Atelier zonder muren

Visioenen voor een regionale programmering van

Den Haag Culturele Hoofdstad van Europa 2018

Den H

aag c

ulturel

e Hoo

fdsta

d Euro

pa 2

018

atelier zonder muren

Visioenen voor een regionale programmering van

Den Haag Culturele Hoofdstad van Europa 2018

Juni 2012

“Welke schaal, denk je, is het meest bruikbaar voor het

maken van een kaart?’, vroeg de maan. ‘een verhouding

van 1 centimeter op 1 kilometer ongeveer’, zei sylvie. ‘eén

centimeter!’, riep de maan. ‘Wij hebben indertijd al snel

gekozen voor 10 meter op 1 kilometer. en vervolgens

probeerden We 100 meter op 1 kilometer. en toen kWam

het allerbeste idee dat je maar bedenken kunt! We heb-

ben serieus een kaart van het gebied gemaakt, op een

schaal van 1 kilometer op 1 kilometer!’ ‘hebben jullie

die kaart vaak gebruikt?’, vroeg sylvie belangstellend.

‘nee, We hebben hem nog nooit uitgevouWen’, zei de maan.

‘de boeren protesteerden: ze zeiden dat hij het hele land

zou bedekken en het zonlicht zou tegenhouden! dus ge-

bruiken We nu het gebied zelf, als zijn eigen kaart, en ik

verzeker je dat dat bijna even goed functioneert.”

Lewis Carroll, Sylvie and Bruno Concluded, 1893

voorwoord 7

InleIdIng 8

Atelier zonder murenInspiratiebronnenDe nieuwe kaartKaartlezen

vIsIoenen&Ideeën 12

Visioen kaart 1: Van pier tot polder | Binnen & buitenVisioen kaart 2: Transacties en tramlijnen | Halen & brengenVisioen kaart 3: De onzichtbare wereld | Delen & vernieuwenVisioen kaart 4: Pluriform perspectief | Kunstenaar & burger

nawoord 20

bIJlage:InspIratIebronnen 21

kunstgebouwdankt 29

colofon 30

Inhoud

6 atelIerzondermuren

7

‘Wil jij aanjager zijn voor de regio en samen met hen visioenen ontwikkelen voor Den Haag Culturele Hoofdstad 2018?’ vroeg Aus Greidanus mij begin dit jaar. Daar hoefde ik niet lang over na te denken. Wie wil er nou niet zijn fantasie de vrije loop laten om samen met anderen mooie plannen te bedenken. En als inwoner van Den Haag en werkzaam in de provincie Zuid-Holland was dit een extra mooi verzoek.

Zeven mensen uit verschillende culturele disciplines in Den Haag en ik vanuit de regio hebben in aansluiting op de artistieke visie van directeur Aus Greidanus voor 2018 visioenen ontwikkeld. Deze visioenen komen in het bidbook waarmee Den Haag zich dit jaar officieel gaat kandideren. Er wordt niet gestreefd naar een definitief programma, maar naar ideeën, beelden, aanzetten voor hoe het Haagse Culturele Hoofdstadjaar 2018 eruit zou kunnen zien.

Als aanjager voor de regio heb ik gesproken met burgemeesters en cultuurwethouders van alle tien

regiogemeenten1. Zij hebben samen met het Stadsgewest Haaglanden en Den Haag een convenant afgesloten om een gezamenlijke ambitie te formuleren ter versterking van de kandidatuur van Den Haag als Culturele Hoofdstad van Europa in 2018. Ik heb de regiogemeenten gevraagd naar hun ambities, verwachtingen en beelden bij een gezamenlijk regionaal programma rond Den Haag Culturele Hoofdstad 2018.Tijdens elk gesprek heb ik ook een suggestie gevraagd voor een persoon binnen de gemeente die bereid was mee te denken over het vormgeven van zo’n gezamenlijk regiovisioen. In het Atelier zonder Muren hebben we deze tien mensen gekoppeld aan tien mensen die wonen of werken in Den Haag om samen visioenen te ontwikkelen.

Voorwoord

Voor u ligt het resultaat van dit Atelier zonder Muren: een krachtig samenwerkingsmodel en vier ‘kaarten’ of visioenen. Meedoen, samenwerken en kijk over grenzen staan hierin centraal. Model en kaarten bieden veel mogelijkheden voor concrete samenwerkingsprogramma’s. Oók als Den Haag geen Culturele Hoofdstad wordt. Bij elk van de vier kaarten staan twee of drie voorbeeldprojecten beschreven. Deze

projecten dienen ter inspiratie, ze hoeven niet letterlijk zo uitgevoerd te worden.

Ik dank alle betrokkenen voor het resultaat van het Atelier zonder Muren. In het bijzonder Bart van Rosmalen, moderator van het Atelier en Bea Ros, die de teksten heeft geschreven. Samen hebben we geprobeerd de uitkomsten van alle gesprekken, individuele opvattingen, tegengestelde belangen en discussies tot een geheel te smeden dat recht doet aan de vraag die door Den Haag Culturele Hoofdstad van Europa in 2018 gesteld is.

Ik wens u veel leesplezier en vooral veel inspiratie toe bij het verder ontwikkelen van gezamenlijke regionale culturele projecten. Wíj hebben er met veel plezier aan gewerkt!

Klaas HoekstraAdjunct directeur Kunstgebouw

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Delft, Leiden, Leidschendam-Voorburg, Midden-Delfland, Pijnacker-Nootdorp, Rijswijk, Voorschoten, Wassenaar, Westland, Zoetermeer.


