Architectuur Lokaal #56

Winter 2006 #56 Bouwen op stortafvalWerk aan de wegSlow Architecture

winter.qxd 12-12-2006 13:10 Pagina 1

2

Architectuur Lokaal #56

Redactioneel

Architectuur Lokaal is het landelijke informatiecentrum voor cultureel opdrachtgeverschap en architectuurbeleid. Vanuit eenonafhankelijke positie leggen wij verbindingen tussen partijen diebij de bouw betrokken zijn. Voor opdrachtgevers als gemeenten,woningcorporaties en projectontwikkelaars verzorgen wij excursies,discussies en andere programma’s op maat. Terugkerende thema’szijn de culturele betekenis van het opdrachtgeverschap en hetbelang van de samenwerking tussen opdrachtgever en ontwerper.Onze coördinerende taak komt naar voren bij het Steunpunt Ontwerpwedstrijden en het Overleg Lokale Architectuurcentra.

Automatische pilootWat is mooier dan een gemeente die goed-

kope kavels uitgeeft zodat iedereen naar

eigen inzicht en behoefte kan bouwen?

Op het eerste gezicht klinkt dit misschien

aantrekkelijk, maar een garantie voor

ruimtelijke kwaliteit is het niet. Zo blijkt in

ieder geval uit het aanzien van de meeste

bedrijventerreinen.

Er is veel geschreven over de keurige saai-

heid van woonwijken die de Nederlandse

projectontwikkelaars de afgelopen jaren

bouwden. Een veel levendiger beeld zou

ontstaan wanneer bewoners het zelf voor

het zeggen krijgen, en daarom zouden voor

particuliere opdrachtgevers meer en goed-

kopere kavels beschikbaar moeten zijn. Wie

weet zit daar iets in. Kan het dan ook zo zijn

dat het grote aanbod van goedkope

bedrijfskavels de oorzaak is van de slechte

ruimtelijke kwaliteit van bedrijventerreinen?

Het raadsel wordt nog groter nu ook project-

ontwikkelaars een rol gaan spelen bij het

opknappen van de bedrijventerreinen, die

in particulier opdrachtgeverschap zijn

gebouwd. Misschien moet er genuanceer-

der worden nagedacht over de bijdragen

die zowel particuliere en als professionele

opdrachtgevers kunnen leveren. Misschien

zijn beide partijen nodig om Nederland aan-

trekkelijker te maken. In overgeorganiseer-

de gebieden kunnen we vrijheid gebruiken,

en als rommeligheid omslaat in stagnatie is

een professionele aanpak nodig om de

zaak vlot te trekken. Dat vraagt om investe-

ringen, maar er is goede kans dat die zich

weer terugverdienen. De crux is dat in beide

gevallen de nieuwe aanpak een afscheid

betekent van de automatische piloot. Parti-

culiere opdrachtgevers die woonwijken

karakter geven, projectontwikkelaars die

bedrijventerreinen uit het slop halen: als

beter wordt nagedacht over hoe onze

omgeving er uit moet zien, dan wordt er met

meer zorg ontworpen. Daar kan Nederland

alleen beter van worden.

Cilly Jansen, directeur Architectuur Lokaalfoto: BLINKfotografie


3


Inhoudsopgave

14OpinieSlow ArchitectureBauke Tuinstra, GDA Architecten

15PleidooiDe Stekker in HaarlemThijs Asselbergs, Arjan Karssen en Marnix Tavenier, ontwerpers

16-17AchtergrondArchitectonische armoe is óók culturele armoeHedy d’Ancona, oud-minister van Cultuur

18-19De SelectieRuimte voor KinderenUmberto Barbieri, hoogleraar Architectonische Vormgeving TU Delft

20-21ScholenbouwAmsterdam en UtrechtDirk Bergvelt

22Re: Actie Twee keer hetzelfde ontwerpAgnes Evers, NMI mediator

Agenda / Publicaties / Technische storing

23In situZwanenzang Margot de Jager

24Architectuurcentra Nederland

4Lokaal MondiaalCuraçaosche les 4Carel Weeber, architect

Kerststal, 2005John Lewis Marshall, fotograaf

5Droom en daadBouwen op stortafval Jorda Zuurendonk, NV Afvalzorg

6-7Dossier De GemeenteGoirleRené Nagel, gemeente Goirle

8-9Opdrachtgever in NLWandelend architectuurbeleidIndira van ‘t Klooster

10BeleidParticuliere opdrachtgeverskrijgen positie in AlmereAnne Weike Noorman, gemeente Almere

