Basisboek systeemgericht werken bb

20
Marius Nabuurs Basisboek Systeemgericht werken

description

In deze tweede herziene druk van Basisboek systeemgericht werken wordt zowel de theorie van de systeemgerichte benadering als de toepassing in de beroepspraktijk uitgebreid en op zeer leesbare wijze beschreven.

Transcript of Basisboek systeemgericht werken bb

Page 1: Basisboek systeemgericht werken bb

Omslag TM • Basisboek Systeemgericht werken • studio Pietje Precies bno, Hilversum

fictieve rugdikte: 9 mm • formaat 170 * 243 mm • fc

In deze tweede herziene druk van Basisboek systeemgericht werken wordt zowel de theorie van de systeemgerichte benadering als de toepassing in de beroepspraktijk uitgebreid en op zeer leesbare wijze beschreven.Uitgangspunt van behandeling is het systeemgerichte werken, waarbij niet enkel de individuele cliënt centraal staat, maar ook de context waarbinnen hij functioneert en de wederzijdse invloed die zij op elkaar hebben. Het belang hiervan wordt in toenemende mate erkend binnen de brede hulpverlening en vanuit de overheid.

Het eerste deel van het boek behandelt de belangrijkste theoretische concepten en theorieën: wat is een systeem, de relevantie van communicatie en interactie, de belangrijkste theorieën en hun grondleggers. Nieuw in deze uitgave is de ruime aandacht voor de hedendaagse systeemgerichte methodieken, voorzien van actuele casussen uit de praktijk van behandelaars. In het tweede deel staat de werkwijze centraal: de fases in de systeemgerichte aanpak worden beschreven evenals een groot aantal interventies behorend bij deze methode van werken.

Het boek is primair gericht op hbo-opleidingen zoals Social Work en Pedagogiek. In het boek wordt gesproken van de social worker. Maar hiervoor in de plaats kan de lezer elke andere hulpverlener invullen die systeemgerichte hulp biedt: een ambulant hulpverlener en ambulant behandelaar, een sociaalpsychiatrisch verpleegkundige, een pedagoog of psycholoog, een jeugdbeschermer enzovoort.Dit boek over systeemgericht werken is niet alleen geschikt als opleidingsboek, het is zeker ook waardevol voor al die hulpverleners die systeemgerichte hulp bieden of willen bieden.

Naast dit basisboek zijn enkele digitale leerobjecten ontwikkeld: videocasussen met vragen, opdrachten en toetsen. De combinatie van boek en digitale leerobjecten biedt de student en docent de mogelijkheid om de inhoud op verschillende manieren te verwerken. De combinatie van kennis en toepassing sluit goed aan bij de doelstellingen van het huidige onderwijs.

Marius Nabuurs

Marius N

abuursB

asisboek Systeemgericht w

erken

BasisboekSysteemgericht werken

Omslag TM • Basisboek Systeemgericht werken • studio Pietje Precies bno, Hilversum

fictieve rugdikte: 9 mm • formaat 170 * 243 mm • fc

In deze tweede herziene druk van Basisboek systeemgericht werken wordt zowel de theorie van de systeemgerichte benadering als de toepassing in de beroepspraktijk uitgebreid en op zeer leesbare wijze beschreven.Uitgangspunt van behandeling is het systeemgerichte werken, waarbij niet enkel de individuele cliënt centraal staat, maar ook de context waarbinnen hij functioneert en de wederzijdse invloed die zij op elkaar hebben. Het belang hiervan wordt in toenemende mate erkend binnen de brede hulpverlening en vanuit de overheid.

Het eerste deel van het boek behandelt de belangrijkste theoretische concepten en theorieën: wat is een systeem, de relevantie van communicatie en interactie, de belangrijkste theorieën en hun grondleggers. Nieuw in deze uitgave is de ruime aandacht voor de hedendaagse systeemgerichte methodieken, voorzien van actuele casussen uit de praktijk van behandelaars. In het tweede deel staat de werkwijze centraal: de fases in de systeemgerichte aanpak worden beschreven evenals een groot aantal interventies behorend bij deze methode van werken.

Het boek is primair gericht op hbo-opleidingen zoals Social Work en Pedagogiek. In het boek wordt gesproken van de social worker. Maar hiervoor in de plaats kan de lezer elke andere hulpverlener invullen die systeemgerichte hulp biedt: een ambulant hulpverlener en ambulant behandelaar, een sociaalpsychiatrisch verpleegkundige, een pedagoog of psycholoog, een jeugdbeschermer enzovoort.Dit boek over systeemgericht werken is niet alleen geschikt als opleidingsboek, het is zeker ook waardevol voor al die hulpverleners die systeemgerichte hulp bieden of willen bieden.

Naast dit basisboek zijn enkele digitale leerobjecten ontwikkeld: videocasussen met vragen, opdrachten en toetsen. De combinatie van boek en digitale leerobjecten biedt de student en docent de mogelijkheid om de inhoud op verschillende manieren te verwerken. De combinatie van kennis en toepassing sluit goed aan bij de doelstellingen van het huidige onderwijs.

Marius Nabuurs

Marius N

abuursB

asisboek Systeemgericht w

erken

BasisboekSysteemgericht werken

voorplat

voor- en achterplat

omslag BasisBoek systeemgericht werken | pres v_04 17.06.2013

Page 2: Basisboek systeemgericht werken bb

Basisboek

Systeemgericht werken

Marius Nabuurs

14421_BW_HSAO.indb 3 18-06-13 13:32

Page 3: Basisboek systeemgericht werken bb

Over ThiemeMeulenhoff

ThiemeMeulenhoff is dé educatieve mediaspecialist en levert educatieve oplossingen voor het Primair Onder-wijs, Voortgezet Onderwijs, Middelbaar Beroepsonder-wijs en Hoger Onderwijs. Deze oplossingen worden ontwikkeld in nauwe samenwerking met de onderwijs-markt en dragen bij aan verbeterde leeropbrengsten en individuele talentontwikkeling.

ThiemeMeulenhoff haalt het beste uit élke leerling.

