{Archiv Masarykova ustavu - CBK...

8
had bij aankomst op de aanlegsteiger van de Batavierlijn aan De Boompjes zelfs zijn pas- poort niet hoeven tonen. Hij noemde het een forlunate accident, want geen Oostenrijkse agent zou zo achter zijn afspraak met Masa- ryk kunnen komen, ook niet via een Neder- landse handlanger. Seton-Watson nam zijn intrek eveneens in hotel Weimar, mogelijk in een kamer aangrenzend aan kamer 106. De ontmoetingen met Masaryk moeten zo onop- vallend mogelijk hebben plaatsgevonden. Overdag hebben de heren in hun kamers in het geheim overleg gevoerd. Tijdens het diner zullen zij elkaar gemeden hebben en geen blijk hebben gegeven elkaar te kennen. Spionnen loerden bij wijze van spreken van achter de gordijnen. Het Witte Huis stond pal aan de overkant. Daarvandaan kon een infor- mant van Generall<onsul Gneist zonder veel moeite een blik werpen op het komen en gaan in en rond hotel Weimar. 's Avonds na het invallen van de duisternis begaven de twee zich op straat en wandelden naar Seton-Watsons zeggen al discussiërend mijlen ver over de Rotterdamse kaden." Gaande langs de Nieuwe Maas zijn zij zeker ook de nabijgelegen Boompjes opgelopen, de straat waarvan de landkant bebouwd was met kantoren en koffiehuizen. Wist Masaryk dat op nummer 83a het fc.u./f. Konsulat van Oostenrijk-Hongarije huisde? Zo ja, hij zal het niet bezocht hebben en met een Engels- man aan zijn zijde zal hij er met een boog omheen zijn gelopen. Ook zullen ze langs nummer 76 gekomen zijn, een kantoorpand waar op een van de deuren stond vermeld: 76c, Tinsley, R.B., vertegenw. Uranium Steamship Comp Ltd. Richard Bolton Tinsley, tot het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog directeur van deze stoomvaartmaatschappij, was een van de leidende figuren in de spio- nage voor de Entente geworden. 'Uranium', indertijd opgericht voor het transport van armlastige, meest joodse, Oost-Europese emi- granten en gefinancierd door het Engelse consulaat, werd een Secret Service Bureau." Met name de Rus Dimitry de Peterson, zoon van de Russische consul-generaal, ronselde hier Nederlanders voor 'karweitjes' in Duits- land. Wat tussen Masaryk en Seton-Watson binnen en buiten 'Weimar' is besproken, heeft de Engelsman in een aantekenboekje opgeschre- ven. Terug in Londen heeft hij daar een memorandum over opgesteld. In zijn samen- vatting van het besprokene schrijft hij conse- quent over Masaryk als My informant. Hij heeft op Masaryks uitdrukkelijk verzoek ner- gens in het memorandum diens naam genoemd. Masaryk was begonnen een nogal rooskleurig beeld te schetsen van de steun die hij in Praag ondervonden zou hebben. Hij zei zeker te zijn van de instemming voor zijn onderneming van alle middenklassenpar- tijen en de hele jongere generatie.''* Vervol- gens heeft hij Seton-Watson zijn ideeën voor- gelegd: zouden de strijdende partijen tot bezinning komen en een wapenstilstand slui- ten, dan zat er voor Bohemen niet meer in dan autonomie in een gefederaliseerde Habs- burgse staat. Seton-Watson antwoordde dat lord Kitchener, de Britse minister van Oorlog, een lange, minstens drie jaar durende, oorlog voorzag. In dat geval zouden de centrale machten verslagen kunnen worden."' Italië zou daarbij behulpzaam blijken door spoedig 108 Rotter: 55 jw-lxxiie >• afb. 8. In dit schrijfblok (met vloeiblaadje) heeft Seton-Watson in een nauwelijks te ontcijferen telegramstijl verslag gedaan van zijn gesprek- ken met Masaryk. De aan- tekeningen vormden de basis voor het memoran- dum dat Seton-Watson opstelde om bij alle ver- antwoordelijke bewinds- personen in de Entente te laten bezorgen. {Archiv Masarykova ustavu (Archief van het Masaryk- instituut Praag) V . i de zijde van de Entente te kiezen en het zwak opererende Oostenrijk-Hongarije was al in de beginfase een blok aan het been van de Duitsers gebleken. Tsjechische subversieve acties zouden hun toch al beperkte militaire slagkracht verder kunnen verzwakken. In de organisatie van dit verzet, lijdelijk of gewa- pend, zag Masaryk voor zichzelf een rol weg- gelegd. Hij gokte erop dat een afkalvend Oostenrijk-Hongarije uiteindelijk ook de mili- taire neergang van Duitsland zou inluiden, met als uitkomst het door hem en vele Tsjechen zo gewenste uiteenvallen van de Vielvöll<erstaat. De kriskras door Midden-Europa stromende rivieren volgend, waar mogelijk rekening houdend met de soms complexe etnische lij- nen en de economische levensvatbaarheid meewegend, schetste Masaryk de contouren van de staat die hem voor ogen stond, bestaande uit Bohemen, Moravië, Tsjechisch Silezië, het Slowaakse deel van Hongarije, en het nog oostelijker gelegen Roethenië, het laatste om een gemeenschappelijke grens met Rusland te verkrijgen." Ondanks zijn zorg- vuldige afwegingen was het niet te vermijden dat binnen dit concept toch enkele wezenlijk van de Slavische meerderheid afwijkende minderheden een thuis moeten zien te vin- den, onder wie Duitsers in de Sudeten- gebieden en Hongaren in zuidelijk Slowakije. In de beginfase van de oorlog hadden de Tsjechen hun hoop op Rusland, de enige Slavische grootmacht, gesteld. Hoewel de Russen in noordelijk Oost-Pruisen al in de eerste weken een gevoelige nederlaag tegen de Duitsers hadden geleden in de slag bij Tannenberg, waren ze in het zuiden, in 109

Transcript of {Archiv Masarykova ustavu - CBK...