11PraktijkWerk aan de wegDirk Bergvelt

12-13ReportageDemocratie met een luchtjeJaap Huisman, journalist

COLOFON

ARCHITECTUUR LOKAAL verschijnt 4x per jaarTussen de Bogen 181013 JB Amsterdam020 530 40 [email protected]

REDACTIEHoofdredactie: Cilly JansenEindredactie: Indira van ’t KloosterRedactie & productie: Margot de Jager

REDACTIERAADJan AbrahamseHenk van den BroekHans van BrummenAgnes EversSimon Franke

VORMGEVINGJoseph plateau, Amsterdam

DRUKDie Keure, Brugge

OPLAGE5200

ISSN1385-0482

ABONNEMENTEen abonnement op dit tijdschrift is kosteloos verkrijgbaar op aanvraag. Nog beschikbare nummers uit eerdere jaargangen zijntegen verzendkosten te bestellen bij ArchitectuurLokaal.

FOTO OMSLAGJohn Lewis Marshall Kerststal, Delft, 2005


4

Curaçaose les 4

Lokaal Mondiaal

De toekenning van de Maaskantprijs betekende eenomslag in mijn relatie met deze stad. Van mijn 50-jarigbestaan in Nederland bracht ik er 25 jaar als Rotter-dammer door. Voldoende aanleiding om vanuit Curaçaonaar Rotterdam terug te kijken. Sinds de bouw in 1980van het beroemd geworden wooncomplex de Peperklipin Feijenoord, is mij in die stad slechts hoon ten deelgevallen. Dit leek even doorbroken te worden door deuitnodiging van Pim Fortuyn aan mij om wethouder vanStadsontwikkeling en Ruimtelijke Ordening te worden.Ik had daar best wethouder willen zijn, maar ging er nietop in, het werd Marco Pastors. Bouwkundig ingenieurPim Vermeulen, die ik als student in Delft had gekendwerd ooit eerder wel PvdA wethouder. Hij wist toen niethoe snel hij mij als dank voor de Peperklip de grond inmoest te boren. Ik kon het in Rotterdam voortaan schudden. Inmiddels stonden in de stad, dankzij een aantalgemeenteambtenaren die bij mij waren afgestudeerd,alle acht van mijn wooncomplexen: in Delfshaven, inFeijenoord, in de Vlinderbuurt, op Katendrecht, aan hetPompenburg, aan het Vaste Land, aan het Slaak en inAlexanderpolder. Bovendien ontwierp ik daar driemetrostations voor Spijkenisse, een eigen woonhuis inHillegersberg en voor de staat de gevangenis De Schietegenover de Van Nelle fabriek. Maar belangrijker voorRotterdam werd mijn voorzitterschap van de SectieArchitectuur van de Kunststichting. Deze sectie is devoorloper van wat later ARCAM in Amsterdam enandere architectuurcentra zouden worden. Ik denk datzelfs Architectuur Lokaal zijn bestaan aan ons te dankenheeft. Als een geheim genootschap werd er ’s nachtsvergaderd en begonnen en eindigden wij met de rondvraag. Rotterdam werd in korte tijd dé Nederlandsearchitectuurstad. AIR (Architecture International Rotterdam) kwam van de grond en daarmee de Kopvan Zuid als woongebied, het initiatief voor het DurandInstituut ontstond (later Berlage Instituut), buitenlandsearchitecten werden aan het werk gezet, het Nederlands

Toelichting bij de foto:‘Deze foto bevalt me vanwege het licht, de geometrieen de kleuren. Het effect van natriumdamp in de straat-verlichting, waardoor de lucht oranje kleurt. Hetcontrast tussen de oranje hemel en het groene gras.Het hemelse licht dat uit de deuropening straalt, zoetherisch, zo mysterieus, dat je wilt weten wat daarbinnen daadwerkelijk gebeurt. De lichtstralen uit hetkegelvormige volume op het dak, als een echo van hetverblindende licht daaronder, maar nu met een subtieleblauwe glans. De geometrie van al die verschillendedriehoeken, rechthoeken, trapezoïden en parallello-grammen. Het heeft iets wiskundigs, dat het enigszinsverontrustende effect van het mystieke licht zowelondersteunt als afzwakt. Tot slot het pad dat naar hetlicht leidt. Vanaf de onderkant van het beeld vormt hetsamen met de taluds van de toegangspoort een pijl.