Inspiratiebronnen

Wat de deelnemers van het Atelier bindt, is een passie voor cultuur. Of ze nu op het Haagse gemeentearchief, het Delftse stadhuis, in de bibliotheek van Pijnacker-Nootdorp of de Leidse Lakenhal werken, ze putten troost, plezier en inspiratie uit de kunsten en de geschiedenis. Die persoonlijke inspiratiebronnen - u vindt ze in de bijlage - blijken een goede start voor de gezamenlijke

ontdekkingstocht. De optelsom van ieders verhaal is een verhaal over de kracht van cultuur. Rode draden daarin zijn: verrassing, kanteling van het bekende en alledaagse, opnieuw leren kijken, verbreding van het blikveld, het prikkelen van de verbeelding, empathie, identiteit, herkenning, ontroering, verbinding, beweging, vernieuwing, je thuis gaan voelen, worteling. Cultuur drukt ons keer op keer met de neus op grenzen en tilt ons tegelijkertijd daaroverheen. Ze plant ons met de voeten in de werkelijkheid en tovert ons nieuwe vergezichten. Ze maakt ons bewust van wie we zijn, waar we vandaan komen en waar we naar toe kunnen. Om het in de woorden van Aus Greidanus, artistiek

directeur van Den Haag 2018, te zeggen: De kunstenaar wil grenzen doorbreken en wegen vinden om de kaders waarbinnen wij leven ter discussie te stellen. Het bestaan en besef van de grenzen is nodig om eroverheen te kunnen gaan en te zien wat er aan de andere kant is. Die balans tussen grenzen en grenzeloosheid is de uitdaging van Den Haag 2018.

Atelier Zonder Muren

Een atelier is een werkplaats waar iets nieuws ontstaat. Het is een plek waar nog niets gestold is, waar niets gek, onmogelijk of ondenkbaar is, waar alles uitgeprobeerd mag worden. Het is een ruimte voor werk in wording en gistende gedachten.

Atelier zonder Muren. Zo noemt Kunstgebouw de bijeenkomst op 23 april 2012 waarin mensen uit de

regio Haaglanden samen visioenen ontvouwen voor de regionale programmering van Den Haag Culturele Hoofdstad van Europa in 2018. Natuurlijk is die naam een knipoog naar de slogan ‘Den Haag, Stad zonder Muren’. Maar er is meer. Met de naam benadrukken we dat het om een open, gezamenlijke zoektocht gaat. Het is geen bijeenkomst waarin ‘Den Haag’ komt luisteren naar wat de regio te vertellen of te bieden heeft of, andersom, waar de regiogemeenten afwachten wat Den Haag voor hen in petto heeft. Er is geen kant-en-klaar programma, geen producent en publiek, geen maker en afnemer. Integendeel, het atelier staat open en de deelnemers stippelen in duo’s (iemand uit Den Haag

met een collega uit een regiogemeente) samen een mooie route uit en kleuren samen een mogelijke kaart van het gebied in. Stad en regio brengen beide iets mee en in deze wederkerigheid ontstaat iets nieuws. Atelier zonder Muren is een metafoor voor een ontdekkingstocht waarin stad en regio zich laten inspireren door elkaar en door de kunsten.Deze tocht vindt haar aanleiding, maar niet per se haar bestemming of eindstation in Den Haag 2018. Ook als Den Haag geen Culturele Hoofdstad wordt blijven stad en regio samen optrekken en samen creëren.

Inleiding

9inleiding

Nieuwe kaarten & panorama’s

Een grens is letterlijk een markering tussen het ene en het andere gebied. Tussen twee landen, tussen twee gemeenten, tussen land en zee. Een landkaart of plattegrond toont ons die markeringen in tijd en ruimte. Elke kaart is een momentopname. Leg twee kaarten van Europa uit zeg 1960 en 2012 naast elkaar en de grenzen blijken verschoven. De wereld verandert onder onze ogen.

Om te komen tot een regionale programmering van Den Haag 2018 lijkt het handig die regio in kaart te brengen: over welk gebied hebben we het eigenlijk en hoe verhoudt dat zich tot Den Haag? Dat kun je zichtbaar maken door op een kaart alle gemeentelijke grenzen te tekenen. Het wegennet of de waterlopen. Of juist een kaart met alle culturele en historische bezienswaardigheden. Dit atelier is bedoeld om nieuwe kaarten te maken. Kaarten die de culturele potentie van de regio Haaglanden verbeelden. Die ons opnieuw laten kijken naar de stad Den Haag, de regiogemeenten en de onderlinge verbindingen. Het zijn kaarten die weliswaar

geworteld zijn in de geografische werkelijkheid, maar daar niet één op één mee samenvallen. De nieuwe kaarten tonen ook vergeten, gedroomde en virtuele werelden. Anders dan gebruikelijk bieden onze nieuwe kaarten geen blik van bovenaf, maar een panoramische blik. Om zijn Panorama van Scheveningen en de zee te kunnen schilderen ging Hendrik Willem Mesdag midden in het landschap staan en keek rond om alles in zich op te nemen. Hij legde de werkelijkheid om zich heen vast en tegelijkertijd voegde hij de glans van zijn verbeelding toe. Onze nieuwe kaarten nodigen burgers uit hun verbeelding te gebruiken en hun eigen route te kiezen: ‘Make imaginary puissance’.2

Kaarten maken in Haaglanden

Op basis van de inspiratiebronnen ontwerpen duo’s en later viertallen van mensen uit stad en regio tijdens het atelier vier kaarten. Elke kaart legt eigen accenten die aanknopingspunten bieden voor een regionale cultuurprogrammering en samenwerking. De kaarten kunnen naast elkaar (en volgende, nieuwe kaarten) bestaan. Sterker, ze overlappen elkaar deels en vullen elkaar aan. Alle vier trekken ze lijnen in het landschap, verbindingen tussen regio en stad.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Zie de inspiratiebron van Aus Greidanus op bladzijde 23

