Reinwardt Academie Amsterdam

Bachelorscriptie Cultureel Erfgoed

DE CORRELATIE TUSSEN DIGITAAL EN FYSIEK

Een zoektocht naar de optimalisering van de wisselwerking

tussen het digitale en het fysieke museum

Auteur Noortje de Groot

Email n_de_groot@hotmail.com

Begeleider Simone Stoltz

Studentnummer 100610221

Datum 22 januari 2013

SAMENVATTING

Bij onderzoek naar de correlatie tussen het fysieke en digitale museum zijn er een aantal

zaken die van belang zijn. Als de wisselwerking tussen het fysieke en digitale museum goed

werkt worden beide geoptimaliseerd voor bezoekers. Uit het onderzoek bleek dat het digitale

museum het fysieke kan versterken door een goede digitale post-visit ervaring te creëren. De

post-visit ervaring vind plaats na afloop van het fysieke museumbezoek. Hierdoor voelt de

bezoeker zich langer verbonden met het museum. Daarnaast wordt door een

uitgebalanceerde post-visit ervaring herhaalbezoeken gestimuleerd.

Uit het onderzoek resulteerde dat het voor de toekomst van het digitale museum belangrijk is

dat deze een hechte verbinding aangaat met onderwijsinstellingen. Omdat op scholen op dit

moment, en in de toekomst, digitale educatie plaatsvindt zou het gemakkelijk zijn om het

digitale museum hierin te integreren. Niet alleen wordt er dan bij een ‘jongere doelgroep’

interesse opgewekt om eventueel naar het museum te gaan, het museum vervult ook zijn

functie in het overdragen van kennis. De waardering van educatie in het digitale museum ligt

erg hoog.

Om een gelijke waardering te genereren voor zowel het digitale als fysieke museum is het

efficiënt als men in het digitale museum hetzelfde kan verwachten als in het fysieke museum.

Dit betekent dat de routing en de ‘look en feel’ van een tentoonstelling synchroon zijn aan

elkaar. Dit was een belangrijke conclusie die uit het onderzoek werd getrokken.

Tot slot werd er geconcludeerd dat de sociale media platformen van musea geoptimaliseerd

kunnen worden door een gemeenschap te creëren waardoor er meer interactie plaatsvindt.

Omdat de drempel voor bezoekers zo lager komt te liggen, zullen deze sneller het digitale

museum bezoeken. Hierdoor kan de digitale museumervaring versterkt worden en daardoor

ook de post-visit ervaring. Dit resulteert in een versterkte fysieke museumervaring.

SUMMARY

There are a few important matters when researching the correlation between the physical

and the digital museum. If the interaction between the physical and the digital museum is

well thought through it enhances both the digital as well as the physical visitor experience.

During the research it became apparent that the digital museum can enhance the physical

museum by creating a positive digital post-visit experience. The post-visit experience takes

place after visiting the physical museum. By creating a well-balanced, stimulating and

challenging post visit the visitor will feel a stronger bond with the museum and is more likely

to repeat visit.

The research revealed that it is important for the digital museum to create strong liaisons with

schools. As digital education is and in the future will be increasingly implemented in schools

learning programs it seems easy to implement the digital museum. By this you not only spark

interest among the young to visit a museum but the museum also makes its role as a

knowledge institute more valid. There is a high level of appreciation for the educational value

of the digital museum.

To generate equal appreciation for both the digital as well as the physical museum it is

efficient if one can expect a similar experience in both. As a consequence this means that

the routing as well as look and feel of an exhibition are synchronized. This was an important

outcome of the research.

Finally it was concluded that the museums social media platforms are optimized when

creating a community in which interaction takes place. As a result it will become easier for a

visitor to take a step inside the digital museum which will result in an enforcement of the

digital museum and therefor the post visit. This will result in an enhanced physical museum

experience.

VOORWOORD

Deze scriptie is geschreven in het kader van het afronden van de bachelor Cultureel Erfgoed

aan de Reinwardt Academie te Amsterdam. Cultureel Erfgoed is gericht op het opleiden van

erfgoedprofessionals in de breedste zin van het woord. De scriptie is het resultaat van een

onderzoek dat verricht is in de periode van september 2012 tot en met januari 2013. Ik wil

graag mijn scriptiebegeleider vanuit de Reinwardt Academie, Simone Stoltz, bedanken voor

haar feedback en ondersteuning in deze periode. Daarnaast wil ik mijn medestudenten

Thomas Coenraadts en Eva de Kievit bedanken voor hun prettige samenwerking de

afgelopen jaren tijdens mijn studie. Ook wil ik Ashkan Mortezapour bedanken omdat hij mij in

deze periode extra heeft gemotiveerd om door te zetten. Daarnaast wil ik mijn familie,

vrienden en Sander bedanken. Door het onderzoek ben ik bevestigd in mijn keuze om mij te

blijven verdiepen in de wisselwerking tussen het digitale en fysieke museum. Ik heb het

onderzoek met veel plezier uitgevoerd en heb het soms als een stressvolle maar uiteindelijk

als een mooie periode ervaren.

Veel plezier en inspiratie toegewenst bij het lezen van deze thesis.

Noortje de Groot, januari 2013

INHOUDSOPGAVE

1. INLEIDING _______________________________________________________________ 1

1.1 AANLEIDING ___________________________________________________________ 1

1.2 PROBLEEM- EN VRAAGSTELLING ___________________________________________ 2

1.3 DOEL EN RELEVANTIE ___________________________________________________ 3

1.4 METHODEN VAN ONDERZOEK _____________________________________________ 5

1.4.1 LITERATUURONDERZOEK _____________________________________________ 5

1.4.2 OBSERVATIES ______________________________________________________ 6

1.4.3 EXPERIMENTEEL ONDERZOEK __________________________________________ 6

1.4.4 INTERVIEWS _______________________________________________________ 7

2. HUIDIGE SITUATIE _________________________________________________________ 8

3. DE MUSEUMERVARING ____________________________________________________ 9

3.1 PRE-VISIT EN POST-VISIT ________________________________________________ 11

3.1.1 PRE-VISIT _________________________________________________________ 11

3.1.2 POST-VISIT ________________________________________________________ 12

3.1.3 DE ERVARING – NADER TOEGELICHT ___________________________________ 12

3.2 HET POST-MUSEUM ____________________________________________________ 14

3.3 WAARDEN ___________________________________________________________ 15

4. DE FYSIEKE MUSEUMERVARING ____________________________________________ 16

4.1 OBSERVATIES IN HET FYSIEKE MUSEUM ____________________________________ 16

4.1.2 ANALYSE VAN OBSERVATIES __________________________________________ 17

4.1.3 EXPERIMENTEEL ONDERZOEK: FYSIEKE MUSEUM _________________________ 20

5. DE DIGITALE MUSEUMERVARING ___________________________________________ 25

5.1 OBSERVATIES IN HET DIGITALE MUSEUM ___________________________________ 26

5.1.1 ANALYSE VAN OBSERVATIES __________________________________________ 27

5.1.2 EXPERIMENTEEL ONDERZOEK: DIGITALE MUSEUM ________________________ 31

5.2 INTERACTIE __________________________________________________________ 36

6. DIGITAAL VS FYSIEK ______________________________________________________ 39

6.1 DISCUSSIE ____________________________________________________________ 40

7. NIEUWE INITIATIEVEN UITGELICHT | TOEKOMSTVISIE ___________________________ 45

7.1 FUNCTIE DIGITALE MUSEUMCURATOR _____________________________________ 45

7.2 RIJKSSTUDIO__________________________________________________________ 46

7.3 GOOGLE ART PROJECT __________________________________________________ 47

7.4 WEB 3.0 _____________________________________________________________ 48

8. CONCLUSIE _____________________________________________________________ 51

8.1 AANBEVELINGEN ______________________________________________________ 57

8.2 REFLECTIE ____________________________________________________________ 58

9. BRONNEN ______________________________________________________________ 60

AFBEELDINGEN ____________________________________________________________ 63

BIJLAGEN _________________________________________________________________ 65

Bijlage 1 – Observatieschema’s __________________________________________ 66

Bijlage 2 – Screenshots Jing _____________________________________________ 67

Bijlage 3 – Uitgewerkte observaties _______________________________________ 70

Bijlage 4 – Vraagstelling experimenteel onderzoek ___________________________ 72

Bijlage 5 – Gedragsprofielen ____________________________________________ 81

Bijlage 6 – Interviews __________________________________________________ 82

Bijlage 7 – Web 3.0 ____________________________________________________ 86

1

1. INLEIDING

In dit hoofdstuk wordt er een introductie geboden in het onderwerp van deze scriptie. Er zal

beschreven worden wat de aanleiding van dit onderzoek is en wat de onderzoeksvraag is.

Om deze te beantwoorden zijn er deelvragen opgesteld die ook beschreven zijn in komend

hoofdstuk. Daarnaast worden ook het doel van het onderzoek en de relevantie hiervan

vermeld. Afsluitend worden de structuur en de methoden van onderzoek beschreven.

1.1 AANLEIDING

In de periode van september 2010 tot februari 2011 liep ik stage bij het Nederlands Instituut

voor Mediakunst. Hier kwam ik voor het eerst in aanraking met het digitaliseringproces en

digitale platformen in de culturele sector. Ik stond tijdens deze stage stil bij de ervaringen die

bezoekers online beleven en de grensvervaging tussen de fysieke en digitale wereld.

Daarnaast zag ik hier direct hoe objecten letterlijk gedigitaliseerd werden. Na deze stage ben

ik de ontwikkelingen rondom digitalisering, nieuwe initiatieven en projecten rondom dit

onderwerp en de digitale musea in de gaten blijven houden. Toen ik begon met nadenken

over een onderwerp voor mijn afstudeeropdracht wist ik vrijwel meteen dat ik iets wilde

onderzoeken dat te maken had met de ontwikkelingen rondom digitale musea. Digitalisering

is niet alleen een relevant thema in de museumwereld maar is in veel andere sectoren ook

relevant. De grensvervaging tussen de digitale en fysieke wereld is daarnaast ook een

actueel thema. Een thema dat mij altijd bezighoudt.

Ik ben altijd erg geïnteresseerd geweest in de antropologische benadering van de

museumervaring. Sinds musea meer gebruik maken van digitale platformen wordt er veel

gesproken over het gegeven dat de fysieke collectie van een museum hier niet aanwezig is.1

De toekomst is gericht op een virtuele omgeving en dit thema is en blijft de komende jaren

dan ook relevant. Echter is het in deze sector zo dat de fysieke tegenhanger van het

museum zal blijven bestaan. Simpelweg omdat het erfgoed is dat beschermd is, ons

informatie geeft over het verleden en het fysieke object digitaal niet aanwezig is. Daarom is

het belangrijk om te onderzoeken hoe een digitaal museum een fysiek museum kan

versterken en hoe daaruit vloeiend, musea de digitale platformen het beste kunnen

optimaliseren.

1 Waterman S., De grenzen van het museum. (Doctoraalscriptie Universiteit Utrecht 2005) p.8

2

1.2 PROBLEEM- EN VRAAGSTELLING

Zoals in de aanleiding is omschreven is het gezien de toekomst belangrijk rekening te

houden met de wisselwerking tussen het digitale en fysieke museum. Dit vormt de kern van

mijn onderzoeksvraag:

Hoe kan een digitaal museum een fysiek museum versterken; wat zijn de significante

verschillen voor bezoekers tussen beide en hoe kunnen musea de nieuwe

mogelijkheden van de digitale platformen optimaal benutten?

Om structuur in het onderzoek aan te brengen zijn er naast deze onderzoeksvraag enkele

deelvragen opgesteld. Door het beantwoorden van deze deelvragen kom ik tot de resultaten

om uiteindelijk de onderzoeksvraag te kunnen beantwoorden. Als eerste is het belangrijk bij

het beantwoorden van de onderzoeksvraag te analyseren wat voor een waarden een

museumervaring kan hebben voor bezoekers. Deze waarden zijn in het onderzoek van

belang om te onderzoeken waar het digitale museum en/of het fysieke museum bijvoorbeeld

te kort schiet. In het eerste gedeelte van het onderzoek zal de volgende deelvraag

beantwoord worden:

Wat voor een waarden kunnen museumervaringen hebben?

Als deze waarden zijn vastgesteld en er een verdieping gegeven is in de museumervaring

wordt er vervolgens gekeken naar hoe bezoekers het fysieke museum ervaren. De musea

waarin dit onderzocht wordt zijn het Amsterdam Museum en het Stedelijk Museum

Amsterdam. De deelvraag die hier beantwoord wordt, is:

Hoe ervaren mensen het fysieke museumbezoek?

Als onderzocht is hoe men het fysieke museumbezoek ervaart, moet uiteraard ook

onderzocht worden hoe men het digitale museum ervaart. Het volgende gedeelte richt zich

op het digitale museumbezoek. Ook bij dit onderzoek is er gebruikt gemaakt van het

Amsterdam Museum en het Stedelijk Museum Amsterdam. De deelvraag die hierbij hoort is:

Hoe ervaren mensen het digitale museumbezoek?

3

Nu zijn de fysieke en de digitale museum ervaring geanalyseerd. In het volgende gedeelte

van het onderzoek wordt onder andere met de resultaten van de twee hoofdstukken ervoor

onderzocht of een digitaal object dezelfde respons teweeg kan brengen als een fysiek object

en wordt deze deelvraag beantwoord:

Kan een digitaal object dezelfde respons teweeg brengen als een fysiek object?

Voordat de onderzoeksvraag beantwoord kan worden is het belangrijk om de resultaten van

het onderzoek van zowel het fysieke als digitale museum uiteen te zetten. In dit hoofdstuk

wordt uiteindelijk ook antwoord gegeven op de hoofdvraag. In een hoofdstuk waarin een

discussie gevoerd wordt over de uitkomsten van alle verrichtte onderzoeken wordt deze

deelvraag beantwoord:

Wat zijn de significante verschillen in de museumervaring tussen het digitale en

fysieke museum?

Tot slot, om een compleet beeld te krijgen van dit onderwerp, wordt een aantal

vooruitstrevende digitale projecten uitgelicht en bekeken. Ook worden ontwikkelingen

rondom het onderwerp van dit onderzoek beschreven en wordt er naar de toekomst

gekeken. De deelvraag die in dit hoofdstuk beantwoord wordt, is:

Welke nieuwe initiatieven zijn constructief voor de toekomst om de digitale en fysieke

museumervaring te optimaliseren?

1.3 DOEL EN RELEVANTIE

Dit onderzoek heeft als doel inzicht te verkrijgen in de manieren waarop een digitaal museum

een fysiek museum kan versterken. Daarnaast is het ook een doel om te bedenken hoe

musea het gebruik van de nieuwe digitale platformen kunnen optimaliseren. Dit onderzoek is

relevant voor een ieder die geïnteresseerd is in digitalisering en/of werkzaam is in

erfgoedinstellingen. Ik wil met dit onderzoek een zinvolle bijdrage leveren aan de verdere

ontwikkeling in het optimaliseren van het digitale en fysieke museumbezoek.

In eerste instantie had ik het idee dat er ontzettend veel onderzoek naar dit onderwerp

verricht was. Na een aantal pogingen om via Google te zoeken of er al een soortgelijk

4

onderzoek gedaan is vind ik onder andere een scriptie uit 2005/2006 waarin onderzoek

wordt gedaan naar presentaties van collecties in fysieke en digitale omgevingen door Saskia

Waterman aan de Universiteit van Utrecht.2 In deze periode was de digitalisering al wel

ingezet maar bevond het zich nog in een ander stadium. In eerdere jaren waarin onderzoek

naar digitale musea en digitalisering gedaan is, waren nog niet daadwerkelijk veel collecties

online gepresenteerd en sociale media bevonden zich in een vroeg stadium. Er zijn

inderdaad een aantal onderzoeken rondom dit thema verricht maar niet recent en niet vanuit

de antropologische benadering die in dit onderzoek toegepast wordt. Veel musea zijn

weliswaar nog in de fase waarin ze bezig zijn met hun collectie en informatie zo vernieuwend

mogelijk toegankelijk te maken, maar het valt niet meer te ontkennen dat er sprake is van

een digitaal tijdperk. Daarom richt dit onderzoek zich op de toekomst. Interessant is het om

te kijken wat de verschillen zijn tussen het bekijken van een digitaal en een fysiek museum,

en hoe een digitale collectie optimaal kan werken en voor de bezoeker beter gemaakt kan

worden. Op deze informatie kunnen musea hopelijk weer anticiperen in het

digitaliseringproces. Online is er meer dan genoeg informatie te vinden over het proces zelf.

DEN Digitaal Erfgoed Nederland is hier een mooi voorbeeld van. Andere voorbeelden die

vooruitstrevend en innoverend bezig zijn met dit onderwerp zijn bijvoorbeeld MuseumNext,

Museum of the Future, Museums and the Web en Erfgoed 2.0. In deze platformen zijn social

media erg belangrijk. MuseumNext is bijvoorbeeld een jaarlijks evenement waar allerlei

sprekers ingaan op museummedia en technologie, hetgeen uiteraard alles te maken heeft

met dit onderwerp.3 Museums and the Web is dé jaarlijkse conferentie die ingaat op musea

en het gebruik van hun websites.4 De vragen die komen kijken bij het digitaliseringproces, en

die ook van belang zijn in dit onderwerp, worden binnen deze platforms besproken.

Dit thema zal de komende jaren relevant blijven omdat het onderzoek zich in een proces

bevindt, namelijk de verschillende benaderingen tussen fysiek en digitaal, dat de komende

jaren niet minder belangrijk zal zijn. Eigenlijk is het een onderzoek waarin de gang van zaken

zo snel verandert dat er elk jaar een hernieuwde versie en/of rapport van moet worden

opgesteld.

2 Saskia Waterman, De grenzen van het museum. (Doctoraalscriptie Universiteit Utrecht 2005)

3 Museum Next, <http://www.museumnext.org> geraadpleegd op 02-11-2012

4 Museums and the Web, <www.museumsandtheweb.com/> geraadpleegd 02-11-2012

5

1.4 METHODEN VAN ONDERZOEK

Om de deelvragen en uiteindelijk de hoofdvraag zo volledig mogelijk te beantwoorden wordt

er gebruikt gemaakt van vier verschillende manieren van onderzoek. Ten eerste worden er

observaties afgelegd in het fysieke en digitale museum. Alle resultaten van de observaties

zijn verwerkt in een dataset in SPSS. Hierdoor wordt het overzichtelijker om bepaalde

resultaten te illustreren. Daarnaast zijn de methoden die gebruikt zijn voor dit onderzoek

interviews, literatuuronderzoek en experimenteel onderzoek. Hieronder wordt per

onderzoeksvorm gedetailleerd beschreven hoe er gebruik van gemaakt is.

1.4.1 LITERATUURONDERZOEK

Een groot deel van de gebruikte literatuur is de afgelopen jaren tijdens de studie Cultureel

Erfgoed aangereikt. Daarnaast heb ik veldliteratuuronderzoek gedaan naar andere

beschikbare literatuur over de onderwerpen van het onderzoek. Hier was erg veel literatuur

over beschikbaar. Een aantal begrippen die gebruikt worden in de digitalisering heb ik aan

de literatuur ontleend. De theorieën uit de literatuur zijn getoetst in de observaties en het

experimentele onderzoek om tot beantwoording van de hoofdvraag te komen. De zwaarte

van het onderzoek ligt in het kwalitatieve gedeelte omdat er nog weinig kwantitatief

onderzoek en literatuur beschikbaar is over dit onderwerp. De tijdsduur van dit onderzoek

staat het niet toe om op een grote schaal kwantitatief onderzoek zelf te verrichten.

Gebruikte literatuur zal altijd geannoteerd worden in de tekst, waarbij de achternaam van de

schrijver en het jaartal van publicatie tussen haakjes wordt weergegeven. Achterin deze

scriptie staat een uitgebreide opsomming van de geraadpleegde literatuur, daar zijn de

annotaties terug te vinden.5 De meeste literatuur die is gebruikt is afkomstig uit Nederland.

Toch is er wegens gebrek aan Nederlandse literatuur af en toe gebruik gemaakt van

internationale literatuur. Er is tussen Nederland en andere landen een verschil in de

benadering van digitale en fysieke musea; daarom is in deze scriptie voor het grootste

gedeelte gebruik gemaakt van een Nederlandse invalshoek.

5 ‘Onderzoeksmethoden’ http://www.minitrue.nl/blogocratie/h1-4.html, datum publicatie onbekend, geraadpleegd op 13-01-2013

6

1.4.2 OBSERVATIES

Voordat de observaties werden afgenomen is een observatieschema opgesteld. Dit schema

is te vinden in bijlage 1. In het observatieschema is een aantal punten beschreven die

gemakkelijk aangekruist of ingevuld konden worden. Voor zowel het fysieke als digitale

museum is een observatieschema opgesteld. Deze twee schema’s verschillen slechts op

een aantal punten en komen voor de rest overeen. Het voordeel hiervan is dat de resultaten

beter met elkaar vergeleken kunnen worden. Het nadeel van een observatieschema is dat ik

mij aan deze punten moest houden tijdens het observeren. In dit onderzoek was dat geen

probleem omdat er naast de observaties ook interviews en een experimenteel onderzoek

uitgevoerd werden. De mensen die geobserveerd zijn in het fysieke museum zijn bezoekers

van het Stedelijk Museum Amsterdam en het Amsterdam Museum. Deze mensen zijn

willekeurig geselecteerd. De zalen waarin geobserveerd is zijn de ABN AMRO zaal in het

Stedelijk Museum en het kleine Weeshuis in het Amsterdam Museum. Bij de digitale

observaties is er gebruikt gemaakt van software van Jing. Met behulp van deze software kan

het bezoek van een persoon aan een digitaal museum opgenomen worden op de computer.

