11 begin

begin | Ruud Lubbers & Paul van Vliet, Midas Dekkers

En als iemand die heiligheid kan wegnemen is het wel Midas Dekkers.

Hij doet bij elke deugd een dwarse duit in het zakje. In de biologie zijn

deugden onzinnige begrippen: “Wanneer je een kat een muis ziet

opeten, is dat een deugd of een ondeugd, is het goed of kwaad? Alles

hangt af van de omstandigheden en het perspectief. Ben je kat of

muis?”

Paul van Vliet studeerde rechten in Leiden, begon in 1964 cabaretgroep

PePijn en was jarenlang een icoon van de Nederlandse theaterwereld. In

1992 werd Paul van Vliet door Audrey Hepburn geïnstalleerd als good-

willambassadeur van Unicef, het kinderfonds van de Verenigde Naties.

Hij ontving vele prijzen en onderscheidingen, de laatste in 2008, de

Eremedaille voor Kunst en Wetenschap, uit handen van zijn studievrien-

din Koningin Beatrix.

Ruud Lubbers is econoom, ondernemer, hoogleraar, diplomaat en politi-

cus. Was twaalf jaar minister-president. Keerde na zijn politieke carrière

terug naar zijn oude liefde voor natuurbescherming en duurzaamheid.

Lubbers is lid van de Club van Rome en was Hoge Commissaris voor de

vluchtelingen van de VN. Samen met zijn oude vriend Michael Gorbatsjov

nam hij een leidende rol bij de totstandkoming van het Handvest van de

Aarde, voor hem een opdracht voor het leven.

In een Haagsche Courant van bijna tien jaar geleden las ik een column

van Paul van Vliet over negen deugden: Dienstbaarheid, Ontvankelijk-

heid, Rechtvaardigheid, Vertrouwen, Moed, Geduld, Gematigdheid, Eer-

lijkheid en Liefde. Hij was ze tegengekomen in een soort handleiding

voor ultieme arbeidsvreugde en had ze allemaal met het nodige ontzag

met hoofdletters neergeschreven. Zo’n rijtje leg je niet zomaar naast je

neer. En al heeft het woord ‘deugd’ voor mij ook een lichte bijsmaak

van verroeste stokpaardjes voor moraalridders, het idee liet me niet

los. Die oude gedachten over deugden – al bij Plato en Aristoteles – als

universele waarden met een onbeperkte houdbaarheidsdatum, zouden

toch iets moeten kunnen betekenen in dit boek? Al is het maar als een

aanzet om ons handelen nog eens te overdenken.

Ruud Lubbers en Paul van Vliet dachten er net zo over en hadden geen

bezwaar tegen een zaterdagmiddag filosoferen over deugden die gaan-

deweg het gesprek actueler bleken te zijn dan aanvankelijk gedacht. De

angst voor een ongewenste suggestie van te grote heiligheid deed

regelmatig ondeugden aan de oppervlakte komen. Ruud Lubbers zei:

“Ik ben gefascineerd door die tegenkrachten, wat vanuit mijn jeugd in

mijn geheugen gegrift staat als ‘de duivel’. Schaduwkanten zijn overal

voelbaar, ook in onszelf.” “Als ik mij minder deugdzaam gedroeg,

troostte mijn moeder mij altijd door te zeggen dat het totaal van deug-

den en ondeugden voor ieder mens gelijk is. ‘Dus als iemand zich zeer

deugdzaam voordoet, vraag naar zijn ondeugden’, zei ze dan.”

Praten over deugden is mooi, maar je kunt je er ook mee op glad ijs wagen. Het prille voorjaars-zonnetje dat door de grote ramen zo nu en dan naar binnen valt, zou zomaar kunnen proberen een aureooltje boven de grijze hoofden van twee oude vrienden te laten verschijnen.

Over deugden en ondeugden

Thomas Rau 30 31 Wouter van Dieren

kante vriendenclub die in het ouderlijk huis samenkwam. Niet de eerste

de besten: Jac. P. Thijsse bijvoorbeeld. “Hij was de mentor van mijn oom

Wout en beschouwde hem als zijn belangrijkste pupil en navolger.” Oom

Wouter mocht, zo jong als hij was, meewerken aan de Verkadealbums

en zijn dissertatie over de morfologie van de Terschellinger duinen is

nog steeds een standaardwerk. Het was van grote invloed op de jonge

Wouter die in de voetsporen van zijn oom trad. “Hij schreef zijn proef-

schrift in het jaar van zijn dood, hij was drieëndertig en overleed aan

een niervergiftiging, dat zou nu niet meer gebeuren...”

Maar ook Jan Strijbos, die met zelfgemaakte films over Spitsbergen

langs de Nederlandse theaters ging, en Nico Tinbergen kwamen op

bezoek. Nico ontving de Nobelprijs voor biologie, zijn broer Jan Tinber-

gen voor economie. De onderwerpen die zo bepalend zouden zijn voor

het verdere denken van de jongste Wouter van Dieren.

Godfried Bomans Niet alleen de liefde voor de natuur, ook het tegen de stroom in roeien

bleek een familietrek. Voor Wouter van Dieren, in zijn studententijd lid

van actiegroep De lastige Amsterdammer, was het onontkoombaar: “Als

je in het milieu werkt ben je per definitie dissident, als je zegt dat de

wereld anders in elkaar zit dan meestal wordt gedacht.” Maar ook wer-

ken voor een baas was ondenkbaar en zijn diensttijd was een regel-

rechte ramp: “Ik deed alles wat de koningin verboden had. De officieren

die me treiterden zag ik later terug als generaal, toen ik adviseur was

van de minister van Defensie, dat was wel grappig...”

Nog zo’n dissident was Godfried Bomans, met wie Van Dieren lange tijd

nauw samenwerkte: “Hij hield zich aan geen enkele conventie, op geen

enkel niveau. Hij leefde in de negentiende eeuw, als een heer in de

Geen andere keuze

Zijn adressenboekje met geestverwanten leest als een compendium van

wereldleiders en grote denkers. Toch bedankte hij, met een broertje

dood aan het obligate celibaat, vriendelijk voor de eretitel van ‘paus van

de milieubeweging’. Ook een ministersambt liet hij meerdere malen aan

zich voorbijgaan. Wouter van Dieren is daarvoor teveel einzelgänger.

Als ik Terschelling verlaat kleurt de avondzon de lucht wonderbaarlijk

rood en als de boot verder richting Harlingen vaart, vervaagt het eiland

tot een streepje aan de zilveren horizon van de Waddenzee, een met de

elementen. Wouter van Dieren zei het die middag tijdens ons gesprek in

de boerderij waar hij in zijn kinderjaren elke zomer doorbracht: “Op het

eiland leerde ik niet alleen van de natuur te houden, maar ook om erin

te leven.”

Ik ben voor het eerst op Terschelling, maar niemand hoeft het uit te

leggen, op het eiland komt een hechte band met de natuur je als het

ware vanzelf aanwaaien. Die indruk moet vroeger nog overweldigender

zijn geweest: “Ja, we leefden hier vrij primitief, met een houtkacheltje in

de voorkamer, water uit de put. In de stal stond een pingpongtafel,

maar we leefden buiten op het erf. Daarbuiten was er alleen weidse

natuur, waarin we eindeloze tochten maakten, met alleen krijsende

meeuwen om ons heen. Je kwam niemand tegen. Overal zag je konijnen

wegschieten en we kookten vers gevangen garnalen boven een hout-

vuurtje of haalden een emmer platvis van het wad.”

Jac. P. ThijsseDe natuur was niet alleen een permanente voorraadkamer, maar ook

een leerschool die als microkosmos aan Wouter van Dieren leerde de

wereld te begrijpen. Bovendien werd zijn jeugd gekleurd door een mar-

Wouter van Dieren directeur IMSA

Stond aan de wieg van de Nederlandse en inter-

nationale milieubeweging en werkt veertig jaar

in de Bermuda-driehoek van milieu, economie

en samenleving. Speelde een belangrijke rol in

de publicatie van Grenzen aan de Groei, het

baanbrekende rapport van de Club van Rome. Is

medeoprichter van verschillende milieu-institu-

ten en -organisaties, waaronder in 1985 zijn

eigen milieuadviesbureau, IMSA Amsterdam. Hij

bekleedt talloze functies, was vice-voorzitter van

de Internationale Adviesraad van het Wuppertal

Instituut in Duitsland, is lid van de World Acade-

my for Art and Science en directeur van Ocean

Desert Enterprises, een organisatie die zich richt

op het telen van biofuels op arme grond met

brak en zout water. Schreef een tiental boeken

en kreeg in 2006 de Gouden Rachel Carson

Penning, de hoogste onderscheiding van de

VVM, de Vereniging van Milieuprofessionals. In

dat jaar werd hij ook benoemd tot Officier in de

Orde van Oranje Nassau.