Architectuur instituut (NAi) werd naar Rotterdam gelokten het publiek vertrouwd gemaakt met de cultureledimensies van het bouwen. Kortom, men werd architectuurbewust en zelfs woningbouw betekendevanaf toen meer dan alleen het realiseren van lagehuren. De jonge architectengeneratie kreeg, mededoor een voorspoedige economie, in het onvermijdelijkkielzog van OMA de gelegenheid deze bevochtenruimte te benutten. Wie nu door Rotterdam rijdt ziet hieren daar de gevolgen. Als iemand anders voorzitter was geweest, had dezeSectie in 1988 zeker de Maaskantprijs gekregen. Geenjury die toen zijn vingers aan mij wilde branden. Daarmoest eerst 18 jaar overheen. Als het er écht op aankomt,is Nederland te klein.

Carel Weeber

Kerststal, 2005Delft

In 2006: elk kwartaal een brief van Carel Weeber,architect te Curaçao. Dit is zijn laatste bijdrage. In 2007 doet Tracy Metz verslag vanuit Boston.


Net onder de punt van de pijl de weerspiegeling vangoud licht op de kruising met het andere pad. Als Godeen architect had gehad, had de kerststal er ongeveerzo uitgezien.’

John Lewis MarshallHaarlemmer Houttuinen 401013 DC Amsterdam020 626 48 [email protected]

Voor de cover van Architectuur Lokaal stelt telkens een andere architectuurfotograaf zijnmooiste archieffoto ter beschikking.

Uitreiking van de Maaskantprijs door burgemeester Opsteltenaan Carel Weeber


5

Bouwen op stortafval Nauerna

Eind 2005 heeft NV Afvalzorg Holding haar nieuwehoofdkantoor in gebruik genomen. De Vouw, zoals hetpand wordt genoemd, is gebouwd op stortlocatieNauerna, gelegen aan het Noordzeekanaal, in degemeente Zaanstad. Voor zover bekend is De Vouwhet eerste permanente gebouw dat op een modernestortlocatie, dus voorzien van afdichtingsconstructies,is gerealiseerd.

‘Op een moderne stortlocatie kunnen we recreëren,bouwen, werken en in de toekomst zelfs wonen’, zegtBert Krom, directeur van Afvalzorg. ‘Grond in Nederlandwordt steeds schaarser en juist stortlocaties bevindenzich vaak op interessante plaatsen in het landschap.Het begint met van het slechten van een emotioneledrempel: leven op afval. Ons gebouw toont aan datbouwen op stortlocaties mogelijk is, ook woningbouw.’

Brainwave op SardiniëHet idee voor het kantoor ontstond tijdens een congresin Sardinië. Een Japanse spreker vertelde over de bouwvan een school op een stortlocatie. ‘Heel erg veilig engecontroleerd gebeurde dat niet, maar het principezette me aan het denken. Het kan, dacht ik, en beter’,aldus Bert Krom. Om de maatschappelijke mogelijkhedenvan bouwen op afval te benadrukken, moest De Vouwniet alleen een opvallend gebouw worden, maar ookeen duurzaam gebouw, passend bij de nutsfunctie dieAfvalzorg heeft. Zo wordt de energie die nodig is voorverwarming en koeling van het kantoor gewonnen uitde stortlocatie. Het bouwen op een stortlocatie steltbovendien bijzondere eisen aan de funderingstechniek,er kan immers vanwege de aanwezige bovenafdichtingniet worden geheid. Hierin ligt mede de keuze voor hettoepassen van een staalconstructie en lichte materialen.De Vouw is voorzien van een hydraulisch nastelbareconstructie, verwerkt in de V-vormige kolommen waarophet gebouw staat. Hiermee kunnen eventuele zettingenin het niet homogene afval worden gecorrigeerd.

Uitbundig applaus‘Zoals zo vaak met bijzondere gebouwen, is ook De Vouwniet zonder slag of stoot tot stand gekomen. In 1995vonden de eerste gesprekken met de gemeente Zaanstad plaats over het bouwen van een nieuw kantoor

voor Afvalzorg op haar eigen stortlocatie. De jarenerna stonden in het teken van procedures en bestem-mingsplannen. ’Het bleek vooral lastig om bestuurdersen ambtenaren te overtuigen. Het plan paste niet in hetvestigingsbeleid voor kantoren van de gemeente en delocatie zelf had vanzelfsprekend geen kantoorbestem-ming. ‘De doorbraak kwam met de presentatie van hetontwerp van architectenbureau Kerste-Meijer in 2003, dieeindigde in een uitbundig applaus van de aanwezigen.Ineens raakte iedereen enthousiast. Iemand van dewelstandscommissie zei: “Dit is zo’n ontwerp dat werkenin de welstandscommissie zo leuk maakt.” In 2004 werdde bouwvergunning verleend.’

