Landschapservaring in een industrile regio

Studie naar bewoners- en bezoekerservaring in de Zeeuws Vlaamse Kanaalzone. In opdracht van Provincie Zeeland,

Pepijn Bakker en Rutger Huiberts

mei-oktober 2012.

2

Inleiding

Deel A Bewonerservaring in de Zeeuws Vlaamse KanaalzoneA1 Huidige situatieA2 Hoe kan het ook?A3 Case study: Chemistry Campus Sluiskil

Deel B Bezoekerservaring in de Zeeuws Vlaamse KanaalzoneB1 Huidige situatieB2 Hoe kan het ook?B3 Case study: Kanaalzone Slow Track

Inhoudsopgave

p 5

p 15p 17p 39

p 47p 63p 75

3

4

Inleiding

5

Een van de grote verdiensten van de impressionistische schilders, die zo rond 1880 hun doorbraak beleefden, is dat ze hun blik richtten op de alledaagse, moderne samenleving. Waar vakgenoten nog een idyllische wereld schilderden die al lang vergaan was, of nooit had bestaan, legden de impressionisten taferelen vast die toeschouwers ook om de hoek in de stad konden tegenkomen. Daarmee legden ze een hernieuwde, directe band tussen wat zij zagen en hoe de wereld in werkelijkheid was en droegen ze direct bij aan het beeld dat toeschouwers van hun dagelijkse omgeving hadden. Kunst stond weer midden in de samenleving en zou het nog lang blijven.

Met deze werkwijze brachten de impressionistische schilders ook een aantal nieuwe motieven de schilderkust binnen, op schilderijen prijkten opeens de vormen van het moderne leven: schoorstenen, rookpluimen, masten, stoommachines, treinwagons en locomotieven. Het moet een enorme bevrijding zijn geweest om opeens de transparantie van rook, de blikkering van het metaal van een locomotief en het grove steen van een schoorsteen te schilderen. Claude Monet maakte een reeks schilderijen van hoe de stoom van locomotieven rond het Gare Saint Lazare zich verspreide in de lucht. Het alledaagse, moderne bleek een ongekende schoonheid te hebben die nog niemand had gezien.

Het onderwaarderen van de alledaagse productieomgeving is van alle tijden en van alle plaatsen. Ook tegenwoordig worden haven- en industriegebieden, bedrijventerreinen, energiecentrales en utilitaire complexen als lelijk beschouwd en in het landschap zo veel mogelijk weggestopt achter groenstroken, dijken en schermen. Daar waar dit niet het geval is, daalt de waardering van de leefomgeving.

Paul Signac, The Seine, Grenelle, 1899

Onbenut potentieel

6

Zo ook in industrile regios als de Zeeuws Vlaamse Kanaalzone. De woonkwaliteit van dorpen als Sluiskil, Sas van Gent en Westdorpe wordt slecht beoordeeld, vanwege de directe aanwezigheid van de industrie. Ook vanaf de N62, de weg die de streek in noord-zuidrichting doorkruist, worden industrie en logistiek zo veel mogelijk aan het zicht onttrokken. En op plaatsen met direct contact -zoals bij de ingang van de Westerscheldetunnel en tussen Axel en Terneuzen- is de overgang juist weer te abrupt en het contrast te groot.

Ondertussen staan nieuwe ontwikkelingen voor de deur. De tunnel bij Sluiskil zal de activiteit van het kanaal nog meer aan het zicht doen onttrekken. De ontwikkeling van de Westelijke Kanaaloever zal nieuwe inpassingen van industrie in het landschap gaan vragen. Ten slotte is er nog de vergroting van de zeesluizen bij Terneuzen, waar op middellange termijn een begin mee zal worden gemaakt en die ertoe zal leiden dat nog grotere schepen het kanaal zullen gaan bevaren. Hoe willen wij dat al deze activiteit een plek krijgt in het landschap?

Deze studie heeft de landschappelijke inpassing van industrie rond het Kanaal van Gent naar Terneuzen als onderwerp. Uitgangspunt is dat de ervaring van bewoners en de bezoekers overeen dient te komen met hetgeen dat daadwerkelijk in het gebied gebeurt. Zoals de impressionisten een ongekende vormenrijkdom ontdekten in de banaliteit van alledag, is ook de ervaring van de regio rond het kanaal in potentie veel rijker dan hij nu is. Hier kan een betere inpassing van industrie en logistieke activiteit in het landschap toe bijdragen.

Na een korte algemene beschrijving van de eigenaardigheden van de regio, is deze studie opgedeeld in twee delen. Het eerste gedeelte richt zich op de ervaren kwaliteit van de woonomgeving direct naast haven- en industriegebieden, het tweede gedeelte gaat over de ervaring van bezoekers die via de N62 de regio doorkruisen.

Zicht op het complex van Dow Chemical vanaf natuurgebied de Braakman

7

Zeeuws Vlaanderen is een Nederlandse streek in de provincie Zeeland, zij wordt afgebakend door de Westerschelde in het noorden en de Belgische grens in het zuiden. In Zeeuws Vlaanderen wonen iets meer dan 100.000 mensen, belangrijke kernen zijn Terneuzen, Hulst, Axel, Oostburg en Sluis.

De streek is bekend bij het grote publiek vanwege de recreatieve voorzieningen en stranden tussen Breskens en het Zwin aan de westkust. Het economische belang van de streek wordt vertegenwoordigd door de zone rond het Kanaal van Gent naar Terneuzen, waar veel logistieke bedrijven en procesindus-trie zijn gevestigd.

Bodem Zeeuws Vlaanderen bestaat uit polders. Oorspronkelijk (tot de Middeleeuwen) bestond de bodem uit schorren en slikken die afhankelijk van de getijdewerking van de zee overstroomden. Gedurende de eeuwen, en vooral vanaf de 17e eeuw, is het gebied ingepolderd en in gebruik genomen als cultuurgrond. Momenteel wordt de grond in de streek voor het overgrote deel gebruikt als akkerland.

Zeeuws VlaanderenZeeuws Vlaanderen

8

Beknopte (politieke) geschiedenisDe streek heeft van oudsher een groot strategisch belang. Immers: wie Zeeuws Vlaanderen controleert, controleert tevens de toegang tot de Vlaamse havensteden Antwerpen en Gent. Tijdens de 80-jarige oorlog was het gebied inzet van strijd tussen de Spaansen en Staatsen. Met de Vrede van Mnster uit 1648 werden de grenzen tussen de Spaanse en Staatse gebieden vastgelegd, dit is grofweg de huidige grens tussen het Nederlandse Zeeuws Vlaanderen en Belgi.

De belangrijkste ontwikkeling voor het huidige Zeeuws Vlaanderen vond plaats in de 19e eeuw, toen Nederland en Belgi tijdelijk verenigd waren in het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden. In de korte periode van het bestaan van dit Verenigd Koninkrijk gelastte staatshoofd koning Willem I de aanleg van een zeekanaal dat Gent via Zeeuws Vlaanderen met de Westerschelde verbond. Dit Kanaal van Gent naar Terneuzen is tot op heden de belangrijkste logistieke ader en economische drager van de regio.

9

Sas van Gent

Terneuzen

Axel

Biervliet

HoekZaamslag

Sluiskil

Westdorpe

Koewacht

Philippine

Zuiddorpe

Het Nederlandse gedeelte van het Kanaal van Gent naar Terneuzen doorkruist gemeente Terneuzen. Met haar 54.733 inwoners (1 januari 2012), is het qua inwoneraantal de grootste gemeente van Zeeland. Het grondgebied van de gemeente is 251,4 km groot en bestaat voor het overgrote gedeelte uit agrarisch land. De oorzaak voor de grote vertegenwoordiging van boerenland, is dat Zeeuws Vlaanderen in oorsprong is gewonnen op de zee om als agrarisch land in cultuur te worden gebracht. Het Kanaal van Gent naar Terneuzen, de omringende industrie, dorpen en steden, kwamen pas later.