11inleiding


Visioenen & ideeën

VisioeN kAARt 1 van pier tot polder binnen & buiten

Beleving van de eigen omgeving

Van Aartsenstraat, Statenkwartier, Den Haag, Haaglanden, Zuid-Holland, Nederland, Europa, Aarde, Melkweg, Heelal. Dat kinderlijke rijtje is de eerste ontdekking van hoe dichtbij en onmetelijk ver je leven zich kan uitstrekken. De kringen van je omgeving worden telkens ruimer. Van binnen leer je naar buiten kijken. De deur gaat open.Cultuur daagt mensen uit om steeds verder te reiken, nieuwe werelden te verkennen en de oude, vertrouwde omgeving met nieuwe ogen te bekijken. Ze laat mensen de wereld, hun wereld, opnieuw, inniger en anders beleven. De regionale cultuurprogrammering richt zich vanuit deze kaart op de beleving van de eigen omgeving. Een omgeving die reikt van de Scheveningse pier tot de Midden-Delfse polder en tot ver over de horizon. Daarbij zoeken we naar verrassing en doorbreking van bekende patronen. Wat leert Peter van Straaten ons over het Hollandse polderlandschap? Waarom golft het landschap bij ’t Woudt? Wat zegt dit kunstwerk over deze omgeving? Hoe verhoudt de zee zich tot het land? Verstil de pas en laat mensen vertraagd door de omgeving dwalen, per fiets of wandelend. We zorgen dat er voor zowel het kind, de buitenlandse toerist als de door-gewinterde cultuurbezoeker iets te ontdekken en te beleven valt. We gunnen hen daarbij ook een verder gelegen blik. We paren binnen aan buiten, heden aan verleden en toekomst, het eigene aan het vreemde. Dat relativeert het hier en nu en schept ruimte voor een open mentaliteit. Zo leef je de zelfgekozen geuzennamen Den Haag Stad zonder Grenzen en Stad van Vrede en Recht na.

TrefwoordenBeleving, verrassing, kanteling van het bekende, verbreding van het blikveld, worteling

InspIraTIebronnen Powers of Ten; Golvende landschap ’t Woudt; Spiral Jetty; Peter van Straaten; Martinus Nijhoff; For the Love of God; Botanische geluidswal. 3

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Zie de inspiratiebronnen bladzijde 22-28

13visioenen & ideeën

iDee 1

new York In MIdden-delfland,

nIeuw land In wesTland

Een aantal kunstenaars krijgt in de aanloop naar 2018 de opdracht om bij of op een bepaalde plek in de regio een kunstwerk te maken dat bewoners opnieuw laat kijken naar die plek. Zo maak je mensen ook alvast warm voor Den Haag Culturele Hoofdstad 2018. Neem de gemeente Midden-Delfland, die in de nieuw te vormen Metropool-regio fungeert als groen hart in een verstedelijkt gebied. Laat een kunstenaar dit metropolitaan park verbeelden door bijvoorbeeld via augmented reality (AR) beelden van het Central Park New York eroverheen te leggen. Zo helpt kunst ons om een nieuwe kaart te maken van dit gebied. Bovendien leg je zo verbindingen tussen de Metropoolregio en de rest van de wereld. Op eenzelfde manier kunnen verbindingen getrokken worden tussen het oude en Nieuwe Land dat door de kustversterking bij het Westland ontstaat. Door dat Nieuwe Land verdwijnen oude herkenningstekens, zoals vuurtorens, zendmasten, paviljoens en ontstaat de behoefte aan nieuwe herkenningstekens. Een permanente internationale beeldenroute tussen Kijkduin en Hoek van Holland voorziet daarin. De beelden functioneren als richtpunt in de verte, oriëntatiepunt voor fietsers door de duinen, wandelaars langs het strand en pleziervaart op zee.

iDee 2

leg je oor Te luIsTer

Het project Een gat in de tijd is een inspirerend en bruikbaar concept om mensen meer betrokken te laten raken bij hun eigen omgeving en deze mede vorm te geven. In Voorschoten schrijven jongeren samen met de archeoloog fictieve geschiedenis om de zwarte gaten in de lokale geschiedschrijving op te vullen. Op basis hiervan wordt een luisterroute uitgezet langs historische locaties, waarbij werkelijkheid en verbeelding een wonderlijk pact aangaan. Wandelaars met mp3-speler leggen hun oor te luister en ontdekken de omgeving via de verhalen opnieuw. Zo’n narratieve quest is op meer plaatsen uit te zetten. Daarbij kan aangesloten worden bij markante historische gebeurtenissen rondom de Romeinen, de Oranjes, de Buitenplaatsen en Landgoederen. Of neem de Gouden Eeuw, die ook veel sporen in onze regio heeft nagelaten. Heden en verleden laten zich rondom dit thema mooi verbinden: de bloei van de schilderkunst, de economie en de wetenschap, maar ook de inmiddels gevleugelde uitspraak over de VOC-mentaliteit en bijvoorbeeld de zeventiende-eeuwse kredietcrisis Tulipomania. Hedendaagse kunstenaars laten ons die rijkdom en onbehagen op diverse plaatsen in de regio met andere oren horen.