Meer informatie over ThiemeMeulenhoff en een over-zicht van onze educatieve oplossingen:www.thiememeulenhoff.nl of via de Klantenservice 088 800 20 16

ISBN 978 90 06 95190 5Tweede druk, eerste oplage, 2013

© ThiemeMeulenhoff, Amersfoort, 2013

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomati-seerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mecha-nisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestem-ming van de uitgever.

Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 j° het Besluit van 23 augustus 1985, Stbl. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk ver-schuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie (PRO), Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp (www.stichting-pro.nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uit-gave in bloemlezingen, readers en andere compilatie-werken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Voor meer informatie over het gebruik van muziek, film en het maken van kopieën in het onderwijs zie www.auteursrechtenonderwijs.nl.

De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gel-den, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

AuteurMarius Nabuurs

RedactieSingeling Tekstproducties, Amersfoort

OntwerpStudio Pietje Precies, Hilversum

OpmaakImago MediaBuilders, Amersfoort

Deze uitgave is voorzien van het FSC-keurmerk. Dit betekent dat de bosbouw voor het gebruikte papier op een verantwoorde wijze heeft plaatsgevonden.

14421_BW_HSAO.indb 4 18-06-13 13:32

Page 4: Basisboek systeemgericht werken bb

5Inhoudsopgave

Inhoudsopgave

Woord vooraf 11Woord vooraf bij de tweede herziene druk 12

Inleiding 13Inhoud van dit boek 15

1 Het werkterrein van de systeemgerichte social worker 171.1 Inleiding 17

1.2 Wat is een systeem? 18

1.2.1 Verschillende betekenissen van systeemgericht werken 20

1.3 Het individuele systeem 20

1.4 Het subsysteem 24

1.5 Het suprafamiliare systeem 25

1.6 De omgeving als systeem 26

1.7 Het systeempentagram 27

1.8 De plek van de social worker binnen de systemen 28

1.8.1 De social worker en de individuele cliënt 29

1.8.2 De social worker en het subsysteem 30

1.8.3 De social worker en het gezin 31

1.8.4 De social worker en het suprafamiliare systeem 33

1.8.5 De social worker en de omgeving 34

1.9 Samenvatting 35

Literatuur 36

2 Systeemtheorieën 372.1 Inleiding 37

2.2 De algemene systeemtheorie 38

2.2.1 Historisch kader 38

2.2.2 Kern van de theorie 38

2.3 De structurele theorie 43

2.3.1 Historisch kader 43

2.3.2 Kern van de theorie en therapie 44

2.3.3 Plek van de therapeut 46

2.4 De strategische of communicatietheorie 51

2.4.1 Historisch kader 51

2.4.2 Kern van de theorie en therapie 52

2.4.3 Plek van de therapeut 54

14421_BW_HSAO.indb 5 18-06-13 13:32

Page 5: Basisboek systeemgericht werken bb

2.5 De contextuele of intergenerationele systeemtheorie 57

2.5.1 Historisch kader 57

2.5.2 Kern van de theorie en therapie 57

2.5.3 Plek van de therapeut 60

2.6 Samenvatting 64

Literatuur 67

3 Het gezin als systeem 693.1 Inleiding 69

3.2 Wat is ‘een gezin’? 70

3.3 De geschiedenis van het gezin 71

3.3.1 De geschiedenis van de gezinsbehandeling 74

3.4 De gezinskenmerken 75

3.5 Verschillende benaderingen van het gezin als systeem 77

3.5.1 Het gezin als hiërarchisch systeem 77

3.5.2 Het gezin als communicatief systeem 83

3.5.3 Het gezin als affectief systeem 83

3.6 De gezinsfase of levenscyclus van het gezin 84

3.7 Samenvatting 89

Literatuur 90

Bijlage 1 De ontwikkelingstaken van kinderen en jongeren 92

Bijlage 2 Ontwikkelingstaken en gezinsfuncties van

opvoeders/partners 97

4 Communicatie en interactie 994.1 Inleiding 99

4.2 Van boodschap naar wederzijdse beïnvloeding 100

4.3 Verbale en non-verbale communicatie 101

4.3.1 Verbale communicatie 102

4.3.2 Non-verbale communicatie 104

4.3.3 Bijzondere communicatie 105

4.4 Interactieanalyse 105

4.5 De vijf axioma’s van Watzlawick 110

4.5.1 Men kan niet niet communiceren 110

4.5.2 Elke communicatie bezit een inhoudsaspect en een betrekkingsaspect 110

4.5.3 De interpunctie 113

4.5.4 Communicatie kan zowel digitaal als analoog zijn 114

4.5.5 Elke uitwisseling van communicatie is ofwel symmetrisch

ofwel complementair 115

4.6 Feedback 117

4.6.1 Feedback en defensief gedrag 120

4.6.2 Effectieve feedback 121

14421_BW_HSAO.indb 6 18-06-13 13:32

Page 6: Basisboek systeemgericht werken bb

4.7 Samenvatting 122

Literatuur 124

5 Hedendaagse (evidence based) systeemgerichte methodieken 1255.1 Inleiding 125

5.2 Welzijn Nieuwe Stijl 126

5.2.1 De acht bakens van Welzijn Nieuwe Stijl 126

5.2.2 Casus: WIJeindhoven 128

5.3 Families First (FF) 130

5.3.1 Casus Families First 132

5.4 Ambulante spoedhulp (ASH) 135

5.4.1 Casus ambulante spoedhulp 137

5.5 Multisysteemtherapie (MST) 140

5.5.1 Casus Multisysteemtherapie 142