Zo kun je nadat dit digitale museum bezocht is terugkijken hoe de bezoeker de collectie en

andere zaken bekeken heeft. In bijlage 2 zijn een aantal screenshots bijgevoegd van een

digitaal museumbezoek dat is opgenomen met Jing. Hierdoor was het gemakkelijk

naderhand het observatieschema in te vullen. De digitale observaties zijn afgenomen

gedurende een week. De mensen die hieraan meewerkten waren bezoekers van een

creatief kantoor in Amsterdam. Een groot deel van deze geobserveerde bezoekers zijn

werkzaam in de culturele sector. Bij de digitale observaties is voor het bezoek aan het

digitale museum per persoon de leeftijd en het beroep ingevuld. In totaal zijn er 50 personen

bij de fysieke en digitale observaties geobserveerd. Beiden observaties waren

gestructureerde observaties, er was van te voren een doel opgesteld waarom er

geobserveerd werd. Doordat de digitale en fysieke observaties als het ware in een

turfsysteem zijn vastgelegd konden deze makkelijk als dataset ingevoerd worden in SPSS

om deze vervolgens als tabel of grafiek te verwerken.

1.4.3 EXPERIMENTEEL ONDERZOEK

Na de observaties is er een experimenteel onderzoek afgelegd. Door het uitvoeren van dit

experiment wordt er meer informatie verworven om de hoofdvraag te onderzoeken.6 Hiervoor

zijn twee groepen samengesteld. Een van deze groepen heeft alleen het fysieke museum

6 ‘Experimenteel onderzoek’ http://www.newton-online.nl/newton3/pagina.asp?pagkey=58855, datum publicatie onbekend,

geraadpleegd op 12-01-2013

7

bezocht en de andere groep heeft zowel het fysieke als het digitale museum bezocht. De

groep die alleen het fysieke museum heeft bezocht bestond uit een groep van 31 personen,

de groep die zowel het fysieke als digitale museum bezocht hebben bestond uit een groep

van 26 personen. Deze deelnemers bestonden uit een willekeurige steekproef van kenners

en niet-kenners. Deze steekproef is gedaan in mijn persoonlijke netwerk. Er is een

steekproef gedaan en er is rekening gehouden met het samenstellen van een gevarieerde

groep personen zodat de uitkomsten niet vanuit een perspectief bekeken zouden worden.

Voor de start van het onderzoek is er oriëntatie verricht. Hierin is onder andere bedacht met

welke grootheden gewerkt zou worden in het vaststellen van waarden en over welke thema’s

een discussie gevoerd zou worden. 7 De vraagstelling van het experimentele onderzoek is te

vinden in bijlage 4. Om de vraagstelling af te nemen is er gebruik gemaakt van Thesis Tools

omdat het handig was de vragen via deze website in te voeren en hier te toetsen. Daarnaast

was het gemakkelijk om op deze website data te verzamelen. Er is een experiment

uitgevoerd met twee verschillende groepen zodat er geanalyseerd kon worden wat voor een

verschillende uitkomsten er tussen deze groepen was nadat een groep zowel het fysieke als

het digitale museum bezocht had en een groep slechts het fysieke museum. De tijdsduur van

het uitvoeren van het experimentele onderzoek was twee dagen. Daarna zijn de vragen

afgenomen en verwerkt.

1.4.4 INTERVIEWS

Er wordt in dit onderzoek gebruik gemaakt van interviews met experts. De informatie die

verkregen is door deze interviews is niet zozeer wetenschappelijk van aard maar zet wel aan

tot nieuwe inzichten voor het onderzoek.8 De vragen die voor deze interviews zijn opgesteld

zijn in een later stadium van het onderzoek opgesteld zodat er naar aanleiding van de

resultaten van de onderzoeken, en gewonnen informatie uit het literatuuronderzoek, een

aanvulling in de diepte werd gegeven waar dat nodig was.

7 ‘Wat betekent experimenteel onderzoek?’ http://www.onderwijsbewijs.nl/content/wat-betekent-experimenteel-onderzoek,

datum publicatie onbekend, geraadpleegd op 12-01-2013 8 ‘Onderzoeksmethoden: het interview’ http://wetenschap.infonu.nl/onderzoek/12137-onderzoeksmethoden-het-interview.html,

datum publicatie onbekend, geraadpleegd op 13-01-2013

8

2. HUIDIGE SITUATIE

De digitale wereld is niet meer weg te denken uit de hedendaagse samenleving. Cultureel en

sociaal is er in de digitale wereld veel beweging. Ook musea zijn in deze trend niet

achtergebleven en gebruiken hun websites steeds intensiever. Naast de gebruikelijke

informatie zoals openingstijden, routes en huidige tentoonstellingen worden ook collecties of

grote gedeeltes daarvan digitaal gepresenteerd. Anno 2013 zijn overal ter wereld collecties

gedigitaliseerd en de Nederlandse musea zijn wat dat betreft niet achtergebleven. Deze

gedigitaliseerde collecties zijn vastgelegd in grote databanken en zijn niet alleen beschikbaar

voor eigen medewerkers van musea, of onderzoekers maar ook voor het publiek. Naast het

digitaliseren van de collectie creëren steeds meer culturele instellingen online

tentoonstellingen en vindt er via verschillende sociale media interactie plaats. Internet biedt

als digitaal medium nieuwe, educatieve en aantrekkelijke mogelijkheden voor musea. Het is

echter wel zo dat het publiek het hierin moet stellen met digitale objecten en elementen,

terwijl de traditionele museumervaring fysiek is. De evolutie naar online musea is continue in

beweging. Augmented reality, een technologie waarbij de realiteit en virtuele wereld met

elkaar gecombineerd worden, en digital artefactual value, de intrinsieke waarde van een

digitaal object, zijn voorbeelden van begrippen die de laatste jaren steeds bekender zijn

geworden.9 Erfgoed 2.0 is haast alweer verouderd en is plaats aan het maken voor de 3.0

versie, derde generatie websites, die in staat zijn om informatie met betekenis uit te

wisselen, zonder menselijke hulp.10

In de museumwereld worden de termen pre-visit en post-visit in het kader van digitale musea

ook steeds weer belangrijker. Er worden telkens nieuwe wegen ingeslagen om te kijken hoe

een digitaal museum beter qua marketing kan functioneren en effectief een plaats kan

krijgen in de digitale wereld. Tot nu toe zijn er grote stappen gezet. Denk bijvoorbeeld aan de

Rijksstudio van het Rijksmuseum waar je digitaal je eigen verzameling van oude

meesterwerken kunt maken en deze met een druk op de knop kunt delen met je sociale

media.11 Het digitale museum is een feit. Nu moet alleen nog de bruikbaarheid optimaal

gemaakt worden.

9 ‘Augmented reality; wat is het en wat kun je er mee? http://wetenschap.infonu.nl/techniek/49545-augmented-reality-wat-is-het-

en-wat-kun-je-er-mee.html Datum publicatie onbekend, geraadpleegd op 18-11-2012

10

‘Moving from Web 2.0 to Web 3.0’ http://www.wiziq.com/tutorial/86-Moving-from-WEB2-0-to-WEB-3-0 Datum publicatie onbekend, geraadpleegd op 18-11-2012 11

‘Rijksstudio’ https://www.rijksmuseum.nl/nl/rijksstudio (2011) geraadpleegd op 02-01-2013

9

3. DE MUSEUMERVARING

Dit hoofdstuk beschrijft hoe een museumervaring eruit ziet. De invalshoek is hier

voornamelijk theoretisch. Er worden een aantal modellen en theorieën uit de bestaande

literatuur toegelicht. Voor dit onderzoek is het erg nuttig om het begrip museumervaring te

operationaliseren door middel van literatuur zodat er geen onduidelijkheden ontstaan als hier

verder over geschreven wordt. Daarnaast is de museumervaring een centraal begrip bij het

beantwoorden van de hoofdvraag. Er wordt onder andere onderzocht hoe de fysieke en

digitale museumervaring geoptimaliseerd kan worden. De meeste modellen en theorieën die

beschreven zullen worden in dit hoofdstuk zijn ontwikkeld met het oog op de fysieke

museumervaring, omdat er nog weinig literatuur over dit onderwerp beschikbaar is waarin de

digitale museumervaring geanalyseerd wordt. Dit onderzoek richt zich ook op de digitale

museumervaring en deze bestaande theorieën en modellen zullen waar ze gebruikt kunnen

worden ook voor het digitale museumbezoek ingezet worden.

Vraag de gemiddelde mens hoe hij of zij een museumbezoek ervaart en de reacties zullen

veelal simpele bewoordingen zijn als ‘leuk’, ‘mooi’ of ‘leerzaam’. In de wereld van de

museologie zijn dit echter niet de termen waar mee gewerkt wordt. We denken eerder aan

bijvoorbeeld een authentieke ervaring, nostalgische ervaring, de museumervaring als

entertainment, of een educatieve ervaring. De manier waarop een persoon het museum

ervaart, blijft echter altijd persoonlijk. Een ‘ervaring’ is per definitie complex en subjectief.12

De laatste jaren is er een aantal modellen, begrippen en waarden opgesteld die gebruikt

worden om museumervaringen te analyseren. Een veel gebruikt model is gemaakt door

onderwijskundigen John Falk en Lynn Dierking.13 Zij zijn van mening dat museumervaringen

wel in een kader geplaatst kunnen worden. Zij stellen dat bij elke museumervaring sprake is

van een wisselwerking tussen een persoonlijke context, een fysieke context en een sociale

context. Onder context wordt in dit geval alle factoren verstaan die samen de situatie van

een bezoek beschrijven. De uitkomsten van deze contexten gebruiken zij om de

bezoekerservaring te analyseren.14

12

Waterman S., De grenzen van het museum. (Doctoraalscriptie Universiteit Utrecht 2005) p.12 13

Falk, J. & Dierking, L., Redifing the museum experience: the interactive experience model’ p. 173-176 14

Ibidem, p. 173-176

10

Afbeelding 2: het interactieve museum model volgens onderwijskundigen Falk en Dierking

De persoonlijke context bestaat uit het geheel van verwachtingen van de bezoeker, het

wereldbeeld van de bezoeker en eventuele vooroordelen omtrent het museumbezoek. Bij de

persoonlijke context staat het ‘individu’ centraal. In deze context is het bijvoorbeeld zo dat als

een bezoeker zich kan identificeren met het verhaal of met thema’s die in het fysieke

museum of digitale museum worden aangereikt, de inhoud beter kan beklijven.15 De sociale

context gaat om de interactie met andere personen tijdens het bezoek en de waardering

hiervan. Dus belangrijk is hier wat de instelling het publiek biedt op dit gebied. Uit vele

onderzoeken is gebleken dat samen leren effectief is.16 Wat onder andere in deze context

steeds een belangrijker onderdeel wordt, zijn de pre-visit en de post-visit ervaringen. Deze

twee ervaringen zullen in dit onderzoek nog terugkomen en zijn hierin van groot belang en

worden daarom in de volgende paragraaf nader toegelicht.17 De fysieke context slaat in de

eerste plaats op de omgeving waarin de bezoeker zich bevindt. Hier zijn zaken als de

vormgeving, de architectuur van de tentoonstellingsruimte en/of het museum, maar ook de

inrichting en ‘kleinere dingen’ als tekstbordjes van belang. Vragen als ‘welke objecten

bevinden zich in de buurt van de bezoeker?’ kunnen in deze context gesteld worden.18

15

de Nil B, Walterus J, Erfgoed 2.0 p.45 16

Ibidem, p. 45 17

John Falk en Lynn Dierking, Learning from Museums – Visitors Experiences and the Making of Meaning, (Altamira, 2000), hoofdstuk 8, p. 135-143 18

‘De interactive experience model’http://zakelijk.infonu.nl/marketing/94894-the-interactive-experience-model.html, Datum publicatie onbekend, geraadpleegd op 10-11-2012

11

3.1 PRE-VISIT EN POST-VISIT

Sinds musea steeds intensiever gebruik van hun websites maken zijn de begrippen pre-visit

en post-visit steeds meer op de voorgrond gekomen. Websites van musea worden ingezet

om publiek te informeren en zo bezoekers ‘over te halen’ om naar het fysieke museum te

gaan.19 Andersom is dit ook het geval: tijdens het fysieke museumbezoek moeten bezoekers

genoeg geprikkeld worden om na het museumbezoek het digitale museum of de digitale

kanalen van het museum te bezoeken. Het digitale museum wordt zo gebruikt als een brug

tussen de pre-visit en de post-visit.20

3.1.1 PRE-VISIT

De pre-visit ervaring gaat om alle informatie en kennis die van te voren bij de bezoeker naar

binnen komt voor de daadwerkelijke ‘visit’ aan het museum. Je zou kunnen zeggen dat op

vele manieren de mogelijkheid om succesvol een krachtige verwachting op te roepen bij de

bezoeker voor het museumbezoek veel meer waard is dan het vermogen om de ervaring van

het bezoek te verlengen. Het is in de pre-visit ervaring echter wel moeilijker om de bezoeker

enthousiast te maken. Pre-visit ervaringen gaan om de eerste indrukken, de bezoeker weet

nog niks. Eerste indrukken kunnen een billboard zijn, een advertentie, voor sommigen een

lezing in de vorm van een college, maar ook een mond-op-mond ‘reclame’ uit je omgeving.

Maar voor de meeste hedendaagse museumgangers vindt de pre-visit ervaring plaats op het

internet.21 Slechts dit laatste aspect van de pre-visit ervaring is relevant voor dit onderzoek

en zal gebruikt worden. Het belang van de pre-visit, en het verschil met de post-visit

ervaring, is dat er in de groep mensen die een pre-visit ervaren een aantal mensen zijn die

wel in aanraking komen met bijvoorbeeld de website van een museum maar eigenlijk het

museum zelf nooit zouden bezoeken. Een bezoek aan de website van een museum is

minder laagdrempelig dan een bezoek aan het fysieke museum, maar nodigt als het goed is

wel uit tot een fysiek bezoek. Potentiële bezoekers zullen daarom eerst een bezoek brengen

aan de website en via de informatie die daarop gepresenteerd wordt wellicht gemotiveerd

worden het museum te bezoeken.

19

Marty, P. (2007) Museum websites and museum visitors: Before and after the museum visit. College of Information, Florida State University, United Stated of America, p.15 20

Ibidem p. 15 21

‘Setting expectations: the power of the pre-visit’ http://museumtwo.blogspot.nl/2008/01/setting-expectations-power-of-pre-visit.html, Datum publicatie onbekend, geraadpleegd op 18-11-2012

12

3.1.2 POST-VISIT

De post-visit ervaring gaat door op de informatiestroom die begonnen is bij de bezochte

tentoonstelling en het museumprogramma. Deze ervaring richt zich op mensen die het

museum al bezocht hebben en al een ervaring rijk zijn. Ook de post-visit ervaring krijgt vaak

digitaal vorm. Museumprofessionals spreken wat de post-visit betreft over het verlengen van

de museumervaring. Men verwacht dat het verlengen van het museumbezoek een manier is

om herhaalbezoeken te stimuleren.22

Eerder genoemde Falk en Dierking hebben ook onderzoek gedaan naar de verwachtingen,

gedragingen en interesses onder bezoekers van museumwebsites. Dit kwam voort uit het

idee dat de museumbezoekers en de bezoekers van de museumwebsite elkaar wellicht

overlappen. Vooral op het gebied van verwachtingen en psychografische profielen (dit zijn

bijvoorbeeld vrijetijdsbestedingen en persoonlijke voorkeuren). Deze begrippen zijn

afkomstig van de door hen ontwikkelelde literatuur over ‘free choice learning’. Hierin wordt

gedocumenteerd waarom mensen musea bezoeken, wat ze doen tijdens het bezoek en wat

voor een impact deze ervaringen hebben.23

3.1.3 DE ERVARING – NADER TOEGELICHT

Het is zeker dat het museum vrijwel altijd geassocieerd wordt met leren, educatie of welke

vorm van ontwikkeling dan ook.24 De verwachting waarmee de meeste mensen naar het

museum gaan is dan ook om te leren.25 Deze verwachting van ‘iets te leren in het museum’

is anders dan als deze mensen een ander uitje doen, zoals naar een pretpark gaan. Er zijn

argumenten voor het gegeven dat bezoekers hun persoonlijke educatie in het museum zelf

vormgeven. Deze argumenten komen voort uit de constructivistische leertheorieën. In het

boek van Eilean Hooper-Greenhill ‘The educational role of the museum’ wordt het

constructivisme besproken. Hier schrijft George Hein over het constructivistisch museum. Dit

museum wordt aan de hand van een schematisch overzicht van vier musea weergegeven,

waar dit er één van is.

22

Marty, P. (2007) Museum websites and museum visitors: Before and after the museum visit. College of Information, Florida State University, United Stated of America, p.15 23

Dierking, Lynn D. en John H. Falk, ‘Understanding free-choice learning: a review of the research and its application to museum web sites’, via: http://www.archimuse.com/mw98/papers/dierking/dierking_paper.html (laatst gewijzigd 3 maart 1998) geraadpleegd op 18-11-2012). 24

Leren op school en leren in een museum: welke methode bevordert het best het actief leren? Deutsches Museum, München, Datum publicatie onbekend, p.4 25

Falk en Dierking, The Museum experience, p. 67

13

Afbeelding 3: the educational role of the museum

Er wordt bij het constructivisme geschreven dat kennis in de geest bestaat zonder

werkelijkheid daarbuiten.26 Leren wordt door deze stroming gezien als actieve constructie

van kennis gebaseerd op wat de bezoeker al weet. Bezoekers interpreteren nieuwe

informatie in het licht van hun eigen structuur van voorkennis. Kennis is dan dus een

construct, waarin leren aan een context is verbonden. Constructivistisch leren is vloeibaar en

heeft meerdere uitkomsten. Leren is hier vanwege de voorkennis van de bezoeker

ervaringsgebonden.27 Hieruit kan geconcludeerd worden dat het voor de ervaring van de

bezoeker belangrijk is dat hij of zij met al bestaande kennis in de geest nieuwe kennis kan

toevoegen tijdens het fysieke museumbezoek. Anno 2013 ligt in het verwachtingspatroon

van de bezoeker nog steeds dat deze in het museum iets gaat leren.

Luce Claessens heeft aan de universiteit van Utrecht een onderzoek gedaan naar ‘het

nieuwe museum’ en daarin de lijn tussen educatie en vermaak onderzocht. Claessens

besteedt ook aandacht aan welke ervaring musea op de bezoeker willen overbrengen in dit

onderzoek. Zo stelt hij dat ‘musea altijd geprobeerd hebben bezoekers met hun

26 Hooper-Green Hill, The Education Role of the Museum, p. 73-78

27 Ibidem, p. 173-176

14

tentoonstellingen betekenissen aan te reiken voor allerlei aspecten van de wereld.

Museummedewerkers geven via de tentoonstelling een stuk van de wereld betekenis

doordat ze objecten in een bepaalde ordening in een ruimte plaatsen en er een verhaal mee

vertellen. De specifieke betekenis van objecten is voortdurend in beweging en wordt telkens

opnieuw ingevuld, afhankelijk van de relaties tussen medewerkers onderling (die bepalen

wie over de inhoud of de inrichting beslist) of tussen medewerkers en publiek. Die relaties

veranderen en verschuiven weliswaar in de loop van de geschiedenis, maar een museum

produceert en verspreidt altijd betekenissen en waarden.’ 28

Cleassens stelt dat de aanwezigheid van objecten in een museum cruciaal is. Volgens hem

stuurt de fysieke inrichting de bezoeker in zijn/haar bewegingen en waarnemen. De kennis

en ervaring kan ook bepaald worden door het verhaal of het concept dat het museum wilt

overdragen en dit hoeft niet altijd met behulp van objecten. Dit aspect komt later in dit

onderzoek aan bod.

3.2 HET POST-MUSEUM

In een ander boek van Eilean Hooper-Greenhill, Museums and the Interpretation of Visual

Culture, wordt de verandering in de relatie met het publiek in de afgelopen eeuw bestudeerd.

De twee theoretische modellen die voor de vergelijking worden gebruikt zijn het

modernistische museum en het post-museum.29 Het modernistische museum is gebaseerd

op de 19e eeuwse variant van het museum en is een openbare instelling en eigendom van

de overheid. Musea verzamelden een groot aantal objecten uit het (koloniale) verleden en

stelden deze objecten tentoon op een encyclopedische wijze. Aansluitend hierop werd de

verzameling tentoongesteld in een indrukwekkend gebouw. Het gebouw was een belangrijk

onderdeel in de identiteit van het modernistische museum.30

Het post-museum behelst meer een proces, een gebeurtenis en een ervaring. In de 21e

eeuw hoeft het museum niet meer tussen vier muren te blijven. In plaats van informatie op te

dragen wil het post-museum een dialoog met de bezoekers aangaan. Het modernistisch

museum is van mening dat het publiek altijd naar de objecten toe moet komen. Deze hecht

daarom ook een sterke waarde aan de materiële identiteit van de collectie. Het post-museum

28

Luce Claessens, Het nieuwe museum: tussen educatie en vermaak. Een onderzoek naar legitimering van Nederlandse musea (Doctoraalscriptie Universiteit Utrecht 2002) p. 76-88 29

Eilean Hooper-Greenhill, Museums and the interpretation of visual culture, (Londen 2000) p.8 30

Ibidem, p.8

15

daarentegen gaat ervan uit dat objecten naar het publiek moeten komen en is daarom

interessant voor het onderwerp waar dit onderzoek zich op richt.31

3.3 WAARDEN

Omdat musea altijd waarden en betekenissen verspreiden, is het van belang om een aantal

van deze waarden vast te stellen in dit onderzoek. Naar aanleiding van deze waarden kan

een meetpunt worden opgesteld waarmee de museumervaring geanalyseerd kan worden.