Page 1: {Archiv Masarykova ustavu - CBK Rotterdamcdn1.cbkrotterdam.nl/.../Artikel_RdamsJaarboekje2014_Masaryk_dee… · reis, nu richting het zuiden, via Venetië naar Rome. Weer nam hij

had b i j aankomst o p de aanlegsteiger van de Batav ier l i jn aan D e Boomp jes zelfs z i j n pas­poor t niet hoeven t onen . H i j n o e m d e het een forlunate accident, wan t geen Oostenr i jkse agent zou zo achter z i j n afspraak met Masa ­ryk kunnen k o m e n , o o k niet v ia een Neder ­landse handlanger. Seton-Watson nam z i j n intrek eveneens in hote l We imar , moge l i j k in een kamer aangrenzend aan kamer 106 . D e o n t m o e t i n g e n met Masaryk moeten zo o n o p ­va l l end moge l i j k hebben p laa tsgevonden. O v e r d a g hebben de heren in h u n kamers in het gehe im over leg gevoerd . Ti jdens het d ine r zu l l en z i j e lkaar gemeden hebben en geen b l i j k hebben gegeven e lkaar te kennen . Sp ionnen loerden b i j w i j z e van spreken van achter de g o r d i j n e n . Het W i t t e Hu is s tond pal aan de overkant . Daarvandaan kon een infor ­man t van Generall<onsul Gneist zonder veel moe i t e een b l i k w e r p e n o p het k o m e n en gaan in en rond hote l We imar . 's Avonds na het inva l len van de duisternis begaven de twee z i ch o p straat en w a n d e l d e n naar Seton-Watsons zeggen al discussiërend m i j l e n ver over de Rotterdamse k a d e n . " Gaande langs de N i e u w e Maas z i j n z i j zeker ook de nab i jge legen Boompjes o p g e l o p e n , de straat waarvan de l andkant b e b o u w d was met kantoren en ko f f i ehu i zen . W is t Masaryk dat o p n u m m e r 83a het fc.u./f. Konsulat van Oos ten r i j k-Hongar i j e huisde? Z o ja, h i j za l het niet bezoch t hebben en met een Engels­m a n aan z i j n z i j de zal h i j er met een b o o g o m h e e n z i j n ge lopen . O o k zu l l en ze langs n u m m e r 76 g e k o m e n z i j n , een k a n t o o r p a n d waar o p een van de deuren s tond v e r m e l d : 76c , Tinsley, R.B., vertegenw. Uranium Steamship Comp Ltd. R ichard Bo l ton Tinsley,

tot het u i tb reken van de Eerste W e r e l d o o r l o g d i rec teur van deze s toomvaar tmaa tschapp i j , was een van de l e idende f iguren in de sp i o ­nage voor de Entente g e w o r d e n . ' U r a n i u m ' , i nde r t i j d opger i ch t voo r het t ransport van armlast ige, meest joodse , Oost-Europese e m i ­granten en ge f inanc ie rd d o o r het Engelse consulaat , w e r d een Secret Service B u r e a u . " Me t name de Rus D i m i t r y de Peterson, z o o n van de Russische consul-generaal , ronselde hier Neder landers voor ' ka rwe i t jes ' in D u i t s ­l and .

Wa t tussen Masaryk en Seton-Watson b i n n e n en bu i t en 'We ima r ' is besproken , heeft de Engelsman in een aan tekenboek je opgeschre ­ven . Terug in Londen heeft h i j daar een m e m o r a n d u m over opgeste ld . In z i j n s amen ­vat t ing van het besprokene schr i j f t h i j conse ­quent over Masaryk als My informant. H i j heeft o p Masaryks u i t d r u k k e l i j k ve rzoek ner­gens in het m e m o r a n d u m diens naam g e n o e m d . Masaryk was begonnen een noga l roosk leur ig bee ld te schetsen van de steun d ie h i j in Praag o n d e r v o n d e n z o u h e b b e n . H i j zei zeker te z i j n van de i n s t e m m i n g voo r z i j n o n d e r n e m i n g van a l le middenklassenpar-t i j en en de hele jongere generatie.' '* Ve r vo l ­gens heeft h i j Seton-Watson z i j n ideeën voor ­ge legd: z o u d e n de s t r i jdende par t i j en tot b e z i n n i n g k o m e n en een wapenst i l s tand s l u i ­ten , dan zat er voor Bohemen niet meer in dan a u t o n o m i e in een gefederal iseerde Habs ­burgse staat. Seton-Watson a n t w o o r d d e dat lo rd Kitchener, de Britse min is ter van O o r l o g , een lange, minstens d r i e jaar du rende , o o r l o g voo rzag . In dat geval z o u d e n de centra le mach ten verslagen k u n n e n w o r d e n . " ' Italië zou daarb i j b e h u l p z a a m b l i j k e n doo r spoed ig

1 0 8

Rotter: 55 jw-lxxiie >•

afb. 8. In dit schrijfblok (met vloeiblaadje) heeft Seton-Watson in een nauwelijks te ontcijferen telegramstijl verslag gedaan van zijn gesprek­ken met Masaryk. De aan­tekeningen vormden de basis voor het memoran­dum dat Seton-Watson opstelde om bij alle ver­antwoordelijke bewinds­personen in de Entente te laten bezorgen. {Archiv Masarykova ustavu (Archief van het Masaryk-instituut Praag)

V . i

de z i j de van de Entente te k iezen en het z w a k opere rende Oos ten r i j k-Honga r i j e was al in de beginfase een b l o k aan het been van de Duitsers geb leken . Ts jechische subversieve acties z o u d e n hun toch al beperkte m i l i t a i r e s lagkracht verder k u n n e n v e r z w a k k e n . In de organisat ie van d i t verzet, l i j d e l i j k of g e w a ­p e n d , zag Masaryk voor z i chze l f een rol w e g ­ge legd . H i j gokte e rop dat een a fka l vend Oos ten r i j k-Honga r i j e u i t e i nde l i j k o o k de m i l i ­ta i re neergang van Du i t s l and zou i n l u i d e n , met als u i tkomst het doo r hem en ve le Ts jechen z o gewenste u i teenva l len van de Vielvöll<erstaat.