5.5.2 MST CAN 144

5.5.3 Multidimensional Treatment Foster Care (MTFC) 145

5.6 Multidimensionele Familietherapie (MDFT) 145

5.6.1 Casus Multidimensionele Familietherapie 147

5.7 Functionele Familietherapie (FFT) 151

5.7.1 Casus Functionele Familietherapie 152

5.8 Samenvatting 154

Literatuur 156

6 Samenhangende factoren binnen het systeemgericht hulpverlenen 1596.1 Inleiding 159

6.2 De hulpverleningscyclus (proces) 160

6.3 De tijd 161

6.3.1 De factor tijd binnen het chaotische en rigide gezinssysteem 163

6.4 Leerstijlen 166

6.5 Wie is de cliënt? De hulpvraag en de hulpvrager 169

6.5.1 Het individuele systeem 170

6.5.2 Het subsysteem opvoeders/partners 171

6.5.3 Het gezin als totaal 171

6.5.4 Het suprafamiliare systeem 172

6.5.5 De omgeving 172

6.6 Algemene gesprekstechnieken 174

6.6.1 Gespreksvoering met kinderen 176

6.7 Omgaan met weerstand, anders gerichte motivatie 177

6.8 Samenvatting 182

Literatuur 184

14421_BW_HSAO.indb 7 18-06-13 13:32

Page 7: Basisboek systeemgericht werken bb

7 Aanmelding en screening 1877.1 Inleiding 187

7.2 De aanmelding 188

7.3 Het opbouwen van een werkrelatie 190

7.3.1 De dialoog 192

7.3.2 De socratische dialoog 196

7.4 De screeningfase 197

7.4.1 Screening van het individuele systeem 198

7.4.2 Screening van het gezinssysteem 199

7.4.3 Screening van suprafamiliaar systeem en de omgeving 201

7.5 Het eerste screeninggesprek: een gezinsgesprek 201

7.5.1 Koptelefoontechniek 205

7.5.2 Circulair bevragen en interviewen 205

7.6 Technieken en instrumenten 206

7.6.1 Gestandaardiseerde diagnostische instrumenten 206

7.6.2 Observatietechnieken 207

7.6.3 Screeningtechnieken 209

7.7 Samenvatting 212

Literatuur 217

Bijlage 1 Gezinsdiagnostische instrumenten 219

8 Van doel naar werkplan 2218.1 Inleiding 221

8.2 Consensus 223

8.3 Hypothesevorming 223

8.4 Doelformulering 224

8.5 Technieken en instrumenten in het proces van doelen stellen 228

8.5.1 De wenskaart 228

8.5.2 Change and stay 230

8.5.3 Doelenformulier als vervolg op de Tevredenheid van leven 233

8.5.4 Doelprioritering 235

8.6 Van hypotheses naar doelen naar acties 237

8.7 Samenvatting 239

Literatuur 240

Bijlage 1 Gedragsanalyse 241

9 Interventies binnen de actiefase 2459.1 Inleiding 245

9.2 Het gezin Van Houten 245

9.3 Circulair gesprek met de partners 248

9.4 De gedragskaart 248

14421_BW_HSAO.indb 8 18-06-13 13:32

Page 8: Basisboek systeemgericht werken bb

9.5 Psycho-educatie 253

9.6 Motivatietechniek 254

9.7 Het werken met huiswerkopdrachten 254

9.8 Paradoxale opdrachten 255

9.9 Vaststellen van de dagelijkse routine door middel van een interview 257

9.10 Opstellen van huisregels 260

9.11 Het beïnvloeden van de hiërarchie in het gezin 261

9.11.1 Houdingsaspecten gerelateerd aan de hiërarchie versterken 262

9.12 Hiërarchie en affectiviteit 262

9.13 Interventie gericht op de relationele ethiek 263

9.14 Rituele interventie 265

9.15 Rollenspel 265

9.16 Potlood-en-papiertraining (PPT) 267

9.17 De vier G’s, storende en helpende gedachten 273

9.18 Samenvatting 275

Literatuur 276

Bijlage 1 Achtergrond van de interventie ‘Storende en helpende

gedachten’ 277

10 Interventies met betrekking tot het suprafamiliare systeem en de omgeving 279

10.1 Inleiding 279

10.2 Genogram 281

10.3 Ecogram 287

10.4 Sociogram 290

10.5 Levenslijn 291

10.6 Zorgteams en familienetwerkberaden 295

10.6.1 Het familienetwerkberaad 296

10.6.2 Samenwerken in een zorgteam 298

10.7 Samenvatting 300

Literatuur 301

11 Evaluatie van het hulpverleningstraject 30311.1 Inleiding 303

11.2 Evaluatie na iedere sessie 305

11.3 Evaluatie van het (gehele) hulpverleningsproces 306

11.4 Samenvatting 309

Literatuur 310

14421_BW_HSAO.indb 9 18-06-13 13:32

Page 9: Basisboek systeemgericht werken bb

Over de auteur 311

Register 312

14421_BW_HSAO.indb 10 18-06-13 13:32

Page 10: Basisboek systeemgericht werken bb

11Woord vooraf

Woord voorafDe volgende uitspraak van Ausloos (1999) heeft mij tijdens de ontwikkeling van dit

project erg gemotiveerd:

Het zijn niet de gezinnen die onze hulp nodig hebben om er beter van te worden,

maar wij hebben als hulpverleners hén nodig om ons werk tot een goed einde te

brengen… Het instituut is een gereedschapskist, de sleutel daarvan is in handen van

de gezinnen.

Als sociaal pedagoog heb ik ervaren dat hulpverleners veel behoefte hebben aan infor-

matie over de systeemgerichte benadering. Het systeemgerichte hulpverlenen is het

laatste decennium steeds meer onder de aandacht gekomen. De cliënt wordt meer en

meer gezien in zijn context, in interactie en relatie met zijn familie en omgeving. De

hulp richt zich meer op alle facetten. Voor collega’s en studenten heb ik een leesbaar en

praktisch boek beoogd, waarmee zij hun deskundigheid met betrekking tot systeemge-

richt werken kunnen opbouwen of vergroten.