De waarden die in dit onderzoek gebruikt worden zijn vrij algemeen maar wel relevant anno

2013. Omdat de fysieke en digitale museumervaring zo subjectief is, is het van belang een

aantal soortgelijke begrippen te gebruiken in dit onderzoek zodat er een duidelijk kader

ontstaat waarbinnen gewerkt wordt. De waarden die gebruikt worden in dit onderzoek zijn

hieronder te vinden en zullen regelmatig terugkomen in het onderzoek (geïnspireerd op het

model door G. Hein, eerder te vinden in hoofdstuk 3, waarin vier verschillende musea

gerepresenteerd worden).32

Deze waarden zijn:

1. Het museum met als doel educatie

2. Het museum dat een nostalgisch gevoel teweeg brengt

3. Entertainment in het museum

4. Het museum als inspiratie

5. Het museum dat een authentieke ervaring mogelijk maakt

6. Het museum als verplichting

7. Het museum dat bijdraagt aan de algemene ontwikkeling

Deze waarden zijn zowel in het fysieke als digitale museum te toetsen. Deze waarden zijn

opgesteld en geïnspireerd aan de hand van de aangereikte literatuur en informatie tijdens de

afgelopen jaren voor de studie Cultureel Erfgoed. Deze waarden zullen in latere

hoofdstukken gebruikt worden in onderzoeken om te toetsen hoe een fysieke en digitale

museumervaring gewaardeerd wordt. Omdat er voor het digitale museumbezoek nog weinig

theorieën en modellen ontwikkeld zijn, worden deze waarden ook getoetst in het digitale

museumbezoek. De waarden zijn vrij algemeen van aard en zijn zoals zal blijken multi-

inzetbaar.

31

Eilean Hooper-Greenhill, Museums and the interpretation of visual culture, (Londen 2000) p.8 32

Hooper-Green Hill, The Education Role of the Museum, p. 73-78

16

4. DE FYSIEKE MUSEUMERVARING

Het vorige hoofdstuk beschrijft hoe een museumervaring gedefinieerd kan worden.

Daarnaast beschrijft het hoofdstuk globaal welke modellen en middelen er gebruikt worden

om een museumervaring te omschrijven. In dit hoofdstuk zal beschreven worden hoe de

bezoeker het fysieke museum ervaart. Om niet in herhaling te vallen wat betreft de

beschikbare literatuur is hiervoor een onderzoek uitgevoerd. In twee verschillende musea,

het Stedelijk Museum Amsterdam en het Amsterdam Museum, zijn een aantal middagen

observaties bij bezoekers van deze musea gedaan. Daarnaast is er een vergelijkend

experimenteel onderzoek uitgevoerd waarbij een groep mensen die het fysieke museum

bezocht hebben meer diepgaande vragen hebben beantwoord om zo een complete analyse

te kunnen maken van de fysieke museumervaring. In dit experimentele onderzoek is er een

andere groep die zowel het fysieke als het digitale museum bezocht heeft. Dit gedeelte zal in

hoofdstuk 5 en 7 aan bod komen en in combinatie met hier bovenstaande zaken in de

conclusie omschreven worden.

4.1 OBSERVATIES IN HET FYSIEKE MUSEUM

Voordat de observaties afgelegd werden zijn de belangrijkste punten waar in het kader van

dit onderzoek op gelet moest worden uiteengezet. De punten die geobserveerd werden zijn

opgesteld op een manier zodat deze digitaal ook ongeveer gebruikt konden worden bij de

digitale observaties. Zo kan er gemakkelijk een analyse gemaakt worden in de verschillen

tussen beide. Een aantal uitgewerkte observaties zijn te vinden in bijlage 3. Naar aanleiding

van de belangrijkste termen uit hoofdstuk 3, interactie, educatie, en museumervaring zijn de

volgende punten opgesteld:

1. Man/vrouw?

2. Is de leeftijd onder de 30 of 30+?

3. Wat is de bestedingstijd per object?

4. Bekijkt men eerst globaal de zaal of gaat men meteen naar een object?

5. Leest men de tekst bij een object?

6. Zo ja, hoelang doet men erover?

7. Praat bezoeker bij het bekijken van objecten met anderen?

8. Praat bezoeker tijdens het lopen door het museum met anderen?

9. Praat bezoeker met suppoosten?

10. Bekijkt bezoeker elk object in een zaal?

17

Deze observaties zijn afgenomen bij totaal 50 bezoekers van het Stedelijk Museum in

Amsterdam en het Amsterdam Museum. De zaal waar geobserveerd is in het Stedelijk

Museum, is de ABN AMRO zaal beneden in het museum. Ten tijde van de observaties was

hier een overzichtstentoonstelling van Mike Kelley. In het Amsterdam Museum zijn er

observaties gedaan in de tentoonstelling van ‘het Kleine Weeshuis’. Deze twee zijn bezocht

om in de observaties een breder beoordelingskader te hebben. Het Stedelijk museum heeft

voornamelijk moderne kunst waarbij veel aan de verbeelding wordt overgelaten en het

Amsterdam Museum heeft zowel kunst als gebruiksvoorwerpen waarbij gemakkelijker een

voorstelling gemaakt kan worden. In de analyse wordt niet continue per museum

geanalyseerd welke observaties waar gedaan zijn maar wordt ingegaan op de zaken die

opvielen tijdens de observaties. Naar aanleiding van de data van de verrichtte observaties is

er een dataset gemaakt in de software SPSS. Het beeldmateriaal hieronder is met deze

software ontwikkeld. De resultaten worden niet per museum afzonderlijk geanalyseerd maar

er wordt een gemiddelde getrokken uit beide musea omdat over het algemeen er geen

drastische verschillen in de observaties waren aan te wijzen bij deze musea. Was dit wel het

geval dan wordt het vermeld.

4.1.2 ANALYSE VAN OBSERVATIES

De observaties in het fysieke museum zijn in totaal bij 50 mensen afgelegd.

54 % van de geobserveerde personen is vrouw en 46 % is man. Geschat is dat 54% van de

bezoekers ouder is dan 30 jaar en 46% jonger is dan 30 jaar.

afbeelding 4 en 5: weergave leeftijd en geslacht van de geobserveerde bezoekers

18

De leeftijden zijn in twee categorieën opgedeeld. Een bezoeker werd of geplaatst in de groep

onder de 30 of in de 30+ groep. Omdat het fysieke observaties zijn, zijn deze gegevens niet

zeker maar gebaseerd op een schatting. De museumbezoekers zijn in verschillende

doelgroepen te plaatsen en elke doelgroep kijkt anders naar een object. Kim van Olderen

heeft voor Zicht Online gedragsprofielen geanalyseerd waaruit blijkt dat je in musea zes

verschillende soorten bezoekers hebt.33 De zes verschillende soorten bezoekers die je

volgens haar hebt zijn:

De dagjes bezoeker

De ‘screenager’

De echte kunstliefhebber

De chaotische bezoeker

De parkwandelaar

De kieskeurige bezoeker

Deze gedragsprofielen zijn bijgevoegd in bijlage 5. Een aantal van deze profielen zullen

nader worden toegelicht in het onderzoek en gebruikt worden om bepaald gedrag te

verklaren.

De bestedingstijd in de musea bij een object liep vrij uiteen. De bestedingstijd in de musea

per object kwam gemiddeld uit op afgerond 28 seconden. Het grootste percentage dat

geobserveerd is kan met behulp van de gedragsprofielen geclassificeerd worden als

‘dagjesmensen’ omdat zij aan meerdere kenmerken van dit gedragsprofiel voldeden.34 De

kenmerken waar deze personen onder andere aan voldeden was bijvoorbeeld het gegeven

dat deze personen vaak details van een kunstwerk probeerden te bekijken, dichtbij het object

gingen staan om dit te bekijken, zich redelijk vlot door de tentoonstellingsruimte verplaatsten

en de zaal eerst globaal bekeken voordat er specifiek naar een object werd toegelopen Een

enkeling van de geobserveerde bezoekers keek alleen globaal en stond niet stil bij een of

meerdere objecten. In andere onderzoeken die eerder naar de bestedingstijd bij een object

zijn uitgevoerd kwam de gemiddelde tijd op 30 seconden uit.35 Hieruit kan geconcludeerd

worden dat 28 seconden een legitieme bestedingstijd is. Hieronder is een grafische

weergave afgebeeld waarin te zien is hoe veel tijd de bezoekers doorbrachten bij een object.

33

van Olderen, K. ‘Gedrag en beleving in Musea’, Datum publicatie onbekend, Zicht Online 34

Ibidem 35

Ibidem

19

Afbeelding 6 : grafische weergave van de bestedingstijd per object

Op deze grafiek is te zien dat een enkele bezoeker 40 seconden of langer bij een object

doorbracht en een enkele bezoeker 15 seconden of minder. Het gedragsprofiel dat past bij

de bezoeker die 40 seconden of langer bij een object blijft is ‘de echte kunstliefhebber’. Deze

bezoeker neemt de tijd om objecten te bekijken, bekijkt bijna alle objecten en neemt frequent

de tijd om iets te bekijken. Het gedragsprofiel dat bij de bezoeker past die 15 seconden of

minder bij een object bleef staan is ‘de screenager’. Deze bezoeker is niet specifiek

geïnteresseerd in de details van fysieke objecten en verplaatst zich snel door de ruimte.

Afbeelding 7: lezen bezoekers de bijbehorende tekst van een object?

20

Van de geobserveerde bezoekers keek in totaal slechts 38% naar de bijbehorende tekst van

objecten. Deze 38% keek langer naar de objecten dan de 62% die niet de tekst bij een object

las.

Afbeelding 8: interactie tijdens het museumbezoek

Het viel bij de observaties specifiek erg op dat er in het Stedelijk Museum veel interactie

plaatsvond tussen bezoekers bij de objecten. Ook bezoekers die niet samen het museum

bezochten zochten interactie met elkaar bij het bekijken van een object. Dit zou je kunnen

verklaren door het gegeven dat veel objecten in het museum door het moderne karakter veel

aan de verbeelding overlaten.

4.1.3 EXPERIMENTEEL ONDERZOEK: FYSIEKE MUSEUM

Voor het tweede gedeelte in het onderzoek naar de fysieke museumervaring is er een

experimenteel onderzoek uitgevoerd. In dit gedeelte zullen alleen de resultaten besproken

worden van de groep mensen die slechts het fysieke museum bezocht hebben. Na het

fysieke bezoek aan het museum hebben de deelnemers een aantal open vragen beantwoord

en deelgenomen aan een discussie. Een groep van 31 personen heeft het Stedelijk Museum

bezocht en deze personen hebben aan de hand van dit fysieke bezoek in een gesprek en/of

in een vragenlijst een aantal vragen beantwoord. Deze vragenlijst is te vinden in bijlage 4.

21

In de eerste vragen van het onderzoek werd de bezoekers gevraagd een cijfer te geven aan

de waarden die in hoofdstuk 3 beschreven zijn. Wat opviel in de antwoorden was dat het

merendeel van de groep het fysieke museum bezoek erg belangrijk voor hun persoonlijke

algemene ontwikkeling vind en men stelde deze waarde erg hoog in dit onderzoek.

Afbeelding 9: dit gaven de bezoekers als cijfer aan de waarde algemene ontwikkeling

In de bovenstaande tabellen is te zien dat slechts twee bezoekers het fysieke

museumbezoek absoluut niet belangrijk vonden voor hun algemene ontwikkeling. 15

bezoekers vonden dit zeer belangrijk en gaven het hoogste cijfer aan deze waarde. Ook was

het merendeel (72%) van de groep van mening dat zij het museumbezoek aangenamer

ervaren als ze met prettig gezelschap samen het fysieke museum bezoeken.

22

Afbeelding 10: de meeste bezoekers vonden het museumbezoek aangenamer met prettig

gezelschap

Op de vraag of men het belangrijk vond om gedachten, gevoelens en meningen te delen

tijdens het museumbezoek, werd weer wisselend gereageerd. De helft vond dit belangrijk en

de andere helft niet. Er werd door velen geantwoord ze het museum alleen goed kunnen

ervaren en niet zozeer de behoeften hebben om per se hun mening te delen maar dat de

sociale context wel bijdraagt aan de museumervaring. De helft van de onderzoeksgroep

stelde dat je door je ervaringen bij elkaar te ventileren weer tot nieuwe inzichten kan komen.

Waar de ervaring voor de bezoekers onverwacht niet erg hoog scoorde in het onderzoek

was bij de educatieve waarde. Meer dan de helft van de mensen zagen de fysieke

museumervaring niet als zeer educatief.

23

Afbeelding 11: dit gaven de bezoekers als cijfer aan de waarde educatief

Deze uitkomst was niet naar verwachting aangezien het een belangrijke functie van het

museum is om kennis over te dragen. In de tabel hierboven valt te zien dat slechts twee

bezoekers het cijfer vijf, het hoogste cijfer, aan educatief als waarde gaven. Er waren wel

negen personen die het cijfer vier gaven maar daar tegenover stonden weer tien bezoekers

die het cijfer twee gaven. Dat dit onderzoek is verricht in het Stedelijk Museum heeft wellicht

invloed op deze beoordeling. Dit museum is voor veel mensen niet specifiek een educatief

museum en richt zich meer op het ervaren van moderne kunst. Echter blijft dit opvallend

gezien het Stedelijk Museum educatie als haar kernopdracht stelt.36

Op de vraag wat de bezoekers ervan vonden om zonder oriëntatie het museum te bezoeken

werd regelmatig geantwoord dat de deelnemers dit zeker niet altijd doen. Het grootste

gedeelte van de bezoekers stelde dat ze het niet een goed idee vinden om voor het fysieke

museumbezoek eerst het digitale museum te bekijken.

36

‘Visie’ http://www.stedelijk.nl/educatie/visie, datum publicatie onbekend, geraadpleegd op 14-12-2012

24

Afbeelding 12: het resultaat op de vraag of bezoekers zich digitaal oriënteren voorgaand aan

het fysieke museumbezoek.

Zo was bijvoorbeeld een van de negatieve antwoorden dat voorafgaand aan het fysieke

museumbezoek stukken lezen en de digitale collectie inzien dood van de eigen perceptie is.

Anderen stelde dat het je gevoel kan bevestigen dat een museum interessant is, of juist dat

het museum niet interessant is en je hierdoor dus met een vooroordeel naar het museum

gaat. Uit de gegevens kan geconcludeerd worden dat de deelnemers van het onderzoek de

pre-visit ervaring redelijk negatief beoordeelden.

Tot slot werd er gevraagd aan de deelnemers of zij het belangrijk vinden dat objecten zich op

een passende manier verhouden tot de fysieke ruimte. Op een persoon na stelde alle

deelnemers dat dit belangrijk is en dat zij hier altijd op letten als zij een fysiek museum

bezoeken. Er werd onder andere gesteld dat door de manier waarop objecten in een ruimte

geplaatst zijn, een sfeer wordt gecreëerd.

25

5. DE DIGITALE MUSEUMERVARING

Het vorige hoofdstuk richtte zich alleen op het fysieke bezoek. In dit hoofdstuk wordt er

alleen gekeken naar het digitale museumbezoek. Eerder in dit onderzoek is al globaal

beschreven wat bezoekers in het algemeen voor een behoefte en verwachting hebben van

het museumbezoek. Ook specifiek voor het digitale museumbezoek is er door V. Kravchyna,

S.K. Hastings onderzoek gedaan naar waar de behoeften van de bezoeker ligt bij digitaal

museumbezoek.37 In onderstaande tabel zijn deze behoeften gedetailleerd weergegeven.

Aan dit onderzoek hebben 411 mensen meegewerkt.

Afbeelding 13: tabellen met de ‘benodigdheden’ van bezoekers bij het bezoeken van een

digitaal museum volgens V. Kravchyna, S.K. Hastings.

Het hoogste aantal van mensen, 68, vonden het in het digitale museum het belangrijkst dat

zij informatie over recente tentoonstellingen kunnen vinden.

De uitkomsten van dit onderzoek naar behoeften zijn niet zeer opvallend, maar zijn wel

belangrijk om andere uitkomsten uit de komende onderzoeken in perspectief te plaatsen.

37

Kravchyna, V. and S. Hastings, Informational value of museum web sites. First Monday 7 (2): http://www.firstmonday.org/issues/issue7_2/kravchyna, 2002, geraadpleegd op 10-12-2012

26

5.1 OBSERVATIES IN HET DIGITALE MUSEUM

Het observeren van het digitale museumbezoek is in principe hetzelfde aangepakt als de

observaties van het fysieke museumbezoek. De observaties die in het digitale museum

gedaan zijn worden echter usability observaties genoemd.38 In deze gebruikerobservaties

hebben de bezoekers een digitaal museum bekeken. Dit bezoek is opgenomen met software

van Jing. In de methoden van onderzoek is beschreven dat je met behulp van deze software

het gebruik op een computer kunt opnemen. Een aantal screenshots van dit bezoek is te

vinden in bijlage 2.

De sample van deze bezoekers bestond uit een gevarieerde groep van 50 personen. De

groep bestond uit een populatie van 57 % man en 43 % vrouw. Deze observaties zijn in het

tijdsbestek van een week afgelegd. Dit onderzoek werd uitgevoerd in een creatief kantoor in

Amsterdam. Door de locatie waar de digitale observaties zijn uitgevoerd is 60% van de

deelnemers werkzaam in de culturele sector. Er is specifiek gekozen om de digitale

observaties in deze locatie af te leggen om de volgende redenen; men is niet altijd bereid om

mee te werken aan een onderzoek, dat was onder de bezoekers op deze locatie wel het

geval, vanwege de aard van het kantoor waren er een aantal deelnemers die werkzaam zijn

in de culturele sector of ervaring hebben met deze sector, daarnaast waren er ook personen

die niet verbonden zijn met de culturele sector waardoor er uiteindelijk een gevarieerde

sample ontstond voor de observaties. Een sample die zo ongeveer de doelgroep van het

fysieke museum weerspiegeld.39 58 % van de deelnemers aan deze observaties waren te

plaatsen in de leeftijdscategorie onder de 30 en de overige 42% in de 30 + categorie.

Voor de digitale observaties is ongeveer dezelfde lijst met punten opgesteld die in het vorige

hoofdstuk bij de fysieke observaties ook gebruikt zijn. De volgende punten zijn gebruikt:

1. Man/vrouw

2. Leeftijd onder 30: of 30+

3. Hoelang voordat men ‘collectie’ vind op site?

4. Welke categorie van de collectie wordt eerst bekeken?

5. Bekijkt geobserveerde eerst globaal gaat hij/zij meteen naar een object?

6. Bestedingstijd per object?

7. Leest bezoeker tekst bij het object?

8. Zo ja, hoelang doet bezoeker erover?

38

‘digitale magazines: objectief observeren hoe lezers zich gedragen’ http://www.frankwatching.com/archive/2012/02/21/digitale-magazines-objectief-observeren-hoe-lezers-zich-gedragen/,datum publicatie onbekend, geraadpleegd op 14-12-2012 39

Zicht op ontwikkelingen in museumeducatie, Cultuurnetwerk Nederland, Utrecht 2008, p. 13

27

9. Welke categorieën bekijkt bezoeker?

10. Kijkt bezoeker naast collectie ook nog naar andere zaken?

11. Hoelang duurt collectiebezoek in totaal?

12. Klikt bezoeker door op gerelateerde producten?

Omdat deze punten als het ware als meetpunt ingezet worden bij de observaties is het

merendeel van de punten hetzelfde als bij de fysieke observaties. De digitale collecties die

zijn bekeken zijn wederom die van het Stedelijk Museum Amsterdam en die van het

Amsterdam Museum. Net zoals bij de fysieke observaties worden de resultaten in principe

niet afzonderlijk geanalyseerd maar wordt er een gemiddelde getrokken uit beide musea

omdat wederom de resultaten niet drastisch verschillen. Als dit wel het geval is wordt het

vermeld.

5.1.1 ANALYSE VAN OBSERVATIES

De deelnemers is van te voren verteld dat het belangrijk is dat zij in het digitale

museumbezoek zich in ieder geval op de collectie richten. Wat opvalt is dat men er niet erg

lang over doet om op de website van het museum de collectie te vinden. Gemiddeld

genomen duurde dit 5 seconden. Bij veel digitale collecties heeft de bezoeker de optie om

een categorie te kiezen in de collectie. Het is te verwachten dat de eerste categorie waar de

bezoekers bij de digitale collectie op klikken iets is wat bij hun beroep of interesse past. Zo

zie je dat fotografen op fotografie klikken en grafische ontwerpers meteen naar grafische

vormgeving gaan. Het beroep van de deelnemers is ingevuld op het informatieformulier die

de bezoekers kregen voor de start van het digitale museumbezoek. De online collectie van

het Stedelijk wordt behoorlijk statisch gevonden en de reacties van de meeste mensen zijn

dan ook niet positief. Daarnaast is het op de digitale collectie van het Stedelijk zo dat er op

veel gedigitaliseerde objecten nog copyright op de creativiteit van de kunstenaars zit.

Hierdoor kunnen sommige objecten wegens copyright niet digitaal worden weergegeven.40

De respondenten laten tijdens het digitale museumbezoek veel gemopper horen. Men vindt

het niet uitdagend en niet erg aantrekkelijk om lang naar een object te kijken. De gemiddelde

tijd dat men bij een object blijft kijken is 7 seconden.

40

‘Stedelijk Musuem’ http://www.stedelijk.nl/

28

Afbeelding 14: bestedingstijd bij digitale objecten

Deze bestedingstijd is een stuk korter dan bij de fysieke observaties. In bovenstaande

grafiek is te zien dat de maximale bestedingstijd 30 seconden is en er door een aantal

geobserveerde bezoekers ook direct object na object werd doorgeklikt.

