentse haven. Economische groei staat voorop, net als de realisatie van een nieuwe grotere zeesluis in Terneuzen. Om de economische groei te garanderen streeft het Havenbedrijf naar diversificatie van de activiteiten, de versterking van de bestaande industrieën en zet het vooral in op markten met een groot groeipotentieel. Tegen 2020 worden de distributieclusters rond voeding, bouwmaterialen en biomassa verder ontwikkeld. Naast een aantal regionale distributiecentra worden minstens nog één nieuw Europees distributiecentrum aangetrokken en ook twee nieuwe activiteitenclusters waarin binnenvaart en zeevaart centraal staan. Daarnaast wil de haven haar ambitie op het vlak van containertrafieken waarmaken met een groei tot 300.000 TEU in 2020 via shortsea verkeer en binnenvaart. Dit leidt ertoe dat de haven tegen 2020 jaarlijks een maritieme goederenoverslag van 30 miljoen ton optekent; via binnenvaart wordt op een overslag van 20 miljoen ton gerekend. Het Havenbedrijf wil de haven verder uitbouwen tot een logistiek platform. Tegen 2020 dient daarbij 35% van het goederenvervoer over de weg te gaan, 50% via binnenvaart en 15% over het spoor. Extra aandacht hierbij gaat naar een vlot en veilig verkeer binnen het havengebied. Opdrachtgever Opdrachthouder Stavaza Meegedeeld aan de Vlaamse regering – (26 september 2006) Relevantie Ruimtelijke verankering. Het GRUP ‘Afbakening Zeehavengebied Gent - Inrichting R4-oost en R4-west' werd op 15/07/2005 definitief vastgesteld. Internet http://www.portofghent.be/file_uploads/2006.pdf

15 februari 2012 188

7.70. Strategisch plan voor de Haven van Oostende Korte beschrijving Het strategisch plan voor de haven bestaat uit een streefbeeld en een actieprogramma. Voor het ontwerpen van de ontwikkelingsvisie is in de eerste plaats gezocht naar een evenwicht tussen de ontwikkeling van de haven als poort en economische motor van de regio en het beschermen van het duurzaam kader waarbinnen deze ontwikkeling moet plaatsvinden. De prognoses gehanteerd in het streefbeeld geven een eventueel verwachte stijging aan van de goederentrafiek in de haven van ca 7 miljoen ton nu, naar ca 13 à 14 miljoen ton in 2020. Om deze ontwikkelingen te garanderen worden een aantal maatregelen voorgesteld. De verbeterde nautische ontsluiting van de Voorhaven is prioritair, ook de toegankelijkheid achter de sluizen en via hinterlandverbindingen moet gegarandeerd worden. De ontsluiting langs de weg moet zoveel mogelijk rechtstreeks naar het hoofdwegennet gebeuren, de scheiding van het havenverkeer en het stedelijk verkeer is ook wenselijk. Nieuwe spoorontsluitingen van de Voorhaven en Plassendale I en het behoud van de bestaande spoorontsluitingen moeten de multimodaliteit van de haven verbeteren. Voor het openbaar vervoer moet de doorgang gegarandeerd worden en de bereikbaarheid geoptimaliseerd worden. Verder moeten veilige en comfortabele fietsverbindingen doorheen het gebied voorzien worden. Opdrachtgever Opdrachthouder Stavaza Meegedeeld aan de Vlaamse regering (04/11/2005) Relevantie Ruimtelijke verankering Internet: http://www.lin.vlaanderen.be/zeehavens/documenten/oostende/3_persmap1_samenvatting_sp_oostende.doc

15 februari 2012 189

7.71. Strategisch Actieplan voor Reconversie en Tewerkstelling voor de Zaventemse luchthaven

Korte beschrijving Het strategisch actieplan voor de reconversie en tewerkstelling van de luchthavenregio (START) wil de komende 10 tot 15 jaar onder meer voldoende ruimte creëren voor nieuwe activiteiten en tewerkstelling, de mobiliteit in de regio verbeteren, de luchthaven uitbouwen als een internationale poort in Vlaanderen en de leefomgeving in de regio verbeteren. Concreet bevat het plan een kader voor de uitbreiding van de luchthaven en de regio, voorziet het investeringen om de mobiliteit in de regio te verbeteren, legt het nieuwe vestigingsmogelijkheden voor bedrijven vast en voorziet het maatregelen op het vlak van tewerkstelling. Een van de belangrijkste doelstellingen van START is om de luchthaven beter bereikbaar te maken, en dat zowel per auto, fiets, bus als trein. Daartoe moet de wegeninfrastructuur verbeterd worden, maar ook de verbindingen met het openbaar vervoer. Bovenop de 4 bestaande busverbindingen naar de luchthaven legde De Lijn reeds 13 nieuwe lijnen en een nachtbus naar de luchthaven in. Om de bereikbaarheid an de luchthaven per trein te verbeteren, is het Diabolo-project gepland. Dit is deels operationeel, en zou in 2014 afgerond moeten zijn. Treinen richting Mechelen kunnen vanaf 2012 via een tunnel naar een nieuw spoor over de middenberm van de E19. Het op- en afrittencomplex 12 op de E19 (de noordelijke ontsluiting van de luchthaven) wordt grondig hertekend, op de Brusselse Ring worden het doorgaand verkeer en het lokaal verkeer in de toekomst gescheiden. Opdrachtgever Opdrachthouder Stavaza Goedgekeurd door de Vlaamse Regering (10/12/2004) Relevantie Ruimtelijke verankering