Over systeemgericht werken is natuurlijk een veelheid aan theorieën en interventies

beschikbaar. Wat is systeemgericht werken nu precies? Waarmee moet ik allemaal reke-

ning houden? Wat betekent dat voor mij als hulpverlener? Om die focus op het systeem-

gerichte ook als auteur scherp te houden, ben ik dank verschuldigd aan de begeleiding

van Wea Leeflang en voor haar steun en stimulans. Hiernaast dank aan mijn collega’s in

het werkveld van nu en jaren geleden, voor hun meedenken en kritisch bevragen tijdens

het werk. Velen hebben onbewust hun steentje bijgedragen aan dit product. Dank aan

mijn vrienden, die ik enigszins verwaarloosd heb en met wie ik op andere momenten

menig uur heb zitten discussiëren over het systeemgerichte werken. Frank van de

Schans, docent van de opleiding hbo-pedagogiek, verdient hier ook een plek als lezer

van de conceptteksten en medeauteur van de digitale leerobjecten, die in aansluiting op

het boek zijn ontwikkeld. Maar in de eerste plaats gaat er dank uit naar mijn kinderen,

Ellen en Jos en mijn partner Anja, die mij de mogelijkheid gegeven hebben om dit pro-

duct tot een goed einde te brengen. Naast de tijd die het gekost heeft, wil ik Anja bedan-

ken voor de steeds kritische, heldere feedback op de conceptteksten en voor haar steun.

Reacties, op- en aanmerkingen zijn natuurlijk welkom. U kunt ze kenbaar maken aan

de uitgever.

Marius Nabuurs

Eindhoven, september 2007

14421_BW_HSAO.indb 11 18-06-13 13:32

Page 11: Basisboek systeemgericht werken bb

12 Basisboek systeemgericht werken

Woord vooraf bij de tweede herziene druk

De laatste jaren heeft het systeemgericht werken als manier van werken en visie op

hulpverlenen steeds beter zijn plek gekregen. Zelden zien we nog een cliënt geïsoleerd,

zonder dat we aandacht hebben voor de context waarin hij leeft. Wij als hulpverlener

zien onszelf meer en meer als een tijdelijke factor, kortdurend en van voorbijgaande

aard. Deze ontwikkeling is deels ingegeven door de uit de pan rijzende kosten van de

zorg, maar deels ook door een verandering in visie van de hulpverleners op de mens en

zijn omgeving. Er is een streven naar meer gelijkwaardigheid, het benutten van krach-

ten en kansen van de cliënt en diens omgeving, het vertrouwen hebben in die cliënt en

zijn omgeving. Ik hoop en ga er ook vanuit dat vooral dit laatste de belangrijkste factor

is waarom we meer en meer systeemgericht werken.

Na vijf jaar was het tijd om het boek te herzien en te actualiseren. Reacties en ervaringen

uit de praktijk van hulpverlening en onderwijswereld zijn hiervoor gebruikt, waarvoor

dank. Naast kleinere en grotere aanpassingen in de oorspronkelijke tekst is er een extra

hoofdstuk opgenomen, het huidige hoofdstuk 5 over hedendaagse (evidence based) sys-

teemgerichte methodieken. In dit hoofdstuk zijn specifieke praktijkcasussen opgeno-

men waarvoor ik de schrijvers, Tanja, Jolanda, Daniëlle, Manon, Rinske en Abdelfattah

hartelijk wil bedanken.

Reacties, op- en aanmerkingen zijn natuurlijk wederom welkom. U kunt ze kenbaar

maken aan de uitgever.

Marius Nabuurs

Eindhoven, voorjaar 2013

14421_BW_HSAO.indb 12 18-06-13 13:32

Page 12: Basisboek systeemgericht werken bb

13Inleiding

InleidingAlle delen van een organisme vormen samen een cirkel. Daarom is elk deel zowel

begin als einde.

Hippocrates

Casus

Enkele jaren geleden werd een meisje van 13 jaar verwezen naar de hulpverlening voor een

individueel hulpverleningstraject. De reden van aanmelding was problematisch internalise-

rend gedrag. Ze was somber, at steeds slechter, had bijna geen vriendinnen meer en ouders

kregen geen contact met haar. Steeds vaker trok ze zich terug op haar kamer. Haar schoolre-

sultaten werden slechter. Bij aanmelding vertoonde ze dit gedrag ruim driekwart jaar. Haar

ouders hadden bij de verwijzer aangegeven dat in hun ogen hun dochter het overlijden van

oma niet had verwerkt. De vraag van hen en de verwijzer was haar te behandelen en begelei-

den in haar rouwverwerkingsproces.

Bovenstaande casus zou een vraag om individuele hulp kunnen zijn voor een social

worker, in dit geval een ambulant hulpverlener. Een hulpverleningstraject van tien tot

maximaal vijftien sessies zou dit meisje kunnen helpen het overlijden van oma een plek

te geven. Daardoor zou ze de contacten met anderen en haar schoolcarrière weer kun-

nen oppakken en minder somber in het leven staan. In principe een uitstekend hulpver-

leningstraject: duidelijke symptomen, een duidelijk probleem met een veronderstelde

diagnose, een hulpvraag en doelen. Als er somatisch verder niets met het meisje aan de

hand is, kan zo’n individuele behandeling tot goede resultaten leiden. Vanuit de sys-

teemgerichte benadering is er echter de vraag of er niet iets gemist wordt als er enkel

een individuele behandeling plaatsvindt. Bijvoorbeeld:

• Wat gebeurt er als dadelijk opa of de andere oma komt te overlijden?

• Wat maakt dat vader en/of moeder mogelijk in onvoldoende mate de impact van het

overlijden van oma bij hun dochter hebben ingeschat en haar daarbij emotioneel niet

hebben kunnen bieden wat zij nodig heeft?

• Wat heeft het overlijden van oma betekend voor het functioneren van het gezin?

• In hoeverre zijn ouders na afloop in staat om hun dochter bij een nieuwe verlieserva-

ring emotioneel te ondersteunen?