Een enkeling las daadwerkelijk de gehele tekst bij het bijbehorende digitale object. In het

Amsterdam Museum is de collectie wat overzichtelijker geplaatst en zijn er meer

gebruiksvoorwerpen te bekijken wat de digitale museumervaring voor 80% van de populatie

tastbaarder maakt. De tijd dat bezoekers in dit museum gemiddeld bij een object besteden is

9 seconden, wat langer is dan de gemiddelde 7 seconden bij de collectie van het Stedelijk

Museum. In het fysieke museum is de bestedingstijd bij een object voor de algemene

bezoeker (dagjesmensen en kunstliefhebbers, komt overeen met de populatie van deze

groep) gemiddeld 28 seconden.41 Dit gemiddelde is langer dan bij het digitale bezoek. Dat de

bestedingstijd per object korter is in het digitale museum, kan in eerste instantie verklaard

worden doordat je bij een digitale collectie sneller door kunt klikken, de objecten dichterbij

ziet, makkelijk selectief te werk kunt gaan en gemakkelijker in kunt zoomen. Dit kost minder

tijd. Het zou ook kunnen komen door het feit dat men het moeilijk vindt om een gevoel te

krijgen bij een digitaal object. Hier zal in de volgende paragraaf verder op worden ingegaan.

41

van Olderen, K. ‘Gedrag en beleving in Musea’, Datum publicatie onbekend, Zicht Online

29

Na het bekijken van de digitale collecties bezoeken de personen al snel de openingstijden en

andere informatieve gedeelten op de website. Dit is opvallend omdat de intentie waarmee zij

zich op de website bevinden in principe is om de digitale collectie te bekijken. Hieruit kan

geconcludeerd worden dat het voor veel personen niet vanzelfsprekend is dat ze een digitaal

museum bezoeken met als hoofddoel de digitale collectie te bezoeken. Men kijkt vaak eerst

naar de informatie waar ze als het ware direct op kunnen anticiperen, en daarnaast wat ze,

blijkend uit deze observaties, gewend zijn om naar te kijken op een museumwebsite. Uit de

observaties bleek dat 80% van de populatie voor of na het bezoek naar informatieve links

doorklikt, zoals bezoekinformatie of tentoonstellingen. Hieruit wordt geconcludeerd dat een

digitaal collectiebezoek bij de meeste mensen niet gebruikelijk is, of hun direct aantrekt. Het

digitale collectiebezoek duurt gemiddeld bij deze observatiegroep van 50 personen 6

minuten bij het Stedelijk Museum en 7 minuten bij het Amsterdam Museum. Dat is zeer kort

voor een digitaal museumbezoek. Dit staat in groot contrast met de tijd die gemiddeld aan

een fysieke collectie wordt besteedt. Uit een onderzoek naar de gemiddelde bezoekduur in

Gelderse musea kwam er bijvoorbeeld 100 minuten uit. 42

Afbeelding 15: tijdsduur van het fysieke museumbezoek in Gelderse musea43

Het is niet vreemd dat het fysieke museumbezoek langer duurt dan digitaal maar tussen 100

minuten en 6 minuten zit een zeer groot verschil. Er zijn geen resultaten van een gemiddelde

tijdsduur van museumbezoek aan fysieke musea te vinden. Deze tabel is niet een

42

van der Horst, ‘publieksonderzoek Gelderse Musea’, juli 2002, via MuseumMonitor p. 18 43

Ibidem, p.18

30

gemiddelde van musea in heel Nederland maar wel een gemiddelde van twee verschillende

regio’s. Dit kan daarom als een plausibel en realistisch gemiddelde gezien worden.

Internationaal is er jaren geleden onderzoek gedaan naar de intentie van bezoekers om een

digitaal museum te bezoeken.44 Hier kwam uit dat de intentie om een collectie te

onderzoeken er in verschillende lagen van de samenleving zeker wel is. Op de volgende

pagina is in een tabel afgebeeld hoe bereidwillig men is om een digitale collectie te

onderzoeken.

Afbeelding 16: verschillende groepen van de samenleving en de intentie om een digitale

collectie te bezoeken45

Uit het onderzoek bleek dat 63% van de digitale bezoekers in totaal ernaar uitkeken om een

digitale collectie te onderzoeken. Hieruit kan geconcludeerd worden dat de intentie over het

algemeen er wel is om een digitaal museum te bezoeken.

Arjan Burger heeft in het kader van zijn doctoraalscriptie een aantal jaar geleden een artikel

geschreven over hoe er een sterke subjectieve authenticiteit kan ontstaan in een

kunstmatige wereld.46 Volgens hem moet er in deze ‘onechte’ wereld getracht worden

44

‘ To search a museum collection’ http://firstmonday.org/htbin/cgiwrap/bin/ojs/index.php/fm/article/viewArticle/929/851#k6 (2002) geraadpleegd op 23-11-2012 45

‘ To search a museum collection’ http://firstmonday.org/htbin/cgiwrap/bin/ojs/index.php/fm/article/viewArticle/929/851#k6 geraadpleegd op 23-11-2012 46

Arjan Burger, ‘De poort naar de geschiedenis: de virtuele ontwikkeling van het Rijksmuseum’, Boekmancahier 13 (2001) p. 351-362

31

immersie en interactie te behalen bij de bezoekers. Interactie houdt in dit geval in dat

bezoekers een ‘wederzijds beïnvloeding tussen omgeving en objecten’ ervaren. Immersie

gaat over een ‘gevoel van onderdompeling bij bezoekers, die een natuurlijke wereld ervaren

in een kunstmatige wereld’.47 Ook al is deze conclusie een aantal jaar geleden getrokken, hij

is nog steeds van toepassing als ik naar de resultaten van mijn digitale onderzoek kijk. Later

in dit hoofdstuk bespreek ik het interactie aspect bij de digitale museumervaring.

5.1.2 EXPERIMENTEEL ONDERZOEK: DIGITALE MUSEUM

In de tweede experimentele onderzoeksgroep is zowel het fysieke als het digitale museum

bezocht. Hier is specifiek wel het digitale museum bezocht in combinatie met het fysieke

museum zodat de uitkomsten van deze onderzoeken met elkaar vergeleken kunnen worden

voor de beantwoording van de hoofdvraag. In dit hoofdstuk wordt alleen ingegaan op de

uitkomsten van het digitale gedeelte in dit onderzoek. Deze groep bestond uit 26

deelnemers. 46 % van deze groep is man en 54 % van deze groep is vrouw. De leeftijd van

de deelnemers was voor 61 % onder de 30 en voor 39 % boven de 30.

Afbeelding 17 en 18: geslacht en leeftijd van de deelnemers van het experimentele

onderzoek

Dezelfde waarden die bij het fysieke experimentele onderzoek gebruikt zijn en in hoofdstuk 3

zijn beschreven zijn hier ook gebruikt. Deze waarden zijn:

1. Het museum met als doel educatie

2. Het museum dat een nostalgisch gevoel teweeg brengt

47

Arjan Burger, ‘De poort naar de geschiedenis: de virtuele ontwikkeling van het Rijksmuseum’, Boekmancahier 13 (2001) p. 351-362

32

3. Entertainment in het museum

4. Het museum als inspiratie

5. Het museum dat een authentieke ervaring mogelijk maakt

6. Het museum als verplichting

7. Het museum dat bijdraagt aan de algemene ontwikkeling

Deze waarden werden in dit onderzoek verschillend beoordeeld. Zo vond 54% van de

onderzoeksgroep de digitale collectie ‘entertaining’.

Afbeelding 19: het percentage bezoekers dat het digitale museumbezoek wel of niet

entertaining vond.

De deelnemers waren het veelal erover eens dat de digitale ervaring niet authentiek was. Deze

waarde werd zeer laag beoordeeld zoals in onderstaande tabel wordt weergegeven. De waarde

die kon worden gegeven lag tussen de 1 en 5, met 5 als hoogste waardering. Doordat niemand

authentiek met een 5 heeft gewaardeerd staat dit cijfer niet in de tabel vermeld.

33

Afbeelding 20: zo werd de waarde authentiek beoordeeld in het digitale museum

Wat opviel in vergelijking met de waardering uit het fysieke experimentele onderzoek, was dit in

het digitale experimentele onderzoek de waarde educatie minder ‘slecht’ beoordeeld werd.

Hieruit kan geconcludeerd worden dat er in het digitale museum ruimte is om de bezoeker iets

te leren.

Afbeelding 21: zo werd de waarde educatief gewaardeerd

34

Daarnaast werd er aan deze groep gevraagd of ze een gevoel kunnen krijgen bij een digitaal

object. De antwoorden hierop liepen uiteen. Gemiddeld genomen was de strekking dat men het

lastig vind, omdat de objecten toch niet ‘echt’ zijn. De ervaring van echte objecten zien in het

fysieke museum wordt door de meeste deelnemers intenser ervaren. Andere stelden dat ze iets

in het echt willen zien zodat ze het gevoel hebben dat ze alle details dan kunnen zien en zo

beter een mening over het object kunnen vormen. Weer anderen stelden dat digitaal alleen een

gevoel kan oproepen op het moment dat je het originele gezien hebt. Dit zou betekenen dat de

post-visit ervaring hierin belangrijk zou kunnen zijn, zodat je na je bezoek een ervaring uit het

museum door middel van het kijken naar de digitale collectie kunt terughalen. Een aantal

deelnemers waren het erover eens dat een gevoel krijgen bij een digitaal object makkelijker zou

kunnen zijn als deze objecten driedimensionaal worden weergegeven. Hier was een andere

deelnemer van het onderzoek op tegen, deze stelde dat het juist makkelijker is om een gevoel

te krijgen bij een eendimensionaal object. Wanneer het getoonde object een overeenkomst

vormt met de afmetingen van het beeldscherm, wordt het makkelijker gevonden door deze

respondent een gevoel te krijgen. De meningen liepen erg uiteen. Wel was niemand er

helemaal van overtuigd dat je écht een gevoel kunt krijgen bij het zien van een digitaal object.

Er is door, eerder genoemd Arjan Burger gesteld dat een historische sensatie niet gekoppeld is

aan een bepaald medium of de fysieke gesteldheid van een object. De context waarin het

voorwerp wordt gepresenteerd is volgens hem van groot belang. De overtuigende context van

een digitaal of fysiek museum of de interactieve en immersieve omgeving bepaald volgens hem

de rijkdom van de ervaring. Het is en blijft ook een punt van discussie of authentieke gevoelens

worden opgeroepen door alleen de materiële aanwezigheid van een object. Volgens Saskia

Waterman, die de presentatie van fysieke en digitale omgevingen onderzocht aan de

Universiteit van Utrecht, ligt de authenticiteit van museale voorwerpen niet alleen in hun

materiële waarde. Functionele, contextuele en subjectieve authenticiteit spelen ook een rol in

museumervaringen. Musea en bezoeker creëren samen museumervaringen en dus ook de

beleving van authenticiteit. Een digitale ervaring kent ook zijn eigen authenticiteit volgens

Saskia Waterman. Zij stelt dat bezoekers digitaal niet klakkeloos in de authenticiteit opgaan

alsof het de werkelijkheid is. 48

In een interview met Martijn Tamboer, creative director bij creatief bureau Staat Amsterdam, zijn

er een aantal vragen gesteld over de waarde van het digitale object. De laatste jaren wordt de

term digital artifactual value, wat gaat over de intrinsieke waarde van een digitaal object steeds

frequenter gebruikt. Voor Martijn zijn de belangrijkste waarden die bij deze term horen de

48

Waterman S., De grenzen van het museum. (Doctoraalscriptie Universiteit Utrecht 2005) p. 28

35

artistieke en esthetische kwaliteit. De volgende vragen zijn goed om te stellen om de waarde

van het digitale object vast te stellen.

- Is het digitale object mooi, bijzonder?

- Verteld het iets over het tijdbeeld, reageert het op het tijdsbeeld (historische context)?

- Is het uniek? (vorm/concept/executie)

- Lokt het uit?

Op de vraag of hij denkt dat de bezoekers van een digitaal museum een andere ervaring

zouden hebben bij het bekijken van objecten als deze 3D zouden zijn stelt hij dat hij zelf niet

zo’n fan is van het digitaal creëren van een 3D wereld. Hij zegt dat de ervaring wel anders wordt

als er gewerkt wordt met 3D objecten. Of het beter is om met deze objecten te werken is

afhankelijk van de executie hiervan. Hij is van mening dat het ervaren van kunst op een digitale

manier altijd anders is dan in het fysieke museum. De nadelen van een digitaal museum vind

hij:

- de beleving van de schaal van een object

- de beleving van tactiliteit (term uit de architectuur die aangeeft hoe een materiaal aanvoelt

en hoe de gewaarwording van degene is die het materiaal aanraakt)

- het ontbreken van de fysieke context

Naast deze nadelen zijn er volgens hem ook voordelen in het digitale museumbezoek, zoals:

- het koppelen van verschillende media (bijvoorbeeld: een documentaire over een

kunstenaar)

- Dynamisch samenstellen van een expositie per gebruiker

- Het 'gebruiksmoment' is anders, thuis op de bank kun je makkelijk 2 uur door een aantal

werken + verdieping heen gaan. In een museum vaak krijgt de bezoeker vaak overdoses in

korte tijd.

Wel is hij overtuigd van het feit dat context alles is in het digitale museum. Van praktische

informatie verschaffing (waar kijk ik eigenlijk naar), tot meer impliciete beïnvloeding (hoe kijk

ik er naar / hoe ervaar ik een werk). ‘Dat is zo in een fysieke context, maar ook in een digitale

context. Een werk voelt bijvoorbeeld automatisch genialer als hij op bepaalde

vooruitstrevende websites gepost wordt (door context van medium / context van eerder

gepubliceerd werk). Kunst speelt natuurlijk altijd met context (en in moderne kunst nog veel

meer). De skull van Hirst als solo object in een minimaal verlichte zaal met minimalistisch pin

spotje komt anders over dan de zelfde skull in een zaal met 7 andere werken.’ 49

49

Museums and the web 2012’ http://www.museumsandtheweb.com/mw2012 (2012), geraadpleegd op 05-01-2013

36

Uiteindelijk gaat het er om hoe je het verhaal als museum het beste verteld. Hoe je het

object/werk/verhaal het beste tot zijn recht laat komen. Dan kan een 3D representatie een

optie zijn. Maar dat is volgens hem maar één van de vele opties. Een verdere uitwerking van

dit interview is te vinden in bijlage 6.

5.2 INTERACTIE

Wat van groot belang is en belangrijk blijft de komende jaren, is de interactie die digitaal

plaatsvindt. Het is vandaag de dag vanzelfsprekend dat musea actief zijn op sociale media

zoals Twitter en Facebook. Deze digitale platforms worden met name ingezet om verkeer te

genereren naar de eigen website of het liefst naar het fysieke museum.50

Steeds meer musea hebben werknemers in dienst om hun sociale media zo goed mogelijk te

laten werken en zoveel mogelijk mensen te bereiken. Digitale interactie is iets dat in

Nederland op dit moment niet altijd geïntegreerd is bij de digitale collectie en dus de digitale

website van het museum. In hoofdstuk 3 wordt de theorie van Eilean Hooper-Greenhill

beschreven over het modernistische museum en het post-museum. In plaats van eenzijdig te

dicteren naar bezoekers wil het post-museum een dialoog met bezoekers aangaan, en dus

interactie.51 Het bezoek aan het museum moet meer een proces en ervaring zijn in plaats

van simpelweg een gebouw binnen te gaan. Op basis hiervan kan worden gesteld dat anno

2013 ‘musea platforms zouden moeten zijn voor uitwisseling, waarbij er wordt geaccepteerd

dat iedereen iets waardevols kan bijdragen’. 52 Tijdens het experimentele onderzoek is

interactie ook een punt van discussie geweest. Zo hebben deelnemers geantwoord met het

idee om onder ieder digitaal object een live chat te plaatsen. Zo zou er directe interactie

ontstaan bij het bekijken van een digitale collectie, wat lijkt op de interactie die vaak ook in

het fysieke museum plaatsvindt. Deze interactie direct onder een object zou bezoekers

enthousiaster kunnen maken over het museum. Daarnaast is er voor bezoekers sneller een

herkenning in de manier van interactie, omdat bijvoorbeeld een reactie box onder een object

erg lijkt op de reacties die je op een sociale media site als Facebook onder foto’s post. Het

zou wellicht zo kunnen zijn dat door deze interactie onder een object men het digitale bezoek

meer als een museumervaring gaat zien. Hieronder worden twee populaire sociale media

platformen voor musea geanalyseerd. Dit zijn Facebook en Twitter. Bij beiden worden de 50

‘Museums and the web 2012: lopen musea voorop?’ http://www.frankwatching.com/archive/2012/04/24/museums-and-the-web-2012-lopen-musea-voorop/, geraadpleegd op 05-01-2013 51

Eilean Hooper-Greenhill, Museums and the interpretation of visual culture, (Londen 2000) p. 151-155. 52

‘Incompleet manifesto voor de Museumnext’ http://www.museumnext.org/dutch/?p=27, datum publicatie onbekend, geraadpleegd op 29-12-2012

37

accounts van het Stedelijk Museum bekeken. De sociale media is belangrijk in het kader van

dit onderzoek omdat musea deze digitale platformen gebruiken om interactie met bezoekers

teweeg te brengen. Daarnaast is het in dit onderzoek van belang om de interactie die digitaal

plaatsvindt te vergelijken met de interactie die in het fysieke museum plaatsvindt. Op de

website van de musea die onderzocht worden is niet veel interactie aan te treffen daarom is

het beter om de sociale media platformen te onderzoeken.

Facebook

Het Stedelijk Museum Amsterdam heeft een Facebook pagina met afgerond 30,000 vind-ik-

leuks (eind 2012).53 Op de Facebook pagina van het Stedelijk Museum Amsterdam vind niet

echt directe interactie plaats tussen bezoekers. Wel bestaat er interactie tussen bezoekers

en het museum. Er worden zo nu en dan foto’s en/of filmpjes van objecten of kunstenaars

gepost en verder meer informatieve zaken zoals openingstijden of informatie over een

tentoonstelling. Onder de posts van het Stedelijk geven mensen graag hun mening. Bijna

alle reacties bestaan uit ervaringen van mensen die aangeven hoe mooi ze het museum,

een object of een tentoonstelling vonden. Bezoekers reageren onderling niet frequent op

elkaar, maar er is zo nu en dan wel interactie. Bezoekers worden ook niet uitgedaagd om

met elkaar te interacteren omdat de posts van het Stedelijk niet om een reactie vragen. Het

Stedelijk zou ook vragen kunnen posten waar bezoekers wellicht meer op elkaar zouden

reageren. Dit gebeurt (nog) niet.

Twitter

Het Stedelijk Museum Amsterdam heeft een Twitter pagina met 43.000 volgers.54 Het

Stedelijk houdt deze pagina erg actief bij waardoor interactie bestaat tussen het Stedelijk en

haar bezoekers. Zo ongeveer elke tweet die verstuurd wordt naar het Stedelijk door een

persoon, wordt door de beheerder van de Stedelijk Twitter account beantwoord. Hieruit kan

geconcludeerd worden dat dit museum de belangrijke rol van social media serieus neemt.

Zelf post het Stedelijk op Twitter dezelfde soort posts als op Facebook. Geen vragen, maar

informatieve posts. Ook worden veel reacties van mensen over hun bezoek aan het Stedelijk

geretweet. Zo ontstaat er wel een vorm van interactie en belangrijker nog, zo krijgen de

bezoekers het gevoel dat de drempel niet hoog ligt om naar dit museum te gaan, omdat

iedereen een vorm van respons van het museum krijgt en als het ware voor ‘5 minuten in het

zonnetje gezet wordt’. De bezoekers hebben aanspraak en krijgen gemakkelijk aandacht

vanuit een Twitter account met een groot volgers aantal. Op basis van hier bovenstaande

53

‘Facebook van het Stedelijk’ www.facebook.com/Stedelijk (2012) geraadpleegd op 28-12-2012 54

‘Twitter van het Stedelijk’ www.twitter.com/Stedelijk, (2012) geraadpleegd op 28-12-2012

38

gegevens zou gesteld kunnen worden dat de waardering van dit digitale aspect van het

museum onder bezoekers vrij hoog ligt.

Overig

Buiten de sociale media, waar hierboven de twee ‘grootste’ zijn uitgelicht zijn er voor musea

ook andere middelen en bestaande websites om meer interactie teweeg te brengen. Een

voorbeeld hiervan is het ‘Geheugen van Oost’ en het ‘Geheugen van West’.55 Op deze

website worden verhalen, foto’s en ervaringen gedeeld van mensen die een band met

Amsterdam Oost of Amsterdam West hebben/hadden. Wat opviel op deze websites is dat er

wel veel interactie bestaat maar dat de groep die hierin participeert vaak wat ouder is (50+).

Sociale media worden veel minder ingezet voor de primaire taak van een museum: educatie.

Uit het onderzoek bleek dat de waarde digitaal goed gewaardeerd werd. Dit zou inhouden

dat musea platformen als Facebook en Twitter niet alleen ingezet worden als

marketinginstrument, wat nu erg veel gebeurt, maar meer voor het creëren van een

gemeenschap.56 Een Nederlands initiatief dat al wel verder is in de digitale culturele

ontwikkelingen is de ‘Rijksstudio van het Rijksmuseum’.57 In hoofdstuk 7 wordt hier meer

aandacht aan besteed.