D e kriskras d o o r M idden-Europa s t romende r iv ieren v o l g e n d , waar m o g e l i j k reken ing h o u d e n d met de soms c o m p l e x e etn ische l i j ­nen en de e c o n o m i s c h e levensvatbaarhe id m e e w e g e n d , schetste Masaryk de con tou ren

van de staat d i e hem voo r ogen s tond , bestaande ui t Bohemen , Moravië, Tsjechisch Silezië, het S lowaakse deel van Honga r i j e , en het n o g ooste l i jker gelegen Roethenië, het laatste o m een gemeenschappe l i j ke grens met Rusland te v e r k r i j g e n . " O n d a n k s z i j n z o r g ­v u l d i g e a fweg ingen was het niet te v e r m i j d e n dat b i n n e n d i t concep t toch enke le w e z e n l i j k van de Slavische mee rde rhe id a f w i j k e n d e m i n d e r h e d e n een thuis moe ten z ien te v i n ­den , onder w i e Duitsers in de Sudeten-geb ieden en Honga ren in z u i d e l i j k S lowak i je . In de beginfase van de o o r l o g hadden de Ts jechen h u n h o o p o p Rusland, de enige Slavische g roo tmach t , geste ld . H o e w e l de Russen in n o o r d e l i j k Oost-Pruisen al in de eerste w e k e n een gevoe l ige neder laag tegen de Duitsers hadden ge leden in de slag b i j Tannenberg, w a r e n ze in het z u i d e n , in

1 0 9

Page 2: {Archiv Masarykova ustavu - CBK Rotterdamcdn1.cbkrotterdam.nl/.../Artikel_RdamsJaarboekje2014_Masaryk_dee… · reis, nu richting het zuiden, via Venetië naar Rome. Weer nam hij

Gal ic ië , in de str i jd met de Habsburgse t roe ­pen succesvol ler. H u n a a n w e z i g h e i d r ond Krakow deed vele Ts jechen hopen dat de Russen kans z o u d e n z ien Bohemen b i n n e n te t rekken . In Praag c i r cu lee rde een pamf le t met een - al of niet ge f ingeerd - manifest van de tsaar aan de Boheemse natie, waa r i n h i j de Tsjechen een z o n n i g e toekomst onder Rus­sische hoede voorspe lde . W i e kon toen bevroeden dat het he le tsarengezin v ier jaar later niet meer in leven zou z i j n , v e r m o o r d d o o r de bo ls jew ieken? Tegenover Seton-Watson l iet my informant merken ernst ige bedenk ingen te hebben tegen een te n a u w e b a n d met het autocrat i sch bestuurde tsaren­r i jk . O p v a l l e n d is dat h i j in 1914 n o g w e l een vorst aan het hoo fd van z i j n concep t heeft gedacht , maar een Russische g roo the r tog als Boheems k o n i n g achtte h i j ongewens t al was het maar o m de grote Dui tse m i n d e r h e i d b i n n e n de doo r hem gedachte grenzen te o n t z i e n ; h i j dacht aan een Deen of een Belg.''" Nede r l and had toen a l leen maar een prinsesje van v i j f voor handen ; Juliana. Hadden w e een pr ins gehad dan z o u h i j zeker een ser ieuze kand idaat z i j n geweest. Tenslotte hadden de Veren igde Nede r l anden in 1621 na de catastrofe o p de W i t t e Berg genereus asiel ver leend aan de laatste onaf ­hanke l i j ke Boheemse k o n i n g , Frederik V van de Palts, o o k de ' W i n t e r k o n i n g ' g e n o e m d . ' ' D e revolut ies in Rusland en Du i t s l and , het v igerende systeem in A m e r i k a en het gegroe i ­de on tzag voor professor Masaryk hebben de Tsjechen in de l o o p van de o o r l o g van hun mona r cha l e ideeën afgebracht . Na twee dagen en nachten van intensief o n d e r h o u d voer Seton-Watson terug naar

Londen . Van het m e m o r a n d u m opgeste ld aan de hand van de gesprekken met my informant maakte h i j een aantal kopieën. Eén g ing naar George C lerk o p het min i s te r i e van Bu i t en ­landse Zaken en één naar Frederick W h i t e , M P voor de Liberal Party en samen met Seton-Watson opr i ch te r van het b l ad The New Europe. Professor V inog radov in O x f o r d be l oo fde een exemplaa r b i j Sazonov, z i jn min is ter van Bu i ten landse Zaken in Sint Petersburg, te zu l l en afgeven. Een tweede br ief voor Ernest Den is had Masaryk zekerhe idsha lve aan Seton-Watson meegegeven o m vanu i t Londen naar Parijs doo r te sturen, een ve i l iger w e g dan via België. Masaryk v roeg de bev r i ende slavist b i j de Franse min is ter van Bu i ten landse Zaken Delcassé z i j n i n v l oed aan te w e n d e n o m voor h e m , onde rdaan van het v i j a n d e l i j k e Oos ten r i j k-Honga r i j e , een sauf-conduit Ie bep le i t en . Masaryk w i l d e z o w e l naar Frank­r i jk als naar Engeland gaan o m daar pe r soon ­l i j k z i j n p lan aan de respect ieve reger ingen voor te leggen. Ernest Den is heeft o o k een kop i e van Seton-Watsons m e m o r a n d u m o n t ­vangen, bes temd voo r Quai d'Orsay. A l t i j ­dens z i j n tweede ve rb l i j f in Rot terdam was het d u i d e l i j k dat ba l l i ngschap een reële op t i e voor Masaryk was g e w o r d e n . Terugkeer naar Praag na een bezoek aan een m o g e n d h e i d in de Entente s tond immers ge l i j k aan su'icide. In z i j n memo i res schr i j f t h i j : ' . . .ook voo r p o l i ­t i c i is de hals een zeer d ierbaar l i chaams ­deel...'."'»

H e l intensieve over leg met de veel jongere Seton-Watson in een o m g e v i n g waar z i j per­manen t bedacht moesten z i j n o p een o n g e ­wenste con f ron ta t i e had gevo lgen voor de

110

t/1 Ro t t e r I

-O

afb. 9. Afgezien van de naam van een straat in Hodonin is er in Tsjecfiië mets wat venwijst naar de man die zoveel heeft bijgedragen aan Masaryks New Europe.