Je doet het maar één keerMaar tijdens de realisatie liep niet alles op rolletjes.‘Momenteel lijkt het gebruikelijk dat de hoofdaannemerzoveel mogelijk uitbesteedt aan (kleine) onderaanne-mers. Er is weinig verantwoordelijkheidsgevoel voor dekwaliteit en ook niet voor de benodigde communicatieom zaken goed op elkaar aan te laten sluiten. Ik hebandere ervaring in de civiele bouw, maar met de utili-teitsbouw gaat het kwalitatief bijzonder slecht. Het lijkter op dat mijn mening breed wordt gedragen en datmaakt de situatie er niet beter op. Ondanks onze buiten-gewoon zorgvuldige voorbereiding, alles was tot in hetkleinste detail uitgewerkt, hebben we ons wel eensafgevraagd of het niet beter zou zijn geweest om derealisatie van het gebouw geheel uit handen te gevenaan een professionele ontwikkelaar. Afvalzorg is voorde bouwwereld een éénmalige opdrachtgever; eeneigen hoofdkantoor zet je maar één keer neer. Wellichthebben aannemers meer belang bij het leveren vankwaliteit bij zo’n grote en structurele opdrachtgever.’Desondanks heeft Krom zijn droom waargemaakt. DeVouw is een duurzaam gebouw met allure, met eenmagnifiek uitzicht op het Noordzeekanaal en gebouwdop een stortlocatie. Het gebouw onderstreept de over-tuiging van Bert Krom dat bouwen en werken op afvalheel goed en vooral veilig mogelijk is. ‘Het is het beginvan het verbeteren van het imago van het storten vanafval’, stelt Bert Krom tevreden. Inmiddels is het gebouwin diverse bladen besproken en heeft het diverse prijzengewonnen. ‘Een betere manier om onze boodschapaan de maatschappij te vertellen is er niet!’

Jorda Zuurendonk

InformatieJorda ZuurendonkNV Afvalzorg HoldingPostbus 21566 ZG Assendelft088 801 08 [email protected]

Afvalzorg exploiteert enbeheert stortlocaties in Neder-land. Wanneer stortlocatiesvol zijn zoekt Afvalzorg ooknaar nieuwe, nuttige bestem-mingen voor deze terreinen.Stortlocaties worden ingerichtals bijvoorbeeld natuurpark ofgolfterreinen of gebruikt voorevenementen.

foto: John Lewis Marshall

Droom en daad


Een opdrachtgever vertelt over zijn verwachtingen,cruciale momenten en het eindresultaat

Het nieuwe hoofdkantoorNV Afvalzorg Holding,‘De Vouw’Opdrachtgever: NV Afvalzorg HoldingOntwerp: architectenbureauKerste-Meijer


6


Goirle PPS op hoofdzaken zorgt voorharmonieus bouwproces

Na 25 jaar is winkelcentrum De Hovel aan ver-nieuwing toe. De stad is gegroeid van 14.000 naar22.000 inwoners, de bereikbaarheid van het centrumneemt af, de parkeerproblemen nemen toe. De gemeente gebruikt de vernieuwing van het winkelcentrum als aanjager voor vernieuwing vanhet hele dorpscentrum. Een nieuw centrumplanvoorziet in commerciële voorzieningen, woningen,openbare ruimte, verbeterde bereikbaarheid enmeer parkeerplaatsen.