VisioeN kAARt 2 transacties & tramlijnenhalen & brengen

Wederkerige relaties tussen stad en regio

Tussen Den Haag en haar omgeving bestond ooit een fijnmazig netwerk van verbindingen, van oude waterwegen, het groentetransport vanuit het Westland naar de stad tot en met de Gele en Blauwe Tram. Deze verbindingen symboliseren de wederkerigheid tussen stad en regio. Waar gemeentegrenzen bedacht en van bovenaf opgelegd zijn, zijn deze lijnen spontaan ontstaan, door veelvuldig gebruik in het landschap ingesleten. Den Haag is vanuit deze gemeenschap ontstaan. De stad werd en wordt gedragen door de regio. Graaf Willem II bouwde zijn kasteel langs een belangrijke doorgangsweg en hij liet zich letterlijk en figuurlijk voeden door zijn omgeving. Dat gebeurt nog steeds. De jongste loten van de in 1574 opgerichte Universiteit Leiden zijn in Den Haag te vinden. De geest van grenzeloos denken en innovatie waait vanuit de universiteitssteden Leiden en Delft door de hele regio. Leiden is bovendien de bakermat van kunstenaars als Rembrandt van Rijn, Jan Lievens, Jan Steen en Jan van Goyen, kunstenaars die later hun vleugels uitsloegen in de nabije en wijdere omtrek. Den Haag werd dankzij de regiogemeenten een stad die haar politieke invloed kon laten gelden in de hele streek, het hele land en zelfs de hele wereld. De regionale cultuurprogrammering richt zich vanuit deze kaart op de wederkerige relaties tussen stad en regio. We wissen de gemeentegrenzen en revitaliseren de spontane historische verbindingen. Daarbij is niet de een brenger en de ander haler, deze rollen wisselen juist continu. Sterker, stad en regio trekken samen op en brengen door hun programmering een intensief onderling verkeer op gang. Wat in de stad gebeurt, vindt zijn weerklank in de regio en omgekeerd.

Trefwoorden Wederkerigheid, bottom-up, wisselwerking, verbindingen, herkenning, identiteit

InspIraTIebronnenJoost van den Vondel, oude waterwegenkaart; plan Rome; Tonnus Oosterhof 4

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. Zie de inspiratiebronnen bladfzijde 22-28

15

iDee 1

onderweg MeT kunsTMet een tentoonstelling op meer locaties drukken we de organische verbinding tussen stad en regio uit. Zo kunnen bezoekers in de Leidse Lakenhal het vroegste werk van Theo van Doesburg, in 1917 oprichter van De Stijl bekijken en vervolgens in zijn voetsporen naar het Haags Gemeentemuseum reizen om er de hoogtepunten uit het oeuvre van Stijl-kunstenaar Piet Mondriaan te zien. De reis zelf is ook betekenisvol: reizigers zien de lijnen en vlakken van het Hollands polderlandschap en krijgen via een smartphone extra informatie. Ze ontmoeten onderweg, als pelgrims, andere reizigers die op weg zijn naar dezelfde bestemming. Een soortgelijke reis is ook mogelijk met Johannes Vermeer vanuit het Mauritshuis naar de Tijdgenoten van Vermeer in Delft of met Constantijn Huygens vanuit de Universiteitsbibliotheek Leiden naar Hofwijck in Leidschendam-Voorburg.

visioenen & ideeën

iDee 2

a pennY for Your ThoughTsAlle levensfasen van de Oranjes - geboorte, opvoeding, studeren, werken en overlijden - zijn verankerd in de steden en regio rond Den Haag. Koningin Beatrix is als geen ander in staat om daarover te vertellen. Door haar sterke verbondenheid met de kunsten kan ze de relatie tussen de Oranjes en hun omgeving ook op een andere manier duiden en inhoud geven. We vragen haar, na de troonsafstand, als curator voor het maken van een persoonlijke reis vanuit het perspectief van de verbindingen van de Oranjes met de stad en regio rond Den Haag. Hoe ervaart zij deze wederkerigheid en hoe kan deze reis zichtbaar worden?


VisioeN kAARt 3 de onzichtbare Werelddelen & vernieuWen

Stad en regio als open source

De omgeving herbergt meer dan je in een eerste oogopslag ziet. Als je andermans blik leent, zie je meer. En als je ervaringen deelt, wordt ieders wereld rijker. Deze kaart is er een die het onzichtbare zichtbaar maakt. Ze is gebaseerd op het aloude motto van delen en vernieuwen binnen de academische gemeenschap en het hedendaagse digitale model van open source.Internet heeft onze wereld tot in het oneindige verruimd. De digitale wereld is grenzeloos. Eén kaart is te weinig om alles weer te geven. Bovendien, de kaart hangt maar af van de vraag die je jezelf stelt. Wil je weten waar in de wijde omgeving of jouw directe buurt liefdesbankjes staan, twitteractiviteit is of in het wegdek vergroeide fietsbellen te bewonderen zijn? Zo zijn er duizend en een kaarten mogelijk die ieder voor zich een eigen ‘wegennet’ in de regio zichtbaar maken. Ze verlokken je om er zelf op uit te trekken en onvermoede interessante locaties te bezoeken. Je bekijkt je eigen stad en regio opeens vanuit een ander perspectief. Den Haag heeft in april al haar eigen open database geopend. Iedereen kan hier met anderen delen wat hij de moeite waard vindt.Door data uit diverse hoeken bij elkaar te brengen maak je krachten en verbindingen. Dit concept kun je benutten in de regionale programmering: iedereen kan meebouwen aan culturele projecten. In plaats van topdown te programmeren ontwikkel je vanuit de gemeenschap van gebruikers en bewoners interessante en onverwachte projecten. Door de digitale kanalen te benutten kun je bovendien een nieuw (jong) publiek aanspreken en bereiken. In de digitale wereld doen de geijkte kaders van hoge en lage kunst, van gevestigde en alternatieve orde, van vaste vormregels en producenten en consumenten er minder toe. Mensen delen onaf werk met elkaar en bouwen samen verder.