Het enige monument dat aan Seton-Watson is gewijd staat in Slowakije, in het stadje Ruzomberok. (collectie auteur)

g e z o n d h e i d van de 64-jar ige. Na he l ver t rek van de Engelsman g ing Masaryk o p kamer 106 z iek naar bed."'' Toen h i j na en ige t i j d was herste ld , heeft h i j in Rot terdam nog enke le o n t m o e t i n g e n gehad , onde r andere met A b r a h a m Isaac Kastel ianski , een u i t Sint Petersburg a fkomst ige Russische j o o d , en een ge l i j kges temde in te l l ec tuee l d ie geen o n b e ­kende voor Masaryk was; z i j hadden naar z i j n zeggen contac t o p po l i t i ek l i tera ir n i v e a u . " Kastel ianski was namens de lewish Colonisation Association in dienst b i j de Uranium Steamship Company en tot de oor ­l og u i tbrak , h i e l p en bege le idde h i j u i t Oost-Europa a fkomst ige , meest joodse , emig ran ten naar het Landverhu izershote l aan de Brede H i l l e d i j k of rechtstreeks naar de plaats van vertrek aan de M a a s h a v e n . " ""' Toen de Britse ma r i ne spoed ig na het u i tb reken van de oor ­log ove rg ing tot conf i sca t ie van schepen van Uranium, w e r d z i j n we rk te r re in b i n n e n de organisat ie ver legd naar de Britse gehe ime dienst . Masaryk heeft hem niet aan D e Boompjes gesproken , maar in hote l We imar , waa r s ch i j n l i j k o p z i j n kamer. A l hadden z i j het a l leen maar over l i te ra tuur en po l i t i ek , de o n t m o e t i n g met een i n fo rman t van de Entente was in d ie o m g e v i n g r iskant. U i t een br ief van Kastel ianski aan Masaryk - z i j z o u d e n contac t b l i j v en h o u d e n - b l i j k t dat Masaryk

zelfs R.B. Tinsley, de l e idende Britse sp ion in Rot te rdam, heeft ontmoet."'"' Er bestaat geen d o c u m e n t a t i e over, maar toen moet al z i j n besproken hoe het Engelse consu laa l een b i j ­drage in Masaryks p lan kon leveren. In z i j n oo r l ogsmemo i r e s schreef Masaryk dat het i so lement in H o l l a n d h e m ge legenhe id gaf l o l k a l m e o v e r d e n k i n g en l o l een a fwe ­g ing w e l k e opd ra ch t en h i j z i c h in de naaste toekomst moest ste l len. De gedachten is aan jan Amos Komensky (Comenius ) , begraven in Naa rden , verdreef e lke t w i j f e l aan z i j n u i t e i n ­de l i j k e d o e l : de v r i j m a k i n g van het Ts j ech i ­sche v o l k . " H i j n o e m d e z i j n missie Ksaft Komenského (het testament van C o m e n i u s ) . " Masa ryk heeft zonde r de spec ia le aandacht

1 1 1

Page 3: {Archiv Masarykova ustavu - CBK Rotterdamcdn1.cbkrotterdam.nl/.../Artikel_RdamsJaarboekje2014_Masaryk_dee… · reis, nu richting het zuiden, via Venetië naar Rome. Weer nam hij

van Ceneralkonsul Gneist gewekt te hebben Rot terdam k u n n e n ver la ten , h o e w e l h i j het gevoel had dat h i j t i jdens z i j n ve rb l i j f in de gaten w e r d gehouden . ' " H i j reisde v ia een o m w e g terug en deed Den Haag, Ams te rdam en Ber l i jn aan. In de Dui tse hoofds tad heeft h i j met enke le journa l i s ten en soc iaa l-demo­crat ische p o l i t i c i , onder w i e Karl Kautsky, over de Dui tse oor logskred ie ten gesproken .

Van De Tsjechische Maffia tot De Ts jecho­slowaakse Nationale Raad

Terug in Praag heeft Masaryk in samenspraak met enke le ve rwan te par t i j en z i j n p l annen verder u i tgewerk t . D e sfeer in Bohemen w e r d g r immige r . Cas w e r d de f in i t i e f v e r b o d e n . D e eerder g e n o e m d e Cyr i l Dusek was gearres­teerd . Ha l f december g ing Masaryk weer o p reis, nu r i ch t i ng het z u i d e n , v ia Venetië naar Rome. Weer n a m h i j afscheid van Char lo t te , z i jn jongste dochter ; de 22-jar ige O l^a g i n g met hem mee. Het zou voor niet lang z i j n . N o g meer dan in Rot terdam begaf Masaryk z i ch in Rome in ' v i j a n d e l i j k e ' k r i ngen , m e n ­sen van diverse herkomst o p de Ba lkan, d ie h i j al bet i te lde als Zuid-Slaven. Z i j b e c o m ­mentar ieerden z i j n p r o g r a m m a . H i j ve rvo lgde z i j n tocht naar Genève. Daar bere ik te hem het advies niet naar huis terug te keren . Het moet Edvard Benes geweest z i j n d ie h e m wees o p het gevaar in Praag gearresteerd te w o r d e n . Masaryk vo lgde z i j n raad o p en ver­t rok met dochter O lga naar Londen . Doo r de a lgehele onv rede en de steeds ster­kere repressie in het m o e d e r l a n d on ts tond er langzaamaan een v o e d i n g s b o d e m voor een georganiseerd Tsjechisch verzet . D e organ isa ­t ie , d ie begin 1915 vaste v o r m aannam, kreeg

later de i ron isch bedoe lde b i j n a a m 'Ts jech i ­sche M a f f i a ' . " Edvard Benes nam o o k de w i j k en zette in Parijs de Ceska mafie o p po ten met steun van Tsjechen d ie bu i t en O o s t e n ­r i j k-Hongar i j e en Du i t s l and leefden. O o k in N e d e r l a n d heeft h i j een tak van de organ isa ­t ie opgezet , daarb i j geho lpen doo r de U ran/umkap i t e in Tinsley.''" Masaryk was b i n n e n de 'Ma f f i a ' de i deo l oog d ie in t a l r i j ke pub l i ca t i es o n a f h a n k e l i j k h e i d voor de Ts jechen en S lowaken aan de o rde stelde. Naast Seton-Watson en Frederick W h i t e w e r d h i j redacteur van The New Europe. In 1 9 1 6 hebben Masaryk en Benes samen met de S lowaak M i l a n S t e f an f k de ' Ts jech i ­sche Ma f f i a ' o m g e v o r m d tot een reger ing in ba l l ingschap , ze te lend in Parijs onde r de naam Ceskoslovenska Narodni' Rada (Ts jechoslowaakse Na t i ona l e Raad). Masaryk fungeerde er in als pres ident . H i j bezoch t de ministers van Bu i ten landse Zaken in Londen en Parijs met het ve rzoek ' H a b s b u r g ' niet a l leen te vers laan, maar o o k het u i teenva l len van de D o n a u m o n a r c h i e te bewerks te l l i gen . Tevens v roeg h i j o m e rkenn ing van de Ts jechos lowaakse Na t i ona l e Raad als repre ­sentatief o rgaan . In de l oop van 1917 z i j n Engeland en Frankri jk hier toe overgegaan. In me i 191 7 begon de 67-jar ige aan een hache l i j ke o n d e r n e m i n g . Vanaf Abe rdeen reisde h i j v ia Scandinavië, conf ronta t ies o p zee o m z e i l e n d , naar Rusland, waar in f eb rua ­ri de revo lu t ie was u i t geb roken . H i j w is t de Tsjechische t roepen te be re iken , z o ' n 5 0 . 0 0 0 uit het Habsburgse leger gedeserteerden. H i j w i l d e hen naar het wes te l i j ke f ron t in Frank­r i jk z ien over te b rengen . Na vee l vu ld ige onde rhande l i ngen met de prov isor i sche rege-