Musea houden overigens al tijden rekening met interactie. In het fysieke museum gebeurt dit

veelal op analoge manier. Bijvoorbeeld kinderen die een speurtocht kunnen houden,

puzzelen of dingen opschrijven in het museum, of raampjes waar je in het museum door

heen kunt kijken. Dit is uiteraard ook gewenst, maar de digitale sociale media bieden

oneindig veel mogelijkheden voor interactie. Eigenlijk hebben de sociale media, maar ook de

media die wordt aangeboden op de museum website dus het digitale museum, een

constructivistische grondslag. In hoofdstuk 3 wordt er ook over het constructivisme

gesproken. In dit geval wil dat zeggen dat het museum de gebruikers van de digitale media

uitnodigt om zelf aan de slag te gaan met de aangeboden informatie. Hier moeten de

gebruikers wel voor open staan. Dat wil zeggen dat ze gebruikers uitnodigen om zelf aan de

slag te gaan met de aangeboden informatie, al moeten de gebruikers er natuurlijk wel voor

open staan. Zo leert het museum de digitale bezoeker niets, maar leert de bezoeker zichzelf

iets. Hij of zij construeert zijn eigen kennis.58

55

‘Geheugen van Oost’ http://www.geheugenvanoost.nl/, datum publicatie onbekend, geraadpleegd op 28-12-2012 56

‘Museums and the web 2012’ http://www.museumsandtheweb.com/mw2012 (2012) geraadpleegd op 30-12-2012 57

‘Rijksstudio’ https://www.rijksmuseum.nl/nl/rijksstudio (2012), geraadpleegd op 02-01-2013 58

Schoonbrood J., ‘Musea en de media van morgen; interactie door digitalisering’ (2012) p. 4

39

6. DIGITAAL VS FYSIEK

In de eerdere hoofdstukken is uitgebreid onderzoek uitgevoerd naar verschillende aspecten

van het digitale en fysieke museum. In de observaties zijn overeenkomende meetpunten

gebruikt om te kunnen analyseren waar de ervaring voor de bezoeker in verschilt bij het

fysieke museum en het digitale museum. In het experimentele onderzoek zijn vervolgens

meer inhoudelijke vragen gesteld om een nog breder inzicht te krijgen hoe het fysieke en

digitale bezoek gewaardeerd wordt en waar het tekort schiet.

De meest significante uitkomsten in de afgelopen hoofdstukken waren de volgende:

- In het fysieke museum stond men gemiddeld 28 seconden stil bij een object, in het

digitale museum gemiddeld slechts 8 seconden.

- 72% van de onderzoeksgroep stelde dat de fysieke museumervaring aangenamer is

als zij deze met prettig gezelschap bezoeken.

- Men gaf in het experimentele onderzoek het fysieke bezoek aan het Stedelijk bij de

waardering educatief niet een zeer hoog cijfer. Bij het digitale onderzoek werd dit

hoger gewaardeerd.

- Men was negatief over de pre-visit ervaring. De algemene stelling was dat het digitale

museum bezoeken voordat het fysieke museum bezocht wordt een vooroordeel kan

veroorzaken waardoor je niet ‘vrij’ het museum bezoekt.

- Bij het bezoeken van de website van het museum is het voor bezoekers niet

vanzelfsprekend dat de digitale collectie bekeken wordt.

- Het digitale museumbezoek duurt gemiddeld 7 minuten wat aanzienlijk minder is dan

gemiddeld 100 minuten in het fysieke museum (het gemiddelde in Gelderse Musea

en Vlaamse Musea, zie hoofdstuk 5).

- Men vindt het op dit moment in het digitale museum lastig om een gevoel te krijgen

bij het zien van de digitale objecten.

- De context waarin het voorwerp wordt gepresenteerd is van groot belang, zowel in

het digitale museum als in het fysieke museum.

- Sociale media zijn een belangrijk digitaal medium voor musea.

40

6.1 DISCUSSIE

Met de uitslagen van de onderzoeken zal in het komende hoofdstuk een discussie gevoerd

worden. Naar aanleiding van deze uitslagen kan gesteld worden dat het digitale museum

nog lang niet optimaal functioneert. De resultaten van het experimentele onderzoek,

observaties in het digitale museum en het algemene gevoel dat heerste tijdens deze

onderzoeken was niet overduidelijk positief over de digitale collectie en het digitale museum.

Waar dit onderzoek zich op richt is of het digitale museum het fysieke museum kan

versterken. Erg belangrijk hierin zijn de pre-visit ervaring en de post-visit ervaring omdat

deze veelal in het digitale museum plaatsvinden. Deze twee ervaringen zijn mooie

voorbeelden waarin het digitale museum het fysieke museum in zou kunnen versterken. In

de culturele sector wordt veel gesproken over de steeds belangrijker wordende pre-visit

ervaring. Nina Simon schrijft op haar blog over de ‘kracht van de pre-visit’.59 Zij stelt dat je in

het ‘digitale museum’ een groep bezoekers aanspreekt die nog niet overtuigd zijn of ze

daadwerkelijk naar het museum willen komen.60 Zij stelt dit gegeven als een voordeel,

namelijk dat je met een goede pre-visit ervaring bezoekers die normaal niet naar het

museum zouden gaan over kunt halen om dit toch te doen.

afbeelding 22: relatie tussen optimale museumwebsite en bezoekersaantallen61

59

‘Setting Expectations: The Power of the Pre-Visit’ http://museumtwo.blogspot.nl/2008/01/setting-expectations-power-of-pre-visit.html (2008) geraadpleegd op 16-12-2012 60

Ibidem 61

van Dijkhuizen H.M., NME-producten nader beschouwd (2010), p. 103

41

Maar de bezoekers die wel de intentie hebben om naar het fysieke museum te gaan stellen

dat zij het niet altijd prettig vinden om voor aanvang van het bezoek het digitale museum te

bezoeken omdat zij zo niet met een frisse blik het museum kunnen bezoeken. Paul F. Marty

heeft voor de Florida State University een onderzoek verricht naar museumwebsites en hoe

bezoekers deze voor en na het fysieke museumbezoek bezochten.62 Uit dit onderzoek is

gebleken dat 57% van de fysieke museumbezoekers zowel voor als na het fysieke bezoek

het digitale museum bezoekt. Een op de vijf bezoekers van een museumwebsite uit dit

onderzoek gaf aan het betreffend museum niet fysiek te hebben bezocht vanwege het feit

dat de website als teleurstellend werd ervaren. Uit deze resultaten en die van mijn eigen

onderzoek kan ik concluderen dat de pre-visit ervaring voor bestaande bezoekers gemiddeld

gezien niet positief is. Daarnaast bleek wel uit het experimentele onderzoek bij de groep die

zowel het fysieke museum als het digitale museum bezocht hebben dat deze het fysieke

museum positiever beoordelen als zij na het fysieke museumbezoek het digitale museum

bezoeken. Het merendeel gaf aan dat zij zich objecten langer kunnen herinneren als zij deze

na het fysieke museumbezoek digitaal nog nazoeken. Hieruit blijkt dat de digitale collectie

de fysieke kan versterken door een goede post-visit ervaring digitaal te creëren. Dit is

een manier om het fysieke museumbezoek te versterken door middel van digitaal

museumbezoek. 75% van de experimentele onderzoeksgroep die zowel het fysieke museum

als het digitale museum (na het fysieke bezoek bezocht hebben) gaven aan dat zij zich

langer met het museum verbonden voelen doordat zij na het bezoek het digitale museum

ook bezocht hebben. Uit mijn onderzoek blijkt dus dat de post-visit ervaring anno nu nog

steeds erg belangrijk is. Voor de betrokkenheid voor de bezoeker, maar ook voor het

versterken van de fysieke collectie. Door het koppelen van het fysieke en digitale

museumbezoek via een website, kan het museum een hechtere relatie opbouwen met haar

(potentiële) publiek.63

Het volgende opvallende punt dat interessant is voor dit onderzoek, is naar mijn mening het

gegeven dat de respondenten van het onderzoek geen hoge waardering gaven aan educatie

in het fysieke museum. Deze waardering voor educatie was hoger bij het digitale

museumbezoek. Naar mijn mening ligt hier dan ook een belangrijk punt voor het digitale

museum waar deze in de marketing en inhoudelijk op in zou kunnen spelen om de

museumervaring ‘completer’ te maken. Vooral de nieuwe en opkomende generatie zou zo

aangesproken kunnen worden omdat deze al gewend zijn vanuit hun opvoeding en educatie

dat zij vrijwel alles digitaal leren. Daarnaast gaf men in de onderzoeken aan dat het fysieke

62

Marty, P. (2007) Museum websites and museum visitors: Before and after the museum visit. College of Information, Florida State University, United Stated of America, p.15 63

van Dijkhuizen H.M., NME-producten nader beschouwd (2010), p. 103

42

museum meer een echte ervaring is en het digitaal nog moeilijk is om echt iets te ervaren.

Uit literatuur van Eileen Hooper Greenhill blijkt ook dat het post-museum zich richt op een

museumervaring waarin de bezoeker volledig opgaat in het museum en dit meer een proces

is. Juist om die reden kan het zo zijn dat de educatie af en toe minder binnenkomt bij de

bezoekers in het fysieke museum. Hieruit concludeer ik dat het digitale museum zich meer

moet richten op educatie en dat hier een open kans ligt. Zo zouden musea bijvoorbeeld in

de toekomst een hechtere verbinding kunnen aangaan met middelbare scholen. Omdat

hier ook digitaal educatie plaatsvindt zou het gemakkelijk kunnen om het digitale museum

hierin te integreren. Niet alleen wordt er dan bij een ‘jongere doelgroep’ interesse opgewerkt

om eventueel naar het museum te gaan, het museum vervult ook zijn functie van het

overdragen van kennis.

De beeldvorming bij bezoekers van het digitale museum is op dit moment niet wat het zou

moeten zijn. Dat deze relatie niet optimaal is, kan bijdragen aan het verminderen van

herhaalbezoeken (post-visit – geen goede ervaring in het digitale museum) of eerste

bezoeken (pre-visit – geen goede ervaring in het digitale museum). Het grootste percentage

van de bezoekers gaf in het onderzoek aan dat je naar het fysieke museum gaat om iets te

leren en daar in de context van het museum de collectie ervaart. Zoals bleek gaat dit voor

veel mensen nog niet op in het digitale museum. De collectie wordt nog niet ‘echt’ ervaren en

de interactie in het digitale museum is nog niet geoptimaliseerd. Naar mijn mening speelt het

gegeven dat de digitale collectie slechts een onderdeel is van de website van het museum

een grote rol hierin. De ‘oude’ functie van de museumwebsite is dat je op de website van het

museum bijvoorbeeld informatie opzoekt over tentoonstellingen, openingstijden,

routebeschrijvingen of een verdieping in een kunstenaar. Het internetgedrag van deze

website bezoekers is nog niet geheel veranderd ten opzicht van de periode voor de

digitalisering van collecties.64 Dat de laatste jaren hele collecties gedigitaliseerd zijn en voor

iedereen toegankelijk zijn, is iets dat voor veel mensen bekend is. Onze samenleving is het

laatste decennium in zeer korte tijd ‘gewoon digitaal’ geworden. We schakelen steeds

makkelijker en zonder er veel bij na te denken tussen online en offline. Zo zou dat ook zo

moeten zijn anno nu tussen het fysieke museum en het digitale museum. Het is een gemiste

kans dat er nog tekortkomingen zijn bij het digitale museum. Als musea dit vaste

internetgedrag, wat nog bij een groot gedeelte van de bezoekers niet gericht is op het

bekijken van de collectie wil doorbreken, zou er daadwerkelijk iets moeten veranderen in de

museumwebsite. Het lijkt mij na het zien van de onderzoeksuitslagen een goed idee om de

digitale collectie duidelijk te scheiden van het informatieaspect van het digitale museum. Zo

64

‘ To search a museum collection’ http://firstmonday.org/htbin/cgiwrap/bin/ojs/index.php/fm/article/viewArticle/929/851#k6, datum publicatie onbekend, geraadpleegd op 23-11-2012

43

zouden musea meer op het digitale museum voorproefjes kunnen geven van opkomende

tentoonstellingen waarin de aandacht van de bezoeker al gewekt wordt. Dit zou een

belangrijk deel van de digitale marketing van een tentoonstelling kunnen innemen. Om een

nieuwe doelgroep aan te spreken is het slim om digitaal een ‘hype’ te creëren rondom een

tentoonstelling zonder dat daar al teveel middelen aan te pas moeten komen. In het

experimentele onderzoek werd aangegeven dat als je een tentoonstelling online bekijkt, het

prettig zou zijn als je digitaal dezelfde ‘routing’ hebt als in het fysieke museum. Zo wordt het

in de post-visit ervaring gemakkelijker om bepaalde objecten die je in het fysieke museum

gezien hebt na te zoeken. Daarnaast gaven deelnemers aan de onderzoeken ook aan dat zij

de ‘look and feel’ van de digitale museumwebsites niet vinden aansluiten bij de presentatie

van het fysieke museum. (ook in ander hoofstuik plaatsen) Het zou goed zijn als je in het

digitale museum hetzelfde kunt verwachten als in het fysieke museum. Dit is een punt

waar veel musea nog aan kunnen werken. Valerie Frissen behandelt dit thema in het boek

‘Cultuur en media in 2015’. In haar stuk ‘Digitalisering in het culturele domein: van e-cultuur

naar zwart gat’ dat ‘digitalisering niet alleen een modernisering van het bestaande aanbod en

de bestaande processen en praktijken behelst, maar tevens nieuwe vormen van expressie

en uitwisseling met zich meebrengt, zowel binnen als tussen culturele praktijken. Door

digitalisering kunnen informatie en content worden gekoppeld, gedeeld en verspreid op

andere manieren dan in het verleden mogelijk was. Die content verlaat de besloten tempels

waarin cultuur voorheen lag opgeslagen en komt ter beschikking van de wereld daaromheen;

van een virtueel publiek maar ook van andere partijen die hiermee aan de slag kunnen

gaan’.65

Uit bovenstaande kan geconcludeerd worden dat er nieuwe kansen in het digitale veld

liggen. De content die voorheen vastlag in archieven, is nu beschikbaar voor veel mensen

die hier voorheen nooit toegang toe hadden. Uit bovenstaande kan niet direct de conclusie

getrokken worden dat door deze vernieuwde digitale toegang tot cultuur het fysieke museum

versterkt wordt. Als deze digitale content juist wordt ingezet is dit echter wel zo. De

Rijksstudio is hier een mooi voorbeeld van. De informatie en objecten die voorheen vastlag

in het fysieke museum is nu ‘losgeslaten’ in de digitale wereld. Het Stedelijk Museum is een

voorbeeld waarvan dit nog niet helemaal gelukt is omdat op veel objecten nog copyright op

de creativiteit van de kunstenaar zit. Doordat er nu zoveel content als het ware rondzwerft op

internet is het mooi om te zien dat er door middel van bijvoorbeeld web 3.0 de uitwisseling en

de systematisering van gegevens steeds gemakkelijker wordt.

65

Frissen V., ‘Cultuur en media in 2015’,(2009) p. 20-34

44

Zoals in de eerste paragraaf van dit hoofdstuk wordt samengevat gaf 72% van de

experimentele onderzoeksgroep aan dat zij het fysieke museumbezoek als aangenamer

ervaren als zij deze met prettig gezelschap bezoeken. Interactie is iets dat meer voorkomt in

het fysieke museum. De digitale museumervaring kan versterkt worden door meer interactie

te creëren. Dit kan op verschillende manieren. Sociale media hebben in de culturele wereld

laatste jaren een ongekende plek ingenomen en digitaal vindt de meeste interactie van

musea plaats op de verschillende sociale media. In een publicatie van de Raad voor Cultuur

in 2008 werd nog gesteld dat de traditionele instellingen maar moeilijk in staat zijn om te

gaan met de gevolgen van de sociale media.66 Anno 2013 is er alweer een grote stap

gemaakt. De meeste instellingen zijn gewend aan het gebruik van de sociale media,

hier kan alleen nog meer interactie mee behaald worden. Er zijn verschillende soorten

vormen van interactie op dit moment mogelijk. De interactie tussen verschillende bezoekers

onderling, interactie tussen verschillende bezoekers groepen, interactie tussen de bezoeker

en het museum en vice versa en interactie tussen de bezoeker en het object (wederom zoals

dit in de Rijksstudio gebeurd).

66

‘eCultuur’ http://2008.cultuur.nl/adviezen_cultuurnota_0508_vervolg_v2.php?id=4&deel=2&hfdst=81, datum publicatie onbekend, geraadpleegd op 07-01-2013

45

7. NIEUWE INITIATIEVEN UITGELICHT | TOEKOMSTVISIE

In dit onderzoek is er onder andere onderzocht waar de fysieke en digitale musea te kort

doen of juist goede resultaten behalen. Het is in het kader van het onderzoek nuttig om een

paar nieuwe en vooruitstrevende initiatieven uit te lichten in de digitale wereld om een beter

beeld te krijgen van hoe de toekomst er uit zal zien.

7.1 FUNCTIE DIGITALE MUSEUMCURATOR

Na de uitgevoerde onderzoeken en literatuurverdieping in het onderwerp was het

verbazingwekkend om te zien dat er in Nederland nog niet veel aandacht besteed wordt aan

een functie als digitale curator. Aangezien de context van de digitale collectie waar mee

gewerkt moet worden erg belangrijk is, is een functie als digitale curator ook in het digitale

museum belangrijk. De technologische groei en het gebruik van internet zal de komende

jaren niet minder gaan worden en daarom moet er goed nagedacht worden over een functie

als deze.67 In een interview met Anne Vroegop zijn een aantal vragen gesteld over dit

onderwerp. In haar huidige functie als coördinator van digitale presentaties bij het Eye

Filminstituut heeft zij veel te maken met digitale collecties en musea. Daarnaast is zij digitale

curator geweest bij het Zuiderzeemuseum. Naar aanleiding van het verrichte onderzoek kan

gesteld worden dat de context waarmee gewerkt wordt in een collectie zowel digitaal als

fysiek erg belangrijk is. In het fysieke museum is het vanzelfsprekend dat er een curator is

maar in het digitale museum nog steeds niet. De materie waarmee de curator in het fysieke

museum werkt, is in eerste instantie niet de collectie, maar de mensen die naar deze

collectie kijken. Hier moet in het digitale museum ook rekening mee gehouden worden en

dus ook bij de functie van digitale curator. Anne meent dat zij in haar periode als digitale

curator beter actuele vragen kon beantwoorden die leefden bij het publiek. ‘Zo ontstond er

een actieve dialoog waardoor je soms zelfs kon spreken over doelgroep, onderzoek en een

tentoonstelling in 1’.68 Zij ziet vooralsnog een versmelting van de functie van fysieke curator

en digitale curator niet mogelijk en stelt dat de functie van digitale curator op zichzelf moet

staan.

Door het instellen van deze functie en als deze juist wordt uitgevoerd, zou het digitale

museum verbeterd kunnen worden. De bezoeker heeft digitaal meer aanspraak en ‘voelt’ dat

67

‘Digitale media’ http://www.marketingfacts.nl/berichten/digitale-media-entertainment-omzet-groeit-naar-bijna-800-miljard-dollar, datum publicatie onbekend, geraadpleegd op 15-01-2013 68

interview Anne Vroegop 17-01-2013 (zie bijlage 7)

46

de digitale collectie speciaal is afgesteld op bezoek en niet zomaar gedigitaliseerd is.

Hierdoor kan de digitale museumervaring van de bezoeker in ieder geval niet afnemen en

een functie als deze zou zelfs door kunnen gaan tot een verbetering in de fysieke

museumervaring doordat het digitale museum geoptimaliseerd wordt door de digitale curator.

7.2 RIJKSSTUDIO

Het Rijksmuseum in Amsterdam zal in april 2013 na een lange periode van renovatie

heropend worden. Het museum loopt met de website alvast voor op de heropening. Deze

website wordt in dit onderzoek genoemd omdat het een mooi voorbeeld is waar

verschillende elementen die belangrijk zijn om een website optimaal te laten functioneren

ingezet zijn. Deze elementen zullen in dit stuk besproken worden.

De website van het Rijksmuseum is al enige tijd geleden vernieuwd en als het ware

‘heropend’ op 30 oktober 2012. Dit gegeven op zich is al mooi omdat naar aanloop van de

grote heropening het contact tussen het publiek en het museum versterkt kan worden. Het

startscherm is erg overzichtelijk opgebouwd met een schermvullend beeld waar je maar een

aantal opties hebt om verder op te klikken. Het Rijksmuseum is meegegaan met de

technologische veranderingen van de laatste jaar en wil de bezoeker door de vorm en

inhoud van de website stimuleren om een tablet te gebruiken bij het bezoek aan de

website.69 Een onderdeel van de website heet de Rijksstudio. In deze Rijksstudio kan de

bezoeker een eigen creatie maken van kunstwerken. Er zijn 125.000 ‘meesterwerken’

gedigitaliseerd waarin je door de hoge resolutie erg diep kunt inzoomen op de werken. ‘Je

ziet haarscherpe details, tot op het craquelé van de verf’.70 Als bezoeker van de Rijksstudio

ga je zelf aan het werk. Je kunt in je studio als bezoeker een verzameling maken van

kunstwerken. Zo kun je bijvoorbeeld een collage maken van allemaal details uit schilderijen

waar een snor op afgebeeld is. Wat relevant is aan zo’n studio is dat deze collages en

verzamelingen met een druk op een knop gedeeld kunnen worden met je eigen sociale

media sites. Hierdoor kan er interactie tot stand komen bij jou studio en inspireer je ‘vrienden

of volgers’ op deze sociale media sites om ook de Rijksstudio te bekijken. Zo maak je op een

eigentijdse manier contact met oude meesterwerken. Daarnaast spreekt de hernieuwde

website van het Rijksmuseum een nieuwe doelgroep aan die normaal gesproken minder

69

Dichtbij het Rijksmusem’ www.fabrique.nl/case/rijksmuseum/ (2012) geraadpleegd op 02-12-2012 70

‘Wat kun je met de Rijksstudio?’ https://www.rijksmuseum.nl/nl/rijksstudio#meestermatcher (2012) geraadpleegd op 02-12-2012

47

affiniteit met het Rijksmuseum hebben; kinderen en jonge volwassen tot en met 18 jaar.71

Zoals al eerder in het onderzoek is geschreven, is het zeer belangrijk om deze groep bij het

digitale museum te betrekken. Door de gebruiksvriendelijkheid en de eenvoud van de

Rijksstudio is de aansluiting met deze groep snel gevonden. Zij zijn al gewend door websites

zoals bijvoorbeeld Pinterest en Tumblr om op deze manier met content om te gaan en een

verzameling te maken. Daarnaast kan de bezoeker via de Rijksstudio altijd het museum en

de kunstwerken via sociale media, een tablet of een telefoon dichtbij de bezoeker blijven

ongeacht de tijd en plaats. Daarnaast is het ‘revolutionair dat er zoveel werken vrij

beschikbaar zijn op een museumwebsite, en dat je zo diep kunt inzoomen, vaak nog dieper

dan bij het Google Art Project. De nieuwe website verlaagt de drempel van een bezoek aan

het museum. Want hoe dichtbij we de collectie online ook brengen, er is natuurlijk niets

mooier dan het échte werk’.72

7.3 GOOGLE ART PROJECT

Het volgende vooruitstrevende project dat beschreven gaat worden is het Google Art Project.