Trefwoorden Delen, open verbindingen, netwerken, co-creatie, ontdekken, verrassen

InspIraTIebronnenOude waterwegenkaart; plan Rome; computer-chip; Tonnus Oosterhof; Joachim Stiller.5

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .



iDee 1

schaTgraven In de polderGeocaching is nieuwe spelvorm waarbij deelnemers gebruikmakend van GPS-coördinaten via hun smartphone of tablet op zoek gaan naar verborgen schatten in de buurt. Via sociale media houden ze elkaar op de hoogte van hun ervaringen - of brengen ze elkaar op een dwaalspoor. Het is een aanstekelijke en laagdrempelige manier om veel mensen te betrekken bij een cultureel event. De schat kan van alles zijn, van een flard van een (nieuwe) muziekcompositie, een cultureel streekproduct tot en met een oude Romeinse

(replica)munt.

iDee 2

vIrTueel reIzen De RandstadRail verbindt Den Haag via de stadsbakens in Leidschendam-Voorburg met de nieuwe culturele as en Dobbeplas in Zoetermeer, maar bovendien via de dorpslinten van Pijnacker-Nootdorp met haar andere pool in de regio: Rotterdam. De RandstadRail loopt zo door een divers en bijzonder Hollands landschap. Wij willen de reis en de unieke kenmerken van dat landschap via kunst met elkaar verbinden. De virtuele RandstadRail laat de trampassagiers in de vorm van games, animaties en soundscapes (sfeergeluiden) de natuurlijke omgeving van het tracé ervaren. De informatie via mobiele telefoons en pda’s kan gecombineerd worden met informatie op schermen in de tram en geluidskunstwerken bij de stations. Elk levend organisme, plantje en diertje langs de route komt tijdens de virtuele reis tot leven. De kunstuitingen maken zo de verborgen dimensies van het landschap zichtbaar.

iDee 3

sporen van deelgenoTenUit de wassende stroom van data die nu verzameld wordt, kunnen mensen straks hun eigen persoonlijke route door de regio samenstellen. Onderweg kunnen ze andere mensen met dezelfde interesses tegenkomen. Bovendien kan elke reiziger een spoor achterlaten op de route en anderen deelgenoot maken van zijn ervaring of inzicht. In de aanloop naar 2018 vragen we kunstenaars en beroemde bezoekers aan Den Haag om ook hun indruk achter te laten in de stad en de regio.Hoe ziet bijvoorbeeld Ali B. het Kurhaus? Wat denkt Angela Merkel bij de aanblik van de Hollandse wateren? Hoe zwemt Poetin over de Oude Rijn. In hun voetsporen lopen bewoners later hun eigen pad. Het opsporen van sporen van deelgenoten wordt vergemakkelijkt door staatshoofden en regeringsleiders even niet in het Catshuis, maar op bijzondere locaties in de regio te ontvangen.


VisioeN kAARt 4 pluriform perspectiefkunstenaar & burger

Gezamenlijk creëren

De wederkerigheid tussen stad en regio geldt ook voor de relatie tussen kunstenaar en toeschouwer. De een kan niet bestaan zonder de ander. En de een kan de ander optillen boven zichzelf en opnieuw laten kijken. In deze nieuwe kaart zetten we (co-)creatie centraal. De programmering gaat niet uit van recht-toe-recht-aan cultuurprojecten, maar van het gezamenlijk creëren van nieuwe perspectieven en ideeën. Hierbij staat de kunstenaar niet boven zijn publiek, maar er middenin. Het publiek participeert van meet af aan in het creatieve proces. De kunstenaar maakt betrokken burgers mede-eigenaar van zijn ideeën en helpt hen om hun plaats in de omgeving te bepalen of om hun werkelijkheid vanuit een ander perspectief te bekijken. Het gaat niet om kunst op een voetstuk, maar om wat kunst teweegbrengt. En om de kracht en levenslust die mensen kunnen putten uit kunstbeoefening. We denken aan projecten zoals die van Dario Fo waarin professionals, amateurs en beginners zij aan zij werken. Aan projecten waarin bewoners uit de stad en de regiogemeenten elkaar ontmoeten.

TrefwoordenCo-creatie, ontmoeting, community art, beweeglijkheid, empathie, identiteit

InspIraTIebronnenMedea; Oresteia; Shakespeare; Jeremy Deller; Samuel Beckett; Loesje.6

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .



iDee 1

You never walk aloneUit samenvoeging van verschillende werelden of verschillende registers kunnen interessante nieuwe geluiden en verbindingen ontstaan. Kies voor een concert een andere omgeving en het klinkt als nieuw. Speel hetzelfde – of iets anders – voor een nieuw publiek. Speel en verbind. Concreet: fanfares uit de regiogemeenten spelen in het ADO-stadion technohits. En in een speciale choreografie verover-en alle koren uit de regio met internationale strijd-liederen het Vredespaleis, live gemixt door DJ Isis.

iDee 2

Maak een verhaalGenoemd is al Dario Fo als productiewerkplaats. Ook een componist als Merlijn Twaalfhoven, bekend om zijn maatschappelijk geëngageerde muziekprojecten, kan gevraagd worden. Benut daarbij betekenisvolle locaties in de regio. Maak muziektheater over de Slag bij Lugdunum - een van de grootste veldslagen uit de klassieke oudheid - bij kasteel Duivenvoorde in Voorschoten. Sluit met de culturele uitwisseling tussen de keramieksteden Jingdezhen en Delft aan bij het thema van Den Haag Sculptuur 2018, waarvan Wassenaar het voorportaal is. Geef kunstenaars en onderzoekers in het Shell-lab in Rijswijk de ruimte om te experimenteren met oplossingen voor de leegstand in Plaspoelpolder. Maak cross-overs tussen Mooi Weer Spelen en het Boerol-festival in Midden-Delfland, laat geluk groeien in een Westlandse bloemenkas en laat duizend van deze bloemen bloeien in de meer dan honderd rijksmonumenten in Wassenaar. Maak samen een nieuw verhaal.

iDee 3

uIT alle wIndsTrekenThe European Life I live festival maakt een verhaal samen met de regiogemeenten, Den Haag én alle Europese steden waar zij een relatie mee hebben. De regiogemeenten hebben banden met Adapazari, Krefeld, Oxford, Toruñ, Hranice, Konstancin, Beroun, Druskininkai, Schoten, Schilde, Mnichovo, Hradiste, Nitra en Den Haag via de ambassades met bijna alle hoofdsteden in Europa. Het festival geeft (jonge) professionele makers én amateurs een opdracht om te componeren, te schrijven of te filmen over wat de plek waar je woont voor je betekent en hoe die de ontwikkeling van je identiteit beïnvloedt. De resultaten worden tijdens het festival gepresenteerd, geïnterpreteerd, becommentarieerd en gaan daarna op tournee.