Wanneer het grondgebruik van de gemeente wordt afgezet tegen de verdeling van arbeidsplaatsen, valt op dat een economisch kleine sector als de landbouw het overgrote gedeelte van het grondoppervlak van de gemeente in gebruik heeft, terwijl de relatie arbeidsplaatsen-grondgebruik voor de haven en industrie juist andersom is. Uit de twee cirkeldiagrammen over arbeidsplaatsen en grondgebruik zijn gemakkelijk twee conclusies te trekken:

1 De industrile en logistieke sector bieden een grote hoeveelheid arbeidsplaatsen. In een tijd dat arbeidsplaatsen voor technische en logistieke beroepen steeds moelijker op te vullen zijn, dient te worden genvesteerd in de kwaliteit van de woonomgeving rondom de havens en fabrieken van de Zeeuws Vlaamse Kanaalzone om zo veel mogelijk potentile arbeiders dichtbij te huisvesten. Het loont de moeite om de woonomgeving in de buurt van Zeeuws Vlaamse havens en industriegebieden zo goed mogelijk te onderhouden.

2 De agrarische sector is oververtegenwoordigd in het landschap, maar ondervertegenwoordigd in de hoeveelheid mensen die betrokken zijn. De oververtegenwoordiging van de agrarische sector is historisch gegroeid, ze typeert de regio. Toch is het goed om ook de andere activiteit in het landschap zichtbaar te maken in het streekbeeld, bijvoorbeeld voor passanten vanaf de N62. Binnen de regio is een bruisende mix van activiteiten waarbij naast agrarische activiteit ook industrie, logistiek en dienstverlening belangrijk zijn. Bovendien zijn er de woonkernen en recreatieve voorzieningen.

Gemeente Terneuzen

10

8306; 29%

7518; 26%3430; 12%

3258; 11%

2992; 11%

1419; 5%

1284; 5%

maritiem

mkb + diensten

zorgsector

mkb + nijverheid

non profit

r&t

agribusiness

creatieve sector

ict

visserij

19866; 79%

1518; 6%

1179; 5%

1127; 5%1008; 4%

371; 1%

agrarisch terrein

haven, industrie & utilitair

woonkernen

verkeersterrein

bos en open natuurlijk terrein

recreatieterrrein

8306; 29%

7518; 26%3430; 12%

3258; 11%

2992; 11%

1419; 5%

1284; 5%

maritiem

mkb + diensten

zorgsector

mkb + nijverheid

non profit

r&t

agribusiness

creatieve sector

ict

visserij19866; 79%

1518; 6%

1179; 5%

1127; 5%1008; 4%

371; 1%

agrarisch terrein

haven, industrie & utilitair

woonkernen

verkeersterrein

bos en open natuurlijk terrein

recreatieterrrein

Het vertrekpunt van deze studie is dat er een scheve verhouding bestaat tussen de ervaring van het landschap rond de Zeeuws Vlaamse Kanaalzone en de wijze waarop het wordt gebruikt. Terwijl binnen het landschap een sterke logistiek-industrile structuur bestaat die de economische drager van de hele regio is, wordt deze structuur zowel voor bewoners en voor passanten zo veel mogelijk aan het zicht onttrokken en overheerst het beeld van de regio als landelijk, agrarisch gebied. Nieuwe ontwikkelingen, zoals de aanleg van de Sluiskiltunnel, zullen industrie en logistiek alleen maar meer aan het zicht onttrekken.

De centrale stelling van dit onderzoek is dat industrie en logistiek niet verborgen dient te worden, maar een integraal onderdeel van de bewoners- en bezoekerservaring van de streek moeten zijn. De argumentatie is simpel: industrie en logistiek vormen de economische motor van de regio en verdienen eenzelfde plek in de dagelijkse ervaring. Het verstoppen van industrie achter schaamgroen en andere buffers zorgt voor een fragmentatie van het landschap waarin verschillende partijen (fabrieken, logistieke bedrijven en inwoners van naastgelegen woonwijken) met de rug naar elkaar toe leven. Dit is onwenselijk omdat er wel degelijk onderlinge relaties en -nog belangrijker- wederzijdse verantwoordelijkheden ten opzichte van elkaar bestaan. De industrie dient dagelijks te worden geconfronteerd met de buren, waarmee bodem, water en lucht worden gedeeld. Bewoners dienen dagelijks de activiteit onder ogen te krijgen waar hun inkomen wordt verdient. De hele Kanaalzone is immers n systeem met gedeelde materiele en immateriele belangen. De nduidige streekervaring met daarin k havens en industrie draagt bij onderlinge acceptatie, begrip en dus aan een sterkere Kanaalzone.

Aldus kan de vraag worden gesteld hoe industrie en logistiek het beste in het streekbeeld zichtbaar kunnen worden gemaakt. Tussen het volledig afschermen met groenbuffers, zoals bij woonwijken aan de westrand van Terneuzen en het abrupt tonen van de industrie, zoals bij het kanaaldorp Sluiskil, zit een wijd spectrum van wijzen waarop woonwijken overgaan in industrie- en havengebieden. Hetzelfde geldt voor de wijze waarop het landschap zichtbaar is vanaf de grote verkeersaders van de regio, zoals de N62. In de twee volgende deelonderzoeken staan achtereenvolgens de bewoners- en de bezoekerservaring van de Zeeuws Vlaamse industrie en logistiek centraal. Na een analyse van de huidige situatie worden aan de hand van vergelijkingen met andere soortgelijke situaties onderzocht hoe de aanwezigheid van industrie en logistiek in het landschap op een positieve manier kan worden versterkt.

Oppervlaktegebruik gemeente Terneuzen (2008) in Ha. Bron: CBS

Werkgelegenheid gemeente Terneuzen in 2007 in arbeidsplaatsen. Bron: Gebiedsvisie Zeeuws Vlaamse Kanaalzone

11

12

Deel A1Bewonerservaring-Huidige situatie

13

Typen overgang in de Terneuzense en Gentse haven

14

De overgangen tussen de haven- en industriegebieden enerzijds en omringende woonkernen anderzijds bestaan voor het overgrote deel uit groenbuffers. Met deze buffers wordt de industrie vanuit de woon-kernen hermetisch aan het zicht onttrokken. Op sommige plekken ontbreekt de groenbuffer, bijvoorbeeld rond de dorpen Sluiskil en Westdorpe. Ook bij het Schuttershofcomplex bij Terneuzen is direct contact tussen industrie en woongebieden. Hier lijkt berhaupt geen moeite te zijn besteed om dorpen en indus-triegebieden goed op elkaar af te stemmen. Het ene gebied begint waar het andere ophoudt.

Het is de vraag of deze combinatie van overgangen (ofwel een dichte groenbuffer, ofwel direct contact tussen industrie en woongebieden) optimaal is. Door het aanleggen van groenbuffers leven de gebrui-kers van verschillende gebieden met de rug tegen elkaar, zonder bewustwording dat er achter de groen-buffer ook activiteit plaatsvindt. Zonder groenbuffers is er meer bewustwording en integratie van activiteit over en weer. Dit is een belangrijke reden om gn groenbuffers in te zetten.

Daarbij: het enige contact dat mensen vanuit een woongebied hebben met industrie, bestaat uit volle, ongecordineerde blootstelling aan het geweld van de havens, dit gebeurt bijvoorbeeld rond het dorp Sluiskil. Industrile structuren zijn direct zichtbaar vanuit de woonkamer. Het verschil tussen wonen en industrie zou veel geleidelijker moeten, met een ander soort activiteit tussen woonwijken en industrie.

Een unieke goede overgang van industrie naar woongebied in de Zeeuws Vlaamse Kanaalzone is daar-om het recreatie- en sportgebied rondom het Eilandje bij Sas van Gent. Tussen de oude woonkern en de industrie ligt het zwembad, een recreatiehaven, tennispark en skatebaan. Mensen recreren met uitzicht op het industriecomplex van Cargill. De fabriek die vanuit de woonkamer misschien niet het beste uitzicht biedt, is hier een welkom achtergrondtafereel voor een middag sport of ontspanning. Kan de hele Kanaalzone niet met dezelfde soort overgangen als die bij Sas van Gent worden vormgegeven?

Overgang van het Schuttershof te Terneuzen naar het sluizencomplex: direct contact.

Overgang van woonwijk De Oude Vaart naar het zeehavengebied: groenbuffer.

Overgang van Sluiskil naar kanaal en industrie: ongedefinieerd, direct contact.

Overgang van Sas van Gent naar het industrie-complex van Cargill: recreatie en sportgebied.

15

16

Deel A2Bewonerservaring-Hoe kan het ook?