De gemeente is begonnen met de keuze voor een ontwikkelaar. Heijmans was al bij eerdere plannenbetrokken, die uiteindelijk niet levensvatbaar bleken. In 2000 ontwikkelden gemeente en de andere partnerseen nieuw plan om een groot deel van de winkels in De Hovel te slopen en te vervangen door nieuwbouw.Naast de herontwikkeling van het centrumgebied zijn inhet centrum nog vijf woongebouwen in ontwikkeling dieuiteenlopen in omvang. Heijmans maakte een lijstje vanmogelijke architecten voor het nieuwe winkelcentrum,waarna in gezamenlijk overleg een keuze werd gemaaktvoor architectenbureau Van der Goes. De architectuurvan deze gebouwen is, afhankelijk van locatie en schaal,ingepast in het straatbeeld, maar wel opgebouwd uitnieuwe woontypologieën, zoals appartementen enzorgwoningen. Bij de presentatie in 2001 was er aan-vankelijk veel weerstand tegen de plannen. De bevolkingvond ze te stedelijk van karakter, de gemeenteraadwas verdeeld over een acceptabele hoogte van degemeentelijke bijdrage. Informatieavonden en regelmatig verschijnende informatiebulletins zorgden

voor meer begrip en vertrouwen. Een groot succes waseen televisiedebat bij de lokale omroep. Inmiddels is ernauwelijks nog verzet tegen de plannen.

Verbeten knokkenAlle genoemde ontwikkelingen zijn gewenst om hetcentrum van Goirle geschikt te maken voor de komende50 jaar. De samenhang in de ontwikkeling is nodig omhet geheel financieel ook haalbaar te maken. Op basisvan studies en financiële analyses kon in juni 2003 eensamenwerkingsovereenkomst tussen de verschillendepartijen worden gesloten. De gemeente is verantwoor-delijk voor de grondexploitatie, Heijmans voor de vast-goedexploitatie. Na ontwikkeling verkoopt Heijmansde winkels aan winkeleigenaar Corio en de woningenaan Woonstichting Leijakkers. Bij het sluiten van de PPS-overeenkomst werden hoofdzaken vastgelegd, op basis van goed uitgewerkte deelplannen. Er werdeen grote maquette gemaakt zodat iedereen (ookomwonenden en andere belanghebbenden) goed konzien wat er allemaal stond te gebeuren. Vastgelegdwerd de omvang van het winkelvloeroppervlak, hetaantal woningen, de financiële kaders (zoals ver-goedingen voor en bijdragen van winkeliers voor derenovatie en uitbreiding van hun panden), de bijdragevan de gemeente voor het verbeteren van de bereik-baarheid en het parkeren. De totstandkoming van zo’novereenkomst gaat niet vanzelf. Maar misschien zijn ditsoort omvangrijke vernieuwingsplannen nooit te realiseren zonder een klein aantal sleutelfiguren diezich hard maken en doorvechten. ProjectwethouderTjeerd de Vries (VVD), de heer Agterdenbossen directeur

Dossier De Gemeente

René Nagel

InformatieRené NagelGemeente GoirlePostbus 175050 AA Goirle 013 531 05 [email protected]

Het totale project kost € 83miljoen. De gemeenteinvesteert ruim € 19 miljoenen verwacht circa € 14 miljoenaan rendement. De daadwer-kelijke kosten voor degemeente bedragen iets meerdan € 5 miljoen, inclusief deherinrichting van de openbareruimte en een overdekte par-keergarage.

In 2006 aandacht voor vernieuwing van dorpscentra

Door niet alles tot indetail te regelen, konden werelatief snel en in goede harmonie tot realisatie overgaan.


7


Ontwerp: buro van der goes bi,buro voor architektuur enstedebouw B.V., HilversumOpdrachtgevers: Gemeente Goirle, Vereniging van Eigenarenvan het winkelcentrum De Hovel, Corio, Woonstichting Leijakkers,Heijmans

van de sector Ruimte en projectleider Hans van de Wijgert hebben verbeten geknokt om hun achterbannenover de streep te trekken. Inzet van de discussie bleefde omvang van het project en de verwachte kosten.Vooral politiek-intern was het geen vanzelfsprekendezaak, mooie plaatjes van architecten en vurige betogenvan adviseurs ten spijt.

Bijzaken worden hoofdzakenOgenschijnlijk lijkt de gang van zaken in Goirle veel opeen standaardproces, maar door niet alles tot in detailte regelen, kon er relatief snel en in goede harmonie totrealisatie worden overgegaan. Uiteraard heeft dezewerkwijze ook zijn keerzijde omdat achteraf zaken dieeerst als details of bijzaken werden bestempeld, eengrote rol gaan spelen. Dit betreft bijvoorbeeld de kwaliteit van de afwerking van de openbare parkeer-garage, het in een heel laat stadium genomen besluittot het invoeren van gedeeltelijk betaald parkeren inde garage, de inrichting van het openbaar gebied ende afhandeling van de procedures van een aantaldeelprojecten.