112

Ro t t e r I ,»tarf*r

afb. 10.Voor een histo­risch juistere weergave van de aankomst van l^asaryk in Praag op 21 december 1918 dan op deze prentbriefkaart moet men het vlagver­toon en de folklore even wegdenken. De legionairs waren nog gekleed in de Franse. Italiaanse en Rus­sische uniformen waarin zij gevochten hadden. Veel tijd om te wuiven gunde Masaryk zich niet Hij wilde na meer dan vier jaar afwezigheid snel naar zijn vrouw Charlotte, die opgenomen was in een zenuwinrichting, (collectie auteur)

r i ng , met de sovjets, met z o w e l roden als w i t ­ten , r e i zend van k a m p naar stad en o m g e ­keerd heeft h i j het voo r e lkaar gekregen dat z i j v ia V l ad i vos tok z o u d e n k u n n e n terugkeren naar Europa. Vele m a a n d e n d u u r d e h u n tocht d o o r Siberië, soms ve r l e vend igd d o o r gewa ­p e n d e conf ronta t ies met de b o l s j e w i e k e n . Z i j z o u d e n Europa bere iken , echter lang nadat de wapenst i l s tand was a fgekond igd . Masaryk ze l f ver t rok o p 7 maart 1918 met het Transsiberische spoor u i t M o s k o u . Vanaf V l ad i vos tok reisde h i j v ia Tok io en Vancouve r o m o p 5 me i in Ch i cago te arr iveren, na Praag 'de grootste Ts jechische stad ' , waar hem een feeste l i jk w e l k o m w e r d be re id . In

Wash ing ton w e r d h i j d o o r pres ident W o o d -r o w W i l s o n on t vangen . Een jaar tevoren w a r e n de VS tot de Entente toegetreden en namen v o l o p dee l aan de s t r i jd . Het zou n o g m a a n d e n vergen voor W i l s o n de ideeën van Masaryk over Het N i e u w e Europa to t de z i j n e maakte . I nm idde l s maakte de professor een rondgang langs Tsjechische en S lowaakse gemeenschappen in de VS, c u l m i n e r e n d in een massameet ing in P i t tsburgh, een stad g e d o m i n e e r d d o o r S lowaken . O p 30 j u n i k w a m de vergader ing u n a n i e m tot de zoge ­n o e m d e P i t tsburgh-convent ie , w a a r b i j een staat voor Ts jechen en S lowaken w e r d gep ro ­c l a m e e r d .

113

Page 4: {Archiv Masarykova ustavu - CBK Rotterdamcdn1.cbkrotterdam.nl/.../Artikel_RdamsJaarboekje2014_Masaryk_dee… · reis, nu richting het zuiden, via Venetië naar Rome. Weer nam hij

afb. 11. De republiek Tsjechoslowakije, zoals Masaryk die al in 1914 had bedacht. Is hier in volle omvang weergegeven. De kaart dateert uit 1938 en is gemaakt voor het Verdrag van München dat op 30 september van dat |aar werd gesloten. Al op I oktober marcheerde de Wehrmochi het Duitstalige Sudetenland binnen, twee dagen later liet Hitier zich door de Sudetenduitsers toejuichen. En op 15 maart 1939 was van Masaryks onafhankelijke republiek niets meer over toen Duitse troepen de rest van Tsjechoslowakije bezetten, (uit:Th. H. Locher Tsjechen en Duitsers (Amsterdam 1938), kaft voorzijde)

O p 2 9 november 1918 keerde Masaryk na een reis van anderha l f jaar r ond de w e r e l d terug in Londen . Kastel ianski , d ie al en ige jaren daarvoor vanu i t Rot terdam naar de Engelse hoofds tad was ve rhu isd , las het in de krant en schreef Masaryk de vo lgende dag een brief , waa r i n onder andere de vo lgende passage: '....There is still vivid in my memory that autumn day in 1914, when I quite unex-pectedly met you in a Rotterdam liotel, full of Cerman spies, and I feel I hiave liad ttie privi­lege to witness the last moments of the labouring of the Czech nation.Die nat ie was b i j na gereal iseerd toen Masaryk o p 21

december 1 9 1 8 in Praag arr iveerde en w e r d v e r w e l k o m d als 'President-Bevri jder ' . U i te raard was Masaryks concep t met zu l ke i ng r i j pende gevo lgen voor de vo lke ren van M idden-Europa toen nog geen b e k l o n k e n zaak. In het Franse Saint-Cermain-en-Laye vo lgden maanden van o n d e r h a n d e l i n g e n en controverses tussen de v o o r l o p i g e Ts jecho ­s lowaakse reger ing, par t i j en b i n n e n de Boheemse landen en landen van de Entente. Bij het a k k o o r d dat na t ien maanden d o o r a l le be t rokkenen , inc lus ie f de r epub l i ek Oos ten r i j k , w e r d onde r t ekend heeft de stem van pres ident W i l s o n , en v ia hem d i e van