17

Antwerpen8736 Ha

Terneuzen 1304 Ha

Gent 3098 Ha

Zeebrugge1223 Ha

Vlissingen1584 Ha

Moerdijk1595 Ha

Dordrecht938 Ha

Rotterdam7745 Ha

Het is een haven- en industriegebied van levensbelang dat naast uitstekende logistieke en infrastructurele voorzieningen en de ruimte om te kunnen produceren k een prettig woonklimaat wordt geboden. Immers: arbeid is al sinds jaar en dag een van de onmisbare productiemiddelen om te kunnen ontwikkelen. Hoe dichterbij de mensen bij de fabriek willen wonen, hoe minder reistijd per arbeider, hoe beter. Al vanaf het begin van deze eeuw was het bij de planning van havengebieden en fabrieken al gemeengoed om k na te denken over waar de arbeiders zouden gaan worden. De Van Nelle fabriek staat bijvoorbeeld in Rotterdam Noord-west omdat de grote arbeiderswijk Spangen om de hoek ligt. De Rotterdamse Waal en Eemhaven wordt onderbroken door arbeidersdorp Heijplaat, dat tegelijk met de havens werd aangelegd en dat -heel curieus- juist te midden van al het geweld van de havens juist als een landelijk tuindorp werd opgezet.

Dat deze regel nog altijd actueel is, blijkt uit de zorg die Gerard van Harten, CEO van Dow Benelux uitsprak in een interview dat een van ons met hem had. Van Harten stelde dat bij tevreden was met de gemaakte vorderingen op het gebied van infrastructuur en ruimtelijke reservering in de regio, maar dat hij bang is dat op termijn te weinig mensen in de directe omgeving van de Kanaalzone zouden willen wonen en er niet voldoende arbeidskrachten zouden overblijven. Het zorgdragen voor omgevingskwaliteit is wat betreft Dow Chemical het eerste waarop landschappelijk gezien dient te worden ingezet.

Havengebieden Schelde-Rijnmond

18

Het is tegen deze achtergrond opvallend dat zowel in de gebiedsvisie voor de Zeeuws Vlaamse Kanaalzone als in het omgevingsplan van de Provincie Zeeland zeer weinig aandacht wordt geschonken aan de directe omgevingskwaliteit van de Zeeuws Vlaamse Kanaalzone. Als alle gereserveerde terreinen daadwerkelijk worden ontwikkeld tot natte en droge bedrijventerreinen, als de vergroting van de zeesluis bij Terneuzen er komt, als de Sluiskiltunnel is voltooid en de N62 is verbreed, hoe is dan de leefkwaliteit van de dorpjes rond het kanaal? Willen mensen dan wel direct naast havens en industrie wonen? -Het woongenot van de Kanaalzone zou direct bij het opstellen van infrastructurele plannen te worden betrokken.

Aldus dient de vraag te worden gesteld: als woongebieden naast de havens een integraal onderdeel van het plannen van ruimtelijke havens is, hoe dient deze te worden vormgegeven? Op deze vraag wordt in de nu volgende deelstudie antwoord gegeven. Eerst wordt gezocht naar hoe woongebieden rondom andere havengebieden zijn georganiseerd, daarna worden de mogelijke overgangen van industrie- en havengebieden naar woongebieden op een rijtje gezet. Ten slotte wordt gezocht naar de wijze waarop woongebieden rond het kanaal beter kunnen worden ingepast.

Woongebieden Schelde-Rijnmond

19

Wanneer de Zeeuws Vlaamse Kanaalzone wordt vergeleken met andere havensgebieden in de Schelde-Rijnmond, valt op dat de Terneuzense haven een relatief klein oppervlak heeft, maar langgerekt is en dus een relatief groot contactoppervlak heeft met de omgeving. Interessant is dat de andere Zeeuwse haven, Vlissingen, juist n van de compactste havens is en een relatief klein contactoppervlak heeft. De twee havens zijn hierin elkaars uitersten.

De vorm van beide havens is terug te herleiden uit de wijze waarop ze zijn gepland. De Terneuzense haven is al vanaf het begin van de twintigste eeuw in verschillende perioden relatief ongecordineerd totstand gekomen en vormt geografisch en historisch n geheel met de Gentse haven, terwijl de Vlissingse haven in een korte tijd, met een strakke cordinatie als op zichzelf staand knooppunt is gerealiseerd. Het resultaat is dat de Vlissingse haven goed is ingepast en vanuit de omgeving bijna niet zichtbaar is. De Terneuzense haven echter is wl zichtbaar vanuit de dorpen rond het kanaal.

Terneuzen en Vlissingen zijn representanten van twee verschillende typen havengebieden waarin alle havens in de Schelde-Rijnmonding kunnen worden ingedeeld. Enerzijds is er de organisch gegroeide haven, waaronder Gent-Terneuzen, Rotterdam en Dordrecht vallen. Deze havens hebben relatief

Woon- en havengebieden

20

veel contactoppervlak met de omgeving. Anderzijds is er de planmatig gevormde haven, waaronder Zeebrugge, Vlissingen en Moerdijk vallen. Hier is relatief weinig contactoppervlak met de omgeving. De Antwerpse haven is van oorsprong het eerste type, maar door rigoureuze planning waarbij vele dorpen hebben moeten wijken voor de havens, heeft het inmiddels het karakter van de tweede categorie.

Nu duidelijk is dat de Terneuzense haven veel meer lijkt op de Gentse en Rotterdamse haven, is het dus nuttig om in te zoomen op de overgangen van woongebieden naar havengebieden in juist deze havens. Het dorp Sluiskil lijkt qua schaal en ligging op het Rotterdamse Heijplaat, Sas van Gent lijkt op Maassluis en Terneuzen lijkt op Pernis. Hoe heeft de Rotterdamse haven zich ontwikkeld en kan de Terneuzense haven hiervan leren?

Vanaf pagina 26 volgt een catalogus van mogelijk overgangen van woongebieden naar havengebieden. Er blijkt een groot aantal mogelijkheden te zijn om de overgang soepel te doen verlopen. Zoals zal blijken is de ene overgang te prefereren boven de andere.

Woongebieden binnen 1 km

21

RozenburgVlaardingen

Schiedam

Lloydkwartier

Oud Charlois

Heijplaat

Pernis

Hoogvliet

GeervlietHeenvliet

Zwartewaal

ZandvlietBerendrecht

Stabroek

Kapellen

Ekeren

Merksem

Antwerpen

LinkeroeverZwijndrecht

Moerdijk

Klundert

Nieuwdorp

Rotterdam

Antwerpen

Vlissingen

Moerdijk

Lotgenoten

22

Terneuzen

Westdorpe

Zelzate

Desteldonk

Oostakker

Sint AmandsbergHet Muide

EvergemKerkbrugge

Doornzele

Kluizen

Rieme

Zelzate

Sas van Gent

Sluiskil

's Gravendeel

Zwijndrecht

PapendrechtSliedrecht

Dordrecht

Heist

Zeebrugge

Dordrecht

Zeebrugge

Terneuzen

Gent

Omtrek van 1 kilometer rond haven- en industriegebieden

Haven- en industriegebieden

Woongebieden op minder dan 1 kilometer afstand van haven- en industriegebieden

Woongebieden op meer dan 1 kilometer afstand van haven- en industriegebieden

Legenda

23

Waar woonwijken koud tegen industrie- en havengebieden aanliggen, is de waardering van de woonomgeving laag. Dit vertaalt zich in de staat van de woningen: ze staan er relatief slecht bij. Mensen en instanties blijken niet bereid om te investeren in een goede woonomgeving als deze wordt gedomineerd door logistieke infrastructuur en industrie.

Deze vorm van overgang van woon- naar haven & industriegebieden dient zo veel mogelijk te worden vermeden. Vanwege het ontbreken van een duidelijk plan, stokt private ontwikkeling en ligt verloedering op de loer.

Voorbeelden in de Rotterdamse haven zijn delen van Heijplaat en Schiedam. Voorbeelden in de Terneuzense haven zijn Sluiskil en delen van Westdorpe, voorbeelden in de Gentse haven zijn Zelzate en delen van de wijk het Muide.

Rotterdam Heijplaat

Sluiskil

Overgang 01: Geen beleid, direct contact

24

De aanwezigheid van haven- en industrie biedt k extra kwaliteit aan woonwijken. Vanuit bepaalde gezichtspunten verzorgen havens en industrie bijzondere uitzichten die uitstekend dienen als achtergrondtafereeel bij het dagelijkse leven.