Gemeente houdt gripDe gemeente voert de regie over het totaal. Hiervoor is een projectbureau ingericht, dat zorgt voor de afhan-deling van de procedures, de coördinatie en aansturingvan de diverse gemeentelijke diensten. Vanwege deomvang van het totaal aan projecten heeft Heijmanszelf een uitgebreide projectorganisatie die in Goirleaanwezig is. Frequent vindt overleg plaats tussengemeente, Heijmans en de Vereniging van Eigenaren van

De Hovel. De gemeente stuurt de projectleider aan enhoudt zo de grip op het totale proces. De projectleidersworden betrokken van externe bureaus. Afhankelijk vanhet stadium van het project, is er steeds voor een projectleider gekozen, die affiniteit heeft met het ont-wikkelingsstadium van het project. Eerst was dat eenprojectleider met een stedenbouwkundige achtergronden later werd gekozen voor mensen die kennis haddenvan planeconomie en projectontwikkeling. Inmiddelsverkeert het grootste deel van het project in de realisatie-fase. Dit vergt weer een andere deskundigheid. De PPSis inmiddels opgesplitst in een aantal deelprojecten meteigen trekkers die op basis van gemaakte afsprakenover kwaliteit, planning, programma en geld, zelfstandigkunnen opereren. De gemeente zorgt via de projectleiderwel steeds voor goede afstemming.

MetamorfoseDe winkels hebben een grote metamorfose ondergaan.Er zijn nieuwe puien aangebracht en de eigenaren hebben het interieur grondig vernieuwd. Op de locatievan het gesloopte deel van het centrum verrijst eennieuw winkelcentrum, met zo’n 100 wooneenheden inappartementengebouwen en boven de winkels. Onderhet geheel is straks een parkeergarage beschikbaar metafgescheiden plaatsen voor de bewoners en ongeveer200 parkeerplaatsen voor de bezoekers van het centrum.Dat deze formule goed heeft gewerkt blijkt uit de voort-gang en het feit dat bijna alle plannen sinds de start in2000 ook daadwerkelijk worden gerealiseerd.

Een groot succes was een televisiedebatbij de lokale omroep.


8


Opdrachtgever in NL

Wandelend architectuurbeleidStadsarchitect in Haarlemmermeer

Onlangs vierde Fred Kaaij zijn 25-jarig jubileum bijde gemeente Haarlemmermeer, waar hij sinds 1998stadsarchitect is. Opdrachtgever achter de schermen,zo laat zijn functie zich omschrijven. Zijn preciezetaken veranderen per opgave en per tijdperk.

Hoe was je dag vandaag?‘Laat ik direct beginnen met een grote frustratie, die leeftsinds vanmorgen. Er komt een nieuwe ontsluitingswegvan Hoofddorp aan de A4, die op z’n zachtst gezegdniet de schoonheidsprijs verdient. Het belang vanschoonheidsbeleving op snelwegen blijft volstrektonderbelicht en het is vaak moeilijk het ontwerp tebeïnvloeden. Bij de plannen voor de A5, die ook doorde gemeente loopt, werden we in een vroeg stadiumbetrokkenen waardoor we invloed hadden op de keuzevan de ontwerpers. Dat zal nu anders gaan. Doodzonde,want de entree tot een dorp of een stad is als een ontvangst. Die zou hartelijk en uitbundig moeten zijn,niet vaag en onduidelijk, zoals nu wanneer je Hoofd-dorp binnenrijdt. Stadspoorten, al dan niet symbolisch,zijn belangrijk voor het karakter en imago van eengemeente.’

‘Soms weet ik inderdaad nietwat er allemaal speelt.’

Waarom is het moeilijk grip te krijgen op infrastructuur?‘Ach, het door Rijkswaterstaat meestal gehanteerdedesign en construct-principe is de dood in de pot voor veelontwerpen. Aannemers en constructeurs sturen uitsluitendop het verlagen van kosten en dus verdwijnen alle extra’s.Er komt vaak niet eens een architect aan te pas. Voor hetontwerp en de inpassing van de HSL heeft Rijkswaterstaatprachtige ontwerpen laten maken, heel pompeusgepresenteerd, maar toen het project eenmaal was

aanbesteed, bouwden de aannemercombinaties maarwat. Wat ook meespeelt, is dat in Haarlemmermeerzoveel wordt gebouwd, dat het moeilijk is om het overzicht te behouden.’