15 februari 2012 190

7.72. Beheerscontract tussen de Belgische Staat en de NMBS, 2008-2012

Korte beschrijving In 2008 sloot de NMBS een nieuw beheerscontract af met de Belgische staat, dit loopt nog tot 2012. Hierin wordt de doelstelling gesteld om de toename in reizigersaantallen voort te zetten: tegen 2012 moet NMBS 25% meer binnenlandse reizigers vervoeren dan in 2006, wat neerkomt op 234,4 miljoen reizigers in 2012. Voortaan gelden hogere stiptheidsdoelstellingen voor tariefaanpassingen van de verschillende types treinkaarten. Bovendien worden afgeschafte treinen meegenomen in de stiptheidsberekening. Daarnaast krijgt NMBS volgens de nieuwe beheersovereenkomst ook meer ruimte om aan prijsdifferentiatie te doen voor andere producten dan traject- en schooltreinkaarten met het oog op een optimale spreiding van de reizigers over de dag. Ook wijzigingen in de prijzen van de energie, de rijpaden of het BTW-tarief mogen in het tariefbeleid worden geïntegreerd. De compensatieregel over de vergoeding waarop reizigers aanspraak kunnen maken bij vertragingen wordt ook aangepast. Verder moet de kwaliteit verbeterd worden, onder andere door de reizigers zo goed en zo snel mogelijk informeren van mogelijke problemen met het treinverkeer. Daarom werd het project ‘Real Time Informatie’ uitgewerkt dat de klanten real time info aanbiedt via de NMBS-website en via sms. In een politiek van integrale toegankelijkheid wil de NMBS ook reizigers met beperkte mobiliteit onthalen op een kwaliteitsvolle manier, aan de hand van de bestaande begeleiding in de stations, door middel van een reservering via het Call Center. Deze beheersovereenkomst bevatte ook een Investeringplan voor de periode 2008-2012. De vernieuwing van zowel het beheerscontract en het investeringsplan zijn in opmaak en worden gepland tegen in 2012. De belangrijkste investeringen uit het huidige investeringplan zijn: - Het GEN - Het Diabolo-project - Aansluiting van de luchthaven van Gosselies op het spoornet - Modernisering van de as Brussel-Luxemburg - Modernisering van het rollend materieel - Inzet van veiligheidssystemen: GSM for railways en ETCS Opdrachtgever Opdrachthouder Stavaza goedgekeurd bij Koninklijk besluit (2008) Relevantie Ruimtelijke verankering Gebruik van de studie/plan Afstemmen/onderbouwen Internet http://www.b-rail.be/corporate/assets/corporatefiles/beheerscontract_nmbs_2008-2012.pdf

15 februari 2012 191

7.73. Beheerscontract tussen de Belgische Staat en Infrabel Korte beschrijving In 2008 sloot Infrabel een nieuw beheerscontract af met de Belgische staat, dit loopt nog tot 2012. Hierin wordt bepaald dat de kwaliteit, beschikbaarheid en betrouwbaarheid van de spoorweginfrastructuur en de verkeersleiding en de kwaliteit van de bijsturing bij verstoringen garanderen dat de NMBS vanuit deze oogmerken geen hinder ondervindt, zodat het toelaat om tussen 2006-2012 een groei te realiseren van 25% van het aantal binnenlandse treinreizigers, 34% in het internationale passagiersverkeer en 35% in het aantal tonkm goederen. Infrabel zal een studie laten uitvoeren die analyseert van hoe tegelijkertijd een grotere stiptheid en een groei van het treinverkeer kan gerealiseerd worden, die zal leiden tot maatregelen op korte termijn (2012) met betrekking tot een meer effectieve en efficiënte benutting van het spoornet en op langere termijn (vanaf 2013) met betrekking tot aanpassingen aan het netwerk. In het kader van het intermodaliteitsbeleid draagt Infrabel bij tot een naadloze overgang tussen de spoorweginfrastructuur die haar werd toegewezen en de andere vervoerswijzen voor het personenvervoer. Op het vlak van industriële spooraansluitingen zal Infrabel, mits er voldoende verkeersvolume in het vooruitzicht is, instaan voor de verbinding van de ondernemingen en/of productiesites met het hoofdspoornet. Inzake het personenverkeer evalueert Infrabel samen met de NMBS en de regionale vervoersmaatschappijen het ARIbussysteem (bus wacht op trein) evalueren en de aan het licht gekomen knelpunten wegwerken om de functionaliteit van het systeem in zijn geheel te verbeteren. De NMBS zorgt ervoor dat de perrons toegankelijk zijn voor fietsen en realiseert een proefproject intermodale overstapknooppunten samen met de regionale openbare vervoermaatschappijen in het GEN-netwerk. Opdrachtgever Opdrachthouder Stavaza Beheerscontract 2008-2012, goedgekeurd bij Koninklijk besluit (2008) Relevantie Ruimtelijke verankering Beleid inzake intermodale overstapknooppunten Uiterlijk eind 2011 wordt een ontwerp van investeringsplan opgesteld door Infrabel voor de periode 2013-2025

15 februari 2012 192

7.74. Beheerscontract tussen de Belgische Staat en de NMBS-Holding

Korte beschrijving In 2008 sloot de NMBS-Holding een nieuw beheerscontract af met de Belgische staat, dit loopt nog tot 2012. Hierin wordt bepaald dat de infrastructuur voor het onthaal van de reizigers beheerd door de NMBS-Holding moet toelaten om de NMBS over de periode 2006-2012 zonder problemen 25 % meer binnenlandse treinreizigers te laten vervoeren en, wat het internationale reizigersvervoer betreft, over dezelfde periode een gemiddelde jaarlijkse groei van 5 % van het aantal reizigers te realiseren. De NMBS-Holding heeft de volgende opdrachten: - het aanhouden en beheer van haar deelnemingen in het kapitaal van de NMBS en van Infrabel - de veiligheids- en bewakingsactiviteiten op het gebied van de spoorweg - het verwerven, de bouw, het onderhoud en het beheer van de stations en hun aanhorigheden - het behoud van het historisch patrimonium betreffende de spoorwegexploitatie; - de andere opdrachten van openbare dienst waarmee zij belast is door of krachtens de wet. Rekening houdend met het belang van de stations in de steden, verbindt de NMBS-Holding zich ertoe: - aan de stations een sterke zichtbaarheid te geven; - bij te dragen tot de heraanleg van de stationsbuurt in samenwerking met de lokale overheden, in het rechtstreekse belang van het spoorvervoer De dienstverlening in de stations gebeurt volgens de principes die in het kwaliteitshandboek omschreven zijn. Er worden verschillende principes gespecifieerd met betrekking tot de inrichting van het station, met betrekking tot veiligheid, bereikbaarheid met verschillende modi, informatievoorziening, … De NMBS-Holding zal haar voortrekkersrol voor de invoering van lightrail verder uitoefenen, met als basis de uitgevoerde haalbaarheidsstudie. De Staat kende een toelage toe aan de NMBS-Holding om een gemeenschappelijk platform op te zetten dat de verschillende openbare vervoersmaatschappijen omvat en dat nodig is voor de technische en operationele verwezenlijking van e-ticketing. Er wordt een planning vooropgesteld om de toegankelijkheid van de stations in verschillende fasen te verbeteren. Opdrachtgever Opdrachthouder Stavaza Beheerscontract 2008-2012, goedgekeurd bij Koninklijk besluit? In 2008 Relevantie De ruimtelijke ontwikkeling van multimodale knooppunten Internet http://www.b-rail.be/corporate/assets/corporatefiles/beheerscontract_nmbs_2008-2012.pdf