Deze vorm is bevorderlijk voor de bewustwording van de inwoners van wat er in de havens gebeurd. Mensen zien onder hun ogen wat er in de havens afspeelt en leren de grofheid en schaal van havencomplexen waarderen.

Voorbeelden in de Rotterdamse haven zijn de woontoren met uitzicht bij Pernis en het nieuwe wooncomplexen op de Lloyd- en Mullerpier.

Rotterdam Pernis

Rotterdam Lloydpier

Overgang 02:Orientatie op de havens

25

Oude haven- en industriegebieden met cultuurhistorische waarde worden herontwikkeld tot woongebied en vormen zo een natuurlijke overgang in vorm en schaal van de stad naar de haven. Culturele functies dienen hierbij vaak als trekker naar het gebied. Deze vorm is bevorderlijk voor de bewustwording van de inwoners van wat er in de havens gebeurd. Mensen worden als het ware de havens ingetrokken en leren de grofheid en schaal van havencomplexen waarderen.

Voorbeelden in het Schelde- Rijmondgebied zijn Katendrecht, de Lloydpier en de RDM werf (Heijplaat) in Rotterdam, de noorderdokken in Antwerpen en de Westzijde van de wijk het Muide in Gent.

Rotterdam Lloydpier, Pakhuis St Job

Antwerpen, Noorderdokken, MAS

Overgang 03:Opwaarderen oude haven/ fabriek

26

Een minder directe band tussen woon- en haven/industriegebied is het invoegen van sport- en recreatiezones

De aanwezigheid van haven- en industrie biedt k extra kwaliteit aan woonwijken. Vanuit bepaalde gezichtspunten verzorgen havens en industrie bijzondere uitzichten die uitstekend dienen als achtergrondtafereeel bij een potje voetbal of een duik in het zwembad.

Ook deze vorm draagt bij aan de bewustwording bij de inwoners van wat er in de havens gebeurd. Tijdens een potje tennis komt een schip voorbij en met je jachtbootje aanleggen tussen de industrie en grote havenkades is een bijzondere ervaring.

Rotterdam Pernis

Sas van Gent t Eilandje

Overgang 04:Recreatie & sportgebied

27

r&d campus

roc procesindustriebio base

university

West Europese fabrieken zijn anno 2012 niet langer slechts productiewerkplaatsen zoals de afgelopen eeuwen het geval was: er is veel ruimte voor research & development faciliteiten, opleidingscentra en kennisinstituten. Een voorbeeld is de Philips High Tech Campus in Eindhoven, waar de r&d faciliteiten van Philips in n campus zijn gehuisvest met aan Philips gelieerde bedrijven. Ook de Rotterdamse RDM Campus in Heijplaat is een voorbeeld van high tech research en opleidingsfaciliteiten. Extra bijzonder is de ligging van het complex: tussen havens en industrie en woonwijk Heijplaat. Toegankelijk vanuit de bewoonde wereld, maar direct verbonden met de schaal en sfeer van de havens.

Voor Zeeuws Vlaanderen zou het onderbrengen van R&D faciliteiten, gezamenlijke kennisinstituten als het Bio Base Europe Training Center en opleidingen als het ROC tussen woongebieden en industrie/havens zowel een magneet voor nieuwe ontwikkeling als een goede overgang tussen wonen en werken vormen.

Rotterdam Heijplaat RDM Campus

Rotterdam Heijplaat RDM Campus

Overgang 05:Kenniscampus

28

Een veelgebruikte overgang tussen het grootschalige karakter van de haven en industrie, is het inrichten van een bedrijventerrein voor kleinere bedrijven. Zo vindt er een geleidelijke schaalvergroting plaats van de maat van een huis, via die van een bedrijfshal, naar de grote havenstructuren. Er is bovendien ook een functionele relatie tussen bedrijfsterreinen en de haven: rond de haven is juist veel extra activiteit van ondersteunende bedrijfjes. Hoe dichter deze bij het vuur zitten, hoe beter.

Rotterdam Charlois

Terneuzen Haarmanweg

Overgang 06:Bedrijventerrein

29

Indien de overgang tussen haven en woongebieden niet duidelijk is vormgegeven, kan als vanzelf een tussengebied ontstaan dat planners niet voor ogen hadden. Krakers nemen oude pakhuizen in gebruik, carnavalsgroepen gebruiken een oude loods als onderkomen om een wagen te bouwen, er komt een provisorische nachtopvang voor zwervers. Activiteit die vanwege de wet, overlast of vanwege kosten niet in de officile wereld kan bestaan, vindt plaats in deze zone. Ondanks dat het laissez-faire tot veel goede initiatieven leidt, is het niet aan te raden om alle tussengebieden op zichzelf te laten ontwikkelen. Het wordt k de plaats waar misdaad kan bestaan. Geef de overgang tussen woon- en havengebieden een bestemming!

Sas van Gent, Carnavalwagen bouwloods.

Schiedam, Detentieboot

Overgang 07:Vrijbuiterszone

30

De meest gebruikte overgang van een woongebied naar een havengebied is de aanleg van een groene buffer. De kraag van bomen filtert het geluid en blokkeert het zicht. Hoewel er nadrukkelijk voordelen zijn aan de toepassing van groenbuffers, is het de vraag of de harde scheiding tussen woongebieden en de haven wel wenselijk is. Met de aanleg van groenbuffers ontstaan aan beide zijden van de buffer doodlopende gebieden. Daarnaast draagt volledige afzondering niet bij aan de bewustwording over en weer van verschillende gebruikers met hun verschillende wensen. Rotterdam Charlois

Rotterdam Heijplaat

Overgang 08:Groene buffer

31

Het aanleggen van een weg tussen industrie en woongebieden is eigenlijk geen oplossing. Deze strategie gaat ervan uit dat door tussen een overlastgever en een woongebied een nog grotere overlastgever te plaatsen, de eerste minder aanwezig zal zijn. Maar omdat een autoweg k voor de mensen in het woongebied zijn nut heeft, wordt deze minder snel als lastig ervaren.

Het afscheiden van een havengebied met een autosnelweg is niet aan te raden: grenzen zijn hard en zorgen uiteindelijk alleen maar voor meer overlast voor het woongebied. Als er dan toch een weg moet worden aangelegd, kan deze beter in zijn geheel door het havengebied voeren.

Veel contact

Weinigcontact

Rotterdam Pernis

Rotterdam Schiedam

Overgang 09:Autoweg

32

r&d campus

roc procesindustriebio base

university

Orintatie op de havens

Geen beleid, direct contact

Recreatie en sportgebied

Opwaarderen oude havens

Vrijbuiterszone

Autoweg

Komt voor in Sluiskil, Westdorpe en delen van Sas van Gent en Terneuzen.Niet wenselijk: lage waardering van de woonomgeving, verloedering.

Komt niet voor in de KanaalzoneIs wenselijk: benutten van het beeld van de havens als achtergrond voor het dagelijks leven. Creert bewustwording over en weer.

Komt voor aan de westzijde van de Gentse wijk het Muide. Is wenselijk: benutten van oude structuren. Creert bewustwording over en weer.

Komt voor in Sas van Gent bij het Eilandje.Is wenselijk: bevordert tijdelijk contact tussen bewoners en de haven.

Komt nauwelijks voor in de Kanaalzone.Niet wenselijk: gebrek aan controle, kans op verloedering.

Komt niet voor in de Kanaalzone, maar wel indien de Westelijke Kanaaloever zal worden ontwikkeld tot industriegebied.Niet wenselijk: herde scheidingen in het landschap, creert achterkanten.

BedrijventerreinKomt voor in Rieme en in de voorhaven in Gent.Neutraal: logische overgang van schaal, maar weinig interactie omdat bewoners er niets te zoeken hebben.

Groene bufferKomt veel voor in Terneuzen en Sas van GentLijkt adequaat, maar heeft nadelige effecten: gn bewustwording van activiteit over en weer, crert achterkanten.

KenniscampusKomt niet voor in de Kanaalzone.Is wenselijk: vormt een logische schakel tussen de bewoonde wereld en schaal en sfeer van haven/industrie. Zorgt voor nieuwe ontwikkeling.