In overleg met ouders en het meisje zou gekozen zijn voor een behandeling die ener-

zijds gericht is op het meisje individueel en anderzijds op het gezin, waarbij vader, moe-

der en het meisje centraal staan. Er wordt gewerkt aan het rouwproces van moeder, die

bij het overlijden van haar moeder haar steun en toeverlaat zag wegvallen, maar ook een

voor haar belangrijke zorgrol. Er wordt gewerkt aan het versterken van de vader in zijn

rol van partner en ouder. De positieve communicatie en interactiepatronen in het gezin

worden naar boven gehaald en zodanig versterkt dat er in het gezin ook weer gesproken

mag worden over oma en emoties niet als ontregelaars gezien worden.

14421_BW_HSAO.indb 13 18-06-13 13:32

Page 13: Basisboek systeemgericht werken bb

14 Basisboek systeemgericht werken

Bovenstaande casus zegt dat wanneer mensen naar een hulpverlener gaan met een

bepaald probleem, ze het meestal hebben over individuele klachten: hoofdpijn, buik-

pijn, slechte eetlust, moeilijk contact kunnen maken, slecht slapen. Zelden spreekt de

individuele cliënt over problemen die in relatie tot anderen staan. Ook bij (opvoed)pro-

blemen wordt het kind vaak aangemeld met symptomen als: niet luisteren, opstandig

zijn, een grote mond hebben, slecht eten, zich niet aan de regels houden, enzovoort. Het

probleem wordt gefocust op het individu. En veel hulpverleners – maatschappelijk wer-

kenden, ambulant hulpverleners, sociaal psychiatrisch verpleegkundigen, pedagogisch

medewerkers, psychologen – beschouwen vervolgens het individu als diegene die

behandeling en begeleiding behoeft. Vaak wordt de cliënt uit zijn context gehaald en

geïsoleerd behandeld en begeleid. Bovenstaande casus illustreert echter dat wij als mens

altijd in relatie staan tot anderen, tot onze omgeving en tot ons verleden. Als individu

maken we deel uit van een complex geheel, dat we beïnvloeden en waardoor we beïn-

vloed worden. Als individu zijn we een systeem op zich, bestaande uit onze psyche en

ons lichaam. De psyche bestaat weer uit bijvoorbeeld het denken en geheugen en het

lichaam uit organen en cellen. Als individu maken we ook onderdeel uit van verschil-

lende systemen: het gezinssysteem, de familie, school, vrienden, enzovoort. Door in de

begeleiding en behandeling daaraan aandacht te besteden, wordt een schijnbaar indivi-

dueel probleem geïnterpreteerd en geanalyseerd als systeemprobleem, waardoor andere

oplossingsmogelijkheden onderdeel van de behandeling kunnen worden. Het is niet

per definitie bedoeld ter vervanging, maar mogelijk ter aanvulling van de individuele

behandeling.

De aandacht voor de wederzijdse beïnvloeding, de manier waarop mensen met elkaar

omgaan en het ontstaan van pathogene symptomen is er al vanaf het begin van de twin-

tigste eeuw. In het bijzonder binnen de psychiatrie werd de relatie gelegd tussen gezins-

patronen en het ontstaan van psychiatrische problematiek. Soms nog vanuit een theorie

waarin ouders verantwoordelijk werden gesteld voor bijvoorbeeld schizofrenie van hun

kind – de schizofrenogene moeder is een term uit die periode (Van der Molen, Perreijn &

Van den Hout, 2010). Het heeft echter nog tot de jaren vijftig van de vorige eeuw geduurd

voordat de gezins- en partnerrelatietherapie goed op gang kwamen (Lange, 2006).

Lange tijd is de systeemtheorie voorbehouden gebleven aan de theoretici, ook omdat de

theorieën nog verder ontwikkeld, onderzocht en uitgewerkt moesten worden. Gelukkig

is dat nu niet meer het geval en is de systeemgerichte behandeling binnen de hulpverle-

ning geen discussie meer. Er is in toenemende mate aandacht voor interactie, commu-

nicatie, gezinsfuncties, de context van de cliënt, enzovoort bij hulpverleners binnen het

brede maatschappelijk werkveld.

Ook zien we dat er in de praktijk en opleiding van de social worker aandacht is voor de

verschillende systeemdimensies waarvan het individu, de cliënt onderdeel uitmaakt.

Waar nodig zijn de verschillende dimensies terug te vinden in de behandeling en bege-

14421_BW_HSAO.indb 14 18-06-13 13:32

Page 14: Basisboek systeemgericht werken bb

15Inleiding

leiding die geboden wordt. Erkend wordt dat in de systeemdimensies mede de oorzaak

van het probleem gevonden kan worden en dat ze kunnen bijdragen aan de oplossing

van het probleem en de beantwoording van de hulpvraag.

Onder andere binnen de Wet op de Jeugdzorg, die van kracht is vanaf 1 januari 2005, is

vastgelegd dat er samengewerkt moet worden met de cliënt. De cliënt is de jeugdige,

maar het zijn ook zijn ouders. Duidelijk wordt in deze formulering dat de huidige social

worker verondersteld wordt zicht te hebben op de verschillende systeemdimensies, de

onderlinge relaties binnen de systemen, de onlosmakelijke verbondenheid van het indi-

vidu en het gezin. Zelden kun je een bepaald probleem geïsoleerd behandelen.

In Nieuw-Zeeland hebben ze in de wet opgenomen dat er eerst middels een Eigen

Kracht Conferentie gekeken moet worden of het gezin het zelf kan oplossen, pas daarna

komt de hulpverlener in beeld.

Binnen de doelstellingen van de WMO is het project ‘Welzijn nieuwe stijl’ van het

ministerie van VWS enkele jaren geleden gestart. In de doelen zijn de kerncompetenties

van Welzijn opgenomen: bescherming, zelfredzaamheid, participatie, zorg voor elkaar

en sociale samenhang. Het zijn kerncompetenteis die sterk uitgaan van een systeemge-

richte benadering.

Daarnaast vraagt een systeemgerichte benadering van de hulpverlener dat hij ook in

staat is zicht te hebben op zijn eigen ik en zijn roots, met name als het gaat om interac-

tiepatronen, rollen en functies binnen zijn gezin van herkomst. Als hulpverlener staan

hem weliswaar tal van interventies en methodieken ter beschikking in de behandeling

en begeleiding van cliënten maar ‘de eigen persoon’ van de hulpverlener is een heel

belangrijk, zo niet het belangrijkste instrument dat hij inbrengt.