15 februari 2012 193

7.75. Vlaamse Baaien 2100 Korte beschrijving Dit stelt een toekomstvisie voor op de Vlaamse kust, met het herstel van een brede en zachte kust en de verdediging tegen veranderende omstandigheden. De visie voorziet dat de haven van Zeebrugge in de toekomst ruimte tot ontwikkeling krijgt, met betere achterlandverbindingen met een veilige vaarroute voor kleinere schepen van Zeebrugge naar de Schelde-Rijn via de Westerschelde. Ook de uitbouw van de Zeebrugse buitenhaven tot aan de scheurpas is voorzien. Door kwaliteitsverbetering en herschikking van de bestaande havenactiviteiten in Oostende, wil men zowel de stad als de haven van Oostende verder laten ontwikkelen. Hiervoor stelt men een zeewaartse ontwikkeling voor, gekoppeld aan de huidige havenhoofden. Oostende kan uitgroeien tot een centrum voor duurzame ontwikkeling en duurzame energie, met offshorehaven en een campus voor toegepast onderzoek en ontwikkeling in mariene hernieuwbare energie. Verder wordt er ook een multifunctioneel eiland gepland in de Noordzee, als testbasis van energiewinning in Noordzee-omstandigheden, als schuilhaven en voor de overslag van bulkgoederen. Opdrachtgever Opdrachthouder Stavaza Ondersteund door de Vlaamse Regering met een plan van aanpak (2009) Relevantie Ruimtelijke ontwikkelingen in zee

15 februari 2012 194

7.76. Duurzaam mobiele steden, eindrapport Korte beschrijving In aanvulling van de goede voorbeelden die bij Vlaamse Steden aanwezig zijn, werd een analyse uitgevoerd van het duurzaam stedelijk mobiliteitsbeleid in buitenlandse Europese steden. Initieel werden 100 Europese steden gescreend op gebied van een duurzaam mobiliteitsbeleid. Deze long list bevatte vooral steden die voorkwamen in netwerken rond duurzame mobiliteit, die door lokale experten naar voor werden geschoven of die op aangeven van de klankbordgroep geselecteerd werden. Al deze steden werden gescreend aan de hand van enkele criteria gebaseerd op de 5 pijlers in het Europese Groenboek. Dit gebeurde zowel op basis van uitvoerig deskresearch als op basis van de expertise van onafhankelijke lokale experts die per land of regio geselecteerd werden. Dit resulteerde in een medium list van 34 steden. Voor deze 34 steden werd verder uitvoerig informatie verzameld aan de hand van een verder uitgebreide set van criteria. Al deze informatie werd gestructureerd en gepresenteerd in zogenaamde fiches en werden nadien aan de hand van een presentatie voorgelegd aan de Klankbordgroep. Deze Klankbordgroep selecteerde uiteindelijk volgende steden met een hoog potentieel aan duurzame elementen in hun mobiliteitsbeleid en een goede variatie op vlak van context en aanpak: Bologna, Freiburg, Groningen, Nantes, Odense, Stockholm, York en Zürich. Deze steden werden ter plaatse bezocht en geanalyseerd aan de hand van een ideale beleidscyclus. Deze cyclus, opgezet voor dit doel, omvatte alle relevante stappen van een beleid van visie en strategievorming tot en met de implementatie en evaluatie van het beleid. De synthese van een Duurzame geïntegreerde aanpak op vlak van Mobiliteit wordt weergegeven in het eerste deel. Hierin wordt in 14 aanbevelingen de krachtlijnen van een Duurzaam Mobiliteitsbeleid weergegeven. Elke krachtlijn wordt kort toegelicht en er wordt aangegeven hoe aan deze krachtlijn in de voorbeeldsteden wordt vorm gegeven. Ook worden de meest sprekende voorbeelden op dit vlak vermeld. Deze synthese doet geen directe uitspraak over hoe een Duurzaam Mobiliteitsbeleid in Vlaanderen dient te worden geïmplementeerd. Hiertoe zullen voor de verschillende aspecten conclusies moeten getrokken worden rekening houdend met de Vlaamse context. Deel 2 geeft een gedetailleerder overzicht van het beleid in elk van de voorbeeldsteden. Gestructureerd volgens de Beleidscyclus wordt de aanpak weergegeven waarbij naast de sterke punten ook de uitdagingen voor deze steden worden weergegeven. Opdrachtgever Afdeling Beleid, Mobiliteit en Verkeersveiligheid Opdrachthouder Traject en Tritel Stavaza Afgerond Relevantie Het verband tussen een duurzaam stedelijk mobiliteitsbeleid en de stedelijke ruimtelijke structuur (ook in snel groeiende steden) Internet http://www.mobielvlaanderen.be/studies/mobielesteden/eindrapport.pdf

15 februari 2012 195

7.77. Uitwerken van een methodiek voor een netwerk voor het algemeen vrachtverkeer op mesoschaal en toepassing op 2 pilootregio’s

Korte beschrijving De hoofddoelstelling van deze studie is het uitwerken van een methodiek voor het bepalen van vrachtroutenetwerken op meso-niveau. Deze methodiek is tijdens de uitwerking ervan getoetst in 2 pilootregio's en aan de hand van de bevindingen bijgestuurd tot de uiteindelijke methodiek die is opgenomen in dit eindrapport. De resultaten van de pilootstudies zijn in 2 aparte deelrapporten opgenomen. In dit eindrapport wordt in een eerste hoofdstuk de probleemstelling omschreven. Hiernaast wordt ook algemeen aangegeven welke de aangrijpingspunten zijn om een selectie te doen naar een onderbouwd netwerk voor algemeen vrachtverkeer en wat de mogelijkheden en vereisten zijn om het netwerk in de praktijk te implementeren. Ook een korte reflectie van de pilootregio's is hierin terug te vinden. In het volgende hoofdstuk worden de visies en de doelstellingen rond het vrachtroutenetwerk op meso-niveau toegelicht. Ook de gewenste opbouw van een vrachtroutenetwerk is in dit hoofdstuk terug te vinden. In hoofdstuk 4 wordt vervolgens de leidraad voor de toepassing van de methodiek toegelicht. In het laatste hoofdstuk worden enkele richtlijnen meegegeven over de mogelijke implementatie van de methodiek. Bij het eindrapport zijn eveneens 2 deelnota's toegevoegd. Deze deelnota's omschrijven het procesverloop en resultaten van de toepassing van de methodiek in de pilootregio's. Opdrachtgever Dep. MOW, Afdeling Beleid, Mobiliteit en Verkeersveiligheid Opdrachthouder Tritel Stavaza Afgerond in 2010 Relevantie De categorisering die er zal ontstaan als gevolg van de invoering van een kilometerheffing voor vrachtwagens op een beperkt wegennetwerk en het wegennetwerk waar het vrachtvervoer naar toe wordt geleid en dat er voor wordt ingericht. Gebruik van de studie/plan Afstemmen/Onderbouwen Internet http://www.mobielvlaanderen.be/studies/vrachtnetwerk/eindrapport.pdf