33 Wouter van DierenWouter van Dieren 32

te volgen hebben we per jaar drie tot vier procent efficiencyverbetering

in energie en voedsel nodig, we halen nauwelijks één procent. De men-

sen zijn er nog niet van doordrongen dat het tempo het grote probleem

is, de omvang ervan kunnen we gewoon niet bevatten.”

Het is de eeuwige vraag, is het glas half vol of half leeg? “Ik zou dit

werk nooit veertig jaar hebben volgehouden als ik alleen maar naar lege

glazen had gekeken. Er zijn duizenden hoopvolle initiatieven, we hebben

alle mogelijkheden. Als je de openbare verlichting in Amerika en Europa

vervangt door LED-lampen, kun je 700 kolencentrales sluiten.”

Eenzelfde transformatie behoeft de traditionele economie. In 1993

voorspelde Wouter van Dieren in de Erasmuslezing al de deconfiture

van de financiële markten: “De grootste fout van de laatste twintig jaar

is dat we ons hebben overgegeven aan de ideeën van de Chicago

School of Economics. Lees de boeken van Naomi Klein. Ze beschrijft

meesterlijk hoe de logo’s van de grote bedrijven de macht overnemen.

Onthutsend is het om te lezen hoe de oorlog in Irak een geprivatiseerde

Haarlemmerhout; met Nicolaas Beets en Charles Dickens als zijn grote

voorbeelden. Hij was een weergaloos schrijver, schreef alles met zijn

kroontjespen, duizenden pagina’s. Ik heb nog een paar nagelaten stuk-

ken mogen redigeren na zijn dood. Hij beoefende de retorica met een

ongehoorde kracht, altijd tegen de stroom in. Hij had nooit grote lite-

raire vrienden, maar ze keken wel allemaal tegen hem op.”

Van Dieren werd al jong de milieubeweging ‘in geslingerd’, moest lezin-

gen geven en Bomans ging mee: “Als we na afloop naar huis reden in

mijn 2CV zei hij: ‘Dat was dus geheel knudde, ze hebben genoten, maar

je kunt er niks van’.”

Bomans leerde de jonge Van Dieren de fijne kneepjes van het spreken

voor publiek en ze zaten vaker samen in het café tegenover het zaaltje

waar de jonge Van Dieren moest optreden: “Godfried zei dan: ‘Kom,

zullen we nog een lesje leren of ben je hardleers? Dat laatste mag je

ook zeggen maar dan stopt mijn bewondering’.”

Bomans hoefde niet op de barricaden, zijn vlijmscherpe woord volstond.

“Hij was zeer begaan met de teloorgang van het Nederlandse land-

schap en het cultureel erfgoed, ten prooi gevallen aan de modernise-

ringswoede in Amsterdam. Hij woonde zelf in een soort Bommelstein

met torentjes, de vierkante bungalows bij hem om de hoek noemde hij

urinoirs.”

Bomans liet zich ook niet van de wijs brengen door oppervlakkig vooruit-

gangsdenken. Van Dieren: “Vooruitgang gemeten aan de hoeveelheid

goederen en diensten die we produceren en consumeren zegt niets over

wat we verliezen: schoon landschap, schoon water, open horizonten,

dieren en planten. Een dergelijk verlies wordt nu als destructie gere-

kend onder economische groei. Dat is bizar, werkelijk economisch den-

ken kan alleen vanuit een integrale visie. Intuïtief voelde Godfried dat

heel precies aan.”

Gedicht voor Wouter

Zowel naar de geest als naar de letter

Wil hij het milieu steeds maar schoner en netter.

Hij zaait veel verwarring maar zet ook veel in gang

Voor Wadden noch Kamer of Kabinet bang

Een drammer maar bovenal een aardige ketter.

Jeroen van der Veer, CEO Shell International, 2006.

Naomi Klein Hij schenkt nog eens koffie in en wijst ondertussen naar de vogeltjes in

zijn achtertuin. Hier is een groot restaurant voor de roodborstjes, kool-

mezen en heggenmussen. Wat verderop zitten de meer exotische soor-

ten: kramsvogels en koperwieken. “Hier word je steeds met je neus op

de feiten gedrukt, je hoeft maar buiten te kijken en je weet waarvoor je

het allemaal doet.”

Toch is het niet meer zoals vroeger: “Ik heb dit huisje na de dood van

mijn vader herbouwd, nu wonen we hier luxueus. In mijn jeugd was het

armoede op Terschelling, nu is er een enorme rijkdom op het eiland.

Maar niet alleen hier. Overal zie je enorme transformatieprocessen. Ik

kom regelmatig in India, daar kijk je werkelijk je ogen uit. Bijna de helft

van de bevolking, 450 miljoen mensen, heeft nu te eten en leeft naar

Indiase maatstaven in redelijke welvaart. In China hetzelfde, daar zijn in

dertig jaar evenveel mensen uit de armoede gehaald. Als de huidige

groei doorzet zijn ze in 2030 op het Amerikaanse inkomensniveau, com-

pleet met 1,1 miljard auto’s. Maar om die te laten rijden zijn 100 mil-

joen vaten olie per dag nodig. We produceren nu in de gehele wereld

slechts 85 miljoen vaten en dat wordt minder. Het zal dus ergens stop-

pen, we lopen letterlijk tegen de grenzen van de groei aan. Om de groei

Wouter van Dieren 34 35 Wouter van Dieren

elke samenwerking een kartel noemt en straffen uitdeelt, hou toch op!

We zullen duizenden kartels, samenwerkingsverbanden zonder weerga

nodig hebben om de boel op orde te brengen. Concurrentie is een gigan-

tische verspilling van geld, technologie en goede wil.”

“Met Arnold Heertje pleit ik voor een Green New Deal, naar analogie van

de New Deal van Roosevelt. Deze gaf in de jaren 1930 de economie een

geweldige stoot, liet na de aanval op Pearl Harbor duizenden vliegtuigen

en schepen bouwen en daarom hebben ze het fascisme verslagen. Toen

was het de oorlog, nu hebben we een totale collaps van financiële mark-

ten en de klimaatcrisis, de voedselcrisis, de energiecrisis. Er moet een

nieuwe economie komen, we hebben geen keus. We missen een Euro-

pese Roosevelt, maar overheden kunnen miljarden op tafel leggen, niet

eens door geld bij te drukken.”

“Er komen enorme krachten vrij in de goede richting, maar de tegen-

krachten zullen alles doen om het oude systeem te behouden. Honderd-

duizend bankiers in Londen en New York kunnen niets anders, ze willen

zo snel mogelijk terug naar hun oude baan.”

Jacqueline Cramer“De goede krachten moeten opstaan en een duurzame economie eisen.

Ik lobby al dertig jaar, ik ken veel ministers. Balkenende is nog niet zover

en aan de Tweede Kamer heb je ook niet veel. Jacqueline Cramer wordt

bekritiseerd, ze hoort niet in het politieke vaarwater. Ik ken haar al vijfen-

twintig jaar. Ze weet meer dan iedereen, maar het politieke en media-

spelletje speelt ze niet mee. Dat is dus klasse.”

“We zouden eens moeten kijken naar de critici, die zorgen er namelijk

voor dat mensen die buitengewoon begaafd zijn en geschikt voor een

hoge post, niet de politiek in gaan. Ze hebben geen trek in het circus.

Een ramp voor het land, want dat verdient betere politici. Ik steek zelf al

veertig jaar mijn kop boven het maaiveld uit met provocerende uitspra-

ken en innovatieve ideeën. Ik weet uit eigen ervaring hoe het is om

gepakt te worden door de media. Mijn leermeester Mansholt zei: “Elke

dag zetten ze weer een valkuil voor je op. In Frankrijk mag je excelleren,

in Engeland en Duitsland ook. Nederland staat het niet toe.”

En de vijf ministeries die zich met duurzaamheid bezighouden? “Dat is

geen probleem, laat ze maar hun best doen. Bij de laatste formatie is

het ministerie van klimaat op het nippertje jammer genoeg gesneuveld

in de poppenkastspelletjes. We hebben een minister van klimaat nodig

met buitengewone volmachten. Een minister van duurzaamheid heeft

geen zin. Je kunt alles duurzaam noemen, dat is net zo’n onzin als een

minister voor het gezin.”