Veel contact

Weinigcontact

Bevo

rde

rlijkN

iet

bevo

rde

rlijkN

iet

bevo

rde

rlijkN

eu

traa

l

33

De overgangen in de Kanaalzone, die momenteel grotendeels bestaan uit groene buffers en ongecordineerd, direct contact, dienen te worden verbeterd voor een betere, meer geleidelijke overgang van woongebieden naar haven- en industriegebieden.

Bestaande situatie

Betere overgangen in de Zeeuws Vlaamse Kanaalzone

34

r&d campus

roc procesindustriebio base

university

Recreatie: Westrand Terneuzense binnenstad.

Bedrijven- terreinen:Haarmanweg

Recreatie: Sportterrein de Vliegende Vaart

Kenniscampus:Sluiskils Chemistry Campus

Opwaarderen oude havens: Suikersilo Sas van Gent

Nieuwe situatie

35

De westelijke rand van het Terneuzense stadcentrum zou veel meer kunnen worden geopend naar het sluizenterrein, terwijl de omgeving van het Schuttershof nog veel meer als recreatief gebied, met recreatiehaven en zelfs een stadspark met zwemgelegenheid zou kunnen worden omgevormd.

Het bedrijventerrein tussen de havens en woonwijken Oude Vaart en de Bomen- en Bloemenbuurt, is momenteel te veel afgescheiden. Er zouden veel meer openingen in de groenbuffers moeten komen en de wijk zou geleidelijk in het bedrijfsterrein moeten overlopen, zodat een interessante uitwisseling ontstaat tussen wonen en bedrijvigheid.

Het bestaande sportterrein Vliegende Vaart zou veel meer geopend kunnen worden richting het havengebied, zodat de activiteit van de achterliggende haven, al zijn het alleen de passerende treinen en vrachtwagens, het decor gaan vormen van de sport. Lange corridors met grasstroken en waterpartijen zouden van de havengebieden naar het sportterrein kunnen leiden, daarmee een directe link makend van havens naar sportvelden.

Het dorp Sluiskil ligt midden tussen de verschillende havens en industriegebieden rond het kanaal. Omdat er nauwelijks maatregelen zijn getroffen om de overgang van industrie en logistiek naar het dorp geleidelijk te laten verlopen, wordt het dorpsbeeld van Sluiskil gedomineerd door fabrieken en havens. Vanwege deze dominantie is het dorp een impopulaire vestigingsplaats: het inwoneraantal van de dorpskern neemt af en ontwikkeling stagneert. Woningbouwcorporatie Woongoed Zeeuws Vlaanderen investeert bijvoorbeeld niet langer in nieuwe projecten in het dorp omdat de corporatie zich openlijk afvraagt wat de toekomst van het dorp zal zijn: bestaat het nog wel over 50 jaar?

Westrand van de Terneuzense kern Terneuzense bedrijventerreinen

Vijf verbeteropgaven

36

Het moge duidelijk zijn dat het absoluut de moeite waard is om te blijven investeren in het dorp Sluiskil. Een dorp met huizen, verenigingsgebouwen, winkels, kerk en bovenal de sterke sociale band bevat een groot maatschappelijk kapitaal dat niet opgegeven mg worden. Het succes van Sluiskil als woonplaats hangt samen met de wijze waarop het dorp zich weet te voegen tussen de omringende industrie. Zodra de overgang tussen woongebied en industrie /havengebied op een goede manier is vormgegeven, zal het dorp winnen aan omgevingskwaliteit en een beter vestigingsklimaat bieden. Een mogelijke ontwikkeling van de Sluiskilse Kanaaloever wordt in deel A3 van deze studie nader uitgewerkt.

Ten slotte, in het zuiden van de Zeeuws Vlaamse Kanaalzone, tussen Sas van Gent en de Cargill fabriek, is ruimte voor het herstel van de oude stadsomwalling en de herbestemming van de oude Suikersilo. Ook de huidige plannen voor het opstarten van een industriemuseum in de oude fabriekshal naast de suikersilo past in dit scenario. Oude structuren aan de rand van industriegebieden worden herbestemd voor maatschappelijke functies en vormen een logische overgang van woongebieden naar industrie.

Sportterrein de Vliegende Vaart, Terneuzen Noordrand Sas van Gent

37

38

Deel A3Bewonerservaring-Case study:Chemistry CampusSluiskil

39

Chemistry Campus?

Het dorp Sluiskil is gelegen aan het Kanaal van Gent naar Terneuzen grenst direct aan logistiek en industrie. De overgang van woongebieden naar havens en fabrieken is veel te groot. De centrale ligging langs het kanaal en tussen de industrie zou behalve een probleem k een aanleiding kunnen zijn voor een nieuwe ontwikkeling in het dorp waarmee de overgang van wonen naar industrie en logistiek veel geleidelijker zou verlopen. Deze ontwikkeling zou kunnen bestaan uit de vestiging van een gezamenlijke kenniscampus.

De ontwikkelingskracht van bedrijven en overheden langs het kanaal is groot: er zijn een aantal grote multinationals vertegenwoordigd en bovendien zijn de fabrieken zonder uitzondering agro-chemische fabrieken, juist het soort industrie waarin de laatste veel ontwikkeling plaatsvindt. Een voorbeeld binnen de Zeeuws Vlaamse Kanaalzone is het initiatief Bio Base Europe, dat samen met de Gentse haven en universiteit is opgestart. Bedrijven weten elkaar te vinden en investeren samen in de ontwikkeling van toepassingen van nieuwe, groene energie. Een ander interessant initiatief is Multi Utility Providing, een systeem van ondergrondse buisleidingen waarmee fabrieken langs het kanaal elkaars reststoffen kunnen uitwisselen.

Het is slechts een kleine stap van dit soort initiatieven naar een permanent kenniscluster waarin fabrieken, onderwijsinstellingen en havenbedrijven samen optrekken. Behalve in de ontwikkeling van nieuwe, groene energie en in het uitwisselen van reststromen, zijn er tal van andere gebieden waarin samenwerking nuttig zou zijn. Het inmiddels gefuseerde ROC Westerschelde was de kleinste ROC instelling van Nederland, maar heeft landelijk de grootste opleiding procesindustrie. Een paradox die alleen te verklaren is dankzij de voortdurende investering van het lokale bedrijfsleven in de opleiding. Er is een krappe arbeidsmarkt en dus is voortdurende investering in opleidingen nodig. Binnen een kenniscluster zou de ROC opleiding kunnen worden gentegreerd en direct afgestemd op het werk in de fabrieken van de Kanaalzone. Ook de hbo opleiding chemie van het HZ zou kunnen worden opgenomen.

Naar n Chemistry Campus

40

Spelers rond het Kanaal

Investeren in n kenniscampus?

Chemistry Campus?

richtingchemiecluster West Brabant+ Rotterdam

richtingBio Energy Valley Ghent + chemiecluster Antwerpen

Chemistry Campus?

Portaal van VlaanderenTerneuzen

Zeeuws industriemuseum

Sas van Gent

ChemistryCampus

Sluiskil

Nog een stap verder is de afstemming van de lokale R&D faciliteiten tot n gentegreerd instituut. De verschillende fabrieken langs het kanaal hebben een grote overlap in soort processen, ze produceren allen halffabricaten, maar zijn geen directe concurrenten. Er is aldus in alle beslotenheid van de Zeeuws Vlaamse Kanaalzone veel van elkaar te leren.

Ten slotte zijn er het gezamenlijke acquisitiebeleid voor nieuwe bedrijven in de Kanaalzone, de gezamenlijke lobby naar Den Haag en Brussel, de gezamenlijke promotiecampagne om potentiele arbeiders naar Zeeuws Vlaanderen te trekken. Alle lokale bedrijven en overheden Zeeuws Vlaamse Kanaalzone zijn gebaat bij n kennisinstituut, dat meteen de Chemistry Campus kan worden gedoopt.

Waarom is juist Sluiskil de beste plek voor de vestiging van een Chemistry Campus? -Ten eerste omdat het in het geografische hart van de Kanaalzone ligt. Het is vanuit Sluiskil exact even ver naar Dow, Cargill, Yara, en het Terneuzense gemeentehuis. Na de voltooiing van de Sluiskiltunnel en de vernieuwde N62, ligt Sluiskil aan een doorgaande verkeersader waarmee Vlissingen en Middelburg en chemische clusters in West-Brabant en Rotterdam in het noorden gemakkelijk te bereiken zijn. In het zuiden liggen de havens van Gent en ook de havens van Antwerpen en Brugge op een steenworp afstand.