15 februari 2012 196

7.78. Carpoolparkings Korte beschrijving Bij de keuze om al dan niet te carpoolen worden mensen beïnvloed door een aantal factoren die het carpoolen stimuleren. Welke zijn de mogelijke kritische succesfactoren m.b.t. het gebruik van carpoolparkings in Vlaanderen. Hiertoe werd opdracht gegeven om, vertrekkende van een inventarisatie van potentieel invloedrijke kenmerken (verkeerskundige, ruimtelijk-technische,...), op zoek te gaan naar mogelijke typologieën van carpoolparkings en hoe het eventuele succes van hun gebruik te verklaren valt door de geïnventariseerde kenmerken. In dit rapport wordt eerst een benchmarkstudie besproken die peilt naar de gestelde eisen en eventuele succesfactoren van carpoolparkings in Nederland. Hierdoor wordt inzicht verkregen hoe in het buitenland wordt omgegaan met de inrichting van carpoolparkings en het stimuleren van carpoolen. In voorliggende studie werden de 63 carpoolparkings in Vlaanderen gebruikt. Deze worden opgelijst in hoofdstuk 3, samen met hun evolutie doorheen de laatste 5 jaar. Het is op deze bestaande parkings dat een inventarisatie gebeurt van 3 soorten factoren: inrichtingskenmerken, directe verkeerskundige factoren en verplaatsingsfactoren. In hoofdstuk 4 worden de inrichtingskenmerken geïnventariseerd. Voor deze kwalitatieve inventarisatie werd uitgebreid terreinwerk verricht. Op basis hiervan wordt informatie verstrekt over de inrichting van de carpoolparkings, al dan niet voorzien van beeldmateriaal of grafieken. Verder wordt een eerste aanzet gegeven naar mogelijke knelpunten en potenties. Hoofdstuk 5 breidt de gegevens verkregen in de inventarisatie uit met functionele data in verband met de relatie tussen de carpoolparking en de woon-werkverplaatsing. Het betreft hier een kwantitatieve inventarisatie op basis van het modelinstrument Vlaanderen van zowel de directe verkeerskundige als de verplaatsingsfactoren. Samen met de inrichtingskenmerken uit het vorige hoofdstuk vormen zij de factoren die mogelijk een invloed hebben op het succes van een carpoolparking. In hoofdstuk 6 worden de factoren die in voorgaande twee hoofdstukken naar voren werden gebracht, getoetst naar hun eigenlijke invloed op het succes van een carpoolparking. Door toevoeging van de carpoolparkings aan het modelinstrument Vlaanderen wordt de invloed van elke factor geschat in de totale motivatie om al of niet voor een parking te kiezen. Nu de meest relevante factoren gekend zijn, wordt in hoofdstuk 7 het gebrek aan succes van de tien slechtst presterende carpoolparkings verklaard. Ook worden hier de uitbreidingsmogelijkheden bekeken van de best scorende parkings. In hoofdstuk 8 gebruiken we de gevonden factoren dan om een aantal potentiële locaties voor een carpoolparking te bepalen. De conclusie tenslotte, bundelt de belangrijkste bevindingen van de gepresenteerde studie. Opdrachtgever Dep. MOW., Afdeling Beleid, Mobiliteit en Verkeersveiligheid Opdrachthouder MINT, Omgeving Relevantie De ruimtelijke implicaties van een betere verknoping van verkeersnetwerken en het stimuleren van de bezettingsgraad van personenwagens Internet http://www.mobielvlaanderen.be/studies/carpoolparkings/eindrapport.pdf

15 februari 2012 197

7.79. Bevraging van de Vlaamse bevolking over het wensbeeld over verkeer en vervoer op langere termijn

Korte beschrijving De enquête bevatte enkel vragen over personenvervoer. Gepeild werd naar de gebruikte vervoersmiddelen, de wensen t.a.v. mogelijke vervoersmiddelen, de mogelijke beleidsdoelstellingen voor de overheid en concrete oplossingsmogelijkheden voor vier concrete problemen (files, verkeersslachtoffers, de schade aan mens en milieu en de dringende nood aan meer duurzame verplaatsingen). Elke rubriek bevatte ook open vragen, waarin elke participant extra doelstellingen kon formuleren, andere beleidsuitdagingen aansnijden en andere oplossingen voorstellen. De publieksbevraging liep van 29 maart tot 29 mei 2011. Opdrachtgever Afdeling Beleid, Mobiliteit en Verkeersveiligheid Opdrachthouder VUB Stavaza Bevraging is afgerond, verwerking en analyse eind 2011 Relevantie De doorwerking van het mobiliteitsplan Vlaanderen naar het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen Gebruik van de studie/plan Onderbouwen Internet ?

15 februari 2012 198

7.80. Onderzoek Verplaatsingsgedrag Vlaanderen (OVG) Korte beschrijving Sinds 1994 wordt door de afdeling Beleid, Mobiliteit en Verkeersveiligheid (departement Mobiliteit en Openbare Werken) van de Vlaamse overheid onderzoek uitgevoerd naar het verplaatsingsgedrag van Vlamingen. Dit onderzoek wordt kortweg ‘OVG’ genoemd. Hierbij worden vragen gesteld over wanneer, waarom,van waar, naar waar, waarmee, hoelang, hoever en wie zich verplaatst. Opdrachtgever Dep. MOW, Afdeling Beleid, Mobiliteit en Verkeersveiligheid Opdrachthouder IMOB (verwerking en analyse) Stavaza Continu lopend onderzoek Relevantie Het onderzoek is tot op heden op 2 niveaus gevoerd: op Vlaams niveau en op het niveau van een deelgebied. Het eerste houdt in dat het onderzoek gebaseerd is op een steekproef die uit de volledige bevolking van het Vlaamse Gewest genomen werd. Het tweede betekent dat het onderzoek gebaseerd is op een steekproef die uit een deelpopulatie van het Vlaamse Gewest genomen werd. Deze deelpopulatie is meestal een stadsgewest, waarvan de afbakening in grote lijnen overeenkomt met de afbakening van het stedelijk gebied in het RSV. Het biedt bijgevolg basismateriaal om ruimtelijke interactiepatronen op vlak van verplaatsingen te beoordelen. Internet http://www.mobielvlaanderen.be/ovg/ovgindex.php?a=19&nav=1