De regio is Europees

Uit alle kaarten en visioenen komt een regio naar voren die op haar bewoners en de wereld is betrokken. Meedoen en samen maken staan centraal in ons model van Atelier zonder Muren en in onze regionale culturele programmering. Den Haag Culturele Hoofdstad 2018 is een verhaal van en voor alle inwoners. De plannen zijn geworteld in de rijke cultuurgeschiedenis van ons gebied en haken aan bij toekomstige ontwikkelingen. Ze maken gebruik van wat er leeft en wat er is en laten de potentie zien van bewoners en regio. Centraal staan ook verbindingen: tussen stad en regio, tussen kunstenaar en publiek, tussen verleden en toekomst, tussen bedrijfsleven en welzijn en cultuur, en bovenal tussen bewoners uit alle windstreken. Ons verhaal sluit daarmee goed aan bij de Europese intenties voor Culturele Hoofdsteden. Dat geldt des te sterker, omdat onze ideeën bottom-up gegroeid zijn, vanuit de doeners in plaats vanuit de bestuurders. Daarom durven we gerust te stellen dat onze regio Europees is.

De toekomst is onbegrensd

We schreven het al: het Atelier zonder Muren vindt zijn aanleiding, maar niet haar bestemming of eindstation in Den Haag 2018. Het verhaal gaat door, of Den Haag nou wel of niet Culturele Hoofdstad wordt. Duo’s uit stad en regio blijven samen optrekken en samen creëren. Niets is gestold, alles staat open. De kaarten voor de toekomst zijn wel getekend, maar nog niet geschud. Het Atelier zonder Muren gaat wat ons betreft een onbegrensde toekomst tegemoet.

Nawoord

21

inspiratiebronnen

Ter voorbereIdIng op heT aTelIer zonder Muren Is

de deelneMers gevraagd een voor hen wezenlIjk

belangrIjk werk uIT de kunsT, of breder, uIT de culTuur

Te cITeren. een MeesTerwerk, een carToon, een gedIchT,

enkele ToevallIg gevonden regels. de bandbreedTe Is

grooT. welk werk Is een bron van InspIraTIe? waaroM

houdT dIT je Telkens weer bezIg? waaroM raak je er nIeT

over uITgedachT?

vanuIT deze beelden Is heT aTelIer opgebouwd. na een

verkennIng In duo’s confronTeerden de deelneMers

de beelden MeT besTaande beschrIjvIngen, vIsIes

en aanknopIngspunTen van de regIo-geMeenTen.

de uITkoMsTen zIjn vervolgens In vIer ‘kaarTen’ of

vIsIoenen geconsTrueerd. bIj elke kaarT zIjn de daarop

van ToepassIng zIjnde InspIraTIebronnen verMeld. op de

volgende pagIna’s worden de InspIraTIebronnen korT

beschreven en weergegeven. ook de daarbIj verMelde

jaarTallen geefT goed weer hoe rIjk heT reservoIr aan

InspIraTIe Is: van 420 v chr ToT nu!

Bijlage


Cartoon Peter van Straaten

Heerlijk rustig, ja. Maar in de winter word je hier gek.

‘Dagelijks geniet ik van de humor van Peter van Straaten. Hij is typisch Nederlands, hij weet de Hollandse sfeer en cultuur heel raak te treffen. Zelf heb ik niets met het lege Hollandse landschap, daarom spreekt deze cartoon me zeer aan!’ anastasia chiarella Zakelijk leider Den Haag 2018

…

Margreet van drielDirecteur Floravontuur promotie Zoetermeer [door ziekte verhinderd]

…

Hubert Lampo, De komst van Joachim Stiller (1960)

‘Dit jaar las ik dit boek voor de veertiende keer en weer ontdekte ik nieuwe dingen. Het fascineert me dat ik dit verhaal nooit helemaal zal doorgronden. Hoe vaker ik het lees, hoe taliger het wordt. Om van dit boek te genieten vraagt de schrijver impliciet om er voor te kiezen in het verhaal mee te gaan. In dit boek is het een keuze om je als lezer over te geven aan de verbeelding. Omdat het verhaal surrealistisch is, is er iets te overwinnen. Maar als je dat als lezer eenmaal gedaan hebt, dan krijg je ook wat. Dat lijkt me een mooie metafoor voor Culturele Hoofdstad: overgave aan de verbeelding’

esther diddenKunstenaar, ondernemer Den Haag

…

Krijn Giezen, Botanische geluidswal (1991)

‘Ik vind dit een prachtig voorbeeld van hoe kunst in de publieke ruimte iets kan toevoegen en je laat nadenken over de omgeving. Deze geluidswal en afschermingszone in Rhoon is een reconstructie van het landschap en een verwijzing naar de historie van het gebied. De bestaande bebouwing had moeten wijken voor een distribu-tiepark. De zes meter meanderende muur is gebouwd van het puin van de afgebroken gebouwen. Bijzonder is de deur in het midden van de wal. Als je daar doorheen gaat, stap je van het heel stille en dorpse van Rhoon in de drukte van het distributiepark’.

klaas hoekstraAdjunct-directeur Kunstgebouw

…

inspiratiebronnen 23

Shakespeare: proloog Hendrik V (1599)

On your imaginary forces work (…) piece out our

imperfection with your thoughts (…) and make imaginary

puissance

‘Shakespeare is de allergrootste schrijver ooit. En juist hij legt de hele verantwoordelijkheid bij het publiek, bij de burger: laat jouw verbeeldings-kracht werken. Niet de zijne, maar die van jou. Vergroot dat uit, daag mensen met hun verbeelding aan de gang te gaan.’

aus greidanusArtistiek directeur Den Haag 2018, artistiek directeur Toneelgroep De Appel

…

Tonnus Oosterhoff, Wij zagen ons in een kleine groep

mensen veranderen (2002)

‘Ik vind alleen al deze titel niet alleen complex, maar ook ontroerend. Er zitten elementen uit de werkelijkheid in, maar zonder dat ze direct helder zijn. De diepgang en de gelaagdheid zet je aan het denken over die werkelijkheid.’

femke hameetmaneigenaar museumLAB, Voorschoten

…

Samuel Beckett, Worstward Ho (1983)

Alles vanouds.Niets anders dan ooit.Steeds gepoogdSteeds gefaald.Geen punt.Opnieuw pogen.Opnieuw falen.Beter falen.