Word je niet automatisch geïnformeerd?‘Er is zoveel werk, er zijn zoveel opgaven. Alleen al inHoofddorp is de bouwactiviteit bijna niet bij te houden.We zijn nu bijvoorbeeld bezig met het omzetten vankantoren naar woningbouw. Dat kan sinds de geluids-contouren van Schiphol gewijzigd zijn en vanwege deleegstand. Dat soort initiatieven, daar kom ik dan bijtoeval achter, en dan ontdek ik dat een gebiedsvisieontbreekt. Dat stel ik vervolgens aan de orde bij dewethouder en zo komen ambtelijke en bestuurlijkekrachten in beweging. Soms weet ik inderdaad niet water allemaal speelt. Toch werk ik zo het liefst, intuïtief,associatief, min of meer onafhankelijk. Liever dat, dan dat ik een hele afdeling onder me heb die alle ontwikkelingen voor me bijhoudt. Dit werk vereistwendbaarheid en informaliteit.’

Maar overwegend gaat het natuurlijk hartstikkegoed in de Haarlemmermeer.‘We scoren absoluut bovengemiddeld in architectuuren vooral in woonsatisfactie. Haarlemmermeer is, tot ieders verbazing, na Amersfoort de beste woonge-meente van Nederland. Bedrijventerrein Nieuw-VennepZuid is één van de mooiste van Nederland. De A5 iseen goed voorbeeld van infrastructuur en ontwerp. En zojuist hebben we een hele mooie tentoonstellingover recente architectuur in Haarlemmermeergemaakt. Een ad hoc project, in een paar weken tijdgemaakt met een kleine groep, waaronder Podiumvoor Architectuur. Architecten gebeld, beeldmateriaalgeregeld, zelf opgebouwd, goeie show, goeie entourageen het kost bijna niks. Soms lukt het om in korte tijd ietsvoor elkaar te krijgen, dat alle betrokkenen hetzelfdewillen, dat er iets moois tot stand komt. Daar word ikheel tevreden van.’

Indira van ‘t Klooster

InformatieFred KaaijGemeente HaarlemmermeerPostbus 2502130 AG Hoofddorp023 567 61 [email protected]

foto’s: Kees van de Veer

Een opdrachtgever in Nederland spreekt zich uit over ambitie en kwaliteit

SchipholDe internationale luchthaven SchipholOntwerp: In 1961 werd Schiphol ont-worpen door Duintjer,bureau De Weger, Kho Liang Ie en de NACO(Nederlands ontwerpbu-reau voor Luchthavens). In 1990 stelden Benthem & Crouwel een masterplanop. Door de groei van Schiphol nam de geluids-overlast toe. Strikte regel-geving zorgt ervoor datminder mensen ernstigeoverlast ervaren; in de huidige situatie zijn datongeveer 330.000 mensendie last hebben vangeluidsoverlast.


9


Is er veel veranderd in de periode dat je hier werkt?‘Sinds ik hier werk zijn in Haarlemmermeer zo’n 28.000woningen gebouwd en een grote hoeveelheid kantoren,infrastructuur en bedrijfsterreinen. En Schiphol groeitnatuurlijk altijd maar door. Maar de tijd dat de gemeentezelf als projectontwikkelaar in één keer 6.000 woningenmocht bouwen, zoals in de wijk Toolenburg, is echtvoorbij. Nu zijn projecten veel complexer. De toekomstigenieuwbouwlocaties zijn benoemd in de Nota Ruimte alsgebiedsuitwerking Haarlemmermeer/Bollenstreek.Deze geldt ook voor kernen als Noordwijk, Sassenheim,Warmond en Voorhout, maar het ligt voor de hand datde meeste woningen hier zullen worden gebouwd.Gebiedsontwikkeling dus, op het grondgebied van verschillende gemeenten, waarin landschap, water,woningbouw en infrastructuur moet worden gecombineerd. Er zitten nu veel meer partijen aan tafel.Overleggen, mensen met elkaar in contact brengen.Echt een andere manier van werken.’

‘Dit werk vereist wendbaarheid en informaliteit.’