Op 1 februari 2011 is het Google Art Project online gegaan. Dit project heeft een digitale

kunstcollectie waar een aantal van de grote kunstmusea, zoals het Museum of Modern Art,

Tate Modern en ook het Rijksmuseum zich bij hebben aangesloten.73 Via het digitale

platform van Google Art zijn enorm veel digitale kunstwerken in hoge resolutie te bekijken.

Bij dit project horen een aantal vooruitstrevende elementen die opvallend zijn en waar

andere musea wellicht iets van kunnen leren. Zo kun je op de website een virtuele tour door

alle aangesloten musea maken. Net zoals op Google Maps gebruik gemaakt kan worden van

‘street view’ kan hier ook met deze techniek een museum virtueel bewandeld worden. In dit

onderzoek bleek uit het experimentele onderzoek dat een aantal deelnemers als kritiek op

het digitale museum van het Stedelijk Museum stelden dat het prettig zou zijn als de routing

met van het fysieke museum digitaal hetzelfde zou zijn. Zo is het gemakkelijk om een object

na het museum bezoek weer terug te zoeken of de ervaring digitaal nogmaals te beleven.

Met dit digitale wandelen door het fysieke museum is de overschakeling van fysiek naar

digitaal verkleind omdat de ervaringen op elkaar lijken. Daarnaast is het mooi om te zien dat

zoveel musea via een platform te bekijken zijn. Door de naamsbekendheid van Google vind

71

‘Kloof tussen consument en producent’ http://www.marketingtribune.nl/nieuws/Even-een-mediacase-blinken-32844/P2/,datum publicatie onbekend, geraadpleegd op 21-01-2013 72

‘Dichtbij het Rijksmusem’ www.fabrique.nl/case/rijksmuseum/ (2012) geraadpleegd op 02-12-2012 73

‘Google Art Project’ http://www.googleartproject.com/ geraadpleegd op 16-12-2012

48

er al snel meer verkeer plaats bij dit Art Project en daardoor vanzelfsprekend meer verkeer

op de websites van de musea zelf.74

7.4 WEB 3.0

Een andere belangrijke ontwikkeling die bepalend is voor de toekomstige digitale cultuur en

dus interessant is in dit onderzoek is het semantische web, oftewel web 3.0.

De laatste jaren worden de termen web 1.0, vervolgens web 2.0 en de laatste tijd web 3.0

regelmatig genoemd. Het internet is zich door de veranderingen en versnellingen steeds

meer aan het organiseren. Kort komt deze ontwikkeling van Web 1.0 tot Web 3.0 neer op de

volgende drie stappen:

1. Het gegevensweb (1.0) waarin eigenaars van websites de content plaatsen;

2. Het huidige sociale web (2.0) waarin vrijwel iedereen content, links en metatags (zijn

bedoeld om onzichtbare informatie op te nemen over de inhoud van een website)

kan toevoegen en met elkaar kan delen;

3. Het beoogde intelligente web (3.0) waarin content, links en metatags (zijn de

gegevens die karakteristieken van bepaalde gegevens beschrijven dus eigenlijk data

over data) automatisch afgeleid kunnen worden uit de bestaande gegevens en de

conversatie daarover.75

Hieronder zijn deze drie schematisch weergegeven. Deze afbeelding is vanwege het

formaat ook groter bijgevoegd in bijlage 7.

74

‘Google Art Project’ http://www.frankwatching.com/archive/2011/04/19/musea-en-het-web-revisited-trends-en-ontwikkelingen/#more-100489 geraadpleegd op 16-12-12013 75

‘Wat is nou eigenlijk Web 3.0?’ http://www.rijkwillemse.nl/home/527-wat-is-dat-nou-eigenlijk-web-30.html, datum publicatie onbekend, geraadpleegd op 18-12-2012

49

Afbeelding 23: web 3.0 schematisch weergegeven76

Web 3.0 gaat samengevat dus om derde generatie websites, die in staat zijn om informatie

met een betekenis uit te wisselen, zonder menselijke hulp. Deze betekenisgeving wordt

meestal gebaseerd op gestructureerde metadata. Door deze overeenkomsten in de

gestructureerde metadata kunnen er automatisch inhoudelijke relaties gelegd worden tussen

documenten. Dit houdt onder andere in dat zoekfuncties beter benut kunnen worden. Zo kan

het semantisch web het verband leggen tussen Theo van Gogh en Vincent van Gogh en het

verschil aangeven tussen de schilder Doesburg en de plaats Doesburg. 77

76

Wat is nou eigenlijk Web 3.0?’ http://www.rijkwillemse.nl/home/527-wat-is-dat-nou-eigenlijk-web-30.html geraadpleegd op 18-12-2012 77

‘Semantisch Web’ http://www.den.nl/thema/109/semantisch-web, datum publicatie onbekend, geraadpleegd op 19-12-2012

50

Afbeelding 24: cartoon van Web 3.078

Het semantisch web geeft een kans op een beter resultaat van cultureel erfgoed. Het komt

tegemoet aan de toenemende behoefte aan slimme manieren om onze weg te vinden in de

immense hoeveelheid data op internet. Voor de archiefwereld en digitale databanken liggen

in Web 3.0 grote uitdagingen, het gaat hier namelijk om nieuwe manieren om informatie te

ordenen, te ontsluiten en van betekenis te voorzien.

78

‘Semantisch Web’ http://www.den.nl/thema/109/semantisch-web, datum publicatie onbekend, geraadpleegd op 19-12-2012

51

8. CONCLUSIE

Uit dit onderzoek kunnen een aantal conclusies getrokken worden. In dit hoofdstuk zal ik

eerst de deelvragen beantwoorden en tot slot de hoofdvraag. Naar aanleiding van de

conclusies doe ik tot slot een aantal aanbevelingen.

Deelvraag 1 :Welke waarden kunnen museumervaringen hebben?

In het eerste gedeelte van dit onderzoek, in hoofdstuk 3, is er beschreven welke waarden

een museumervaring kan hebben. De waarden die in dit onderzoek zijn toegepast zijn:

het museum met als doel educatie,

het museum dat een nostalgisch gevoel teweeg brengt,

entertainment in het museum,

het museum als inspiratie,

het museum dat een authentieke ervaring mogelijk maakt,

het museum als verplichting en

het museum dat bijdraagt aan de algemene ontwikkeling.

Deze waarden heb ik gedestilleerd uit de kennis die mij de afgelopen vier jaar is aangereikt

tijdens de studie Cultureel Erfgoed. Ook heb ik standaard modellen om de museumervaring

te analyseren gebruikt. Bijvoorbeeld van onderwijskundigen John Falk en en Lynn Dierking.

Zij stellen dat bij elke museumervaring sprake is van een wisselwerking tussen een

persoonlijke context, een fysieke context en een sociale context.

Dit interactieve museum model gaat er vanuit dat de uitkomsten van deze

contexten de bezoekerservaring beschrijven.

Wat ook belangrijk is in de waardering voor een museumervaring, zijn de pre-visit en de

post-visit. De pre-visit vindt voor het fysieke museumbezoek plaats en de post-visit na

afloop van het museumbezoek. Beiden vinden anno 2013 veelal in de digitale wereld plaats.

De pre-visit ervaring bleek uit het onderzoek minder effect te hebben en wordt niet altijd

positief ervaren door de bezoekers van het digitale museum. De post-visit ervaring blijkt erg

essentieel te zijn en hier hechten bezoekers veel waarde aan.

52

Een ander belangrijk begrip voor waarden van de museumervaring is het

constructivisme. Leren wordt door deze stroming gezien als actieve constructie van

kennis tijdens de museumervaring gebaseerd op wat de bezoeker al weet. Hieruit

kan geconcludeerd worden dat het voor de waardebeleving van de bezoeker

belangrijk is dat hij of zij met al bestaande kennis in de geest nieuwe kennis kan

toevoegen tijdens het fysieke of digitale museumbezoek.

Deelvraag 2: Hoe ervaren mensen het fysieke museumbezoek?

In het volgende hoofdstuk heb ik in de praktijk onderzocht hoe men het fysieke

museumbezoek ervaart. De resultaten vloeien uit observaties in het Stedelijk Museum

Amsterdam en het Amsterdam Museum. Daarnaast heeft er in het Stedelijk Museum

experimenteel onderzoek plaatsgevonden waardoor ook bepaald kon worden hoe men dit

fysieke museum ervaart.

Anno 2013 ervaart men het fysieke museum als een belangrijke bijdrage voor de algemene

ontwikkeling. Hierin vindt veel interactie plaats bij het bezoek van het museum en het

bekijken van de collectie. De ervaring van de bezoekers bleek niet specifiek (zeer) educatief

te zijn. Deze waarde werd in het fysieke museum niet zeer hoog gewaardeerd. Het grootste

gedeelte van de bezoekers vindt het in hun bezoekerservaring erg belangrijk dat de fysieke

objecten zich op een passende manier verhouden tot de ruimte waar deze zich in bevinden.

De gemiddelde bestedingstijd bij een object in het fysieke museum kwam in dit onderzoek uit

op 28 seconden.

Deelvraag 3: Hoe ervaren mensen het digitale museumbezoek?

Vervolgens heb ik onderzocht hoe men het digitale museumbezoek ervaart. Hiervoor zijn

digitale observaties, een experimenteel onderzoek en een interview met een specialist

uitgevoerd. Hieruit bleek dat het de intentie van bezoekers voornamelijk is om de collectie

van het digitale museum te bezoeken en informatie over huidige tentoonstellingen te vinden.

De ervaring van de bezoekers van het digitale museum werd niet authentiek gevonden. De

waarde educatie werd als belangrijk benoemd. Ook vonden de bezoekers van het digitale

museum het van waarde om ‘echt’ iets te ervaren in het museum. Er werd gesteld dat dit

wellicht versterkt kan worden door objecten driedimensionaal in de collectie te plaatsen. Een

van de bevraagde experts stelde dat het aan de ‘executie’ van het 3D object ligt of het

hierdoor beter wordt. De ervaring wordt wel volgens deze expert sowieso anders. De

53

bestedingstijd per object in het digitale museum was gemiddeld per object 8 seconden. De

duur van het totale digitale museumbezoek duurde slechts 7 minuten gemiddeld.

Uiteindelijk gaat het in de digitale museumervaring erover hoe het museum het

verhaal het beste vertelt en tot zijn recht laat komen.

De post-visit ervaring werd in het digitale museum als erg belangrijk gezien.

Uit het onderzoek kwam dat bezoekers zich langer verbonden voelen met het

museum als zij na het fysieke bezoek het digitale museum bezoeken.

Daarnaast stelden anderen dat een digitaal object alleen een gevoel kan oproepen

op het moment dat je het fysieke object gezien hebt.

In de digitale museumervaring zijn de sociale media erg belangrijk als onderdeel van

de digitale musea. Deze digitale platforms worden voornamelijk ingezet om verkeer te

genereren naar de website van het museum of het fysieke museum.

Bezoekers zien het digitale museum meer als een echte ervaring als er interactie is

geïntegreerd in hun bezoek. Het museum nodigt de gebruikers uit om zelf aan de

slag te gaan met de informatie die zij via de digitale media aanbieden. Hier moeten

de bezoekers en gebruikers wel open voor staan. Zo leert het museum de digitale

bezoeker niks, maar leert de bezoeker zichzelf iets. Hij of zij construeert zijn eigen

kennis.

Deelvraag 4: Kan een digitaal object dezelfde respons teweeg brengen als een fysiek

object?

Volgens de geïnterviewde experts kan een digitaal object niet dezelfde respons teweeg

brengen als een fysiek object. Beiden brengen een respons teweeg maar deze is wel

verschillend. Het ervaren van een collectie op een iPad of computer blijft anders dan

bijvoorbeeld in een fysiek museum zijn. Digitaal ervaren heeft een aantal nadelen zoals het

moeilijker beleven van de schaal van een object, beleving van tactiliteit/ tastbaarheid maar

ook voordelen zoals een non-lineaire story telling en het gemakkelijk koppelen van

verschillende media. Het ‘gebruiksmoment’/belevingsmoment dat je naar een digitaal object

kijkt ten opzichte van een fysiek object is anders en daardoor ook de respons.

Zoals ook in de fysieke wereld moet je digitaal per geval bepalen hoe je het verhaal van het

werk of tentoonstelling het beste vertaalt. Daar heb je in de digitale wereld andere

mogelijkheden voor. Ander medium, andere keuzes. Muziek kan bijvoorbeeld een veel

belangrijkere rol spelen, of zoals eerder genoemd de non-lineaire manier van beleven.

54

Deelvraag 5: Wat zijn de significante verschillen in de museumervaring tussen het

digitale en het fysieke museum?

Er zijn een aantal significante verschillen gevonden tussen de fysieke museumervaring

ervaring en de digitale museumervaring. In dit onderzoek waren deze verschillen opvallend

op een aantal punten. Zo was de bestedingstijd per object in het fysieke museum gemiddeld

28 seconden en in het digitale museum 8 seconden. Een ander significant verschil was de

beoordeling in de educatiewaarde. In het fysieke museumbezoek werd deze waardering

minder hoog beoordeeld dan in het digitale museum. Bij het bezoeken van een digitale

museum is het voor bezoekers niet vanzelfsprekend dat de collectie bekeken wordt. In het

fysieke museum is dit wel het geval. Men vindt het op dit moment lastig om echt iets te

voelen bij het kijken naar objecten in het digitale museum. In het fysieke museum vond men

dit minder moeilijk.

Deelvraag 6: Welke nieuwe initiatieven zijn constructief voor de toekomst om de

digitale en fysieke museumervaring te optimaliseren?

In het laatste gedeelte van het onderzoek werd er naar de toekomst gekeken. In de toekomst

zou het mooi zijn als een functie als digitale curator vaker zou voorkomen. De deelnemers

aan het onderzoek en de geïnterviewde experts stelden het erg belangrijk te vinden dat er

ook in het digitale museum rekening gehouden wordt met de context van de collectie. Het is

belangrijk dat hier mee gewerkt wordt en dat er door de digitale curator een verhaal verteld

kan worden om de digitale museumervaring te optimaliseren. Een ander goed initiatief dat is

uitgelicht is de Rijksstudio van het Rijksmuseum. In deze Rijksstudio kan de bezoeker een

eigen creatie maken van kunstwerken van het Rijksmuseum. Wat relevant is aan deze studio

is dat je deze creatie of verzameling met een druk op de knop kunt delen met je eigen

sociale media accounts. Hierdoor ontstaat er interactie tussen de bezoeker en het object wat

een mooie techniek is. Op deze manier maakt de bezoeker op een eigentijdse manier

contact met oude meesterwerken. Daarnaast wordt door de eenvoud van het gebruik van de

Rijksstudio een nieuwe doelgroep aangesproken, kinderen en jonge volwassenen. Een

ander project dat werd uitgelicht is het Google Art Project. Via dit digitale platform van

Google zijn enorm veel kunstwerken digitaal te bekijken en zijn ontzettend veel musea

virtueel te bewandelen net zoals ‘street view’ in Google Maps. Nog een belangrijke

ontwikkeling voor de komende jaren is Web 3.0, waarin websites in staat worden gesteld

informatie met betekenis uit te wisselen, zonder menselijke hulp. Web 3.0 oftewel het

55

semantisch web zorgt ervoor dat er een beter zoekresultaat tot stand komt wat voor het

gedigitaliseerde erfgoed van betekenis kan zijn in de toekomst.

Hoofdvraag: Hoe kan een digitaal museum een fysiek museum versterken; wat zijn de

significante verschillen tussen beide en hoe kunnen musea de nieuwe mogelijkheden

van de digitale platformen optimaal benutten?

Onze materiële wereld wordt in een hoge snelheid ingelijfd in de digitale wereld; dat gebeurt

eigenlijk grotendeels zonder dat we er erg in hebben. Sinds de digitalisering zijn musea en

andere culturele instellingen bezig met de digitale ervaring zo optimaal mogelijk te maken.

Niet alleen omdat hier veel verkeer plaatsvindt, maar ook omdat het museum hier nieuwe

interacties en functies kan uitoefenen. In dit onderzoek zijn de fysieke en de digitale

museumervaring onderzocht. Vervolgens is geanalyseerd hoe een digitaal museum een

fysiek museum kan versterken maar ook hoe een digitale collectie en museum verbeterd kan

worden. Hiervoor is eerst gekeken naar de museumervaring zoals deze in literatuur

beschreven staat. Mensen gaan naar het museum om iets te leren en een ‘nieuwe’ ervaring

op te doen. Deze ervaring vindt meestal plaats in de persoonlijke, fysieke en sociale context.

In het digitale museum spelen er andere factoren mee om bezoekers dit museum te laten

ervaren. Deze ervaring speelt zich meer af in de interactie met andere bezoekers maar ook

educatie is hier erg belangrijk. De digitale ervaring is voor het fysieke museum zo belangrijk

omdat de pre-visit en post-visit ervaring zich hier afspeelt. Als deze allebei positief ontvangen

worden zal het fysieke museum meer bezoeken en herhaalbezoeken krijgen en is de kans

groot dat het digitale museum ook vaker bezocht wordt. Door relevant met alle informatie die

door de musea digitaal en publiekelijk gemaakt zijn om te gaan kan het museum via de

digitale website een sterke verbinding met de bezoeker aangaan. Bij het Stedelijk Museum

Amsterdam, het museum dat tijdens de observaties en het experimentele onderzoek gebruikt

is, is dit nog niet gelukt. Het Stedelijk Museum heeft bij het publiek grote naamsbekendheid

maar zal toch ook iets aan haar digitale museum moeten gaan doen om dit in stand te

houden. Punten waar het digitale museum in verbeterd kan worden bleken onder andere

interactie en authenticiteit te zijn. Een voorbeeld van een museum dat relevant met

eeuwenoude kunst omgaat is het Rijksmuseum. Bijzonder in dit geval is dat er geen

auteursrechten meer gelden op deze gedigitaliseerde kunst. Door middel van de Rijksstudio

kan de bezoeker van het digitale museum creatief met de virtuele content omgaan en wordt

de bezoeker enthousiast gemaakt voor de heropening van het museum. Daarnaast is uit het

onderzoek gebleken dat het goed zou zijn als je in het digitale museum hetzelfde kunt

verwachten als in het fysieke museum.

56

Daarnaast kwam uit de resultaten van het experimentele onderzoek dat bezoekers oog

hebben voor de context waarin een object gepresenteerd wordt en hier waarde aan hechten

zowel in het digitale museum als in het fysieke museum. Hieruit wordt geconcludeerd dat

museale objecten uniek zijn, maar niet geheel op zichzelf staan en dat ze beïnvloed worden

door de ruimte en/of context eromheen.

In het digitale museum is de educatieve waarde erg belangrijk. Dit was een opvallend

verschil met het fysieke museum waar de educatieve waarde slechter beoordeeld werd.In

het onderzoek werd gesteld dat musea in de toekomst om een jongere generatie aan zich te

binden een hechtere verbinding met het onderwijs aan zou kunnen gaan door middel van

educatie in het digitale museum. Als er op een creatieve en prettige manier zo iets te leren

valt kunnen hier weer nieuwe doelen mee bereikt worden, zoals dat musea een jongere

doelgroep aan zich bindt.

Andere opvallende verschillen tussen het fysieke en digitale museumbezoek waren

bijvoorbeeld de bestedingstijd per object. De bestedingstijd per object was in het fysieke

museum gemiddeld 28 seconden en in het digitale museum gemiddeld 8 seconden. De

gemiddelde tijdsduur van een museumbezoek verschilde in het fysieke museum, 100

minuten naar schatting, ook behoorlijk met de 7 minuten die in het digitale museum besteed

werden. Daarnaast is niet te vergeten het een belangrijk verschil dat het fysieke object

digitaal niet aanwezig is en in het fysieke museum wel. Hierdoor vinden bezoekers het

moeilijker om digitaal iets te voelen bij het bekijken van een object en geeft een digitaal

object een andere respons dan fysiek.

In het onderzoek is ook onderzoek gedaan naar het gebruik van sociale media van musea.

Hier is sprake van interactie tussen bezoekers en het museum maar niet vanzelfsprekend

tussen bezoekers onderling. Doordat er door de onderzochte musea op de sociale media

platformen geen vragen gepost worden waar een antwoord op moet worden gegeven of een

discussie door gevoerd kan worden wordt de functie van sociale media niet sterker. De

sociale media zouden ook beter in de websites van musea geïntegreerd kunnen worden. Op

het moment dat musea via hun sociale media meer interactie creëren zullen er meer

bezoekers participeren en zich welkom voelen waardoor de drempel lager wordt om het

digitale en fysieke museum te bezoeken.