‘Dit is cultuur voor mij: steeds opnieuw proberen en steeds bezig blijven de wereld te verklaren. Er zijn geen definitieve antwoorden, alleen maar pogingen. En steeds beter falen.’

ruud hisgenschrijver bidbook

…


Damien Hirst, For the Love of God (2007)

‘Dit kunstwerk past goed bij de gemeente Wassenaar: het doodshoofd staat voor oud en vergankelijk wat aansluit bij een vergrijsde gemeente als Wassenaar, diamanten staan voor rijkdom en ook dat past bij Wassenaar. Hirsts kunstwerk is vernieuwend en leverde veel discussie op. Ook Wassenaar vernieuwt en dat levert lokaal veel discussie op.’

jos huijzerBeleidsmedewerker kunst en cultuur gemeente Wassenaar

…

Charles & Ray Eames, Powers of Ten (1977)

‘Dit filmpje voert je in tien minuten mee vanaf een picknick in een park naar het allergrootste, sterrenstelsels, en weer terug naar het allerkleinste, de proton in de kern van een koolstofatoom. Het is fascinerend om te zien hoe nietig we zijn en hoe complex. Uiteindelijk is alles met elkaar verbonden, alles is van dezelfde stof gemaakt.’

patty jacobsDirecteur TRIAS, centrum voor de kunsten, Rijswijk

…

Joost van den Vondel, Haec libertatis ergo (1630)

‘Bij het Leidens Ontzet van 1574 werd de tekst ‘Haec Libertatis Ergo’ (‘Dit, omwille van de vrijheid’) op papieren noodmunten gedrukt. Een jaar later werd in Leiden de eerste universiteit van Nederland opgericht, waarna de stad een rol kon gaan spelen in de wereld. Het belang van vrijheid kan niet voldoende worden onderstreept, want het vormt de motor van ons creatieve denken. Den Haag vindt als ‘vrijplaats van het grenzeloos denken’ een equivalent in de historie van Leiden. Daar moeten we ook nu een mooie invulling aan kunnen geven.’

Meta knolDirecteur Lakenhal Leiden

…


Martinus Nijhoff, Awater (1934)

Lees maar, er staat niet wat er staat

‘Ik vind het vreselijk als mensen zeggen dat kunst meteen begrijpelijk moet zijn. Dat mensen in musea met een koptelefoon met uitleg langs ge-selecteerde schilderijen lopen, terwijl ze zelf misschien heel andere dingen hadden ontdekt. Voor mij is cultuur-beleving subjectief, laat je vooral niet aanpraten wat je er volgens anderen in zou moeten lezen of zien.’

paul MaasOnafhankelijk adviseur kunst en cultuur gemeente Leidschendam-Voorburg

…

’t Woudt / Slauerhoff, Jan Pietersz. Coen

(toneelstuk 1931)

‘Waarom golft het landschap bij ’t Woudt? Hierover verbaasde ik me al als kind en dat werd het uitgangspunt voor een zoektocht naar de historie van het landschap. Het terug kijken in de geschiedenis en ver kijken over een open landschap leert relativeren en voorkomt kortzichtigheid. Datzelfde spreekt uit Slauerhoffs drama over Coen. Hij beziet de geschiedenis opnieuw en laat zien dat ‘de’ waarheid altijd ingewikkelder en veelzijdiger blijkt te zijn dan je denkt.’

jacques MoermanHistoricus en voorzitter van de historische vereniging Oud Schipluiden en Den Hoorn, Midden-Delfland

…

Plan Rome

‘Dit nooit uitgevoerde stratenplan voor Rome verbond de belangrijkste kerken en oude Romeinse ruïnes met elkaar. Zo kon een pelgrim in een dag langs alle culturele heiligdommen. Ofwel oud en nieuw werden verenigd. Ofwel: identiteit is iets wat je moet maken, waarbij je niet alleen het spirituele, maar ook het praktische voor ogen moet houden.’

erik pasveerHoofd Stedenbouw, gemeente Den Haag

…


Computerchip

‘Chips die met elkaar een netwerkje vormen en zo een computer laten draaien. Dat vind ik een mooie metafoor voor deze regio en voor een gezamenlijk cultureel programma. Ik bepleit een open source-filosofie, waarin we onderling data uitwisselen en zo elkaars ‘computer’ krachtiger en interessanter maken.’

shailoh philipsInteractieve media-ontwerper, gameconceptontwikkelaar Den Haag

…

Euripides, Medeia (431 v. Chr.)

‘Ik werk met een groep jongeren aan dit prachtige toneelstuk. Voor mij is het een tragedie van de outsider, het gaat over ontheemding en je nooit ergens thuis voelen. Samen met de jongeren verken ik hoe het is om alles achter te laten en ergens anders een nieuw leven te beginnen. Mogelijk leidt dat tot empathie met migranten.’

daphna plaschkesRegisseur, directeur Filmisreal, Den Haag

…

Jeremy Deller & Mike Figgis, The Battle of Orgreave

(2001)

‘Kijk maar, je ziet niet wat je ziet: een groep mensen. Maar deze mensen zijn bezig met re-enactment van een treffen tussen mijnwerkers en politie in 1984. Onder de figuranten zijn betrokkenen van toen die van rol wisselden. Je ziet hier heel mooi de therapeutische werking van kunst. Maar het legt ook de dubbele lagen van de werkelijkheid bloot en kantelt de kijk op die werkelijkheid. Dat is de grootste kracht van kunst.’

arno van roosmalenDirecteur Stroom, Den Haag

…


Oude waterwegenkaart regio

‘Op deze oude kaart kun je zien wat ons van oudsher verbindt in deze regio: het water. Ooit zorgden ze voor levendige handel. De oude waterwegen zijn er nog steeds in ons landschap en vormen een symbool van onze verbondenheid.’