Youp van het Hek Het internet is al ooit een tribunaal genoemd. “Het is een schitterend

nieuw machtsmiddel van een niet te onderschatten kracht. Het geeft con-

sumenten een stem tegenover bedrijven die zich misdragen. Youp van het

Hek heeft er in zijn eentje voor gezorgd dat Buckler bier verdwenen is…

Maar het internet zit ook vol leugens en het kan ook heel negatief

gebruikt worden. Er is ook een gigantisch internationaal weblog vol

ontkenning van de klimaatcrisis.”

“Een Amerikaans kind ziet in de eerste achttien jaar van zijn leven

10.000 moorden op tv, enkele honderdduizenden reclameboodschappen

en 100.000 keren geweld. Maar hetzelfde kind kan ook 100.000 natuur-

films hebben gezien, en gelukkige mensen die bezorgd zijn om elkaar.

Indoctrinatie vindt alleen plaats in hiërarchische systemen, internet is

horizontaal. En dat zal het blijven, dat is de ongelooflijke kracht. Zelfs de

laatste dictaturen ontkomen er niet aan en de Chinezen kijken toch naar

de verboden sites. Het is niet te stoppen.”

Jeroen van der VeerGrote bedrijven zag hij altijd als bondgenoten. “Jan Tinbergen zei tegen

me: ‘Multinationals zijn veel beter georganiseerd en beter in staat tot

internationale logistieke prestaties dan overheden’. Dat zie je overal, in

oorlog is, waarbij belastinggeld van Amerikanen via het Pentagon en het

Amerikaanse leger uiteindelijk in Texas terecht komt bij een paar bedrij-

ven en zakkenvullers. De markten zijn de oorlog zelf, de vrije markt

bestaat niet. Ik ging met mijn klanten, Procter & Gamble, Unilever, door

de schappen van grote supermarkten in Engeland, Zweden en Duits-

land. Ze konden me geen product aanwijzen waaraan minder dan hon-

derd regels wetgeving vastzitten. Ook voor de voedselproductie komt de

vrije markt elke keer als de panacee voor alle problemen uit de hoge

hoed, maar het kan niet. Kijk hoe de Mansholts honderd jaar vochten

voor een bodem in de graanprijzen.”

Wouter Bos“De vrije markt is een hype die ons dertig jaar vertraging heeft gegeven

om iets te doen aan Grenzen aan de Groei. We hebben dertig jaar lang

de verkeerde dingen gedaan, ondanks de waarschuwingen van tientallen

economen van Goudswaard tot Opschoor. De meeste ministers van

Economische Zaken: Brinkhorst, Jorritsma en ook Van der Hoeven begrij-

pen weinig van economie, laat staan van duurzame economie. Op het

ministerie van Economische Zaken zijn duurzaamheid en milieu nog altijd

een vloek. Ze lopen zelfs ver achter bij de Nederlandse industrie. Maar

dat is niet ernstig, want daar moeten we het niet van hebben. Veel

belangrijker: Obama heeft mensen benoemd met een buitengewoon

inzicht in dit onderwerp. Amerika gaat ons meetrekken. Ze gaan eindelijk

iets doen aan hun sinds lange tijd verwaarloosde agenda van efficiency

en nieuwe technologie. Dat zal de hele wereld in een duurzame richting

dwingen. Dat stemt mij hoopvol, ja.

Ik hoop ook dat het inzicht toeneemt en dat ABN AMRO, de rotonde van

de Nederlandse economie, nu een staatsinstelling, niet weer naar de

beurs wordt gebracht, maar dat er een coöperatieve bank van gemaakt

wordt, een soort nationale investeringsbank. Wouter Bos denkt dat ban-

ken over een paar jaar weer verkocht kunnen worden. Maar hij kan en

moet investeringen in duurzaamheid afdwingen.”

Neelie KroesHet probleem is dat de solidariteit uit het systeem is verdwenen. “Onder-

linge samenwerking is de wortel van onze maatschappij. In het Engels

noem je een bedrijf een company, dat betekent ook gezelschap, je doet

het samen. Samenwerken zit in onze genen. Vroeger waren er honderden

onderlinge spaarbanken, tot nut van het algemeen. Begrafenisonderne-

mingen heetten Draagt elkanders lasten, allemaal varianten op middel-

eeuwse burenplicht. Dat hebben we hier op Terschelling nog steeds. Het

is logisch dat je op bepaalde momenten voor elkaar zorgt; begrafenis-

sen, dat doen de buren hier nog altijd onderling.”

Het global casino, zoals Hazel Henderson de financiële markten noemde,

deed precies het omgekeerde: “Alles is gebaseerd op concurrentie, heb-

zucht en graaien. De vrije markt gaat over het ontkennen van de solidari-

teit, het vernietigen van elkaar ter wille van je eigen graaizucht. De

Europese Unie is nu georganiseerd als een concurrentiewereld met

Neelie Kroes als de opperwachtmeester van de concurrentie. Ik heb

intensief samengewerkt met Sicco Mansholt, hij stond met het Verdrag

van Rome in 1957 aan de wieg van de EU. Voor de mannen die Europa

hebben bedacht ging het om samenwerking, solidariteit en harmonie. De

laatste twintig jaar is er een smerig ding van gemaakt, waarbij Kroes

37 Wouter van DierenWouter van Dieren 36

Bill ClintonHet rapport van de Club van Rome lijkt nu nog actueler dan toen.

“Inderdaad, het is bijna bizar, in december 1970 kreeg ik het in handen,

en ik zei tegen Maedows die het had geschreven: ‘Je hebt dynamiet in

handen’.”

Zou het nu na vijfendertig jaar nog gaan ontploffen? Er valt een stilte.

“Zelfs Dries van Agt, een bijzondere fi guur in de Nederlandse politiek,

heeft zich bij zijn pensionering bekeerd tot de Club van Rome. Lubbers

heeft altijd gevoel voor het onderwerp gehad. Hij is eveneens lid.”

Van Dieren kijkt naar de fotograaf: “Het is misschien eigenaardig, maar

al die wereldleiders hebben dezelfde agenda. Gorbatsjov is ook lid van

de Club van Rome. Ik heb hem zes keer ontmoet. Hij spreekt geen

Engels, het gaat altijd moeizaam met een tolk, maar het is bijzonder dat

je zo dicht bij zo’n historische fi guur mag zijn die zich helemaal voor dit

soort kwesties inzet. Er was medio 2008 een conferentie met hem in

Turijn. Dan is hij net Jezus aan het laatste avondmaal, wij allemaal als

zijn bescheiden discipelen rond hem verzameld. Hij zit er dan als het

absolute charisma. Heel bijzonder is dat. Met Clinton precies hetzelfde.

Al Gore ook. Toen Clinton vorig jaar in Rotterdam sprak, viel me op hoe

vanzelfsprekend hij in de wereld staat, voor hem gaan alle deuren open.

Alles wat hij zegt zet dingen in beweging, het is persoonlijkheid. Ik vind

dat schitterend.”

Zorgdrager knikt. Van Dieren vervolgt: “Dat zijn karakters, je moet niet

onderschatten hoe hard de republikeinen hebben geprobeerd Clinton

kapot te maken, denk maar aan de Monica Lewinsky-affaire. Ze zijn niet

laf, het kan niet anders op hun positie. Ik ben al lang blij dat die man-

nen er zijn en dat ze hun invloed aanwenden.”

handen en voeten voor de aarde

n Ik heb een goed gevoel bij mensen zoals Ingrid Zeegers, directeur

duurzaamheid van Philips. Ik kon niet anders dan haar omhelzen,

schitterend hoe de jonge generatie de fakkel overneemt met een

passie die wij ontbeerden. Dat ontroert me.

n Richting geeft me het eiland. Als je de wereld wilt begrijpen heb je

een houvast nodig op kleine schaal.

n Frustraties heb ik over dat het niet opschiet. Ik ben veertig jaar bezig

en heb nog veertig jaar nodig. Pensioen is voor mij niet aan de orde,

ik moet nog boeken schrijven, fi lms maken, tachtig toespraken hou-

den, honderd schilderijen maken, de wereld verbeteren!

n Ik voel me verbonden met denkers buiten de gebaande paden. Met

vrienden, topmensen uit het bedrijfsleven en de wetenschap gaan we

steeds weer naar de graancirkels in Engeland kijken. We houden ons

bezig met esoterie, denken over dingen die onbestaanbaar lijken.

n Ik voel me klein? Tsja, dat gevoel ken ik bijna niet. Dat wilde je

horen, toch? Ik zou me niet klein, maar wel heel onmachtig voelen,

als ik minister was geworden. Maar goed dat ik dat geweigerd heb.