Bovendien past de vestiging van de Chemistry Campus in Sluiskil in een recreatief schema. Terwijl in Terneuzen met het Portaal van Vlaanderen een prachtige attractie is die de werking van het sluizencomplex en de logistieke activiteit op het Kanaal van Gent naar Terneuzen illustreert en in Sas van Gent binnenkort een museum opent over de rijke industrile geschiedenis van de Zeeuws Vlaamse Kanaalzone, zou de Chemistry Campus d plek kunnen worden van de chemie. Een bootdienst over het Kanaal leidt bezoekers van het Portaal, via de Campus naar het Museum. Deze dienst zou nog kunnen worden uitgebreid naar de Gentse havens in het zuiden. Een dagattractie ontstaat waarin de regio het beste van zichzelf kan laten zien.

Chemistry Campus in omgeving

Chemistry Campus als attractie

Een gebouw is meer dan een huls die het buitenklimaat scheidt van het binnenklimaat. Al sinds de oudheid heeft architectuur een representatieve waarde, drukt het een pakket van gezamenlijke ideen of ambitie uit. Van de Griekse tempels, via de Gotische kathedraal tot het Terneuzense stadhuis: gebouwen zijn dragers van een idee, ze representeren een culturele waarde.

42

43

ROC OpleidlingProcesindustrie

HZ opleiding chemie

WerkgeverskringZeeuws Vlaamse Kanaalzone

Werken met Chemiecentraal wervingsbureau

UitkijktorenVanaf hier zijn alle fabrieken te zien

De reactorCongres & presentatieruimteVaste opstelling Wat is Chemie?

Bio Base EuropeTraining Center

Hoofdentree

44

Ook het gebouw voor de Chemistry Campus zou moeten uitdrukken waarvoor het instituut staat: het gezamenlijk werken aan de ontwikkeling van lokale chemie. Aldus is de vormentaal genspireerd op een chemische opstelling. De bolvormige reactor is het gedeelte van het gebouw waar alles in samenkomt. De reactor wordt geflankeerd door verschillende onderdelen van de campus: de ROC afdeling procesindustrie, de hbo opleiding chemie, het kantoor van de werkgeverskring, een wervingsbureau en het Bio Base Europe Trainingcenter.

45

Deel B1Bezoekerservaring-Huidige situatie

Zoals betoogd in de inleiding van dit onderzoek: de industrie van de Zeeuws Vlaamse Kanaalzone is onvoldoende ingepast tussen woon- en verblijfsgebieden en ook de ervaring van passanten vanaf de N62 draagt onvoldoende bij aan de positieve beeldvorming van de streek. Vandaar dat behalve de bewonerservaring k de bezoekerservaring vanaf de N62 de aandacht verdient. Wat voor beeld krijgen passanten die de N62 vanaf het noorden naar het zuiden doorkruisen? Hoe is deze ervaring te verbeteren?

De Kanaalzone wordt ontsloten door een belangrijke ader, de N62. Deze weg verbindt zowel het snelverkeer tussen Vlaanderen in het zuiden en de rest van Zeeland en Nederland in het noorden, als het verkeer dat Zeeuws Vlaanderen in oost-westelijke richting doorkruist.

Hoe ervaart een automobilist Zeeuws Vlaanderen als hij de N62, grotendeels parallel aan het kanaal passeert? -Hij ziet vooral veel agrarisch akkerland. Dit deels omdat dit er nu eenmaal veel is, maar ook omdat bij het plannen de N62 bewust is gensceneerd tussen de landerijen, met dorpen en industriegebieden in de verte.

Zodoende ontstaat een groot contrast wanneer een automobilist vanuit Gent over de R4 naar het noorden rijdt. Waar het Belgische landschap nog grof en rommelig is, met vooral stedelijke en industrile kenmerken, is het Nederlandse landschap leeg en uitgesproken agrarisch.

Beide ensceneringen zouden elementen van elkaar moeten overnemen. Het Zeeuws Vlaamse panorama meer industrieel, het Gentse meer landelijk. Het is juist de diversiteit van zowel de Gentse als de Terneuzense Kanaalzone die de regio zo interessant maakt: het geheel van agrarisch land, industrie, logistiek, woonkernen, natuur en recreatie.

Zoals te zien is op de panoramas op de volgende paginas komt de (haven)industrie, wat toch de economische motor van de streek is, nauwelijks in de beleving van de streek voor. Dit komt voort uit de negatieve waardering van industrie.

Hier geldt dat net als in de tijd van de impressionisten er wel degelijk schoonheid in de lokale industrie te ontdekken is, maar deze dient eerst beter voor het voetlicht te worden gebracht.

Uitgang Westerscheldetunnel 2/4, Google street view

Uitgang Westerscheldetunnel 1/4, Google street view

Uitgang Westerscheldetunnel 4/4, Google street view

Uitgang Westerscheldetunnel 3/4, Google street view

De ervaring van de bezoeker: de N62

13

4

NL

BEL

5

9

8

7

6

10

2

49

Westerscheldetunnel - Tractaatweg

50

12

3

4

Westerscheldetunnel - Tractaatweg

51

Tractaatweg - Grens

52

56

7

8

53

De N62 doorkruist Zeeuws Vlaanderen vanaf de uitgang van de Westerscheldetunnel in het noorden tot de grensovergang in het zuiden en ligt deels ten westen en deels ten oosten van het Kanaal van Gent naar Terneuzen. Ten noorden van het dorpje Sluiskil ligt een brug waar de weg het kanaal oversteekt. Het zichtveld vanaf de N62 is groot. Dit komt voornamelijk vanwege het vlakke, open landschap.

Desalniettemin, is er binnen het zichtveld is weinig menselijke activiteit waarneembaar: dorpjes en havengebieden liggen ver van de weg of verscholen achter dijken en groenbuffers. Alleen bij de in- en uitgang van de Westerscheldetunnel en bij de kruising van het kanaal is industrie zichtbaar. Aan de rand van Terneuzen is in de laatste jaren een bedrijventerrein toegevoegd (2-3).

Binnen het zichtveld bevinden zich coulissen van bosschages die het zicht van de automobilist framen. Wanneer bijvoorbeeld stoplichten naderen, wordt de blik vernauwd. Maar ook dorpjes en industrie worden afgeschermd.

Er zijn slechts een paar elementen langs de route die de aandacht trekken: de fabrieken rondom het Dow complex in het noorden (1), een treinbrug over de weg, de rand van het dorpje Hoek (5), de Sluiskilbrug (6), Skihal (3) en bedrijventerreinen bij Terneuzen (2), windmolens (7), een brug over een oude spoorweg (4), een uitzicht over het Axelse gat (8), een massieve dijk met bomen (9) en het dorpje Westdorpe (10).

Wanneer de Sluiskiltunnel is gerealiseerd, zal de ervaring van de regio worden versmald. Het zichtveld wordt ng meer vernauwd, er is geen direct zicht meer op het kanaal en Terneuzen zal in het geheel onzichtbaar worden. Het gevaar dreigt dat de nu al wat eentonige weg nog veel monotoner zal worden.

Bij het vormgeven van de N62 lijken planmakers zich als hoofddoel te hebben gesteld dat de passage van automobilisten door Zeeuws Vlaanderen zo veilig en snel mogelijk dient te worden afgewikkeld. De ervaring van de diversiteit van de regio is hieraan ondergeschikt.