15 februari 2012 199

7.81. Analyse van de mogelijkheden van light rail in Vlaanderen Korte beschrijving Lightrail is een verzamelnaam voor railtechnieken die niet behoren tot de traditionele trein, metro of tram. De term lightrail komt dan ook uit de Angelsaksische landen, met name de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk. Indien de exploitatie beperkt blijft tot bestaand spoor (dus geen straatspoor zoals een tram), dan wordt ook de term "light train" gebruikt. Een lightrailconcept kan een sterke positie innemen in het vervoer van reizigers over een reisafstand tussen de 10 en 40 kilometer en een concurrent zijn voor het autoverkeer op deze afstand. Opdrachtgever Dep. MOW, Afdeling Beleid, Mobiliteit en Verkeersveiligheid Opdrachthouder Grontmij Stavaza Afgerond 2008 Relevantie Met deze studie worden de mogelijkheden voor lightrailprojecten in Vlaanderen aangegeven, welke op korte termijn gerealiseerd kunnen worden. Uitgangspunt hierbij is het spoorwegnet van Infrabel, waarbij de vrije capaciteit op het spoor benut zou kunnen worden voor lightrail. Internet http://www.mobielvlaanderen.be/studies/lightrail.php?a=18

15 februari 2012 200

7.82. Onderzoek naar de relatie tussen locatiebeleid en mobiliteit

Korte beschrijving Deze studie beoogde te onderzoeken welke effecten een op mobiliteit afgestemd locatiebeleid kan hebben op de duurzame ontwikkeling van mobiliteit. Zowel het beperken van het aantal verplaatsingen, het verkorten van de verplaatsingsafstanden als het verbeteren van de ruimtelijke structuur die alternatieven voor de weg meer kansen geeft, behoren tot de beoogde effecten. Een ruimtelijke ordening zoals voorzien in het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen (Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 1997) biedt mogelijkheden voor een dergelijk locatiebeleid. De vraag is echter of dit voldoende is, en wat de omvang van het effect is. Opdrachtgever Mobiliteitscel Opdrachthouder TPR-Universiteit Antwerpen Stavaza Afgerond, 2007 Relevantie Op middellange termijn helpt locatiebeleid in beperkte mate de mobiliteitsafwikkeling te beïnvloeden: locaties, zeer dichtbij stations en andere stoppunten van het openbaar vervoer die een uitermate goede dienstverlening hebben, produceren meer duurzame vormen van woonwerkverkeer. Hierbij is vooral de locatie van de werkgelegenheid een sleutelfactor voor de creatie van duurzame mobiliteit. Het natransport weegt zwaarder door in de keuze van vervoersmodus dan het voortransport. Wat betreft de werkplaats zien we pas een stijging in het treingebruik indien er meer dan 300 treinen stoppen per dag in de buurt van de werkplaats. Een mogelijke oplossing is het complementair maken van de fiets en/of het openbaar vervoer als natransport op de trein. Dit vergroot de reikwijdte van de stations naar de werkplaats toe. Ook naar en vanuit de door het RSV vooropgestelde stedelijke verdichtingsgebieden verloopt het verkeer tijdens de ochtendspits nu al duurzamer. Infrastructuurinvesteringen verbeteren de bereikbaarheid van plekken die zo een verhoogde aantrekkingskracht hebben op activiteiten. Het voorgaande betekent dat een hoogwaardig aanbod van openbaar vervoer noodzakelijk is om, voor de pendel, de modal split te beïnvloeden naar meer openbaar vervoer en meer duurzaamheid. Een laag of gemiddeld aanbod speelt voor dit verplaatsingsmotief een geringe rol. Gebruik van de studie/plan Onderbouwen Internet http://www.mobielvlaanderen.be/studies/locatiebeleid/eindrapport.pdf

15 februari 2012 201

7.83. Missing links wegen Korte beschrijving De komende jaren pakt de Vlaamse overheid 25 missing links en knelpunten op onze wegen aan. Het gaat om werken die de capaciteit van het wegennet ten goede komen en het gemak van de weggebruiker verhogen. Deze 25 uitdagingen voor de nabije toekomst staan vermeld in het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen (1997) en in het (Ontwerp) Mobiliteitsplan Vlaanderen (2001). Vier van deze missing links werden al weggewerkt of zijn volledig aanbesteed. Het uitvoeringstraject van missing links wordt ook in de toekomst resoluut voortgezet. Hierbij wordt enerzijds prioriteit gegeven aan wegwerkzaamheden waarvoor de voorbereidingen reeds het verst gevorderd zijn. De Vlaamse overheid hoopt tegen 2014 (het einde van deze legislatuur) de werken voor het wegwerken van zes missing links aan te besteden of af te ronden. Anderzijds zullen, tijdens de komende legislatuur, de plannen worden voorbereid voor de realisatie van de overige missing links. Op basis van hun bijdrage tot het verbeteren van de bereikbaarheid kan een nieuwe set van een vijftal weg te werken missing links worden geselecteerd. Op deze wijze zal het tempo in het wegwerken van de missing links ook op langere termijn gehandhaafd kunnen worden. Naast de punten die vermeld staan in het Mobiliteitsplan en in het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen, plant de overheid nog enkele aanpassingen aan het Vlaamse wegennet. Zo komen bijvoorbeeld de N19 Noord-Zuid Kempen en de N8 tussen Veurne en Ieper in aanmerking voor verbeterings -en uitbreidingswerken. Opdrachtgever RSV – Mobiliteitsplan Vlaanderen 1 Opdrachthouder AWV Relevantie Ruimtelijke impact van nieuwe verbindingen en knelpunten Internet http://wegen.vlaanderen.be/wegen/missinglinks/overzicht.php

15 februari 2012 202

7.84. Vlaamse spoorstrategie Korte beschrijving Het Witboek Transport 2001 stelde de realisatie van een eengemaakt Europees spoorwegennet voorop, dat bestaat uit de Single European Railway en een aantal goederencorridors. Op Europees niveau is het belangrijkste regelgevingkader met betrekking tot het spoorwegvervoer de invoering van verschillende pakketten van maatregelen, zogenaamde spoorwegpakketten op grond van de doelstellingen uit het Witboek om de spoorwegen in de EU te revitaliseren . Naast deze pakketten bestaan nog een aantal diverse richtlijnen en verordeningen op Europees niveau, waarmee Vlaanderen rekening dient te houden. In de omliggende regio’s bestaan ook enkele plannen om de infrastructuur uit te bouwen, en in Vlaanderen wordt gewerkt aan een Vlaamse Spoorstrategie. Opdrachtgever Vlaamse regering (cfr. Regeerakkoord) Opdrachthouder MOW – spoorteam Relevantie Het Vlaamse Gewest kan slechts een gedegen mobiliteitsbeleid voeren, waarneer daarin het vervoer van personen en goederen per spoor zijn eigen plaats heeft. Vlaanderen heeft dan ook nood aan een maatschappelijk onderbouwde beleidsvisie voor het personen- en goederenvervoer per spoor. Het is noodzakelijk dat deze visie steunt op een realistisch toekomstbeeld inzake de ontwikkeling van het vervoer per spoor, waarbij rekening gehouden wordt met de verwachtingen van de gebruikers.