Laatste goede daad of voornemen voor het milieu “Er wordt mij zo vaak naar mijn eigen opoffering gevraagd. Daar bedank

ik voor. Ik doe al zoveel. Ik plant mijn eigen bossen, compenseer alles

mateloos, ik had zonnepanelen voordat iemand ze had, ik doe honder-

den dingen. Het offer is gebracht.”

Wouter van Dierenover de Mondiale Voetafdruk

“Op De Kleine Aarde ligt een afdruk van mijn

voetafdruk, maar ik hou het niet bij. Ik vind het

een leuk model, Jan Juffermans en Wouter

Veening hebben dat uitgerekend en buitengewoon

goed gedaan, het is onderdeel van Grenzen aan

de Groei.

Ik ga nooit op vakantie en mijn zus is dertig jaar

niet van het eiland af geweest. Een keer is ze

tegen haar wil naar Zuid-Frankrijk gestuurd, ze

moest er eens uit, dat is haar niet bevallen. Haar

zonen die op Hawaï gaan surfen, hebben een

grotere voetafdruk dan mijn zus.”

de binnenlanden van Afrika vind je thee van Unilever. Elk product komt in

elke hoek van de wereld, verschrikkelijk knap. Ik heb vanaf het begin

met die bedrijven samengewerkt. Je schiet niets op als je tegen de raad

van bestuur zegt: ‘Heren, u bent vervuilers, ik praat niet met u’. Toen ik

voorzitter was van Milieudefensie van 1970 tot 1972, bestond de

adviesraad ook uit mensen van het bedrijfsleven, onder andere van Uni-

lever. Later kwamen bij Milieudefensie de marxisten en pacifi sten aan de

macht, die hadden een natuurlijke barrière naar het bedrijfsleven, en is

de samenwerking gestopt. Het was niet altijd pais en vree. Ik herinner

me 1993, toen kregen we Shell niet aan de praat, ze wilden niet inzien

dat ze een energiemaatschappij waren en geen oliemaatschappij.”

In het liber amicorum, dat ter gelegenheid van het veertigjarig jubileum

van Wouter van Dieren verscheen, schreef Jeroen van der Veer, topman

van Shell, een gedichtje over zijn vriend Van Dieren. “Jeroen is een

buitengewoon fi jnzinnig mens. Je moet beseffen dat die mensen in een

keurslijf zitten. De voorzitter van Shell heeft geen bewegingsruimte, als

hij één foute opmerking maakt is de volgende dag zijn bedrijf een mil-

jard minder waard. De beurs luistert mee. Ik zag hem ooit zwijgen in

Buitenhof als antwoord op een vraag, dat was meesterlijk.”

Michail GorbatsjovAnne Zorgdrager, fotograaf op Terschelling, mengt zich af en toe in het

gesprek. Hij en Van Dieren keuvelen gemoedelijk over eilanders. Van

Dieren kent er tweehonderd, Zorgdrager kent ze allemaal… Maar Van

Dieren kent ook nog een hele schare wereldleiders persoonlijk en de

fotograaf wil wel eens weten waarom al die politici en bestuurders zich zo

laat bekeren tot de duurzaamheid, meestal lang na hun actieve carrière?

“Kijk Anne,” zegt Van Dieren, “Ik was bij de eerste Perestrojka conferen-

tie in Moskou in 1990, die Gorbatsjov organiseerde om de wereld te

ontmoeten. Ik zat in de Nederlandse delegatie onder leiding van Erica

Terpstra, dat is altijd buitengewoon gezellig en leuk. We zaten tien

dagen in het Kremlin, een van de sprekers was senator Al Gore. Hij

sprak toen al over klimaatverandering, niet anders dan nu. Maar in de

tijd dat hij vicepresident was, deed hij er niets aan. Een van de weinigen

die zich nog tijdens zijn politieke carrière uitsprak was Sicco Mansholt.

Ik was zijn assistent en ik was erbij toen hij in de Europese Commissie

uitvoerig sprak over Grenzen aan de Groei. Hij was een indrukwekkende

fi guur en had geen boodschap aan de tegenwerking uit Brussel.”

En tegenwerking was er voldoende. “De Club van Rome werd erg lang

geconfronteerd met aanvallen van mensen die niet wisten waar ze het

over hadden: Bolkenstein, Bomhoff, Wijnbergen. Ze hadden het rapport

niet gelezen. Tegenwoordig, na 35 jaar, wordt alom in de wereld

geschreven dat we gelijk hadden. Alle statistieken zijn weer nagetrok-

ken, het blijkt allemaal te kloppen. Iedereen ziet de huidige klimaatcri-

sis, olieschaarste, honger, hoge voedselprijzen, als een voorbode van

de grenzen aan de Groei zoals wij die hebben beschreven. De samenle-

ving gaat geforceerd door de bocht, overshoot en collaps zijn aan de

orde van de dag. De olieschaarste dient zich aan, we zijn niet op tijd

met alternatieve brandstoffen. Amerika loopt achter, een jaar geleden

ontwikkelde Cadillac nog een acht cilinder die 1 op 5 rijdt, ‘climate

change does not exist’, riepen de Amerikanen onder Bush. Nu is Gene-

ral Motors failliet. Toyota heeft wel verstandige keuzes gemaakt.”

Thomas Rau 42 43 Anne-Marie Rakhorst

Duurzaam bouwenDuurzaam bouwen is haar stokpaardje. Daar is de grootste winst te beha-

len, zeker als je bedenkt dat de steden, die slechts twee procent van het

aardoppervlak in beslag nemen, verantwoordelijk zijn voor 75 procent van

de uitstoot aan broeikasgassen. “We zullen de bestaande woningvoor-

raad drastisch moeten omvormen, niet alleen uit milieuoverwegingen.

Experts voorspellen dat al in 2015 de energienota voor een grote groep

Nederlanders hoger zal zijn dan de huur. Met een duurzame woning of

een nulwoning kun je de energienota verscheuren en op termijn ook nog

je auto thuis opladen met de elektriciteit die je toch over hebt.”

Duurzame energieAnne-Marie Rakhorst stoort zich danig aan hoe duurzame energie conse-

quent op achterstand wordt gezet, van het veelbesproken level playing

field is nog weinig te bekennen. Zo werden voor het Prinses Amalia-wind-

molenpark in de Noordzee garanties afgedwongen voor een bedrag van

15 miljard euro om die locatie weer in de oude staat terug te brengen,

mocht het windmolenpark worden afgebroken. “Zoiets is bij een kerncen-

trale of kolencentrale nog nooit aan de orde geweest, belachelijk! Olie en

gas verbranden is zo gemakkelijk en goedkoop, maar je houdt jezelf voor

de gek. Ook de regels moeten meegroeien, er moet meer resultaatge-

richt gekeken worden. We gaan technisch zo hard en het is zo jammer

als het maximum van creatieve geesten wordt ingeperkt door het maxi-

mum in de wet.”

Ambassadeur van duurzaamheidToen ze in 2000 werd verkozen tot Zakenvrouw van het jaar kwam ze

ineens in de schijnwerpers te staan. “Ik ben niet iemand voor tv-spelle-

Terug naar de wieg

Anne-Marie Rakhorst komt uit een warm nest. Nog op de lagere school

zat ze elke middag bij de lunch aan tafel tussen haar ondernemende

ouders en het personeel. Ze genoot van de verhalen en plannenmakerij.

Idealen najagen en dingen ondernemen, dat wilde ze ook. Tegelijkertijd

was er, vlak om de hoek, de natuur en het kasteel, koeien, paarden en

kippen rondom de boerderij. Ze ging ‘s nachts met haar vader uilen spot-

ten, hij leerde haar luisteren naar de natuur. De buit van zwerftochten

langs slootkanten ging onder de microscoop. Ontdekkingstochten waren

het en de wereld onder de microscoop was een ontdekking op zich.

Hoe idyllisch het Brabantse dorp waar ze opgroeide ook was, ook daar

kondigden de grote vragen van de wereld zich aan, zij het dat de oliecri-

sis van 1972 nog niet tot haar doordrong; ze was vijf jaar en benutte de

eerste autoloze zondag vooral om te rolschaatsen op de provinciale weg.

Later begreep ze dat de olie niet als vanzelfsprekend zou blijven stromen

en kreeg ze, als vijftienjarige zeilinstructeur ‘voor de wind gaand’, alter-

natieven in haar blikveld.