Fabrieken rondom het Dow complex (1)

Skihal Snowbase (3)

Spoorviaduct Axel (4)

McDonals en bedrijventerrein als entree van Terneuzen (2)

Binnen het zichtveld van de N62

54

LEGENDA

Sluiskil

Hoek

Axel

Westdorpe

Terneuzen

Westerscheldetunnel

Bebouwing

Landsgrens

N62 - huidig

N62 - toekomst

Tunneltrajekt

Agrarisch

ZICHTVELD

Industrieel

Dorp

Bedrijven - recreatie

Natuur

1

2

3

4

8

9

10

7

6

5

55

Legendatunnel

industrie

dorp

recreatie

water

natuur

agrarisch

Huidige ervaring weggebruiker

56

0 km, 0 min

1 km, 0:36 min

2 km, 1:12 min

3 km, 1:48 min

4 km, 2:24 min

5 km, 3 min

6 km, 3:36 min

7 km, 4:12 min

8 km, 4:48 min

9 km, 5:24 min

10 km, 6 min

11 km, 6:36 min

12 km, 7:12 min

13 km, 7:48 min

14 km, 8:24 min

15 km, 9:00 min

16 km, 9:36 min

17 km, 10:12 min

18 km, 10:48 min

19 km, 11:24 min

20 km, 12:00 min

agrarisch13 km, 7:48 min

natuur1 km, 0:36 min

water1 km, 0:36 min

recreatie1 km, 0:36 min

industrie2 km, 1:12 min

tunnel1 km, 0:36 min

dorp1 km, 0:36 min

Hoe sneller je je verplaatst, hoe minder de details van de omgeving kunnen worden waargenomen.Het traject vanaf de grens tot aan de Westerscheldetunnel bestaat nu uit een rit van ongeveer twintig minuten, maar zal na de aanleg van de tunnel bij Sluiskil beperkt zijn tot ongeveer 12 minuten.

In de huidige situatie wordt de ervaring van de weggebruiker overheerst door het open polderlandschap. Al wat niet agrarisch is, wordt voor het overgrote deel aan het zicht onttrokken door bosschages, groenstroken en dijken.

De meeste dorpen liggen op een grote afstand van de weg, en gebouwen of andere landmarks die plaatsen aanduiden zijn afwezig.

De entree van Terneuzen wordt nu bepaald door een bedrijventerrein dat zich als zichtlocatie richting de huidige N61 keert. Het aanzicht van Terneuzen zal nog verder verslechteren doordat door de aanleg van de tunnel Terneuzen volledig aan het zicht van de passerende automobilist zal worden onttrokken.

57

Infratructuur: Brug bij Sluiskil Infratructuur: Brug bij Sluiskil

Infratructuur: Sluizencomplex bij Terneuzen Infratructuur: Sluizencomplex bij Terneuzen

Logistiek: Exotische schepen op doortocht Logistiek: Aanlegplaatsen in de polder

Logistiek: Manouvreren in de sluizen Logistiek: Passerende schepen

Buiten het zichtveld, maar vlakbij!

58

Bedrijvigheid: Ovet Bedrijvigheid: Yara

Bedrijvigheid: Dow Benelux Bedrijvigheid: Glastuinbouw Sluiskil Oost

Cultuur & recreatie: De Spaanse linie Cultuur & recreatie: Poldererfgoed

Cultuur & recreatie: Beeldenroute Terneuzen Cultuur & recreatie: gastronomie in Philippine

59

Zodra de automobilist vanaf de N62 de grens met Belgi over gaat is de inpassing van de weg in het landschap totaal anders.

In Vlaanderen zijn alle menselijke activiteiten die langs de snelweg plaatsvinden veel meer zichtbaar. Billboards en andere in Nederland als rommelig ervaren objecten worden in Belgi wel toegestaan, groenbuffers zijn er minder dicht of afwezig en soms is industrie direct langs de weg gelegen.

De havenbekkens bij Gent kunnen zelfs vanaf de snelweg bewonderd worden. Op veel plaatsen wordt visuele isolatie voorkomen door ramen te openen in de groenstroken, of door direct contact met de weg te zoeken. Het landschap is hierdoor

minder monotoon en de activiteiten van bewoners en bedrijvigheid maken deel uit van de ervaring van de plaatselijke geografie.

Natuurlijk heeft het typisch Nederlandse open polderlandschap enorme kwaliteiten, maar tegelijkertijd dreigt de net zo typisch Nederlandse traditie van inpassing met groenstroken het werkelijke landschap waarin niet alleen landbouw maar ook industrie, woonkernen, havens en glastuinbouw een plaats horen te hebben, af te sluiten van de ervaring van de weggebruiker.

Een combinatie van de Vlaamse spontaniteit met de Nederlandse zorg voor het landschap moet het mogelijk maken de ervaring van de Kanaalzone aantrekkelijker te maken voor de weggebruiker.

Haven Gent ter plaatse van Rodenhuizendok

Ghent Coal Terminal

Net over de grens....

60

Haven Gent, Euro silos

Alphonse Sifferdok

Woningen zichtbaar achter het groen

61

62

Deel B2Bezoekerservaring-Hoe kan het ook?

63

Hoe kunnen we de monotonievoor de weggebruiker verkleinen en de plaatselijke activiteiten etaleren?

64

Met de aanleg van de Sluiskiltunnel dreigt de zichtbaarheid van de Kanaalzone nog meer te worden verkleind. Vanwege alle groenstroken en inpassing bestaat er het gevaar dat alleen het zicht op het boerenland overblijft, er zal een fast track ontstaan waar de hele ervaring van het doorkruisen van de Kanaalzone gereduceerd wordt tot 12 minuten rijden door een monotoon polderlandschap, onderbroken door groenbuffers die al wat niet agrarisch is aan het zicht onttrekken.

Om die reden stellen wij op de volgende paginas een aantal oplossingen voor, die een betere inpassing van de huidige en toekomstige activiteiten in de Kanaalzone tot stand brengen.

Kans: open door middel van kleine ingrepen in het wegontwerp voor de N62, vensters op de Kanaalzone

Een weg hoeft niet alleen te dienen om verkeer af te wikkelen. Verbindingswegen kunnen ook worden gezien als een soort etalage die niet alleen het open polderlandschap laat zien, maar ook uitzichten biedt op de havens, de kassen, de industrie, de bedrijvigheid en de bewoners.

De huidige route - die over de brug tussen Sluiskil en Terneuzen en de aangelegen Hoofdweg - zal voornamelijk het lokale en langzame verkeer gaan dienen.

Kans: gebruik de bestaande route over de Sluiskilbrug als contactzone met het achterliggende gebied

Zoals de Groene Michelingids al vroeg na de uitvinding van de auto de recreatieve en representatieve waarde van de landelijke routes erkende, zien wij in deze route een kans voor een slow track: een landelijke route die de Kanaalzone etaleert.

De slowtrack zal bezoekers trekken vanaf de snellere route en plaats bieden aan representatie voor alle verschillende activiteiten in de Kanaalzone die zoals de Michelingids het zou stellen het omrijden waard zijn.

65

fast track

slow track

Legendatunnel

industrie

dorp

recreatie

water

natuur

glastuinbouw

natuur

ecologische hoofdstructuur

spaanse linie

agrarisch

Toekomstige ervaring weggebruiker

66

fast track

slow track

0 km, 0 min

1 km, 0:36 min

2 km, 1:12 min

3 km, 1:48 min

4 km, 2:24 min

5 km, 3 min

6 km, 3:36 min

7 km, 4:12 min

8 km, 4:48 min

9 km, 5:24 min

10 km, 6 min

11 km, 6:36 min

12 km, 7:12 min

13 km,7:48 min

14 km, 8:24 min

15 km, 9:00 min

16 km, 9:36 min

17 km, 10:12 min

18 km, 10:48 min

19 km, 11:24 min

20 km, 12:00 min

fast

tra

ck

slo

w t

rack

recreatie1 km, 0:36 min

agrarisch6 km, 3:36 min

industrie2 km, 1:12 min

tunnel1 km, 0:36 min

dorp2 km, 1:12 min

water2 km, 1:12 min

natuur2 km, 1:12 min

bedrijvigheid1 km, 0:36 minglastuinbouw1 km, 0:36 min

0:36 min

ecologische hoofdstructuur

spaanse linie1 km, 0:36 min

0 km, 0 min

1 km, 0:36 min

2 km, 1:12 min

3 km, 1:48 min

4 km, 2:24 min

5 km, 3 min

6 km, 3:36 min

7 km, 4:12 min

8 km, 4:48 min

9 km, 5:24 min

10 km, 6 min

11 km, 6:36 min

12 km, 7:12 min

13 km,7:48 min

14 km, 8:24 min

15 km, 9:00 min

16 km, 9:36 min

17 km, 10:12 min

18 km, 10:48 min

19 km, 11:24 min

20 km, 12:00 min

fast

tra

ck

slo

w t

rack

recreatie1 km, 0:36 min

agrarisch6 km, 3:36 min

industrie2 km, 1:12 min

tunnel1 km, 0:36 min

dorp2 km, 1:12 min

water2 km, 1:12 min

natuur2 km, 1:12 min

bedrijvigheid1 km, 0:36 minglastuinbouw1 km, 0:36 min

0:36 min

ecologische hoofdstructuur

spaanse linie1 km, 0:36 min

Als men over de fast-track rijdt, zal het open agrarische polderlandschap de drager blijven waarin de Kanaalzone wordt getaleerd. De ervaring van dit open landschap zal op regelmatige afstand worden onderbroken door een indruk van de activiteiten langs de route te geven door bijvoorbeeld een venster op industrie, een nadrukkelijke aanwijzing van een historisch element of een lokale specialiteit of specialisme.