Inhoud van dit boek

De inhoud van dit boek kun je opsplitsen in een theoretisch deel (hoofdstuk 1–4) en een

praktisch deel (hoofdstuk 6–11). Hoofdstuk 5 geeft een overview van zowel de uitgangs-

punten als de praktijk van hedendaagse (evidence based) systeemgerichte methoden.

In hoofdstuk 1 wordt het werkterrein van de systeemgericht social worker uitgewerkt.

De definitie van een systeem wordt vastgesteld en de verschillende systeemniveaus

waarmee de social worker te maken kan krijgen komen aan bod.

Hoofdstuk 2 richt zich op de systeemtheorieën. De keus is gemaakt om naast de alge-

mene systeemtheorie aandacht te besteden aan de structurele, de strategische en de con-

textuele theorie. Er zijn in de loop der jaren veel meer theorieën ontwikkeld, maar vanuit

deze gepresenteerde theorieën heeft de social worker een goede basis om te werken.

14421_BW_HSAO.indb 15 18-06-13 13:32

Page 15: Basisboek systeemgericht werken bb

16 Basisboek systeemgericht werken

Het derde hoofdstuk richt zich op het gezin als systeem. Er is voor gekozen om een apart

hoofdstuk aan het gezin te wijden omdat dat een eenheid van een systeem is waarmee

de social worker vaak en veel te maken heeft. Vastgesteld wordt wat een gezin nu is en

hoe zich dit in de loop der jaren ontwikkeld heeft. Verschillende benaderingen en de

levenscyclus van het gezin als systeem worden uitgewerkt.

De communicatie en interactie, twee basiselementen binnen het systeem, worden in het

vierde hoofdstuk uitgewerkt. Naast aspecten als verbale en non-verbale communicatie,

de interactieanalyse, wordt het gezin als communicatief en interactioneel systeem

beschreven met ook zijn pathologische communicatie en interactiepatronen.

Hoofdstuk 5 geeft een overview van zowel de uitgangspunten als de praktijk van heden-

daagse (evidence based) systeemgerichte methoden waaronder Families First, Multisys-

teemtherapie, Multidimensionele Familietherapie, enzovoort.

Deel twee van het boek begint met hoofdstuk 6 wat feitelijk een tussenhoofdstuk is en

waarin de samenhangende factoren binnen het systeemgericht hulpverlenen aan bod

komen. Het proces, de tijd, de motivatie, het leren en ‘wie is de cliënt’ worden als samen-

hangende factoren uitgewerkt. De algemene gespreksvaardigheden voor de social wor-

ker krijgen in dit hoofdstuk ook aandacht.

Hoofdstuk 7 tot en met 11 zijn de hoofdstukken die praktischer van aard zijn, maar wel

de samenhang met de eerste hoofdstukken kennen. De regulatieve cyclus van Van

Strien wordt in deze hoofdstukken gevolgd. In al deze hoofdstukken worden interven-

ties uitgewerkt zodanig dat ze systeemgericht, betrekking hebbend op de verschillende

systeemniveaus, ingezet kunnen worden. Het is geen uitputtend geheel, maar de uitge-

werkte interventies zijn exemplarisch voor het systeemgericht werken. Zoveel als moge-

lijk is er gewerkt met casuïstiek ter verduidelijking van de theorie en interventies.

Digitale leerobjecten

Het boek is een zelfstandig product. Naast maar wel aansluitend op de inhoud van het

boek is een reeks van digitale leerobjecten ontwikkeld, waarin praktijksituaties zijn gevi-

sualiseerd (videocasussen) en uitgewerkt aan de hand van vragen en opdrachten.

Zodoende wordt de theorie uit het boek gekoppeld aan de beroepspraktijk en wordt de

student gestimuleerd de theorie te relateren aan en toe te passen in concrete situaties.

De digitale leerobjecten bij Basisboek Systeemgericht werken zijn te vinden via

www.thiememeulenhoff.nl.

14421_BW_HSAO.indb 16 18-06-13 13:32

Page 16: Basisboek systeemgericht werken bb

17Het werkterrein van de systeemgerichte social worker

1 Het werkterrein van de systeemgerichte social worker

1.1 Inleiding

Gevraagd: Adviseur watersystemen

Gevraagd: Assistent systeembeheerder

Gevraagd: Systeemtherapeut

Gevraagd: Systeemanalist

Zo maar enkele vacatures in een zaterdagkrant. Allemaal hebben ze iets met systemen

te maken. Het begrip ‘systeem’ komen we in ons dagelijks leven veelvuldig tegen: in de

sportwereld, het bedrijfsleven, de ICT, de gezondheidskunde. Betekent het overal het-

zelfde? Of is het een begrip dat overeenkomstige kenmerken in zich heeft en verschillen

kent binnen de context waarin het gebruikt wordt? Welke definitie is bruikbaar voor de

social worker? Met welk type systemen krijgt hij te maken?

In veel literatuur wordt systeemgericht werken vaak direct verbonden met gezinsgericht

werken (gezinsbehandeling). Kennis van en aandacht voor het gezin is voor social wor-

kers cruciaal. Een breed scala aan hulpvragen houdt immers allemaal direct verband

met het gezin: denk maar aan jongeren met psychosociale problemen, gezinnen in cri-

sis, opvoedproblemen, psychiatrische en verslavingsproblematiek. Gezinsleden beïn-

vloeden de cliënt en omgekeerd beïnvloedt de cliënt de andere gezinsleden. Dit wil ech-

ter niet zeggen dat systeemgericht werken altijd betekent dat je met het hele gezin en/

of de omgeving van de cliënt werkt. Op zich zegt systeemgericht werken niets over de

doelgroep. Het beoogt meer een visie te zijn van waaruit we naar een cliënt en onszelf

als hulpverlener kijken. Deze visie resulteert in een manier van werken en heeft betrek-

king op systeemtheoretische principes als communicatie, interacties, wederkerigheid,

circulair proces, (gezins)functies, regels, rollen, taken, enzovoort. Vanuit deze principes

kan de social worker aan het werk. Afhankelijk van de samenstelling van het systeem

bepaalt de social worker samen met de cliënt hoe hij de systeemgerichte principes zal

inzetten.