Maarten schenkDirecteur Haags Gemeentearchief en gemeentearchivaris

…

Iannis Xenakis, Oresteia (1992)

‘In dit klassieke stuk valt steeds iets nieuws te ontdekken. Het thema, eerwraak, is bovendien in onze multiculturele samenleving zeer actueel. Ik heb het onlangs door 136 amateurs laten opvoeren. Dat was zo bijzonder! Ongeoefende mensen die opeens oud-Grieks zingen op hedendaagse muziek en begrijpen waar het over gaat. Ze gaan met volle overtuiging voor het stuk en brengen dat over op het publiek. Die ervaring overtuigt me ervan dat je niet te snel moet zeggen dat een stuk te hoog gegrepen is. Dat opent heel veel mogelijkheden bij de keuze van aansprekende en goede stukken voor community art en voor volwaardige participatie, draagvlak en betrokkenheid. Ik wil er meteen weer mee aan de slag.’

wilma sekrèveDirecteur Dario Fo, ondernemers in de kunst, Westland

…


Robert Smithson, Spiral Jetty (1970)

‘Ik vind landart bijzonder, omdat het twee passies van mij, kunst en landschap, verenigt. Je ziet de kunstenaar als schepper, iemand die als God het landschap naar zijn hand zet. Een van de mooiste voorbeelden vind ik dit kunstwerk van Robert Smithson bij het Great Salt Lake in Utah. Het materiaal zal vergaan en zo zal het kunstwerk letterlijk opgaan in de omgeving.’

hilde van slootenProgrammeur Cultuur, Sport en Recreatie Delft

…

Loesje Ik besloot dat ik alles kon

‘Deze uitspraak draag ik altijd bij me. Letterlijk, hij zit in mijn handtas. De woorden stimuleren me en laten me telkens weer weten dat er meer mogelijk is dan je denkt. Ook als cultuur onder druk komt door bezuinigingen kun je besluiten dat het toch kan.’

petra TogniDirecteur bibliotheek Oostland, Pijnacker-Nootdorp

…

Het beeldmateriaal in deze uitgave dient ter inspiratie. De afbeeldingen hebben geen direct verband met Den Haag 2018 en de vermelde ideeën hieromtrent. indien u benieuwd bent naar de herkomst van een afbeelding dan kunt u contact opnemen met kunstgebouw: [email protected].

29

Kunstgebouw dankt

Inge Adema-Nieuwenhuizen, Wethouder gemeente Voorschoten Jos Bolte, Wethouder gemeente Rijswijk Anastasia Chiarella, Zakelijk leider Den Haag 2018 Esther Didden, Kunstenaar/ondernemer Margreet van Driel, Directeur Floravontuur promotie Zoetermeer Aus Greidanus, Artistiek directeur Den Haag 2018 / artistiek directeur Toneelgroep De Appel Jan-Jaap de Haan, Wethouder gemeente Leiden Femke Hameetman, Eigenaar museumLAB, Voorschoten Hans Haring, Wethouder gemeente Zoetermeer Ruud Hisgen, Schrijver bidbook Jan Hoekema, Burgemeester gemeente Wassenaar Jos Huijzer, Beleidsmedewerker kunst en cultuur gemeente Wassenaar Patty Jacobs, Directeur TRIAS, centrum voor de kunsten RijswijkVerolique Jacobse, Programmamanager Kunstgebouw Francine van der Jagt, Voormalig wethouder gemeente Pijnacker-Nootdorp Milène Junius, Wethouder gemeente Delft Meta Knol, Directeur Lakenhal Leiden Paul Maas, Onafhankelijk adviseur kunst en cultuur gemeente Leidschendam-Voorburg Jacques Moerman, Historicus en voorzitter van de historische vereniging Oud Schipluiden en Den Hoorn, Midden Delfland Marja Molewijk, Senior-beleidsmedewerker Cultuur gemeente Den Haag Tineke van Nimwegen, Wethouder gemeente Midden-Delfland Peter van Ostaijen, Wethouder gemeente Leidschendam-Voorburg Erik Pasveer, Hoofd Stedenbouw, gemeente Den Haag Shailoh Philips, Interactieve media ontwerper/game concept ontwikkelaar Daphna Plaschkes, Regisseur, directeur Filmisreal Arno van Roosmalen, Directeur Stroom, Den Haag Maarten Schenk, Directeur Haags Gemeentearchief/Gemeentearchivaris Wilma Sekrève, Directeur Dario Fo, ondernemers in de kunst Westland Hilde van Slooten, Programmeur Cultuur, Sport en Recreatie gemeente Delft Petra Togni, Directeur bibliotheek Oostland Pijnacker-Nootdorp Arne Weverling, Wethouder gemeente Westland En Kunstgebouw-medewerkers Jan Blaas, Peter Hogenboom, Annemarie Hogervorst, Wendy Korten, Geertje van der Meij, Miu de Vries voor de ondersteuning.

colofon

Organisatie en productie Kunstgebouw | www.kunstgebouw.nl Concept Klaas Hoekstra en Bart van RosmalenTekst en eindredactie Bea RosVormgeving Marlous van Breemen© 2012 Kunstgebouw

Atelier zonder muren

Documents

Transcript of Atelier zonder muren