Toen haar studie bedrijfseconomie even wat minder liep, rolde de

kunstacademie uit de beroepentest – moeder heeft nu nog steeds een

bekende galerie en beeldentuin – maar met het devies van haar vader

‘Wat niet kan, dat moet nog geboren worden’ in het achterhoofd zette

ze toch door.

Nu stopt ze al bijna twintig jaar haar creativiteit in haar bedrijf, dat inmid-

dels is uitgegroeid tot een internationaal opererend ingenieursbureau,

laboratorium en opleidingsinstituut, waar duurzaamheid met hoofdletters

wordt geschreven. Haar eigen kantoren in Amsterdam en Heeswijk voor-

zien intussen in de eigen energiebehoefte, met tal van innovatieve

vondsten als warmte-/koudeopslag in heipalen en een afsluitbare pui

waardoor geen warmte naar buiten ontsnapt.

Anne-Marie Rakhorstdirecteur Search

Is eigenaar en oprichter van haar eigen ingeni-

eurs- en onderzoeksbureau Search, was Zaken-

vrouw van het jaar, schreef twee boeken over

duurzaamheid, liet Cradle to Cradle van Braung-

art en McDonough vertalen in het Nederlands

en ontpopte zich en passant als ambassadeur

van dit geruchtmakende concept. Ze is betrok-

ken bij Stichting Urgenda, de Amsterdamse

Klimaatraad en de Raad van Advies van de Club

van Rome.

Thomas Rau 44 45 Anne-Marie Rakhorst

staan als je bedenkt dat we de komende decennia met zijn allen gaan

groeien van 6,2 naar 9 of 11 miljard mensen op aarde. “Als die ruimte

voor groei er niet is, tegen welke mensen ga je dan zeggen dat ze maar

weg moeten? We zijn de besparingsboodschap gewend, maar er zitten

heel enge kantjes aan.”

Een nieuwe boodschapWouter van Dieren, al vele jaren bevriend met Braungart, plaatste in

dezelfde Volkskrant ook de nodige kanttekeningen, maar ziet wel een

verrijking voor het debat: “Braungart heeft glashelder gemaakt dat we

producten optimaliseren op functie en niet op duurzaamheid. Bovendien

kan hij mensen aanzetten tot actie. Hij is de aanjager, er zijn anderen

nodig die het verder uitwerken.”

Anne-Marie Rakhorst: “Dat is helemaal juist. Cradle to Cradle brengt een

nieuwe boodschap: Zo produceren dat je alle onderdelen van producten

weer optimaal kunt hergebruiken als het product wordt afgedankt. Maar

nog belangrijker: weg van het doemdenken, van de broekriem aanhalen.

Weg van het idee dat je vervuilt en schuldig bent, alleen maar omdat je

leeft. Ze draaien dat vreselijke demotiverende idee om naar een bood-

schap van vreugde, creativiteit, innovatie en saamhorigheid bij architec-

ten, vormgevers, producenten en consumenten om te leren leven binnen

de natuurwetten van onze planeet.”

handen en voeten voor de aarde

“Ik zie mezelf als dienstverlener, de groep die je bedient wordt steeds

groter. Met die rol is mijn doel, de wereld verduurzamen, het beste

gediend, daarvan ben ik overtuigd. Als ik mijn steentje kan bijdragen aan

een betere wereld, ben ik gelukkig.”

“Ik focus op de mensen die voorop lopen. Als je die meekrijgt, dan komt

de rest vanzelf. Dat is heel wat productiever dan alleen maar denken aan

beren op de weg, dan lukt het niet.

Zo’n Peter Bakker van TNT die met zijn Planet me de CO2-uitstoot van zijn

bedrijf berekent en zelf in een Prius gaat rijden, om het goede voorbeeld

te geven. Harry Hendriks, bestuursvoorzitter van Philips, is ook zo’n

lichtend voorbeeld, hij neemt veel duurzaamheidinitiatieven. Ik heb er

veel bewondering voor, want het is niet gemakkelijk. Ze moeten in going

concern, met respect voor de mensen en de realiteit van alledag, hun

bedrijf omvormen in een duurzame richting.”

“Nederland kan gidsland zijn, de leiding nemen op het gebied van duur-

zaamheid. We zijn rijk en weten om te gaan met beperkte ruimte. We

hebben de kennis, onze ingenieurs verzinnen fantastische projecten,

denk maar aan de snelwegen die energie leveren. We hebben een enor-

me reputatie in de wereld en dat is een schitterend exportproduct. Als

dit, met onze oranje mentaliteit, niet slaagt, hebben we het ergens niet

begrepen.”

tjes, maar ik kreeg wél de kans om aandacht te vragen voor dingen die

ik echt belangrijk vind.” Zo werd ze ambassadeur van duurzaamheid in

Nederland. Ze vestigde de aandacht op misstanden, zoals de afgedank-

te tankers die voor de kust van India worden gesloopt, met enorme

milieuvervuiling tot gevolg. “In Madagaskar zag ik mensen frisdrankblik-

jes omsmelten in een pannetje boven een houtskoolvuur, sommigen

verminkt door ongelukjes met vloeibaar aluminium. De dampen die

vrijkomen zijn zeer giftig en veel mensen daar worden niet ouder dan

dertig jaar. Ik zag kinderen onze afgedankte batterijen demonteren. Het

zijn onze schepen, onze batterijen en je mag je ogen niet sluiten voor die

problemen.”

Cradle to CradleIn november 2006 maakte ze in Londen kennis met Michael Braungart:

“In één middag zag ik de nieuwe, duurzame wereld ontstaan die hem

voor ogen staat. Een wereld van dynamiek, van positivisme, van energie,

van respect voor onze planeet en van grenzeloze kansen.”

Anne-Marie Rakhorst laat zich door de critici op Cradle to Cradle niet van

de wijs brengen. Samen nemen we de bedenkingen door, die in de Volks-

krant van 26 april van vorig jaar werden samengevat. Zo denkt Chris

Dutilh, de milieucoördinator van Unilever Nederland, dat de claims van

Braungart en McDonough een oplossing van het probleem in de weg

staan: “Braungart zet mensen aan om niet meer na te denken over de

gevolgen van hun gedrag. Hergebruik van margarine of shampoo is

sowieso niet mogelijk,” aldus Dutilh.

Anne-Marie Rakhorst kent de kritiek: “Zoiets is grote onzin. Als Unilever

zijn boterbakje afbreekbaar maakt dan is het Cradle to Cradle. En de

margarine komt gewoon in de biologische kringloop. Bedrijven hebben

grote verantwoordelijkheid om serieus naar hun productieprocessen te

kijken. Er kan veel meer dan men wellicht denkt.” Ze gaat verder:

“Michael Braungart en William McDonough hebben nooit gezegd dat ze de

oplossing voor alle problemen wel eventjes uit de hoge hoed zouden tove-

ren en dat hun concept op alles toepasbaar is. De luchtvaart Cradle to

Cradle maken is heel wat ingewikkelder dan een stoel. Maar ook daar zijn

veel goede initiatieven, zoals van Richard Brandson van Virgin Atlantic.”

Ondertussen hebben Ford, Nike en BP de principes van Cradle to Cradle

geadopteerd en wordt er in China op grote schaal mee gewerkt.

“Braungart en McDonough hebben ook nooit gezegd dat je er niets intel-

ligents aan mag toevoegen. Overigens, de suggestie dat ze ongebrei-

delde groei zouden aanwakkeren, komt wel in een ander daglicht te

Anne-Marie Rakhorstover de Mondiale Voetafdruk

“Een geweldig instrument om je bewust te worden

van je eigen gedrag. Ik hou van gezond eten: groen-

ten, pasta, vis, ei. Niet teveel zuivel en alles puur

natuur. Ik zal altijd biologische producten kiezen als

ik de kans krijg. Een biologische tomaat is toch veel

lekkerder!

Ik eet geen vlees omdat ik het gewoon niet lekker

vind, maar als je gaat nadenken over de kippen-

schuur die hier gebouwd wordt, met 1 miljoen kippen

erin… Elk uur worden er 14.000 kippen aangeleverd

om in mootjes gehakt te worden, kant-en-klaar ver-

pakt, dan zijn er nog wel andere redenen om ervan

af te zien. Ook let ik erg op mobiliteit, ik woon hon-

derd meter van mijn kantoor en ik heb een hybride

auto gekocht. Mijn enige zonde voor het klimaat is

dat ik een ijdeltuit ben en veel kleding koop omdat ik

er dikwijls representatief uit moet zien. Maar ook

daar zijn duurzame oplossingen voor!”