In dit hoofdstuk worden de concepten ‘systeem’, ‘systeem gericht werken’ en de niveaus

van een systeem uitgewerkt tot bruikbare begrippen voor het werkveld van de social

worker.

14421_BW_HSAO.indb 17 18-06-13 13:32

Page 17: Basisboek systeemgericht werken bb

125Hedendaagse (evidence based) systeemgerichte methodieken

5 Hedendaagse (evidence based) systeemgerichte methodieken

We worden geboren in families en gemeenschappen waar al een beeld van mensen

bestaat. Het beeld is er al voordat wij er zijn, vaak al honderden jaren.

Owan Flanagan (filosoof)

5.1 Inleiding

Wat werkt?

Zijn methodieken nu als lantaarnpalen, waarbij ze je pad verlichten en enkel een dronk-

aard zich er volledig aan vastklampt?

De afgelopen jaren is de aandacht voor interventies voor jongeren met ernstige gedrags-

problematiek en hun gezinnen sterk toegenomen. Dit heeft deels te maken met de groei

van de jeugdcriminaliteit waarbij we vaak te maken hebben met jongeren met meervou-

dige complexe problematiek. De oplossing van opsluiten dan wel residentieel plaatsen,

leek in onvoldoende mate effectief (Berger & Boendermaker, 2003). Als reactie hierop

zien we dat sinds de beginjaren 2000 er in Nederland diverse systeemgerichte metho-

dieken gekomen zijn, zoals MST, FFT en MDFT (Boendermaker, 2008). Hiernaast ken-

nen we ook de interventies die zich richten op de gezinnen in crisis (FF), waarbij het

niet meteen om jongeren met ernstige gedragsproblematiek hoeft te gaan met als reac-

tie op FF de ASH.

In dit hoofdstuk wordt aan deze interventies aandacht besteed.

We beginnen met een van de oudste methodieken FF, waarna we stil staan bij ASH,

MST, MDFT en FFT.

Maar voordat daar aandacht aan besteed wordt, staan we stil bij Welzijn Nieuwe Stijl.

Politieke, sociale en economische factoren bepalen dat de hulp nog meer outreachend,

wijkgericht opgezet moet gaan worden. In diverse gemeentes lopen daar al succesvolle

pilots van. Met de transitie en transformatie Jeugdzorg zullen de gemeentes meer inzet-

ten op vraag- en wijkgerichte hulp en zullen geprotocolleerde methodieken, die toch

aanbodgericht en specialistisch zijn, zich moeten bewijzen binnen dat spanningsveld te

kunnen opereren. De aandacht zal de komende jaren meer en meer uitgaan naar de

kerncompetenties van Welzijn: bescherming, zelfredzaamheid, participatie, zorg voor

elkaar en sociale samenhang. En voorkomen dat… dus preventie.

De visie op hulpverlenen van Welzijn Nieuwe Stijl lijkt ook in sterke mate overeen te

komen met hulpvormen uit Amerika. In de beginjaren negentig kende Brooklyn al com-

munity programs waar hulpverleners in de wijk aan de slag waren en inzette op de

krachten van gezinnen en hun omgeving.

14421_BW_HSAO.indb 125 18-06-13 13:32

Page 18: Basisboek systeemgericht werken bb

126 Basisboek systeemgericht werken

5.2 Welzijn Nieuwe Stijl

‘Burgers weten zich beschermd, zijn zelfredzaam, maatschappelijk actief en zorgen

voor elkaar...’

‘De sociale samenhang en onderlinge betrokkenheid nemen toe...’

‘Mensen met een beperking bij het maatschappelijk participeren kunnen zich,

zo nodig met een steuntje in de rug, in en om het huis redden en kunnen langer

zelfstandig blijven wonen en meedoen. Ze geloven meer in hun eigen kracht

en leunen minder op overheid en professionals...’ (Ministerie van VWS, 2010;

Vereniging Nederlandse Gemeenten, 2012) Dit zijn enkele doelen uit de Wet

Maatschappelijke Ondersteuning (Wmo), die sinds 1996 van kracht is. Om deze doelen

te halen, is er door het Ministerie van VWS, de MO-groep Welzijn en Maatschappelijke

Dienstverlening (W&MD) en de VNG (Vereniging Nederlandse Gemeenten) het stimu-

leringsprogramma Welzijn Nieuwe Stijl (WNS) opgezet. Het is niet weer een nieuw

programma maar het mag gezien worden als ondersteunend en stimulerend voor ver-

beterinitiatieven die gemeenten en instellingen al ontplooien. Het is geen methodiek

zoals de andere in dit hoofdstuk beschreven methodieken, het is wel een duidelijk rich-

tinggevend kader: zo willen we met elkaar omgaan met de hulpvraag (baken 1 en 2) de

hulp organiseren (baken 3, 4 en 5) en gaan werken (baken 6 en 7). Het achtste baken is

randvoorwaardelijk.

5.2.1 De acht bakens van Welzijn Nieuwe Stijl

1 gericht op de vraag achter de vraag

Van aanbod naar vraaggericht werken waarbij het geen kwestie is van ‘u vraagt en wij

draaien’. Het gaat om zicht krijgen, samen met de cliënt, op het daadwerkelijke pro-

bleem. Hiervoor is het in dialoog kunnen treden voorwaardelijk.

2 gebaseerd op de eigen kracht van de burger

Wie doet wat en hoe kunnen naasten hierbij een rol spelen (zie hoofdstuk 10)? Hoe kun-

nen we de cliënt activeren, empoweren en hem niet afhankelijk maken van de hulp? Wat

kan de cliënt wel?