114

Ro t t e r I

Masaryk , zwaa r g e w o g e n . Bij een ve rge l i j k i ng met Seton-Watsons m e m o r a n d u m b l i j k t dat het concep t , waa r toe in hote l W e i m a r de aanzet is gegeven, o p enke le correct ies na intact is geb leven . Een groot deel van d i t succes m o c h t o p het c o n t o van Masaryk w o r d e n geschreven. D a n k z i j z i j n kenn is en inz i ch t en voora l d a n k z i j z i j n b i j z o n d e r e c o m m u n i c a t i e v e gaven, w is t h i j de ju is te kana len aan te bo ren o m de gea l l ieerde gezagshebbers met grote regelmaat aan de zaak van Ts jechen en Slo­w a k e n te he r i nne ren . D a n k z i j h e m en de mede doo r de Tsjech Edvard Benes en de S lowaak M f l a n S t e f a n f k ge le ide Ts jechische Maf f i a en de Ts jechos lowaakse Na t i ona l e Raad, m o n d d e d i t uit in de s t i ch t ing van de n i e u w e staat Ts jechos lowak i j e . Na a f l oop van de Eerste W e r e l d o o r l o g d r o n g het tot de d i rec t i e van hote l W e i m a r d o o r w e l k e gast in september en ok tobe r 1914 in het hote l had ve rb leven . In kamer 106 , waar prof . T.G. Masaryk ge logeerd en geconfereerd had , w e r d een portret van de eerste Ts jecho­s lowaakse pres ident opgehangen . Het ver t rek w e r d s indsd ien de Tomas Masaryk-kamer genoemd.''-' O f het portret in kamer 106 is b l i j v en hangen toen laat in de ja ren der t ig Dui tse ve r tegenwoord igers van het naz ibe ­w i n d hote l W e i m a r f requenteerden en het Verdrag van München Masaryks levenswerk al had ve rn i e ld , v e rme ld t de geschiedenis n i e t . " Ti jdens het b o m b a r d e m e n t van 14 mei 1 9 4 0 is het hote l verwoest . Het gastenboek, dat diverse b e r o e m d e namen moe t hebben bevat, is noo i t t e ruggevonden .

NOTEN 1. Tomas Garrigue Masaryk, vaak aangeduid als TGM, Hodonin 1850 - Slot Lany 1937. 2. De historicus Friedjung beschuldigde in een arti­kel in de Neue Freie Presse een aantal Sen/iërs van een samenzwering tegen 'Habsburg'. Masaryk bewees dat de documenten waarop Friedjung de beschuldiging baseerde vervalsingen waren. Ze waren in de Oostenrijk-Hongaarse ambassade in Belgrado gefabriceerd (Zbynëk Zeman, The Masa­ryks, The Making of Czechoslovakia (Londen 1996), 6 1 , 62. 3. Robert Wi l l iam Seton-Watson, The Southern Slav Question and the Habsburg Monarchy (New 'York 1969) 184; 1 ste druk Londen 1911. 4. De Redlichs waren geassimileerde joden die een vooraanstaande rol speelden in de regio. Nathan was een kaiserlicher Cutsinhaber en beheerde in die hoedanigheid namens keizer Frans Josef een uitgestrekt grondgebied. Een prominente telg uit de familie was Jozef, met wie Masaryk nog na de Eerste Wereldoorlog , toen deze Jozef Oostenrijks minister geworden was, in contact is gebleven. 5. Karei C a p e k , Hovory s T.C.Masarykem [Gesprek­ken met TC.Masaryk], (Praag 1990, editie Cesko-slovensky Spisovatel Praha (CSP) Spisy XX), 13; 1ste uitgave Praag 1936. 6. In 1899 werd het lichaam van een vermoord Tsjechisch meisje aangetroffen. De zwakbegaafde Leopold Hilsner werd in dit verband gearresteerd. De joodse achtergrond van deze man veroorzaakte grote opwinding bij vele Tsjechen. Het zou name­lijk om een rituele moord gaan. Het bijgeloof dat joden het bloed van christenkinderen bij de berei­ding van de matzes voor Pesach gebruikten, werd zelfs in sommige intellectuele kringen nog serieus genomen. Masaryk mengde zich niet in de schuld­vraag. Hij stelde wel openlijk de antisemitische

115

Page 5: {Archiv Masarykova ustavu - CBK Rotterdamcdn1.cbkrotterdam.nl/.../Artikel_RdamsJaarboekje2014_Masaryk_dee… · reis, nu richting het zuiden, via Venetië naar Rome. Weer nam hij

hetze en het wijdverbreide bijgeloof aan de kaak, hetgeen hem vele vijanden bezorgde. Zelfs studen­ten attaqueerden hem en collega's keerden zich van hem af. De aanvankelijk uitgesproken dood­straf is Hilsner mogelijk door Masaryks optreden bespaard gebleven. 7 ToenVaclav Hanka (1791-1861), taalkundige, bibliothecaris en uitgever van Oudslavische tek­sten, in 1818 de vondst bekendmaakte van middel ­eeuwse Tsjechische poëzie in Dvür kralové nad Labem (Königinhof an der Elbe), wekte het bericht een golf van enthousiasme onder de Tsjechische bevolking die zich toen voorzichtig begon te ont­worstelen aan de alomtegenwoordige Duitstalige dominantie. De gedichten, bekend geworden als het 'Königinhofer Handschrift' {Kratovédvorsky rukopis) werden in diverse talen vertaald en Dvoi'ak heeft er vier getoonzet. De hoogleraar en f i loloog lan Gebauer (1838-1907), specialist in het Oudtsjechisch, kwam na grondig onderzoek tot de conclusie dat de manuscripten vervalsingen waren en zette zijn bevindingen op papier. Masaryk, die ook die mening was toegedaan, bracht Gebauers artikel in zijn blad Athenaeum in 1886 in de open­baarheid. Niet alleen de pers ook oen deel van het professorenbestand keerde zich tegen hem met het gevolg dat Masaryks aanstelling tot volwaardig pro­fessor in de filosofie aan de Praagse universiteit voor lange t i jd werd uitgesteld. Hoewel uiteindelijk onbetwijfelbaar is komen vast te staan dat Hanka of iemand in zijn omgeving de gedichten had geschreven, worden deze ook nu nog gezien als Tsjechisch cultureel erfgoed en prijkt Hanka's naam nog steeds op de gevel van het Nationaal Museum op de kop van het Wenzelplein. 8 . Na de verpletterende nederlaag in de slag bij Königgratz (t5J.:Hradec Kralové) in 1866 tegen de Pruisen waren de Habsburgers zo in het defensief gedrongen dat zij bereid waren tot een schikking