Annick de Witt 102 103 Emiel van Melis

KwaliteitEen belangrijke rol in dat veranderingsproces lijkt weggelegd voor de

cultural creatives. Ze kregen een gezicht door onderzoek van Paul Ray en

het boek dat hij over deze invloedrijke groep schreef: The Cultural

Creatives: How 50 Million People Are Changing the World.

Vindt Van Melis zichzelf tot die groep behoren? “Absoluut, ik voel mij een

betrokken wereldburger en ben zoals heel veel anderen op zoek naar

meer kwaliteit en zingeving. Ik neem niet alles voor zoete koek aan,

probeer dingen te begrijpen, houd me bezig met zenmeditatie en probeer

milieubewust te leven.”

In opiniepeilingen komen de cultural creatives als een snel groeiend

fenomeen naar voren. In Amerika zitten momenteel naar schatting vijftig

en in Europa tachtig miljoen mensen op dit spoor. In Nederland houdt

onderzoeksbureau MarketResponse de cijfers bij: in het afgelopen jaar

zijn er zo’n honderdduizend cultural creatives bijgekomen, de teller staat

hier nu op 1,6 miljoen. “Je ziet dat allerlei bedrijven die maatschappelijk

verantwoord ondernemen hoog in het vaandel dragen, aansluiting zoeken

bij deze groep, met een heel scala van eco-producten en diensten:

biologisch voedsel, alternatief vervoer, gezonde leefstijl, noem maar op.

Ook het succes van een tijdschrift als Happinez kun je in dit licht zien.”

RuimteMet zijn nieuwssite op het internet wil Emiel van Melis in dit proces een

leidende rol spelen: “Er is grote behoefte aan een plek waar alles wat

cultural creatives interesseert, samenkomt: een mondiaal overzicht van

de laatste ontwikkelingen, trends en eigentijds denken op het gebied

van mens, milieu en maatschappij. Het accent ligt op het bieden van

nieuwe perspectieven, het verbinden van mensen en het stimuleren van

Wereldburgers online

Londen is een bruisende metropool en de Hub is binnen die zo vooruit-

strevende stad the place to be, waar jonge pioniers, social innovators, het

voortouw nemen met duurzame bedrijven en diensten. Daar heeft ook

Emiel van Melis zijn kantoor van waaruit hij met een klein team van erva-

ren nieuwsmensen werkt aan Sideways News.

Van Melis kent de stad nog op zijn duimpje van de jaren dat hij daar

woonde en voor BP werkte. “Londen is enorm inspirerend. Er is de laat-

ste jaren echt beweging als het gaat om het milieu, de stad is veel leef-

baarder geworden. Het is weliswaar nog levensgevaarlijk om er te fiet-

sen, maar dat wordt nu snel beter door de aanleg van veel fietspaden.

Ook wordt hard gewerkt aan een steeds fijnmaziger netwerk van oplaad-

punten voor elektrische auto’s. Veel bussen rijden al op gas en auto’s

worden zoveel mogelijk uit het centrum geweerd.“

Emiel van Melis heeft bewust gekozen voor de Londense Hub: “Nog

afgezien van het feit dat kantoorruimte in de stad onbetaalbaar is, zou ik

de geweldige inspiratie die van de Hubs uitgaat niet willen missen. Het

is een veelzijdige community voor het delen van kennis, vaardigheden en

ideeën. Vijf jaar geleden gestart in Londen zijn er nu diverse Hubs in

Europa en twee in Nederland.” De collega-ondernemers in de Hub zijn

voor hem voorlopers in een veel groter veranderingsproces: “Ik zie de

wereld in een razendsnel tempo veranderen en dat is ook noodzakelijk

gezien de enorme uitdagingen van de 21ste eeuw. De komende decennia

zijn cruciaal voor het voortbestaan van de mensheid en de planeet. Veel

inspiratie put ik in dit kader uit allerlei online bronnen en met name ook

de publicaties van het James Martin Institute in Oxford, een denktank

voor de grote thema’s van deze eeuw.”

Emiel van MelisSideways News

Is ondernemer, opgeleid als ingenieur, werkte in

marketingfuncties voor British Petroleum (BP)

in Londen en Brussel en later voor Essent. De

laatste jaren zet hij zich helemaal in voor Side-

ways News, een newsportal op het internet met

nieuws als bron van inspiratie en impuls voor

positieve verandering.

105 Emiel van MelisEmiel van Melis 104

eigen acties. De big challenges van de 21ste eeuw zoals klimaatverande-

ring, waterproblematiek, milieuvervuiling, energievoorziening, armoede

en overbevolking komen ruim aan bod. In veel media concentreert alle

aandacht zich toch vooral rond de waan van de dag en voor belangrijke

thema’s zoals het klimaat ontbreekt het aan gestructureerde aandacht.

Daarop richten we ons bij Sideways News consequent wel. Als je continu

een bepaald thema vasthoudt, dan creëer je ook ruimte om in te gaan

op verfrissende ideeën, zoals van nieuwe producten of innovatieve

manieren om het CO2-probleem aan te pakken. Zo maak je grote proble-

men toegankelijk. In plaats van mensen af te schrikken, betrek je ze

erbij als onderdeel van de oplossing. De invloed van het nieuws op ons

denken, voelen en handelen is sowieso enorm. Het bepaalt mede onze

toekomst en zo geven we mensen daar meer grip op.”

Over de coverage en toonzetting van het nieuws heeft Van Melis zijn

bedenkingen: “Veel media leggen een naar mijn idee veel te zwaar

accent op ellende, oorlog en terreur, if it bleeds it leads. Ook is het

nieuws vaak weinig vernieuwend en wordt het eenheidsworst omdat

redacties hun informatie grotendeels bij dezelfde bronnen en persagent-

schappen vandaan halen. Journalisten zoals Nick Davies en Joris Luyen-

dijk berichten hier prachtig over, zij laten zien wat er werkelijk op de

nieuwsredacties gebeurt. Nieuws is niet objectief en de redacties zijn er

niet primair op uit om een betere wereld te creëren. Het gaat bij veel

media om aandacht, om oplages en kijkcijfers, dat bepaalt primair de

keuze en aanpak van onderwerpen. Een mooi voorbeeld van beter geba-

lanceerde berichtgeving vind ik nog steeds Ode Magazine, opgericht door

Jurriaan Kamp, met aandacht voor uitdagingen, maar ook oplossingen.”

Verdieping Niet alleen cultural creatives zijn op zoek naar ander nieuws. Van Melis:

“Laatst publiceerde Associated Press nog een verrassend onderzoek

waaruit bleek dat ook jongeren meer diepgang zoeken. Je ziet ook in de

grote dagbladen wel meer verdieping, maar voor hen is het geen voorpa-

ginanieuws, het staat ergens in een bijlage op pagina zoveel.”

Nieuwe technologie bepaalt het medialandschap in toenemende mate:

“Mensen zoeken meer persoonlijke uitingen en gaan op zoek naar

authentieke bronnen, met weblogs, Twitter, Social Media. Sideways News

is dus bewust een virtuele gemeenschap, waar gelijkgestemden elkaar

virtueel kunnen ontmoeten, discussiëren en informatie uitwisselen over

hoe je bijvoorbeeld zelf je CO2-uitstoot kunt verlagen. Cultural creatives

willen graag een actieve rol spelen in hun streven naar een betere

wereld. Ook besteden we aandacht aan ‘Eco Heroes’, gewone mensen

zoals jij en ik die leuke initiatieven nemen.”

“Controversiële thema’s gaat Emiel van Melis niet uit de weg: “De grote

nieuwskanonnen zoals de BBC of de Guardian publiceren doorgaans

alleen wat algemeen aanvaard is of door de wetenschap bewezen kan

worden. Met Sideways News wil ik me niet laten beperken door de gren-

zen van de huidige wetenschap of gangbare opvattingen. Ik zou bijvoor-

beeld graag melding maken van de inzichten van Pim van Lommel over

bijna-doodervaringen of van stralingsvraagstukken. We moeten onze

ogen niet sluiten voor zaken die we niet meteen kunnen begrijpen. Wij

bieden graag verschillende perspectieven en inzichten en laten de

mensen zelf hun conclusies trekken in een open dialoog met elkaar.”