15 februari 2012 203

7.85. Verordening inzake het Europese spoorwegnet voor concurrerend goederenvervoer (Verordening (EG) nr. 913/2010)

Korte beschrijving Het spoorwegnet voor internationaal goederenvervoer dat met deze verordening beoogd wordt, bestaat uit goederencorridors die strategische terminals met elkaar verbinden, zodat ondernemingen beschikken over een doeltreffende infrastructuur voor het goederenvervoer, opdat zij diensten van hoge kwaliteit kunnen aanbieden en beter kunnen concurreren op de markt van het goederenvervoer. Daartoe voorziet de verordening in regels voor de totstandbrenging en wijziging van de goederencorridors en voor de organisatie, het beheer en de uitvoering ervan, alsmede voor investeringsplanning en capaciteits- en verkeersmanagement. Het is de bedoeling dat in 2012 elke lidstaat in minstens een corridor deelneemt. Voor Vlaanderen zijn de relevante corridors: - Zeebrugge – Antwerpen/Rotterdam – Duisberg – (Bazel) – Milaan – Genua (tegen 10 november 2013) - Rotterdam – Antwerpen – Luxemburg – Metz – Dijon – Lyon(/Bazel) (tegen 10 november 2013)

Bremerhaven/Rotterdam/Antwerpen – Aken/Berlijn – Warschau – Terespol (Pools-Witrussische grens)/Kaunas (tegen 10 november 2015) Opdrachtgever: Europese Commissie Opdrachthouder : België Stavaza In voege sinds 2010. Relevantie Internationale goederencorridors tussen strategische terminals Gebruik van de studie/plan Juridisch opgelegd. Internet http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2010:276:0022:0032:NL:PDF

15 februari 2012 204

7.86. Landbouwgronden in Europa; Analyse van en visie op gewasopbrengsten, bevolking en milieu

Korte beschrijving : Dit rapport geeft inzicht in een aantal belangrijke trends in Nederland, Europa en de wereld rondom gewasopbrengsten (tarwe, aardappelen), kunstmest, gewasbeschermingsmiddelen, bevolking, ruimtelijke claims, energie en klimaat. Hierbij wordt gebruik gemaakt van statistieken van de FAO, Eurostat en het CBS. Daarnaast wordt gebruik gemaakt van de Eururalis-studie (toekomstig ruimtegebruik in Europa), en prognoses van het CBS, Ruimtelijk Planbureau, RIVM, FAO en de OECD. Zicht op de toekomst zal gegeven worden tot 2030-2050. Opdrachtgever : LEI, Den Haag

Opdrachthouder : LEI, Den Haag

Stand van zaken : X afgerond O bijna afgerond O nog lopende O recent opgestart O voorzien Relevantie : Landbouw in Vlaanderen moet in ruimer perspectief kunnen geplaatst worden omdat de maatschappelijke relevantie van landbouwproductie van een andere aard is dan 50 jaar geleden. De Nederlandse situatie is vergelijkbaar met Vlaanderen

15 februari 2012 205

7.87. Prioritising land to be preserved for agriculture: A context-specific value tree

Korte beschrijving In Belgium as in many other countries, agricultural land is under pressure for development of other land uses. This paper presents a method for setting priorities for preservation of land for agriculture. The method is based on a participatory approach through which a value tree is formulated. This results in a list of criteria to define farmland value, which is explicitly linked to the objectives for farmland preservation. The value tree allows the list of criteria to be determined in a structured and consistent way. The participatory process contributes to the development of a shared vision on farmland preservation. The approach also incorporates context specificity, as shown by its application for farmland preservation in Flanders. Opdrachtgever: Opdrachthouder: Eva Kerselaers, Elke Rogge, Joost Dessein, Ludwig Lauwers and Guido Van Huylenbroeck Stand van zaken : O afgerond O bijna afgerond O nog lopende 0 recent opgestart O voorzien Relevantie :

7.88. Onderzoek naar ruimtelijke transformaties van het Vlaamse platteland

Korte beschrijving Het platteland in Vlaanderen wordt in de laatste decennia versneld gekenmerkt door nieuwe ontwikkelingen die niet alleen het ruimtelijk beeld veranderen, maar ook heel ingrijpend de functies, de positie en de beleving van het platteland. Begrippen zoals verrommeling, vertuining, verpaarding, versnippering, banalisering, schaalvergroting en industrialisering, sluipende functieveranderingen …. vinden steeds meer ingang in wetenschappelijke rapporten en beleidsdocumenten. Er bestaan echter bijna geen onderbouwde wetenschappelijke inzichten m.b.t. de huidige ruimtelijke en economische transformaties op het Vlaamse platteland. Daarom worden in dit onderzoek de volgende centrale vragen gesteld: Welke ruimtelijke transformaties kenmerken het Vlaamse platteland? Wat is de eigenheid, de ruimtelijke impact, de onderlinge interactie tussen de actuele ruimtelijke transformaties? Hoe kan het begrippenkader m.b.t. ruimtelijke kwaliteit gedefinieerd worden zodanig dat rekening gehouden wordt met alle elementen die bepalend zijn voor de ruimtelijke kwaliteit van het Vlaamse platteland? Welke strategie kan naar voor geschoven worden om betere ruimtelijke kwaliteit op het Vlaamse platteland te bereiken? Referenties: Verhoeve, A., De Roo, N. (2008). Economische dynamiek en ruimtelijke kwaliteit op het platteland