116

[Ausgleich) met de binnen het rijk revolterende Hongaren. Aan dezen werd een grote mate van zelfstandigheid toegestaan. Slechts de ministeries van Buitenlandse Zaken, Oodog en Financiën ble­ven in Wenen. Alle overige departementen werden gesplitst. 9. Dagmar Perman, Tllie shaping of the Czechoslo-vafc State (Leiden 1962) 13. 10. T.G.Masaryk: Svëtova revoluce za valky a ve vaice 1914-1918 [De Wereldrevolutie tijdens en in de oorlog 1914-1918] (Praag,1925) 10. 11. Karei C a p e k , Hovory s T.C.Masarykem, 155. 12. T.G. Masaryk, Svëtova'revo/uce, 13. 13. Karei Racner: Ceskoslovensko, Ve zvlastnich sluzbach [Tsjechoslowakije: In uitzonderlijke dien­sten]. Vol. 1, 1914-1939 (Praag 2002) 19, 20. 14. Rudolph Garrigue (1822) was een uit Dene­marken afkomstige boekhandelaar die zich in New York had opgewerkt tot directeur van de grote brandverzekeringsmaatschappij Cermania. Door toedoen van zijn dochters, meisjes met een grote culturele, vooral muzikale, belangstelling, kreeg het ouderlijk huis aan de 17th Street Eastside een rol in het ontluikende culturele klimaat van New York. Chadotta (1850) had pianiste wi l len worden, maar heeft haar studie - zij bezocht onder meer het conservatorium in Leipzig - voortijdig afgebro­ken. Esperanza (1863) voltooide wel haar opleiding en werd, evenals een andere zuster. Allee, zang­pedagoge. De wortels van de Garrigues voeren terug tot Franse Hugenoten. Waarschijnlijk dankzij de ruime nalatenschap van haar vader re isde Espe­ranza op latere leeftijd bijna jaarlijks naar Europa, zo ook in 1914. (Passagegegevens in het archief van de Ellis Island Foundation)

15. Gegevens afkomstig van het Masarykinstituut {Masarykuv üstav a Archiv) in Praag. 16. Emil Ludwig, Cesprache mit Masaryk, Slaats-mann und Denker (Amsterdam 1935) 174: tch

Ro t t e r I

habe auch meiner Frau von meinem Vorhaben kein Wort gesagt, weil sie nicht lügen könnte, wenn sie verhort würde, auch nicht meinen Kindern. De Duitse auteur, wiens werkelijke naam Emil Cohn was, kon het boek in 1935 bij het Amsterdamse Querido in hun afdeling £x;7/(ferafur laten verschij­nen. Ludwig (1881-1948) werd geroemd om zijn biografieën van contemporaine en historische per­soonlijkheden.

17. Karei Pacner, Ceskoslovensko: Ve zvlastnich sluzbach, 2 1 . 18. Vojtëch Benes (1878-1951), onderwijzer en politieke activist voor de Tsjechische zaak, was de oudere broer van Edvard Benes, die naast Masaryk tijdens de Eerste Wereldoorlog het Tsjechische ver­zet leidde en later de tweede president van Tsjechoslowakije werd. 19. Karei Pacner, Ceskoslovensko: Ve zvlaStnich sluzbach, 22. 20. Ph. Dr Dagmar Hajkova, 'Cesty s tajnym poselstvim: "revolucnf kuryr i " [Reizen met een geheime opdracht: "revolutionaire couriers"] ' , in: Cestovanf Cechü a Polakü v 19. a 20. sto/ef('|Het reizen van Tsjechen en Polen in de 19de en 20ste eeuw] (Praag 2008) 173. 2 1 . Karei Pacner, Ceskoslovensko: Ve zvlastnich sluzbach, 22 en 23. 22. Dagmar Hajkova, 'Cesty s tajnym poselstvim', 173. 23. Zbynëk Zeman, The Masaryks, 173. Jan Masa­ryk zou na de Tweede Wereldoorlog minister van Buitenlandse Zaken van Tsjechoslowakije worden; na de communistische coup in 1948 is hij uit het raam van zi jn kantoor geduwd of gesprongen. 24. Karei C a p e k , Hovory s T.C.Masarykem, 156, 157; en TC.Masaryk, Svétova revoluce, 15. 25. Henry Wickham Steed, Through thirty years 1892-1922 (Londen 1924) Vol. II, 42 t/m 44 en TC.Masaryk, Svëtova'revo/uce, 14.

26. In de 'Dienstorders betreffende den Post- en Telegraafdienst' staat onder het hoofd Medede­lingen van augustus 1914 dat er per land beperken­de maatregelen zijn ingevoerd. Naar Duitsland mocht alleen in het Duits worden geschreven. Geheimschrift was bij vele landen taboe (Archief van het Museum voor Communicatie te Den Haag). 27. TC . Masaryk, Svëtova' revoluce, 15. 28. De Nieuw Amsterdam was ingericht voor 440 eersteklas-, 246 tweedeklas- en 2200 derdeklaspas­sagiers (G.|. de Boer, 125 jaar Holland Amerika Lijn (Alkmaarl 998). Voor de overtocht, vertrekda­tum 12 september 1914, waren 751 eersteklas-, 675 tweedeklas- en 364 derdeklasboekingen (Stadsarchief Rotterdam, Passagierslijsten HAL.) 29. Prof.Dr.W.KIinkert, 'CSIII, wachter van den Staat. Spionnen en informanten in, voor en tegen Nederland, 1914-1918' in: De Grote Oorlog, Kroniek 1914-1918, Deel 23 (Aspekt, Soesterberg, 2012). Zie ook Edwin Ruis, Spionnennest 1914-1918 {feerwerd 2012), 64. 30. T.G. Masaryk, Svëtova revoluce, 16. 31 Seton-Watson heeft zijn ontmoetingen en cor­respondentie met Masaryk beschreven in: Robert Wi l l iam Seton-Watson, Masaryk in England (Cambridge 1943); voor de betreffende passage zie p. 54. 32. Gegevens afkomstig uit het Archief van het Museum voor Communicatie te Den Haag. 33. R.W. Seton-Watson, Masaryk in England, 37. 34. Ibidem. 35. TG . Masaryk, Svëtova revoluce, 15. 36. RW. Seton-Watson, Masaryk in England, 40. 37. Ibidem, 4 1 . 38. Zbynëk Zeman, Tïie Masaryks, 68. 39. Z.A.B. Zeman, The break-up of the Habsburg Empire 1914-1918 ^londen,^9b^) 78 -80. 40. M.M.S. Feringa en H.A. Voet, De stadsdrie-