InvullingOver de toekomst is Emiel van Melis positief. “We hebben geen tijd

meer te verliezen maar zijn tot ongeloofl ijk veel in staat. Kijk maar naar

wat Al Gore met zijn eenvoudige Powerpointpresentatie en een goed

verhaal heeft losgemaakt. De budgetten die nu naar onderzoek en

ontwikkeling van CO2-reductie gaan, zijn ongekend. Maar veel problemen

zijn hardnekkig en moeilijk op te lossen door de invloed van gevestigde

belangen. Neem de olievoorraden: die vertegenwoordigen een enorm

kapitaal dat men nog wil verzilveren, maar we zullen alle nog resterende

liters olie hard nodig hebben om de overstap naar alternatieve energie-

bronnen goed te kunnen maken. Ik denk dat we enorm veel spijt krijgen

over hoe we nu met de laatste druppels olie omgaan. Die problematiek

wordt haarfi jn beschreven door Thom Hartmann in zijn boek De laatste

uren van het oude zonlicht.”

Moet de wereld fundamenteel veranderen? “Meer en meer mensen reali-

seren zich dat wij te lang de verkeerde normen en waarheden hebben

nagestreefd. Neem de kredietcrisis, een goed voorbeeld van groei die

geen groei bleek te zijn. Wat aan de buitenkant nog gewoon leek te

kunnen, bleek van binnenuit al lang niet meer te kloppen. Iedereen gaf

aanvankelijk de bankiers de schuld, terwijl zij eigenlijk alleen maar het

raam in het brandende huis waren waardoor de vlammen het eerste naar

buiten sloegen. De kredietcrisis heeft intussen veel mensen aan het

denken gezet.”

Uit steeds meer onderzoeken en consumentengedrag blijkt dat mensen

een bewuste keus willen maken voor meer duurzaamheid. “Wat nu nog

ontbreekt is het stukje invulling voor mensen wat ze er zelf aan kunnen

doen. Een beweging onder een goed geïnformeerd publiek laat zich met

internet op een ongeloofl ijke manier organiseren. Mensen willen wel hun

stem laten horen als ze weten hoe. Denk aan Earth Day, wereldwijd de

lichten uit op een bepaald moment als stem vóór de aarde, een krachtig

signaal aan politieke leiders. Ook zag ik laatst op LinkedIn een nieuwe

groep die met een positieve boodschap in twee maanden tijd al twintig-

duizend leden had en Wubbo Ockels verenigt met zijn Ladies First één

miljoen mensen op het internet voor een duurzame wereld. Dat zijn

stemmen die gehoord mogen worden en Sideways News wil in dat

proces van vernieuwing een leidende rol spelen.”

handen en voeten voor de aarde

n Ik heb een goed gevoel bij de huidige veranderingen die ik om me

heen zie: van Obama tot allerlei innovatieve ondernemingen en

stapjes in de goede richting van overheden. Fundamentele verande-

ring is wat de wereld nu op veel vlakken nodig heeft en wij mogen

deel uitmaken van de kopgroep, heel spannend eigenlijk.

n Richting geef ik mezelf. Door heel zuiver te voelen en werkelijk in

contact te staan met mezelf. Mensen om me heen, mijn vrouw, en

de stilte van de natuur helpen me dicht bij mezelf te blijven.

n Frustratie heb ik over dat het nooit snel genoeg gaat. Over verstar-

ring, vasthouden aan het oude, mensen en organisaties worden zo

een karikatuur van zichzelf. Een sterke eik moet ook buigzaam zijn,

anders breekt hij vroeg of laat.

n Ik voel me verbonden met denkers buiten de gebaande paden en

met zielsverwanten.

n Ik voelde me vroeger wel eens klein, tegenwoordig niet meer. Voor mijn

gevoel is op dit moment eigenlijk alles haalbaar: ‘What the mind can

conceive, it can achieve.’ Ik wil mezelf geen beperkingen opleggen.

Emiel van Melisover de Mondiale Voetafdruk

“Een geweldig model om inzichtelijk te maken wat

onze individuele belasting op de aarde is en wat je er

aan kunt doen om die te verminderen. Ik eet weinig

vlees en geniet van initiatieven zoals in de stad Gent

waar elke donderdag veggiedag is, een initiatief dat

erg aanslaat. Over het algemeen beschouw ik mezelf

overigens niet als zeer milieuvriendelijk, al ben ik

geen big spender. Ik leef vanuit de gedachte dat het

leven, inclusief autorijden en vliegen, niet vervuilend

hóeft te zijn. Er zijn alternatieve oplossingen en tech­

nologische ontwikkelingen voorhanden, maar blijk­

baar is de wil van de belanghebbende partijen nog

altijd sterker dan de roep om vernieuwing.”

Annick de Witt 130 131 Midas DekkersMidas Dekkers schrijver, bioloog

Loopt al veertig jaar mee in

de milieubeweging. Hij stu-

deerde biologie in Amster-

dam, publiceerde vanaf zijn

jonge jaren en las 27 jaar

lang elke zondagochtend

een column in het radiopro-

gramma Vroege vogels. Ook

maakte hij tv-programma’s

en met zijn humor en tegen-

draadse standpunten is hij

een graag geziene gast in

talkshows. Zijn laatste boek

is Piep, het Boekenweekes-

say voor de Boekenweek van

2009. Times Literary

Supplement oordeelde:

“Dekkers is a biologist by

training and a genius by

nature.”

moet juist veel nieuwerwetser. Het is krankzinnig dat we ons voedsel nog

produceren zoals tienduizend jaar geleden. Mijn diepste overtuiging is

dat we de voedselproblematiek alleen oplossen door ons eten in de

fabriek te maken, met bacteriën, algen, wieren en gisten. Die beestjes

zijn zo klein, je hoeft er geen medelijden mee te hebben. Je stopt ze in

een ketel en ze vermenigvuldigen zich razendsnel. Het is gezond, goed

voor het milieu en de technologie is beschikbaar. Micro-organismen

leveren alle noodzakelijke voedingsstoffen en je kunt er lekkere cultuur-

tjes van bakken waar damesbladen voor de helft van bestaan. Ik hoop

wel dat de voedingsindustrie niet vervalt in de tragedie van de vegetari-

ers: schijngehakt en nepkarbonades. En laat het natuurzuivere imago

maar aan de reclamejongens over.“

Maarten ’t Hart hield in zijn boekje Het Dovemansorendieet ook een warm

pleidooi voor het nieuwe voedsel. “Ik heb het in één adem uitgelezen en hij

heeft het waarschijnlijk in één adem geschreven, maar er zijn helaas nog

veel te weinig mensen op dat spoor. Als maar een klein deel van de land-

bouwsubsidies die nu worden verkwist zou worden besteed aan het uitvin-

den van nieuwe manieren om voedsel te maken, dan garandeer ik je

honderd procent zeker over vijf jaar een enorme bevrijding van land en pro-

ductiemiddelen. Trouwens, er zit niks anders op als straks China en India

ook chic willen doen met paling en kaviaar. De zeeën worden nu al leegge-

vist. Eens in de twee of drie jaar worden alle vissen van de hele Noordzee

eruit getild en opgegeten. Vervolgens moeten de resterende beesten zich

het apelazarus paaien om de visstand weer een beetje op peil te krijgen.”

Mama’s en papa’sDe overbevolking is een oude strijd. “Moderne mensen consumeren

dertig keer zoveel als ouderwetse mensen. Iedereen praat over minder

Een karig bestaan, goed voor lichaam en geest

Midas Dekkers ziet de wereld met verbazing aan. Hij is somber, maar

heeft geen boodschap. Het volstaat mensen even op losse schroeven te

zetten met een somber verhaal op vrolijke toon. Ondertussen zijn er wel

frisse ideeën: nieuwerwets eten uit micro-organismen en energie uit

kunstmatig bladgroen.

Niet het vrije veld in en dan thuiskomen met een blaasontsteking, nee,

gewoon in de obligaat geruite ochtendjas, met alle boeken uit zijn enorme

bibliotheek in het hoofd, ijsberen over het tuinpad. In de voetsporen van

zijn grote voorbeeld Charles Darwin. Het decor is meer dan in orde.

Midas Dekkers woont in oud-Hollandse stijl aan het water in een statig

‘goed automatisch geventileerd’ pand. De hoge plafonds helpen niet om

de kou van het stilzitten uit de botten van de kamergeleerde te verdrij-

ven maar dubbel glas wordt in huize Dekkers niet overwogen: “Nee, dan

krijg je een huis met van die dode ogen. Dat doe je maar in je nieuw-

bouwwijkje. Ik hou van oude huizen, die moet je blijven gebruiken.”

Verder is hij erg braaf voor het milieu, zij het dat zijn bestaan als vegeta-

riër uit principe, lang geleden, van korte duur bleek: “De zwartste jaren

van mijn leven. Verschrikkelijk, wat een narigheid. In die tijd was je als

vegetariër een zonderling en verkeerde je in het gezelschap van soortge-

noten die jou met hun tulbanden, pukkels en macrobiotische onzin nog

eens goed inwreven hoe absurd het was om vegetariër te zijn.” Na twee

jaar struikelde hij over een Hemaworst en sindsdien eet hij met schuld-

gevoel en noemt hij zich niet langer een dierenvriend.