(externe link). Onderzoek in de regio Roeselare-Tielt. West-Vlaamse Intercommunale. Academia Press, Gent, 164 p. Contactpersoon Anna Verhoeve Opdrachtgever: Opdrachthouder: Financiering: Doctoraatsbeurs ILVO Stand van zaken : O afgerond O bijna afgerond O nog lopende 0 recent opgestart O voorzien Looptijd Startdatum: 1 februari 2009 Einddatum: 31 januari 2012 Relevantie :

15 februari 2012 206

15 februari 2012 207

7.89. Wetenschappelijke publicaties van Stedula

Korte beschrijving: Rogge, E., F. Nevens, and H. Gulinck. "Perception of rural landscapes in Flanders: looking beyond aesthetics." Landscape and Urban Planning (2007). Nevens, F., et al. "On Tomorrow's Grounds. Development of a Vision on Flemish Agriculture in 2030.". European Roundtable on Sustainable Consumption and Production 2005. Publicaties van Stedula Publicatie 10: Perceptie en beleving van landbouwlandschappen in Vlaanderen: literatuurstudie en theoretisch kader. Publicatie 20: Landbouw en landschap: Ontwikkeling van een methode voor het meten van de visuele kwaliteit van landbouwlandschappen in Vlaanderen. Binnen dit project is in eerste instantie een beeld gevormd van de bestaande kennis over landschapsperceptie. Hierbij komen een aantal concrete vragen aan bod: bestaan er ideaaltypische beelden van landbouw en landbouwbedrijven in bepaalde regio’s, hebben verschillende doelgroepen in Vlaanderen (recreanten, landbouwers, wetenschappers...) een sterk verschillende kijk op landschappen... Het doel is om een methode te ontwikkelen om de landschapskwaliteit in landbouwgebieden te meten en op te volgen. Omdat Vlaanderen een grote diversiteit aan landschappen kent, kozen we ervoor te werken aan de hand van pilootgebieden. In eerste instantie selecteerden we één studiegebied voor het opstellen van een methode ter bepaling van landschapskwaliteit en landschapsperceptie, en de rol die landbouw daarbij speelt. De ontwikkelde methode kan ook op andere gebieden, met andere landschapskenmerken toegepast worden. Opdrachtgever: Opdrachthouder: Stand van zaken : O afgerond O bijna afgerond O nog lopende 0 recent opgestart O voorzien Relevantie :

15 februari 2012 208

7.90. Afwegingsinstrument voor planning van landbouwruimte Korte beschrijving Open ruimte is een schaars goed in Vlaanderen. Industrie, natuur, wonen, landbouw, recreatie, … zoeken allemaal ruimte om zich te ontwikkelen. Voor het plannen van de open ruimte is er dan ook overleg nodig tussen de verschillende ruimtegebruikers. Hierbij is het goed om een afwegingskader te hebben waarin objectieve criteria ten opzichte van elkaar afgewogen worden. Voor het ondersteunen van beslissingen over bestemming, inrichting en beheer van landbouwruimte is doorheen de tijd een instrumentarium gegroeid, zoals landbouweconomische studies, de landbouwtyperingskaarten,…. In dit project proberen we het afwegingskader voor landbouwgebied te optimaliseren. Daarbij wordt onderzocht welke criteria belangrijk zijn (juridische ligging, bodemgeschiktheid, afstand van een perceel tot de bedrijfszetel, …) en hoe de beschikbare informatie geïntegreerd kan worden om een beslissing te ondersteunen. Contactpersoon Eva Kerselaers Opdrachtgever: Financiering Vlaamse overheid - Beleidsdomein Landbouw & Visserij Opdrachthouder: Financiering: Doctoraatsbeurs ILVO Stand van zaken : O afgerond O bijna afgerond O nog lopende 0 recent opgestart O voorzien Looptijd Startdatum: 1 juni 2007 Einddatum: 31 december 2010 Relevantie :

15 februari 2012 209

7.91. Het platteland in verandering: een analyse van de aanwezige actoren en hun onderlinge dynamieken

Korte beschrijving Het Vlaamse platteland ondergaat de laatste decennia meer en meer nieuwe ontwikkelingen en transformaties. Dit zorgt ervoor dat zowel het visueel beeld als de ruimtelijke structuur veranderen, samen met de functies en de beleving van het platteland. In vergelijking met vroeger is ook de samenstelling van de actoren op het platteland gewijzigd. Er zijn bijvoorbeeld steeds minder landbouwers, er wonen steeds meer mensen op het platteland die niet actief zijn in de landbouw, er komen meer recreanten, enz. Deze actoren kunnen andere, mogelijks tegenstrijdige, visies en verwachtingen hebben ten aanzien van het platteland en ten aanzien van elkaar: ze hechten een bepaalde betekenis aan het platteland, en ze hebben er een (ideaal)beeld van. Samen met de wijzigende actorensamenstelling van het platteland, veranderen ook de verhoudingen en dynamieken tussen deze actoren. Om in te kunnen spelen op ieders verwachtingen en eventuele conflicten, is het belangrijk om te weten welke actoren er actief zijn, wat hun verwachtingen zijn en hoe de dynamiek tussen de plattelandsactoren verloopt. Daarom stellen we in dit onderzoek de volgende vragen: Welke actoren zijn aanwezig op het Vlaamse platteland? Welke evolutie is er merkbaar? Wat zijn de verwachtingen van deze actoren ten aanzien van het platteland? Welke dynamiek is er tussen de actoren? Welke evolutie is er merkbaar? Dit alles moet leiden tot een beter begrip van de huidige verhoudingen en dynamiek tussen actoren. Dat kan vervolgens resulteren in een betere aansturing en ondersteuning van het beleid (o.a. landbouwbeleid, plattelandsbeleid, landschapsbeleid,…). Contactpersoon Christophe Rogolle Opdrachtgever: Opdrachthouder: Financiering: Doctoraatsbeurs ILVO Stand van zaken : O afgerond O bijna afgerond O nog lopende 0 recent opgestart O voorzien Looptijd : Startdatum: 1 november 2010, Einddatum: 31 oktober 2014 Relevantie :

15 februari 2012 210

7.92. Puzzelen met de ruimte in Limburg; Ruimteclaims in het Limburgs landelijk gebied

Korte beschrijving : In de provincie Limburg is er steeds meer discussie tussen overheden, de landbouwsector en maatschappelijke organisaties over de inrichting van het landelijk gebied in relatie tot de landbouwproductieruimte en andere maatschappelijke gewenste opgaven (groene, blauwe, maar ook rode opgaven). De provincie Limburg wilde graag door uitvoering van een strategisch onderzoek inzicht en ondersteuning in de vraag welke maatregelen en instrumenten ontbreken c.q. tekortkomen in het provinciale beleid om de landbouwsector in Limburg taken voor de (mede)realisatie van landschap, natuur, milieu en wateropgaven met verve op te laten pakken. In dit rapport wordt verslag gedaan van dat onderzoek. Opdrachtgever: provincie Limburg - Nederland Opdrachthouder: Vogelzang, Th., E. Gies, R. Michels, A. Wisman, R. Hoefs en R. Smidt Relevantie:

15 februari 2012 211

7.93. Vlaanderen in Actie

Korte beschrijving : Inhoudelijk ViA (Vlaanderen in Actie) is het toekomstproject van Vlaanderen. Het doel van ViA is om Vlaanderen tegen 2020 naar de top vijf van Europese regio's te leiden. Meer informatie omtrent ViA is te vinden op: http://www.vlaandereninactie.be Procesverloop ViA werd opgenomen in het Vlaams Regeerakkoord. Een ambtelijke interdepartementale werkgroep, onder voorzitterschap van de Stafdienst VR, werkte op basis van het Vlaams Regeerakkoord concrete acties uit in 88 strategische doelstellingen en 338 sleutelprojecten. De voortgang van deze projecten wordt opgevolgd via de monitoring van het Regeerakkoord/ViA. Daarnaast wordt op dit ogenblik door het CAG gewerkt aan een specifieke aanpak (transitie-methode) voor bepaalde grote transversale thema’s binnen ViA. Een beslissing van de Vlaamse Regering hieromtrent wordt spoedig verwacht. Opdrachtgever: Vlaamse Regering Opdrachthouder: Kabinet: minister-president , Administratie: CAG, Coördinatie: Stafdienst VR (departement DAR) (Stijn Bertrand-Peter Jan Carlier). Alle departementen werkten mee aan de uitwerking in concrete acties en staan in voor de uitvoering ervan Stand van zaken : jaarlijks O afgerond O bijna afgerond O nog lopende x recent opgestart O voorzien Relevantie : Strikt genomen zijn de meeste links met het Beleidsplan Ruimte terug te vinden in de doorbraak Groen & Dynamisch Stedengewest. Ruimte en de invulling van Ruimte zijn echter verweven in de meeste doorbraken van ViA en vormen als het ware een randvoorwaarde voor de realisatie van verschillende doorbraken (Slimme Draaischijf van Europa, Groen & Dynamisch Stedengewest, Warme Samenleving, etc).

15 februari 2012 212

7.94. Vlaamse strategie duurzame ontwikkeling

Korte beschrijving : de 2

de VSDO vertrekt vanuit een langetermijnvisie voor 2050, en wil van daaruit transities en systeeminnovatie

stimuleren en ondersteunen. De strategie spitst zich toe op enkele grote systemen aan het hart van de huidige niet-duurzame maatschappij: het systeem van gezondheidszorg, wonen en bouwen, materialen, energie, mobiliteit en voedsel. Transversaal wordt rekening gehouden met de internationale en institutionele dimensie, het kennis- en leersysteem, de ecologische, economische en sociale peiler, en het ruimtelijk kader. De VSDO is in de eerste plaats een visiedocument, een strategie. De uitvoering ervan wordt ingevuld door de beleidsdomeinen en andere actoren, in een multi-actorbenadering. Toch is een reeks concrete acties en projecten opgenomen, waarvoor de verantwoordelijkheid expliciet wordt toegewezen aan de verschillende beleidsdomeinen. Opdrachtgever : Bevoegdheid voor coördinatie ligt bij Team Duurzame Ontwikkeling, DAR; alle departementen werkten mee aan de opmaak en van de strategie en staan in voor de uitvoering ervan Opdrachthouder : Stand van zaken : goedgekeurd VR op 29/04/2011 Relevantie : De langetermijnvisie schetst streefbeelden voor Vlaanderen in 2050. Het aspect ‘ruimte’ zit in deze visie vervat; het is een onmisbare component in de grote systemen die in de VSDO worden behandeld. Aangezien de tekst door de VR is goedgekeurd, vormt de visie een belangrijke houvast voor andere plannen, zoals het BRV. De volledige tekst vindt u op www.vlaanderen.be/do

15 februari 2012 213

7.95. Vlaams Hervormingsprogramma Europa 2020

Korte beschrijving : Inhoudelijk Op 1 april 2011 nam de Vlaamse Regering akte van het Vlaams Hervormingsprogramma (VHP) Europa 2020. In het VHP legt de Vlaamse Regering doelstellingen op het vlak van O&O, onderwijs, werkzaamheid, armoede en milieu en energie vast die ze in 2020 wenst te behalen en onderbouwt ze dit met maatregelen. Het VHP is raadpleegbaar op http://www.vlaandereninactie.be/nlapps/docs/default.asp?id=754. Procesverloop Een ambtelijke Europa 2020-werkgroep, onder voorzitterschap van de Stafdienst VR, bereidt een ontwerp van VHP voor dat aan het kabinet van de minister-president wordt bezorgd. Daarna vindt overleg plaats in IKW-verband en neemt de Vlaamse Regering akte van het definitieve VHP. Het departement RWO (Jan Zaman) maakt deel uit van de ambtelijke Europa 2020-werkgroep. Opdrachtgever VHP: Vlaamse Regering Opdrachthouder VHP: Kabinet: minister-president , Administratie: Stafdienst VR (departement DAR) (Joeri De Blauwer- Elisabeth Bonne) Stand van zaken : jaarlijks O afgerond O bijna afgerond O nog lopende O recent opgestart O voorzien Relevantie : Wat de mogelijke link met het beleidsplan Ruimte betreft, kan in het bijzonder verwezen worden naar hoofdstuk 3.4. (Het ondernemings- en consumentenklimaat verbeteren en de industriële basis verduurzamen). In dit hoofdstuk worden verschillende maatregelen aangegeven die een bijdrage kunnen leveren om het ondernemingsklimaat in Vlaanderen te verbeteren. Een aantal van deze maatregelen hebben een link met de ruimtelijke aspecten (concreet voorbeeld: brownfieldconvenanten). Subhoofdstuk 3.4.8. heeft betrekking op “Een ruimtelijk beleidsplan Vlaanderen voor een competitieve economie.” Ook onder hoofdstuk 3.3. Milieu- en energiedoelstellingen als hefbomen naar een groenere economie, kunnen linken worden gelegd naar het beleidsveld ruimte (bvb. subhoofdstukken 3.3.6 –Naar een betere energie-infrastructuur – en 3.3.7. – mobiliteit en transport).

15 februari 2012 214