1 1 7

Page 6: {Archiv Masarykova ustavu - CBK Rotterdamcdn1.cbkrotterdam.nl/.../Artikel_RdamsJaarboekje2014_Masaryk_dee… · reis, nu richting het zuiden, via Venetië naar Rome. Weer nam hij

hoek, deel 4. (Rotterdam 1994). 4 1 . Zbynëk Zeman, The Masaryks, 68. 42. T.G. Masaryk, Svëtova revoluce, 17. 43. R.W. Seton-Watson, Masaryk in England, 38. 44. Stadsarchief Rotterdam, politiearchief 1553G049: brief van de Hoofdcommissaris van politie van Rotterdam aan de Procureur-Generaal in Den Haag van 1-12-1914. Bijgevoegd een rap­port van de Rotterdamse recherche met een Uitvoerige rapportage over De Peterson en 'Uranium'. In deze brief staat dat hel personeel van Uranium aan het begin van W O I is overgenomen door het Engelse consulaat. Zie ook Edwin Ruis, Spionnennest, 50. 45. R.W. Seton-Watson, Masaryk in England, 42-43. 46. T.G. Masaryk, Svëtova revoluce, 14. 47. R.W. Seton-Watson, Masaryk in England, 44-45. 48. Ibidem, 45. 49. Na de slag op de Witte Berg, waarbij het Habs­burgse leger de opstandige Tsjechische adel vernie­tigend had verslagen, startte Oostenrijk een groot­scheepse vervolging van prominente Tsjechen met afwijkende denkbeelden, in het bijzonder op rel i ­gieus gebied, zoals de protestantse Broeder­gemeente. Tsjechische taal en cultuur werden uit­gebannen. 'Pobêlohorska doba' (de periode na de Witte Berg) is een metafoor voor de zwartste perio­de uit de Tsjechische geschiedenis. Masaryk heeft er in zijn publicaties meermaals naar verwezen. 50. T.G. Masaryk, Svëtova revoluce, 11 . 5 1 . )an Herben, TC.Masaryk {Praag 1946) 146. 52. T.G. Masaryk, Svëtova revoluce, 17. 53. Stadsarchief Rotterdam, Politie-archief: Vreem­delingenregister, band 3380. 54. Cees Zevenbergen,Toen zij uit Rotterdam ver­trokken (Zwolle 1990), 92 e.v. 55. Vojensky historicky archiv v Praze (Militair

118

historisch archief in Praag). Brief door Kastelianski verzonden op 7-11-1915 vanuit de Uranium Steamship Company, Boompjes, Rotterdam naar Masaryk in ballingschap in Londen. 56. Jan Amos Komensky (Moravië 1592-Amsterdam 1670) filosoof, pedagoog en bisschop van de Mora­vische Broedergemeente. Na de Oostenrijkse bezetting ontvluchtte hij het land om uiteindelijk in Amsterdam toevlucht te vinden. 57. T.G. Masaryk, Svëtova revoluce, 17 en Cestami odboje (Langs de wegen van het verzet! (Praag, 1926) 6, 7. 58. T.G. Masaryk, Svëtova revoluce, 18. 59. Jaroslav Kvapil, O cem vim, a mé vzpominky [Wat ik erover weet, en mijn herinneringen], deel 1 (Praag 1932). In een schotschrift uit de jaren tachtig van de negentiende eeuw werd de groep van jonge medestanders en bewonderaars van Masaryk aan­geduid met de naam Maffia, een naam die als ere­titel werd overgenomen - Kvapil maakt een verge­l i jking met de Nederlandse 'geuzen'. Vandaar dat jaren later het Tsjechische verzet tijdens de Eerste Wereldoorlog met Tsjechische Maffia werd aange­duid. 60. G.D. Andeweg, 'Rotterdam: Vrijplaats voor kopstukken en sympatisanten van de "Tsjechische maffia" tijdens de Eerste Wereldoorlog', Rotterdams Jaarboekje 200^, 325, 326. 6 1 . Vojensky historicky archiv v Praze; brief door Kastelianski verzonden op 30-11-1918 vanuit zi jn verblijfplaats in Kensington, Londen. 62. M M S . Feringa en H.A. Voet, De stadsdrie­hoek 63. Op 30 september 1938 besloten Hitier, Mussolini, Chamberlain en Daladier in München buiten de Tsjechoslowaakse regering om dat de Sudetengebieden aan Duitsland afgestaan moesten worden.

Rotter^ ^artwiie^iM - O

ROTTERDAMS OUDSTE CONTRAZEGEL EEN GL IMP VAN M IDDELEEUWSE LOKALE Z E G E L C U L T U U R UIT DE O P G R A V I N G MARKTHAL

door Guus van Breugel"'

In 2 0 0 9 en 2 0 1 0 v o n d grootscha l ig a rcheo log isch o n d e r z o e k plaats in de b o u w p u t van de Ma rk tha l te Rot te rdam (Cro temark t ) . ' T i jdens de opg rav ing d o o r Bureau O u d h e i d k u n d i g O n d e r z o e k Rot te rdam (BOOR) is een deel van de m i d d e l e e u w s e stad Rot terdam b loo tge l egd : de w i j k W e s t n i e u w l a n d , d ie in de veer t iende e e u w on t s tond . D e a rcheo logen van de Gemeen te Rot terdam ve rzame lden vele honde rden vonds ten . O v e r de resultaten van het o n d e r z o e k z i j n twee we tenschappe l i j k e rap ­portages ve rschenen . '

afb. I. Het contrazegel op vier keer ware grootte, na beeldbewerking. In het midden is nog het restant van een perkamenten zegelstaart zichtbaar, (foto CBG)

1 1 9

Page 7: {Archiv Masarykova ustavu - CBK Rotterdamcdn1.cbkrotterdam.nl/.../Artikel_RdamsJaarboekje2014_Masaryk_dee… · reis, nu richting het zuiden, via Venetië naar Rome. Weer nam hij
Page 8: {Archiv Masarykova ustavu - CBK Rotterdamcdn1.cbkrotterdam.nl/.../Artikel_RdamsJaarboekje2014_Masaryk_dee… · reis, nu richting het zuiden, via Venetië naar Rome. Weer nam hij