57

8.1 AANBEVELINGEN

Het verrichte onderzoek heeft aangetoond dat het digitale museum het fysieke museum op

verschillende manieren kan versterken. Naar aanleiding van de conclusies kunnen voor

musea en andere geïnteresseerden in de wisselwerking tussen het digitale en het fysieke

museum een aantal aanbevelingen gedaan worden. De aanbevelingen die gedaan worden

zijn gericht op het heden en bieden een realistische kijk in deze wisselwerking. De volgende

aanbevelingen zullen hierna worden beschreven:

1. Een goede post-visit ervaring creëren

2. Een hechtere verbinding tussen digitale musea en scholen

3. Meer overeenkomsten tussen het fysieke museum in het digitale museum laten

voorkomen

4. Meer interactie en een gemeenschap creëren op de sociale media platformen van

musea

5. De functie van digitale curator instellen

1. Een goede post-visit ervaring creëren.

Uit dit onderzoek is gebleken dat het van groot belang is om eerder beschreven redenen dat

er via het digitale museum een goede post-visit ervaring gecreëerd wordt. Een aanbeveling

hierin is om goede zorg te blijven dragen voor de museumervaring die in het digitale

museum plaatsvindt. Een voorbeeld van een goede post-visit ervaring zou zijn om zowel

educatie, interactie en inspiratie op de bezoeker over te brengen.

2. Een hechtere verbinding tussen digitale musea en scholen.

Een andere uitkomst uit het onderzoek is dat in het digitale museum de waarde educatie

hoog gewaardeerd wordt. Om hierop in te spelen wordt aanbevolen nu en in de toekomst te

blijven investeren in een educatief programma en/of een project in het digitale museum waar

basisscholen en middelbare scholen mee verbonden kunnen zijn.

3. Meer overeenkomsten tussen het fysieke museum en het digitale museum laten

voorkomen

Bezoekers van het digitale museum stellen gebruiksvriendelijkheid op prijs. Als vervolg op de

aanbeveling om een goede post-visit ervaring te creëren wordt er aanbevolen om het digitale

museum meer overeenkomsten te laten vertonen met het fysieke museum. Voorbeelden

hiervan zouden zijn om in het digitale museum dezelfde routing te laten plaatsvinden in een

58

tentoonstelling als in het fysieke museum. Wat ook wordt aanbevolen is om de ‘look en feel’

van het digitale museum te laten overeenkomen met het fysieke museum.

4. Meer interactie en een gemeenschap creëren op de sociale media platformen

van musea

Als onderdeel van digitale musea is het belangrijk dat er via de sociale media platformen

veel interactie gecreëerd wordt. Om deze interactie te creëren wordt er aanbevolen om

vanuit het museum dit initiatief te nemen op de platformen. Als het museum hierop inzet, zal

er eerder een gevoel van gemeenschap digitaal heersen onder bezoekers omdat zij door de

interactie op deze platformen uitgenodigd worden om hier een onderdeel van te zijn. Een

voorbeeld hier van zou kunnen zijn dat aan bezoekers inspraak wordt gegeven in de

plaatsing van objecten in het fysieke en of digitale museum zodat zij het gevoel krijgen dat ze

haast zelf digitale curators zijn. Denk hierbij aan een project dat ‘Digitale curator for a day’.

5. De functie van digitale curator instellen

Tot slot wordt aanbevolen om de functie van digitale curator in te stellen door musea. Het

valt niet te ontkennen dat het digitale museum een belangrijke functie heeft en zal behouden.

Zo bleek uit het onderzoek dat bezoekers het digitaal net zo belangrijk vinden als in het

fysieke museum dat er met de context waarin de digitale objecten zich bevinden gewerkt

wordt. Dit kan bewerkstelligt worden door een expert aan te stellen die in het digitale

museum de tentoonstellingen cureert.

8.2 REFLECTIE

Als afsluiting van dit onderzoek volgt in dit laatste hoofdstuk een reflectie op de resultaten

van het onderzoek en de methodiek. Aan het eind van de reflectie wordt naar de toekomst

van het onderzoek gekeken.

Als reflectie op de methodiek van dit onderzoek kan ik stellen dat de toegepaste methode

geslaagd is. De interviews met experts, observaties, literatuuronderzoek en het

experimentele onderzoek waren gepast. Deze methoden waren gepast omdat in deze

onderzoeken de beoogde resultaten behaald zijn. Vanwege de limiet aan tijd voor het

onderzoek zijn er in het fysieke museum 50 mensen geobserveerd. Dit hadden er uiteraard

een stuk meer kunnen zijn als hier meer tijd voor zou zijn. Het experimentele onderzoek is

uitgevoerd in het Stedelijk Museum Amsterdam. Er is in dit onderzoek juist voor het Stedelijk

Museum gekozen omdat het bekend staat als een vooruitstrevend museum maar er in het

59

digitale museum nog niet sprake is van een ‘progressieve website’. Het is gebleken dat dit

ook een interessant museum was voor dit onderzoek omdat het prettig was om door de

‘digitale tekortkomingen’ te beschrijven waar de behoefte van de bezoeker ligt. Als er meer

tijd was geweest voor het onderzoek had het experimentele onderzoek en de observaties

ook in bijvoorbeeld tien musea kunnen plaatsvinden. Gezien het feit dat het onderwerp

subjectief is, is de wetenschappelijke validiteit lastig te bepalen. Vanzelfsprekend zijn er ook

meer experts in het veld te vinden die hun visie aan dit onderzoek kunnen bijdragen. Zo zou

de volledigheid van dit onderzoek groter zijn. Het onderzoek zou ook een completer beeld

geven als de technische kant van musea, zoals hoe bijvoorbeeld open data systemen

werken, beschreven zou zijn. Deze technische kant van dit onderwerp behoort niet tot mijn

vaardigheden. Hierdoor was dit niet realistisch voor mij om te onderzoeken maar

desalniettemin wel iets wat eventueel bij zou kunnen dragen aan dit onderzoek. Daarnaast is

het onderzoek voornamelijk gericht op de digitale en fysieke musea in Nederland en niet op

de rest van de wereld. Het onderzoek zou anders te groot worden en niet specifiek genoeg

zijn. De resultaten zijn beoordeeld met de kennis die de studie Cultureel Erfgoed geboden

heeft en zijn daardoor wellicht met een gekleurd beeld beoordeeld. Dit wil niet zeggen dat

het onderzoek onjuist is maar dat de verwerking van de onderzoeksresultaten voor personen

uit een ander specialisme anders hadden kunnen zijn.

Ik ben de heer J. Sas zeer dankbaar voor zijn advies om gezien de subjectieve aard van mijn

hoofdvraag een experimenteel onderzoek uit te voeren. Hierdoor ben ik tot zeer bruikbare

informatie gekomen die ik moeilijk op een andere manier had kunnen verwerven.

Vervolgvragen

Naar aanleiding van dit onderzoek zijn onderstaande vervolgvragen te stellen:

1. Hoe liggen in grote internationale instellingen zoals Tate Modern and the Modern

Museum of Art New York de verhoudingen tussen het fysieke museum en het digitale

museum?

2. Welke invloed heeft copyright op de inhoud van een digitaal museum?

3. Op welke manieren kunnen musea op hun sociale media platformen een

hechtere gemeenschap creëren?

60

9. BRONNEN

Augmented reality; wat is het en wat kun je er mee? http://wetenschap.infonu.nl/techniek/49545-

augmented-reality-wat-is-het-en-wat-kun-je-er-mee.html Datum publicatie onbekend, 18-11-2012

Burger, Arjan, ‘De poort naar de geschiedenis: de virtuele ontwikkeling van het Rijksmuseum’,

Boekmancahier 13 (2001) 351-362.

Claessens, Luce, Het nieuwe museum: tussen educatie en vermaak: een onderzoek naar legitimering

van Nederlandse musea (Doctoraalscriptie Universiteit Utrecht 2002)

Cultuurnetwerk Nederland, Zicht op ontwikkelingen in museumeducatie, (Utrecht 2008), p. 13

Deutsches Museum, Leren op school en leren in een museum: welke methode bevordert het best het

actief leren? (München), datum publicatie onbekend, p.4

Dichtbij het Rijksmuseum www.fabrique.nl/case/rijksmuseum/ (2012) 02-12-2012

Digitale media, http://www.marketingfacts.nl/berichten/digitale-media-entertainment-omzet-groeit-naar-

bijna-800-miljard-dollar, datum publicatie onbekend, 15-01-2013

Digitale magazines: objectief observeren hoe lezers zich gedragen,

http://www.frankwatching.com/archive/2012/02/21/digitale-magazines-objectief-observeren-hoe-

lezers-zich-gedragen/ (2012) 14-12-2012

Dijkhuizen van H.M., NME-producten nader beschouwd (2010), p. 103

eCultuur http://2008.cultuur.nl/adviezen_cultuurnota_0508_vervolg_v2.php?id=4&deel=2&hfdst=81,

datum publicatie onbekend, 07-01-2013

Experimenteel onderzoek http://www.newton-online.nl/newton3/pagina.asp?pagkey=58855, datum

publicatie onbekend, 12-01-2013

Facebook van het Stedelijk, www.facebook.com/Stedelijk (2012) 28-12-2012

Falk, J. & Dierking, L., Learning from Museums – Visitors Experiences and the Making of Meaning,

(Altamira, 2000), hoofdstuk 8, p. 135-143

Falk, J. & Dierking, L., Redifing the museum experience: the interactive experience mode’ p. 173-176

Falk, J. & Dierking, L., The Museum experience, (1992) p. 67

61

Falk, J. & Dierking, ‘Understanding free-choice learning: a review of the research and its application to

museum web sites’, via: http://www.archimuse.com/mw98/papers/dierking/dierking_paper.html (laatst

gewijzigd 3 maart 1998

Frissen V., Cultuur en media in 2015, (2009), Ministerie van OCW

Geheugen van Oost, http://www.geheugenvanoost.nl/, datum publicatie onbekend, 28-12-2012

Google Art Project, http://www.googleartproject.com/ (2011) 16-12-2012

Hooper-Greenhill, Eilean, Museums and the interpretation of visual culture (Londen 2000)

Hooper-Green Hill Eilean, The Education Role of the Museum, (1999) p. 73-78

Horst van der, ‘Publieksonderzoek Gelderse Musea’, (juli 2002), via MuseumMonitor p. 18

Incompleet manifesto voor de Museumnext, http://www.museumnext.org/dutch/?p=27, datum

publicatie onbekend, 29-12-2012

Kloof tussen consument en producent, http://www.marketingtribune.nl/nieuws/Even-een-mediacase-

blinken-32844/P2/,datum publicatie onbekend, 21-01-2013

Kravchyna, V. and S. Hastings, Informational value of museum web sites. First Monday 7 (2):

http://www.firstmonday.org/issues/issue7_2/kravchyna, 2002, 10-12-2012

Marty, P. Museum websites and museum visitors: Before and after the museum visit. (2007) College

of Information, Florida State University, United Stated of America.

Moving from Web 2.0 to Web 3.0, http://www.wiziq.com/tutorial/86-Moving-from-WEB2-0-to-WEB-3-0

Datum publicatie onbekend, 18-11-2012

Museumnext, http://www.museumnext.org (2012), 02-11-2012

Museums and the Web 2012, http://www.museumsandtheweb.com (2012) 02-11-2012

Nil de B, Walterus J, Erfgoed 2.0, (2009) Pharo Publishing

Olderen van K., ‘Gedrag en beleving in Musea’, Datum publicatie onbekend, Zicht Online

Onderzoeksmethoden: het interview, http://wetenschap.infonu.nl/onderzoek/12137-

onderzoeksmethoden-het-interview.html, datum publicatie onbekend, 13-01-2013

62

Onderzoeksmethoden, http://www.minitrue.nl/blogocratie/h1-4.html, datum publicatie onbekend, 13-

01-2013

Rijksstudio, https://www.rijksmuseum.nl/nl/rijksstudio (2011) 02-01-2013

Schoonbrood J., ‘Musea en de media van morgen; interactie door digitalisering’ (2012) p. 4

Semantisch Web, http://www.den.nl/thema/109/semantisch-web, datum publicatie onbekend,19-12-

2012

Simon, N., Setting expectations: the power of the pre-visit

http://museumtwo.blogspot.nl/2008/01/setting-expectations-power-of-pre-visit.html, (2008), 18-11-

2012

Stedelijk Museum, http://www.stedelijk.nl/ (2012) 02-11-2012

The interactive experience model, http://zakelijk.infonu.nl/marketing/94894-the-interactive-experience-

model.html, Datum publicatie onbekend, 10-11-2012

To search a museum collection,

http://firstmonday.org/htbin/cgiwrap/bin/ojs/index.php/fm/article/viewArticle/929/851#k6 (2002) 23-11-

2012

Twitter van het Stedelijk Museum, www.twitter.com/Stedelijk, (2012) 28-12-2012

Wat betekent experimenteel onderzoek? http://www.onderwijsbewijs.nl/content/wat-betekent-

experimenteel-onderzoek, datum publicatie onbekend, 12-01-2013

Waterman S., De grenzen van het museum. (Doctoraalscriptie Universiteit Utrecht 2005) p.8

Wat is nou eigenlijk Web 3.0? http://www.rijkwillemse.nl/home/527-wat-is-dat-nou-eigenlijk-web-

30.html, datum publicatie onbekend, 18-12-2012

63

AFBEELDINGEN

64

Afbeeldingen

Afbeelding Titel Bron

Afb. 1 Titelblad – Ontworpen door Ashkan Mortezapour

Afb. 2 Het interactieve museum model volgens

onderwijskundigen Falk en Dierking

Falk, J. & Dierking, L., Redifing the museum experience: the

interactive experience mode’ p. 173-176

Afb. 3 The educational role of the museum Hooper-Green Hill Eilean, The Education Role of the Museum,

(1999) p. 73-78

Afb. 4 t/m 12 Gegenereerd in statistiek software (IBM SPSS for Windows)

Afb. 13 Tabellen met de ‘benodigdheden’ van

bezoekers bij het bezoeken van een digitaal

museum volgens V. Kravchyna, S.K. Hastings

Kravchyna, V. and S. Hastings, Informational value of museum web

sites. First Monday 7 (2):

http://www.firstmonday.org/issues/issue7_2/kravchyna, 2002, 10-12-

2012

Afb. 14 Gegenereerd in statistiek software (IBM SPSS for Windows)

Afb. 15 Tijdsduur van het fysieke museumbezoek in

Gelderse musea

Horst van der, ‘Publieksonderzoek Gelderse Musea’, (juli 2002), via

MuseumMonitor p. 18

Afb. 16 Verschillende groepen van de samenleving en

de intentie om een digitale collectie te

bezoeken

To search a museum collection,

http://firstmonday.org/htbin/cgiwrap/bin/ojs/index.php/fm/article/view

Article/929/851#k6 (2002) 23-11-2012

Afb. 17 t/m 21 Gegenereerd in statistiek software (IBM SPSS for Windows)

Afb. 22 Relatie optimale museumwebsite en

bezoekersaantallen

van Dijkhuizen H.M., NME-producten nader beschouwd (2010), p.

103

Afb. 23 Web 3.0 schematisch weergegeven Wat is nou eigenlijk Web 3.0? http://www.rijkwillemse.nl/home/527-

wat-is-dat-nou-eigenlijk-web-30.html, datum publicatie onbekend,

18-12-2012

Afb. 24 Cartoon van Web 3.0 Semantisch Web, http://www.den.nl/thema/109/semantisch-web,

datum publicatie onbekend,19-12-2012

65

BIJLAGEN

66

Bijlage 1 – Observatieschema’s

OBSERVATIELIJST FYSIEK

1. Man/vrouw?

2. Is de leeftijd onder de 30 of 30+?

3. Wat is de bestedingstijd per object?

4. Bekijkt men eerst globaal de zaal of gaat men meteen naar een object?

5. Leest men de tekst bij een object?

6. Zo ja, hoelang doet men erover?

7. Praat bezoeker bij het bekijken van objecten met anderen?

8. Praat bezoeker tijdens het lopen door het museum met anderen?

9. Praat bezoeker met suppoosten?

10. Bekijkt bezoeker elk object in een zaal?

OBSERVATIELIJST DIGITAAL

1. Man/vrouw

2. Leeftijd onder 30: of 30+

3. Hoelang voordat men ‘collectie’ vind op site?

4. Welke categorie van de collectie wordt eerst bekeken?

5. Bekijkt geobserveerde eerst globaal gaat hij/zij meteen naar een object?

6. Bestedingstijd per object?

7. Leest bezoeker tekst bij het object?

8. Zo ja, hoelang doet bezoeker erover?

9. Welke categorieën bekijkt bezoeker?

10. Kijkt bezoeker naast collectie ook nog naar andere zaken?

11. Hoelang duurt collectiebezoek in totaal?

12. Klikt bezoeker door op gerelateerde producten?

67

Bijlage 2 – Screenshots Jing

BEZOEK 1:

Op ‘play’ drukken om een bezoek na te kijken.

68

Tekst bij een digitaal object.

BEZOEK 2:

Het bekijken van een digitaal object

69

Een video bekijken in het digitale museum

Hoe steun je het Stedelijk Museum?

70

Bijlage 3 – uitgewerkte observaties

OBSERVATIELIJST FYSIEK INGEVULD ‘STEDELIJK MUSEUM’

1. Man/vrouw? V

2. Is de leeftijd onder de 30 of 30+? 30 +

3. Wat is de bestedingstijd per object? 40 SECONDEN

4. Bekijkt men eerst globaal de zaal of gaat men meteen naar een object? METEEN

NAAR OBJECT

5. Leest men de tekst bij een object? NEE

6. Zo ja, hoelang doet men erover? X

7. Praat bezoeker bij het bekijken van objecten met anderen? JA

8. Praat bezoeker tijdens het lopen door het museum met anderen? JA

9. Praat bezoeker met suppoosten? NEE

10. Bekijkt bezoeker elk object in een zaal? NEE

OBSERVATIELIJST FYSIEK INGEVULD ‘AMSTERDAM MUSEUM’

1. Man/vrouw? V

2. Is de leeftijd onder de 30 of 30+? 30 +

3. Wat is de bestedingstijd per object? 22 SECONDEN

4. Bekijkt men eerst globaal de zaal of gaat men meteen naar een object? METEEN

NAAR OBJECT

5. Leest men de tekst bij een object? NEE

6. Zo ja, hoelang doet men erover? X

7. Praat bezoeker bij het bekijken van objecten met anderen? NEE

8. Praat bezoeker tijdens het lopen door het museum met anderen? JA

9. Praat bezoeker met suppoosten? NEE

10. Bekijkt bezoeker elk object in een zaal? JA

71

OBSERVATIELIJST DIGITAAL INGEVULD ‘STEDELIJK MUSEUM’

1. Man/vrouw? V

2. Leeftijd onder 30: of 30+? ONDER 30

3. Hoelang voordat men ‘collectie’ vind op site? 6 SECONDEN

4. Welke categorie van de collectie wordt eerst bekeken? FOTOGRAFIE

5. Bekijkt geobserveerde eerst globaal gaat hij/zij meteen naar een object? EERST

GLOBAAL

6. Bestedingstijd per object? 9 SECONDEN

7. Leest bezoeker tekst bij het object? NEE

8. Zo ja, hoelang doet bezoeker erover? X

9. Welke categorieën bekijkt bezoeker? FOTOGRAFIE, DESIGN

10. Kijkt bezoeker naast collectie ook nog naar andere zaken? JA

11. Hoelang duurt collectiebezoek in totaal? 5 MINUTEN

12. Klikt bezoeker door op gerelateerde producten? JA

OBSERVATIELIJST DIGITAAL INGEVULD ‘AMSTERDAM MUSEUM’

1. Man/vrouw? M

2. Leeftijd onder 30: of 30+? ONDER 30

3. Hoelang voordat men ‘collectie’ vind op site? 8 SECONDEN

4. Welke categorie van de collectie wordt eerst bekeken? TOPSTUKKEN

5. Bekijkt geobserveerde eerst globaal gaat hij/zij meteen naar een object? EERST

GLOBAAL

6. Bestedingstijd per object? 15 SECONDEN

7. Leest bezoeker tekst bij het object? JA

8. Zo ja, hoelang doet bezoeker erover? 10

9. Welke categorieën bekijkt bezoeker? TOPSTOKKEN, A’DAMMERS

10. Kijkt bezoeker naast collectie ook nog naar andere zaken? JA

11. Hoelang duurt collectiebezoek in totaal? 7 MINUTEN

12. Klikt bezoeker door op gerelateerde producten? N.V.T.

72

Bijlage 4 – vraagstelling experimenteel onderzoek

FYSIEK EXPERIMENTEEL ONDERZOEK

1.(1= laagste waardering, 5= hoogste waardering) In hoeverre vond je het museumbezoek:

Educatief

1- 5

2.Een verplichting?

1- 5

3.Een bijdrage voor je algemene ontwikkeling?

1-5

4. Entertaining?

1-5

5.Een nostalgisch gevoel teweeg brengen?

1- 5

6.Inspirerend?

1- 5

7. Een authentieke ervaring?

1- 5

8.Wat vindt je ervan om zonder oriëntatie vooraf het museum te bezoeken? Doe je dit nooit,

regelmatig of altijd?

9.Voel je je tot bepaalde objecten in het fysieke museum erg aangetrokken? Leg uit waarom

wel of waarom niet.

10.Raken objecten in het museum je persoonlijk?

11.Vind je het belangrijk dat objecten zich op een passende manier tot de ruimte van een

zaal verhouden? Let je hier wel of niet op?

12. Stellingen: Ik heb het gevoel dat ik mij dit museumbezoek nog lang kan heugen

13. Er is minimaal 1 object specifiek die na het museumbezoek in mijn geheugen is blijven

hangen

14. Heb je contact gehad met andere bezoekers tijdens je museumbezoek?

15. Vind je het belangrijk om je gedachten, gevoelens, meningen te delen tijdens het

museumbezoek?

73

DIGITAAL EXPERIMENTEEL ONDERZOEK

1.(1= laagste waardering, 5= hoogste waardering) In hoeverre vond je het museumbezoek:

Educatief

1- 5

2.Een verplichting?

1- 5

3.Een bijdrage voor je algemene ontwikkeling?

1-5

4. Entertaining?

1-5

5.Een nostalgisch gevoel teweeg brengen?

1- 5

6.Inspirerend?