De slow-track verhoudt zich als een soort verdieping op de ervaring van de fast-track. De slow-track zal uitdrukkelijk worden aangeraden voor de automobilist die zich over de N62 verplaatst maar geen haast heeft. Het gebied van de Kanaalzone kan over de Slow-track met een lagere snelheid worden ervaren. Door de lagere snelheid kunnen er hier meer elementen zijn die de aandacht trekken en kan de bezoeker meer op zn gemak van de verscheidenheid van de Kanaalzone genieten.

67

01 NU: industrie, door groenbuffers afgeschermd van de weg.

02 NU: voorste kreek, huidige situatie

03 NU: geplande natte bedrijventerreinen, achter groenbuffers

04 NU: compensatienatuur is anoniem

Fast-track

1

2

3

4

68

01 BETER: industrie, openingen in groenbuffers

01 NOG BETER: industrie, kenmerkende objecten zichtbaar maken

02 BETER: voorste kreek beter zichtbaar maken 02 NOG BETER: voorste kreek verlengen tot voorbij weg

03 BETER: groenbuffer openen naar havenkom 03 NOG BETER: havenkom verlengen tot voorbij weg

04 BETER: compensatienatuur sterker arti-culeren en combineren met recreatie

69

05 NU: recreatie, een enkel object

06 NU: nog leeg, maar grondposities zijn al verworven

07 NU: entree van Terneuzen is slecht gemar-keerd

08 NU: industrie, door groenbuffers afgeschermd van de weg.

Fast-track

8

76 5

70

T RN UZEEE N

05 BETER: recreatie, ensemble van objecten

06 BETER: representatieve bedrijvigheid, visitekaartje van Terneuzen

07 BETER: Landmark als entree, bijvoorbeeld de T van Terneuzen.

08 BETER: industrie, openingen in groenbuffers

08 NOG BETER: industrie, kenmerkende objecten zichtbaar maken

71

10 NU: natuur, de passage van de Ecologische Hoofdstructuur is onzichtbaar.

11 NU: cultuur, Spaanse linie is onzichtbaar

09 NU: glastuinbouw is onzichtbaar weggestopt achter een dijk

Fast-track

10

11

9

72

11 BETER: cultuur, Spaanse linie adverteren door deelreconstructie van het Spaanse fort bij de grensovergang.

10 BETER, natuur, maak voelbaar dat de Ecolo-gische Hoofdstructuur wordt gepasseerd

10 NOG BETER, natuur, maak de natuur deel van de wegervaring

09 BETER: openingen maken glastuinbouw vanaf de weg zichtbaar

09 NOG BETER: glastuinbouw verlengen tot over de weg.

73

Deel B3Bezoekerservaring-Case studyKanaalzone slow track

De Slow-track biedt plaats aan verschillende elementen die elk n van de activiteiten van de Kanaalzone vertegenwoordigt of zichtbaar maakt.De Slow-track heeft het doel om passanten aan te trekken alsof het een groene route uit de Michelin-reisgids is.Doordat de route het langzame verkeer dient, is er langs de Slow-track ruimte voor activiteiten die langs de snelweg onopgemerkt zouden gaan.

Makelaardijhuis

Drive through uitzendbureau

Agritoerisme en lokale producten Eten aan het kanaal

Uitkijk op de haven

76

De elementen liggen als een kralensnoer langs de route en kunnen zowel permanent als tijdelijk van karakter zijn. Door de goede bereikbaarheid en de hoeveelheid schikbare ruimte, leent het gebied zich uitstekend voor kleine tot middelgrote festivals en evenementen die zowel Nederlandse als Vlaamse bezoekers kunnen trekken.

Bij het ontwerp van deze elementen moet er een zorgvuldige balans gevonden worden tussen inpassing in het landschap en landmarkwaarde.

Uitkijk op de haven

Recreatiecluster

TerneuzenPoort

Terp

Kruising

Agri businessCentrum

77

MakelaardijhuisInstallatie waarop lokale makelaars het

woningaanbod kunnen projecteren. Tevens is hier routeinformatie beschikbaar.

Agritoerisme en lokale productenCamperen bij de boer, bed&breakfast

bij de boer en directe verkoop van streekproducten

Mosselen langs het kanaal Een restaurant gespecialiseerd

in mosselen, met uitzicht over het Kanaal en de draaibrug

Drive through Uitzendbureau Passanten kunnen hier vanuit de auto informeren naar het banenaanbod in

de Kanaalzone

Uitkijk op de havenUitkijktorens die uitzicht bieden

over de Kanaalzone en Terneuzen

Wat kan er langs de slow-track liggen?

78

RecreatieclusterUitbreiding naast de skihal

met activiteiten als klimmuur, speelparadijs, indoor-kart en

paintball,

Terneuzen PoortT-gebouw dat als landmark de toegang naar Terneuzen

aankondigt

Terp op het drogeLandschapselement met

recreatieve waarde

De KruisingCaf voor Truckers

Agri business centrumHerbestemming van gebouw Bio Base Europe Training center (dat zelf verhuist naar de Chemistry Campus, zie elders), uitbreiding tot over de slowroute met kijkje

in de kas

79

Naast de brug over het Kanaal van Gent naar Terneuzen is ruimte voor een bijzonder wegrestaurant waar mosselen worden geserveerd, aangevuld met andere streekproducten. Terwijl mensen uitkijken over het kanaal en de passerende schepen, genieten ze van de culinaire hoogstandjes waar het nabijgelegen dorp Philippine groot mee is geworden.

Mosselen langs het kanaal

80

De bestaande skihal kan worden uitgebreid tot een recreatiecluster dat bezoekers van ver over de Belgische grens naar de regio trekt. Te denken valt aan een indoor kartbaan, een klimmuur, buitenattracties en een evenementenveld.

Recreatiecluster

Parkeren

Restaurant met uitzicht over het

kanaal

81

Met de opstart van het glastuinbouwproject dat gebruik maakt van restwarmte en co2 van de nabijgelegen fabrieken, heeft Zeeuws Vlaanderen een uniek project binnen de regio. Naast de bestaande teelt van pootaardappelen, zaden en vlas is dit een nieuw speerpunt van de innovatie binnen de Zeeuws Vlaamse agrarische sector.

Het innovatieve en ondernemende aspect van de Zeeuws Vlaamse agrarische sector krijgt een plek aan de slow track met dit agro-business centrum. Hiervoor wordt het bestaande Bio Base Europe Training Center (dat zelf verhuist naar de Chemistry Campus te Sluiskil, zie elders ) herbestemd en uitgebreid met een kas, die tot over de weg reikt, zodat automobilisten letterlijk door een kas rijden.

Agri-business centrum

Research and development kasOverdekking

Slow Track

Kijkje in de kas

82

Het voordeel van de Sluiskiltunnel is meteen ook het nadeel: er is geen contact meer met het kanaal en dus geen wachttijd voor een open brug, maar er is ook geen ervaring van infrastructuur en scheepvaart meer, wat de Kanaalzone toch haar identiteit geeft.

Dit voorstel voor twee uitkijktorens over de Zeeuws Vlaamse Kanaalzone, gemaakt van n afgedankt schip, brengt de ervaring van scheepvaart en infrastructuur terug in het gebied. Enerzijds vanwege de uiterlijke verschijning van het schip, anderzijds omdat de schepen te beklimmen zijn en vanaf de top een weids uitzicht over de regio bieden.

Uitkijk op de haven

83

logo CBK

Zeeland

logo CBK

Zeeland

Onderzoeksproject Landschapservaring in industrile regiosPepijn Bakker, Rutger Huiberts

Correspondentieadres:Bergweg 237a3037EL Rotterdam06-41364264mail@pepijnbakker.nlwww.pepijnbakker.nl