3 direct eropaf

Daar waar de cliënt, om wat voor reden dan ook de zorg mijdt (zie figuur 5.1) is het nodig

dat we als hulpverlener erop af gaan om onder andere te voorkomen dat het nog slechter

gaat. Vaak zijn het situaties waarin de cliënt teleurgesteld is in de hulpverlening of van-

uit onvermogen niet meer naar kantoor kan komen. Vaak zijn het ook crisissituaties

waarop direct gereageerd moet worden, zoals kindermishandeling, huiselijk geweld,

middelenmisbruik, enzovoort.

14421_BW_HSAO.indb 126 18-06-13 13:32

Page 19: Basisboek systeemgericht werken bb

127Hedendaagse (evidence based) systeemgerichte methodieken

4 formeel en informeel in optimale verhouding

Daar waar nodig professionele inzet, zo licht waar mogelijk, zo zwaar waar nodig. Naast

de inzet van professionals, inzet van wijkinitiatieven, sociale netwerken en vrijwilligers.

Het voorkomen van afhankelijkheid van de hulpverlener en inzetten op het probleem-

oplossend vermogen van individuen en groepen.

5 doordachte balans van collectief en individueel

Waar nodig individueel, waar mogelijk in groepsverband. Naast dat groepsverband over-

wegend goedkoper is, biedt het vooral ook meerwaarde in de onderlinge steun.

6 integraal werken

Eén plan voor de burger die problemen heeft en samenwerking tussen de instellingen

die betrokken zijn bij de geboden hulp. Regie en een goede ketenwerking zijn kenmer-

ken van het integraal werken.

7 niet vrijblijvend, maar resultaatgericht

Duidelijke doelen en afspraken: wie, wat, waar, wanneer en hoe, voor de professional, de

naasten en de cliënt.

8 gebaseerd op ruimte voor de professional

Zijn deskundigheid leidt tot ruimte voor besluitvorming en zelfstandig handelen.

Het werken vanuit de visie WNS vraagt van de social worker dat hij midden in de samen-

leving staat. Hij zal zich vooral kenmerken door zijn generalistisch karakter. Generalist

omdat hij op alle leefgebieden min of meer deskundig is wat ook overeenkomt met een

aantal hierna genoemde methodieken. Niet voor iedere andere hulpvraag komt een

andere hulpverlener.

In het verleden en nu nog, zie je bij hulp aan bijvoorbeeld multiprobleemgezinnen dat er soms wel acht tot vijftien verschillende hulpverleners en organisaties bij het gezin betrokken zijn. Allemaal pakken ze een deeltje op, vaak ontbreekt het aan één goed handelingsplan en regie op de hulp. Het gezin wordt letterlijk horendol van alle afspraken die ze met de verschillende hulpverleners en instanties hebben. Dat is een drukke agenda.

De social worker WNS is in staat tot professionele samenwerking in de ketens, het ade-

quaat kunnen communiceren met de cliënt, naasten en andere organisaties. Deze social

worker is ondernemend, in staat naar de cliënt toe te gaan en de regie te nemen. Maar

ook in staat de krachten van de cliënt en diens naasten te zien en daarop durven te ver-

trouwen. Hiermee durven los te laten.

14421_BW_HSAO.indb 127 18-06-13 13:32

Page 20: Basisboek systeemgericht werken bb

128 Basisboek systeemgericht werken

5% buitengesloten15% kwetsbaar80% steunberen

Figuur 5.1 Het Welzijn Nieuwe Stijl Model

Van de burgers is 80% de steunpilaar van de samenleving. Zij lossen hun eigen proble-

men op. Zij zoeken hulp in de sociale omgeving of markt. Kwetsbaar maar met steun

redzaam is 15%. Zij zijn af en toe, of semipermanent afhankelijk van collectieve arran-

gementen. Van de burgers sluit 5% zichzelf buiten of is buitengesloten. Zij zijn langdu-

rig, soms meerdere generaties, op meerdere leefgebieden afhankelijk van collectieve

arrangementen.

Het Welzijn Nieuwe Stijl model is onder andere geënt op de mate sociaal isolement en

de beschikbaarheid van sociale netwerken. Machielse en Hortulanus (2011; aangehaald

in Steyaert & Kwekkeboom, 2012) noemen het afwezig zijn van sociale netwerken, soci-

aal isolement en eenzaamheid. Bij sociaal isolement zijn er objectief weinig sociale con-

tacten terwijl eenzaamheid gaat over de subjectieve beleving. Zij komen hierbij tot een

typologie met vier categorieën:

1 de sociaal weerbaren met een rijk netwerk die er ook betekenis aan ontlenen;

2 de eenzamen met weliswaar voldoende contacten maar die er onvoldoende betekenis

aan kunnen ontlenen;

3 de contactarmen met een klein aantal sociale relaties maar die zich daar niet aan storen;

4 de sociaal geïsoleerden die een heel klein sociaal netwerk hebben en daar hinder van

ondervinden.

5.2.2 Casus: WIJeindhoven

Het sociale wijkteam zoals dat in Eindhoven loopt, volgt de uitgangspunten van Welzijn

Nieuwe Stijl.

‘Eén huishouden, één plan, één contactpersoon‘, kijken wat je als burger zelf kunt en

proberen elkaar een beetje te helpen. Dat is voor het Eindhovens zorg- en welzijnswerk

het nieuwe uitgangspunt. Gezinnen hebben nu soms wel vijf verschillende hulpverle-

ners, die vaak van elkaar niet weten wat ze doen. Iedere instantie kijkt vanuit de eigen

instelling en de eigen prioriteit. WIJeindhoven wil terug naar één hulpverlener of zoals

zij zeggen één contactpersoon per gezin. Een generalist. Hij of zij bepaalt samen met de

gezinsleden wat belangrijk is. Dat betekent dat deze buurtwerker een bekend gezicht in

de buurt moet zijn en van alle ins en outs in het betreffende gezin en van de buurt op de

hoogte moet zijn. Binnen WIJeindhoven werken bewoners en instellingen samen aan

14421_BW_HSAO.indb 128 18-06-13 13:32