Paling en kaviaarDe biologische landbouw ziet hij als een doodlopende zaak: “Alle goed-

willende mensen willen de landbouw nóg ouderwetser maken, maar het

133 Annick de WittMidas Dekkers 132

belastend produceren en consuminderen, maar over bevolkingsbeper-

king hoor je niks meer. Het is verbijsterend dat de milieubeweging daar

niet tegenin gaat. Tot mijn grote vreugde heeft David Attenborough zich

op zijn oude dag nog fl ink geroerd tegen de overbevolking. In Nederland

was in de jaren zeventig een rem op de bevolkingsgroei nog offi ciële

staatspolitiek, maar om volstrekt duistere redenen is het gezin weer

heiliger dan ooit. Zelfs de bijlagen van Volkskrant en NRC staan vol met

artikelen over kindertjes en mama’s en papa’s.” Regeringen die proberen

de vergrijzing tegen te gaan door nieuwe kindertjes aan te bevelen

begaan een denkfout? “Ja, het lost zichzelf op, gewoon een kwestie van

even doorbijten. De kinderen die je nu maakt om de ouwe lui te verdun-

nen zijn over zeventig jaar zelf het probleem. Nee, als puntje bij paaltje

komt is de overbevolking de bron van alle ellende.”

Marken en MonnikendamWat gaan we doen met al die grond die vrijkomt als we de landbouw

hebben afgeschaft?

“Als het aan mij ligt leuke dingen: bossen, hei, natuur, maar tot nu toe zie

ik vooral vreselijke industrieterreinen en verkeersrotondes. Om nog maar

te zwijgen van de idioten die landbouwgrond onder water laten lopen om

recreatiewoningen eromheen voor de dubbele prijs te verkopen.”

Moderne architectuur is aan Midas Dekkers niet besteed. “Architecten-

bureaus proberen elkaar te overtroeven in extravagantie en moderniteit.

Het hoeft er niet allemaal uit te zien als Marken of Monnikendam, maar

architecten vergeten de menselijke maat. Ze snappen wel dat je traptre-

den geen twee meter hoog moet maken, maar niet dat het mensen van

mijn soort tegen de borst stuit wanneer je huizen maakt van zestig

meter hoog. Dat gaat wrijven, je krijgt een andere samenleving. Biologen

praten niet over goed of slecht, alleen over aangepast of niet. Alles wat

geen biologische wortels heeft is gedoemd te verdwijnen.”

“Toevallig leek het Nederlandse landschap van voor de oorlog heel erg

op de savanne, waarop de mensheid is ontstaan: een grote grasvlakte

zonder hoogbouw. Daarom hoefde je vroeger maar te gaan wandelen om

gelukkig te worden. Met iemand die gelukkig wordt van een Vinex-wijk of

de Europoort wens ik geen gesprek te voeren.”

Windmolens in het landschap zijn een misdaad, en op zee? “Dat is toch

een merkwaardige gedachte dat de zee niet meetelt omdat daar geen

mensen zijn. Vijfentwintig jaar geleden was het nog de normaalste zaak

van de wereld om het afval dat we op land niet wilden hebben maar in

zee te kieperen, en nu zetten we daar de windmolens neer die we op

land niet willen hebben. Alsof daar niemand woont, terwijl het ecosy-

steem van de zee enorm belangrijk is. Een rampzalige ontwikkeling.

Als we werkelijk iets aan alternatieve energie willen doen dan moeten we

echt naar de natuur kijken. Daar wordt alle energie met fotosynthese

gemaakt van zonlicht. De subsidie voor windmolens zou beter worden

uitgegeven aan onderzoek naar kunstmatig bladgroen. Als planten uit

licht energie kunnen maken, dan kunnen wij niet achterblijven, gewoon

beter ons best doen.”

Annabel, Martha 2 en Lucy 7 “Ik ben nog van de oude school, de oplossing van het milieuprobleem ligt

in vermindering van de economische groei, minder energiegebruik, een

kariger bestaan, goed voor lichaam en geest.” Maar krijgen we dat voor

elkaar in de hoofden van de mensen? “Ik loop al veertig jaar mee in de

milieubeweging en de vraag is steeds geweest: kunnen we de mensen

ertoe brengen zich anders te gaan gedragen voordat er ongelukken van

komen? Ik vrees van niet, maar dat mag je niet hardop zeggen want dan

ben je een onheilsprofeet en dat schijnt niet in de mode te zijn. Mijn som-

berheid heeft in de eerste plaats met mijn karaktertje te maken, maar als

je goed uit je ogen kijkt en nadenkt, dan zie je dat we naar de kloten gaan.

Kort geleden kwam ik in een handleiding voor directeuren van abattoirs

een mooie metafoor tegen. Over hoe je in een modern abattoir tiendui-

zend koeien per uur op een christelijke manier kunt afmaken. De koeien

worden naar binnen geleid in een steeds nauwer wordende gang. Als

goede kuddedieren lopen ze keurig netjes in ganzenpas. De leukste vin-

ding is dat die gang steeds fl auwe bochten maakt zodat ze twintig meter

voor zich uit kunnen kijken, steeds als ze een hoek omgaan lijkt alles nog

veilig. Bovendien lopen Annabel, Martha 2 en Lucy 7 er ook. Zo gaat het

door totdat de gang zich nog verder vernauwt, een hekje ervoor, een

stroomstoot en boem, het is gebeurd. Zo sjokken wij achter elkaar naar

de afgrond, denkend dat het wel goed zal blijven gaan.”

Managers en directeurenKan de biologie een antwoord geven? “Ik geef wel eens lezingen voor

managers en directeuren van fi rma’s van driehonderd jaar oud. Ouder

worden bedrijven niet, maar het leven daarentegen bestaat al drie mil-

jard jaar, zonder ooit failliet te zijn gegaan. Tussen ons en de allereerste

levende cel is een ononderbroken lijn. Als ik fabrieksdirecteur was zou ik

die economieboekjes maar in een hoek gooien en eens in bos en hei

gaan neuzen. De geschiedenis van het leven is de enige manier om te

verklaren hoe we in zo’n krankzinnige wereld zijn aanbeland en waarom

we zo raar doen met z’n allen. Biologische systemen hebben altijd de

neiging evenwicht en structuur te vinden, ook voor onze milieuproble-

men, maar ik ben bang dat het niet zonder slag of stoot zal gebeuren.

Het aardbolletje is niet gebouwd op tien miljard mensen en aangezien

het aardbolletje niet groter kan worden, zal de mensheid kleiner moeten

worden. Daar bestaan aardige en minder aardige methoden voor. De

mensen mogen zelf kiezen.”

Maar nog even over de les van de biologie, een voorbeeld? “Met een

mierennest kun je managers stapelgek maken. Ze worden een beetje

pips en na afl oop van de lezing drinken ze een glaasje extra, maar de

volgende dag gaan ze gewoon verder op de ingeslagen weg. Ondertus-

sen is zo’n nest een prachtig ding, buitengewoon ingenieus, met klimaat-

controle, kraamkamers, maar zonder koning of koningin, zonder

managers, fl ap-overs, meetings, seminars of symposia. En toch slagen

mieren erin, zonder enige leiding, om met z’n allen iets groots tot stand

te brengen en beslissingen te nemen. We hebben geen fl auw idee hoe

die beestjes dat voor elkaar krijgen. Eén mier is zo stom als het achter-

eind van een varken, in zo’n hoofdje passen een paar zenuwcelletjes,

daar kun je niet mee denken. Alle mieren hebben dezelfde domme

hersentjes, maar als je honderd mieren bij elkaar zet gaan ze opeens

zinvol gedrag vertonen. Is dat niet wonderbaar?”

Midas Dekkersover de Mondiale Voetafdruk

“Een fantastisch idee, maar ik denk dat het wat

verfi jnder kan. Misschien schiet ik in de verdedi­

ging omdat ik er, net iets boven het gemiddelde,

ongunstig uitkom. Ik voel me wel op mijn teentjes

getrapt. Gelukkig werk ik thuis, ik hoef niet met een

autootje naar zo’n monsterlijk kantoor. Maar

belangrijker is nog dat ik geen kinderen heb. Het

milieu heeft nog tien jaar last van mij en dan ben

je voorgoed van mij af.”

“Alles wat een begin heeft moet een einde hebben, anders is er geen beginnen aan.”