1- 5

7. Een authentieke ervaring?

1- 5

8.Wat vindt je ervan om zonder oriëntatie vooraf het museum te bezoeken? Doe je dit nooit,

regelmatig of altijd?

9.Voel je je tot bepaalde objecten in het fysieke museum erg aangetrokken? Leg uit waarom

wel of waarom niet.

10.Raken objecten in het museum je persoonlijk?

11.Vind je het belangrijk dat objecten zich op een passende manier tot de ruimte van een

zaal verhouden? Let je hier wel of niet op?

12. Stellingen: Ik heb het gevoel dat ik mij dit museumbezoek nog lang kan heugen

13. Er is minimaal 1 object specifiek die na het museumbezoek in mijn geheugen is blijven

hangen

14. Heb je contact gehad met andere bezoekers tijdens je museumbezoek?

15. Vind je het belangrijk om je gedachten, gevoelens, meningen te delen tijdens het

museumbezoek?

16(1= laagste waardering, 5= hoogste waardering) In hoeverre vond je het digitale

74

museumbezoek:

Educatief

1- 5

17.Een verplichting?

1- 5

18.Een bijdrage voor je algemene ontwikkeling?

1-5

19. Entertaining?

1-5

20.Een nostalgisch gevoel teweeg brengen?

1- 5

21.Inspirerend?

1- 5

22. Een authentieke ervaring?

1- 5

23.Wat denk je dat het verschil is tussen voor het museumbezoek de digitale collectie en

website te bekijken (pre-visit) met dit na afloop van het bezoek te doen (post-visit)?

24.Vind je het gemakkelijk om een gevoel te krijgen bij een digitaal object? Waarom wel of

waarom niet?

25. Welke toegevoegde waarde vind je dat de combinatie van het bezoeken van zowel een

digitale collectie als een fysieke meebrengt? Geef van volgende stellingen aan of deze juist

of onjuist zijn in jou geval.

Als ik van te voren de collectie online heb bekeken ga ik voorbereid naar de tentoonstelling

en weet ik op welke collectiestukken ik specifiek ga letten:

26.Als ik na het fysieke bezoek op de website van het museum ga kijken voel ik mij langer

verbonden met het museum dan als ik dat niet zou doen.

27.Ik kan mij de collectie beter herinneren als ik na het fysieke bezoek de digitale collectie

bekijk.

28.Er is 1 object, of meer, die specifiek in je geheugen zijn blijven hangen na het bekijken

van de digitale collectie

29. Tijdens het fysieke bezoek zijn mij objecten opgevallen die ik na het fysieke bezoek

graag digitaal zou willen nazoeken.

30.Vind je dat de vormgeving van de ruimte waar de fysieke collectie zich bevindt en de

75

manier waarop de objecten online geplaatst zijn bij het museum aansluiten? Vind je dat deze

twee van elkaar verschillen?

31.Hoe belangrijk acht je de integratie van het digitale museumbezoek in de totaalervaring

van het museum en/of een collectie?

1- 5

32. Als ik het museum in een aangenaam gezelschap bezoek kan ik het mij langer heugen.

76

REACTIES OP HET EXPERIMENTELE ONDERZOEK

Voorbeelden van reacties tijdens het experimentele onderzoek

Fysieke

confrontatie is

bijna altijd extra

dimensie in mijn

belevenis van

kunst

Ja, ik ben me

bewust van

wijze van

presentatie.

Kan ik erg van

genieten

Meestal ben ik

niet alleen. Ik

kan zowel

alleen, samen

met partner als

ook in contact

met toevallige

medebezoeker

extra genieten

van

museumbezoek

Als je speciaal op

zoek bent naar een

bepaalde kunstvorm

of specifiek object os

specifieke

kunstenaar kan het

nuttig zijn van

tevoren online

dinegn uit te zoeken.

Dat kan ook achteraf.

Vooraf niet kijken

kan ook fijn zijn. Je

laten verrassen en

jevverwondering

opwekken. Die

verwondering kan

trouwens ook vooraf

en online gebeuren.

Ja, maar het is wel

anders. "face to

face" ervaring is

bijna altijd wel

intenser

Ik heb de

indrukndat het

wel aansluit. Ik

zou langer naar

de online

presentaie

moeten kijken

om verschillen

goed te ounnen

benoemen.

Mijn eerste

belevenis is dat

het wel

aansluit, met

elkaar te maken

heeft

Ja, ik vind het

toch wel erg

belangrijk om

dingen in het

\'echt\' te zien en

dan iets te ervaren

Ik vind het

belangrijk dat

de objecten op

een passende

manier de

ruimte

verhouden. Ik

let hier wel op

Nee Als je dit voor je

bezoek doet kan dit

zowel positief als

negatief werken. Het

kan je gevoel

bevestigen dat het

een interessant

museum is, of dat het

een niet zo

interessant museum

is.\r\n\r\nNaderhand

kun je terugkijken

naar het bezoek en

het gevoel weer

ervaren. Dit bezoek

kan zowel positief

als negatief weer

zijn.

Nee, ik wil iets in

het echt zien

omdat ik dan alle

details kan zien en

daar mijn mening

op baseer

Nee. Ik vind

dat de online

collectie totaal

geen uitstraling

heeft. Ik zou

graag de online

collectie willen

zien in het

online

museum. Dus

een soort van

de Sims ruimte

met de exacte

plek van het

werk. Alsof je

erdoorheen

loopt, een soort

second life. Op

deze manier

kun je bij je

fysieke bezoek

die herinnering

erbij pakken

zelf heb ik

eigenlijk niet

zoveel met

moderne kunst.

Wel vindt ik het

leuk om te kijken

Een groot

object in een

kleine ruimte is

over het

algemeen geen

groot succes.

Nee niet

specifiek. alleen

als ik met andere

mensen het

museumbezoek.

als ik alleen ga

* Ja daar moet

wel een

overeenkomst

in zitten.

immers je

bekijkt de

77

hoe het wordt

tentoonstelt. Niet

ieder modern

kunst museum

doet dat op

dezelfde manier.

Het is dus wel

fijn als het

allemaal in

verhouding

staat met

elkaar.

communiceer ik

niet heel veel

met anderen

collectie online

vaak ook om de

sfeer van de

tentoonstelling

van te voren te

bekijken of

juist naderhand

nog een keer te

ervaren.

Heel simpel, soms

spreekt een

bepaald

kunstwerk je

gewoon aan en

een ander niet. Is

niet gemakkelijk

uit te leggen

waarom wel/niet.

Ja dit vind ik

belangrijk en

hier kijk ik ook

naar. Een

object moet

goed in de

ruimte

uitkomen.

ja Opzoeken van wat je

wil gaan zien, of wat

je te wachten staat

vs. terugzien van wat

je in het museum

gezien hebt en

inhoudelijk

misschien wat

verdiepen in wat je

interessant vindt.

Nee, het origineel

roept toch meer

gevoel op.

Digitaal kan het

gevoel oproepen

op het moment

dat je het

origineel gezien

hebt.

Misschien is

het voor het

terugzoeken

van objecten

een idee om de

volgorde van

het museum

aan te houden

of een

plattegrond te

vullen met hoe

de werken nu

hangen.

ik voel mij niet

aangetrokken door

specifieke

objecten, het is

voor mij meer een

algehele ervaring,

van het gebouw

waar het museum

zich bevind tot het

restaurant en de

museum winkel.

absoluut, zeer

essentieel

ja dat kan heel

constructief zijn,

vooral wanneer

je een museum

bezoek beleefd

met een expert

of liefhebber.

de beleving van de

digitale collectie

word uiteraard

beinvloed door het

wel of niet hebben

ervaren van de

fysieke, de

connotaties die

ontstaan met het

digitaal getoonde

krijgt meer inhoud

wanneer deze is

vooraf gegaan door

een fysiek bezoek.

het is bv bij een pre

visit moeilijker een

digitale bezoeker de

essentie van een

museum mee te

geven omdat zij vaak

niet op een bepaalde

manier door het

digitaal getoonde

"geleid" word, het

lijkt moeilijker het

doel van het museum

duidelijk te laten

overkomen. Het lijkt

mij duidelijk dat je

dat hangt af van

welke dimensie

het getoonde zich

bediend, bij 1

dimensionale

werken kan ik

makkelijker een

gevoel krijgen via

een digitale

ervaring dan

wanneer het

getoonde 3

dimentionaal is of

bv heel groot of

juist heel klein.

wanneer het

getoonde beeld

een overeenkomst

vertoond met een

beeldscherm kan

ik gemakkelijker

een gevoel krijgen

bij het getoonde

digitale object.

\r\nsluit gelet

op de

beperkingen

van het digitale

domein redelijk

aan, uiteraard

zijn er

verschillen

78

door "routing" en de

volgorde van het

tentoongestelde veel

duidelijker de hand

van de "curator" kan

laten zien. Doe je

een post visit dan

heeft als het goed is

de "handtekening"

van het museum zijn

werk gedaan, doe je

een pre visit kan het

zo zijn dat je

"gekleurd" naar

binnen gaat

waardoor je mischien

essenties en nuances

mist. Het verschil

ligt dus in de kracht

van de

onbevangenheid die

bij een pre digitale

visit wat mij betreft

onder druk komt.

Ik vind het

Stedelijk Museum

een fijn museum

met een mooie

collectie en leuke

tentoonstellingen.

Ik voel me

aangetrokken tot

de objecten die ik

mooi vind of

interessant.

Sommige objecten

roepen een

bepaald gevoel op.

Ik vind de

beleving van

de ruimte in

een

tentoonstelling

wel belangrijk.

De manier

waarop de

objecten zijn

tentoongesteld

in de ruimte

kan een

bepaalde sfeer

creeren en is

belangrijk voor

de ervaring van

de bezoeker.

Niet altijd, soms

is het genoeg

voor mij om het

gewoon te

ervaren en

ondergaan.

Echter, de

sociale context

speelt vaak een

grote rol tijdens

een

museumbezoek.

Ik bezoek bijna

nooit een

museum alleen.

Met degene met

wie ik het

museum bezoek

praat ik over

mijn gedachten

en gevoelens die

de

tentoonstelling

bij me oproept.

Als je de digitale

collectie na het

feitelijke bezoek

bekijkt doe je dat

meestal omdat je een

positieve ervaring

hebt gehad in het

museum en je

misschien meer wil

weten over een

specifiek werk.

Ik krijg minder

snel een gevoel

bij een digitaal

object dan bij een

tastbaar object. Dt

heeft te maken

met het gevoel

van authenticiteit,

dit is sterker bij

een fysiek object

dan bij een

digitaal object.

Een fysiek object

kan je aanraken,

van meerdere

kanten bekijken,

etc. Een digitaal

object is niet meer

dan een foto op

een beeldscherm.

Ik vind dat de

vormgeving

van het

museum en de

website met

digitale

collectie bij

elkaar

aansluiten.

79

ja, hier let ik

ook op

ja pre geeft een

voorbereiding op wat

je gaat zien, je let

dan meer op

specifieke details.

Aan de andere kant

kan het ervoor

zorgen dat je een

minder open vizier

hebt.\r\n\r\npost ga je

op zoek naar die

werken die grote

indruk achter hebben

gelaten om daar

meer van te leren

nee, kleur

afmeting en

textuur zijn vaak

moeilijk digitaal

te ervaren

ja

de 3

dimensionaliteit

van object is iets

wat louter bij

fysiek bezoek

ervaren kan

worden.

Verhoudingen tot

de ruimte waar het

in staat, spel met

het licht van de

ruimte en

verhouding tot de

rest van het

publiek wat er in

het museum

rondloopt kan

sterk bijdragen

aan de "fysieke"

ervaring

Uiteraard, een

monumentaal

groot object

word pas groot

en

monumentaal

in verhouding

tot het geen

wat klein is in

zijn bijzijn, de

mens, jij als

bezoeker.

Niet belangrijk

kan wel

bijdragen aan

een andere

ervaring de

mening of visie

van andere kan

jouw anders

laten kijken naar

of denken over

een object. en

vise versa

post visit is puur

informatief. zeer

bruikbaar om

eventueel meer te

weten te komen of

om dingen terug te

zoeken over een

object wat de

interesse wekte. (als

er online een live

chat bij ieder object

zou zijn zou het wel

een hele interessante

ervaring kunnen zijn,

ik weet echter niet of

het stedelijk

internationaal groot

genoeg is om te

zorgen dat er een

constante stroom van

bezoeker is om de

discussie mee te

voeren, ook zou je

een selectie van het

werk onderdeel

kunnen zijn van

discussie om te

zorgen at de er

voldoende personen

actief zijn in het

gesprek.)

nee, schaal

verhoudingen,

echte kleur en

werking in het

licht kunnen van

verschillende

standpunten heel

anders overkomen

en dus bijdragen

aan een andere

belevenis.

er is geen

vergelijking

mogelijk tussen

fysiek en

digitaal, appels

met peren

vergelijken.

Digitaal werkt

maar op een

gedeelte van de

zintuigen,

slechts het

kijken, daar je

online nog niet

eens kunt

spreken van

zien, laat staan

van andere

zintuigelijk

ervaringen die

wel komen

kijken bij een

fysiek bezoek.

In het geval van

moderne kunst:

Lichtinstallaties.

Ja Nee. Meer binding met de

objecten en meer

interesse naar het

verhaal achter het

kunstwerk.

Nee, het blijft een

computerscherm

en je bent snel

afgeleid door alle

andere

Geen mening.

80

bezigheden op je

computer.

Ja, er zijn

bepaalde objecten

die meer mijn

aandacht trekken.

Waardoor dit

komt is moeilijk

te verklaren.

Ja, ik let hier

op. Ik vind dat

dit belangrijk

is in de

totaalervaring.

Nee Ik denk dat als je

vooraf de digitale

collectie bekijkt je

op bepaalde objecten

specifiek gaat letten.

Dit heeft dan dus

invloed op je

museumervaring.

Dat vind ik met de

post-visit ook het

geval. Alleen is het

dan zo dat je het

bezoek langer kunt

heugen.

Nee, erg moeilijk.

Dit zou misschien

makkelijker zijn

als objecten

driedimensionaal

gepresenteerd

zouden worden op

de digitale

collectie.

Nee, bij het

Stedelijk

Museum niet.

81

Bijlage 5 - Gedragsprofielen

KIM VAN OLDEREN – ZICHT ONLINE

82

Bijlage 6 – Interviews

Interview Anne Vroegop, Coordinator Digitale Presentatie, Eye Instituut

Datum: 16 januari 2013, Amsterdam

1. Het is een punt van discussie of een authentieke ervaring alleen teweeg gebracht kan worden in het

fysieke museum door daadwerkelijk een materieel object te zien of dat deze virtueel ook tot stand

gebracht kan worden. Denkt u dat een authentieke ervaring ook digitaal teweeg gebracht kan worden?

Ik denk dat een authentieke ervaring zeker ook door digitaal erfgoed overgebracht kan worden. In mijn

optiek gaat het bij digitaal erfgoed vooral om het visueel maken van de authentieke/waargebeurde

verhalen rondom het object. Bij echte objecten is dit soms minder van belang.

2. Wat vindt u dat tot de werkzaamheden van een online museumcurator behoort?

Ik ben zelf digitale curator geweest in 2007 bij het Zuiderzeemuseum. Mijn taken destijds waren

dezelfde als een analoge curator, maar had meer vrijheid in de vorm van tentoonstellen en kon beter

beantwoorden aan actuele vragen die er leefde bij het publiek. Zo ontstond er een actieve dialoog

waardoor je soms zelfs kon spreken over doelgroep onderzoek en tentoonstelling in 1!

3. Vindt u het van groot belang dat er digitaal ook met de context waarin de collectie geplaatst is gewerkt

wordt? Denkt u dat het werken met de context digitaal net zo belangrijk is als in het fysieke museum?

Zeker, het is even belangrijk. Je kunt het ene niet boven het andere plaatsen, zelfs niet met elkaar

vergelijken. Het is een totaal andere manier van een verhaal vertellen, dat zijn eigen context

kenmerken, zwakke en sterke kwaliteiten kent.

4. Vindt u dat een online curator moet samenwerken met de curator van het fysieke museum?

Hoeft niet, kan wel. Dit is afhankelijk van de collectie en het verhaal wat verteld gaat worden.

Denkt u dat dit dezelfde persoon moet zijn (een curator van zowel de fysieke als digitale collectie)? Of

vindt u dat de functie van online curator op zich zelf moet staan?

Het is een ander beroep dat andere competenties vraagt. Dus ik zie vooralsnog geen 'versmelting' van

deze twee ambachten mogelijk.

83

5. Uit mijn onderzoek is gebleken dat men het anno 2013 nog moeilijk heeft met digitaal een collectie te

ervaren.Hoe denkt u hierover gezien de toekomst?

Wacht maar op de generatie die eraan komt....en technologieën steeds goedkoper en gangbaarder

worden.

Denkt u dat het een kwestie van gewenning is en dat men door projecten als het Google Art Project en de

Rijksstudio vanzelf gewend raken aan het digitale museum?

Ja. De tijd zal het leren. Het een museum kiest voor een sterk digitaal tentoonstellingsbeleid en het

andere niet.

6. Hoe denkt u dat het digitale museum zich in de toekomst gaat ontwikkelen?

Ik denk dat gaming en interactieve documentaires steeds belangrijker worden; het zijn twee vormen

om een verhaal rondom collectie goed aan de man te brengen en waarbij digitale business modellen

omheen ontwikkeld kunnen worden. Ook zul je musea zien die een soort 'app store' worden, waarbij je

als bezoeker/gebruiker tools kunt afnemen die je alledaagse leven verrijken.

Voor meer informatie verwijs ik graag naar mijn online keynote presentatie die ik in nov. 2012 heb

gegeven op de Internationale digitaal erfgoed conferentie van FARO.

http://www.slideshare.net/faro/presentatie-anne-vroegop

Interview Martijn Tamboer, Creative Director bij Staat Amsterdam

Datum: 17 januari 2013, Amsterdam

1. Denk je dat bezoekers van een digitaal museum, zoals het Rijksmuseum of het Google Art Project,

een andere ervaring zouden hebben bij het bekijken van objecten als de objecten 3D zouden zijn?

Waarom wel/niet?

Anders, ja. Beter, ligt aan de executie. Zelf ben ik niet zo'n fan van het digitaal creëren van een 3d

wereld, vaak veel te game-like.

Het ervaren van kunst op een iPad of computer blijft anders dan in bijvoorbeeld in een museum zijn.

Dat heeft een aantal nadelen:

- beleving van schaal van een object

- beleving van tactiliteit

- fysieke context.

- etc.

84

Maar ook echt een aantal voordelen:

- non-linieare storytelling

- Koppelen van verschillende media (dom voorbeeld: documentaire over kunstenaar)

- Dynamisch samenstellen van een expositie per gebruiker

- Het 'gebruiks moment' is anders, thuis op de bank kun je makkelijk 2 uur door een aantal werken +

verdieping heen gaan. Museum vaak overdoses in korte tijd.

- etc.

Uiteindelijk gaat het er om hoe je het verhaal het beste verteld. Hoe je het object/werk/verhaal het

beste tot zijn recht laat komen. Dan kan een 3d representatie een optie zijn. Maar dat is maar één van

de vele opties.

2. Welke waardes denk je dat belangrijk zijn voor de steeds vaker gebruikte term ‘digital artefactual

value’?

Heb je het dan over origineel 'digitale kunst', zijnde niet fysieke kunst, zoals

bijvoorbeeld www.newrafael.com ? Of voor het digitaal vastleggen (en dus preserveren) van

bestaande werken???

Voor mij zijn dit belangrijke elementen...

- Artistieke, esthetische kwaliteit. Is het mooi / bijzonder.

- Verteld het iets over het tijdbeeld / reageert het op het tijdsbeeld (historische context)

- Is het uniek? (vorm/concept/executie)

- Does it provoke?

- public interest

Sowieso ben ik voor digitaliseren, kunst voor een groter publiek toegankelijk maken is altijd goed.

Voordeel van goedkope cloud opslag, bijna alles wordt tegenwoordig opgeslagen. Ook de meest

sneue tumblr posts. Power to the people :-)

3. Denk je dat de context waarin een object geplaatst wordt de rijkdom van de ervaring van de bezoeker

die hiernaar kijkt bepaald, ongeacht of deze context fysiek of digiaal is?

Natuurlijk! Context is bijna alles zou ik bijna willen zeggen. Van praktische informatie verschaffing

(waar kijk ik eigenlijk naar), tot meer impliciete beïnvloeding (hoe kijk ik er naar / hoe ervaar ik een

werk).

Dat is zo in een museale context, maar ook in een digitale context. Een werk voelt bijvoorbeeld

automatisch genialer als hij op nowness.com gepost wordt (door context van medium / context van

eerder gepubliceerd werk).

85

Kunst speelt natuurlijk altijd met context (en in moderne kunst nog veel meer). De skull van Hirst als

solo object in een minimaal verlichte zaal met minimalistisch pin spotje komt anders over dan de

zelfde skull in een zaal met 7 andere werken.

Tevens komen er naast registrerende online kunst sites, meer experience gedreven sites. Denk aan

de Champagne Valentine/Random site voor Tate modern. Hierbij wordt de expositie de kunst.

4. Hoe denk je dat immersie (gevoel van onderdompeling bij bezoekers, die een natuurlijke wereld

ervaren in een kunstmatige wereld) in een digitale collectie het best bereikt kan worden?

Haha. Deze vraag is niet zo te beantwoorden. Zoals ook in de natuurlijk wereld moet je per case

bepalen hoe je het verhaal van het werk of tentoonstelling het beste vertaald.

Daar heb je in de digitale wereld andere mogelijkheden voor. Ander medium, andere keuzes. Muziek

kan bijvoorbeeld een veel belangrijke rol spelen, of zoals eerder genoemd de non-linieare manier van

beleven.

86

Bijlage 7 – Web 3.0

87

88