En wat blijft hetzelfde?‘Ons architectuurbeleid. Sinds het project De reus wordtwakker in 1998 heeft zich in Haarlemmermeer een omslagvoltrokken. Er is de overtuiging gegroeid dat we opmoesten houden met onszelf aanpraten dat we een suffegemeente zouden zijn. We hebben architectuurbeleidontwikkeld met het doel het imago van de gemeente teverbeteren. De Calatrava-bruggen markeren dieomslag goed, maar naast sterren als Mario Botta, ToyoIto, Steven Holl en Erick van Egeraat stimuleren we ookdat jonge ontwerpers opdrachten krijgen. Dat is duwenen trekken achter de schermen, wij geven tenslottemeestal niet zelf de opdracht. Bij kleine opdrachtenvragen we meestal drie bureaus om te komen presenteren: de architect van de opdrachtgever, eenwat ervarener architect, en een jong bureau. Hetenthousiasme en de overtuiging van jonge ontwerperswinnen het dan vrijwel altijd van de gevestigde orde.’

Geld is nooit een probleem?‘Haarlemmermeer is altijd schraalhans geweest. DirkSijmons heeft wel eens gezegd: “Haarlemmermeerheeft een tweede oplevering nodig.” Hij heeft gelijk.Haarlemmermeer is om commerciële en veiligheids-

redenen drooggelegd. We hebben hier nooit een rijklandschap gemaakt met prachtige boerderijen en dikkekastanjerijen zoals in de oude droogmakerijen. Dietweede oplevering komt tot stand met groene middelen,maar ook door kwalitatieve en innovatieve nieuwbouw-projecten, of door de schaarse, historische gebouwenzorgvuldig te renoveren. Het oude Raadhuis heeft nueen grandeur gekregen die het nooit gehad heeft.’

‘Structureel architectuurbeleidleidt via architectuur tot p.r.beleid.’

Heb je nooit de behoefte om iets anders te gaan doen?‘Soms is het goed om buiten de grenzen te kijken. Ikwerk hier nu al zo lang. Ik ben een beetje vergroeid metde gemeente. In Weesp ben ik nu betrokken bij debouwplannen voor 4500 woningen in de Bloemendaler-polder. Dat is ontwikkelingsplanologie. Daar leer ik in hetklein wat in de Haarlemmermeer nog moet gebeurenmet de komende bouwopgaven. Maar voor het werkvan een stadsarchitect is het belangrijk om honkvast tezijn. Ik geloof niet dat je mijn baan voor een jaar of driekunt doen, of op freelance basis. Gisteravond reed iknaar huis in de auto. Zag ik een nieuw reclamebordlangs de A4. 25 meter lang, aangelicht en wel. Hartstikkeillegaal. Daar ga ik dan meteen achteraan. Hoe moetiemand die tijdelijk is aangesteld dat soort dingenweten? Hoe bouwt hij contacten op met bestuurders enambtenaren? Haarlemmermeer is een grote gemeente,maar niet zo groot dat ik de wethouder niet binnen eendag te spreken krijg, als dat nodig is. Dat is belangrijkom politiek goed op de hoogte te blijven. Het inweken,masseren, voorbereiden. Zo’n tentoonstelling krijg jealleen maar voor elkaar langs niet-officiële kanalen.’

Welke lessen kunnen we leren van de Haarlemmer-meer?‘Veel natuurlijk! Er valt te leren dat structureel architec-tuurbeleid leidt tot p.r. beleid via architectuur. Er valt teleren dat het de moeite loont om lef te tonen en eens eenonbekende of jonge architect te nemen. En misschien,als ik zo onbescheiden mag zijn, dat het heel belangrijkis om een stadsarchitect in dienst te hebben, omdateen stadsarchitect het continue architectuurgewetenvan de stad is. Een stadsarchitect is wandelend, kijkenden denkend architectuurbeleid, geen nota die na hetschrijven ervan de kast ingaat.’

‘Luit’Ontwerp: Santiago CalatravaOpdrachtgever: gemeenteHaarlemmermeerDe brug de ‘Luit’, de meestnoordelijke van de driebruggen, ontsluit de woon-wijk Toolenburg-Zuid. De ‘Luit’is een samenspelvan twee symmetrischebruggen, verbonden doormiddel van tuien en eenpyloon, die samen eenrotonde vormen die zwevenover de Hoofdvaart.


10


Particuliere opdrachtgevers krijgen positie in Almere

Anne Weike Noorman

InformatieAnne Weike NoormanGemeente AlmerePostbus 2001300 AE ALMERE06 163 951 71 [email protected]

foto: Erik Hogens

Almere gaat fiks groeien. Bovenop de huidigebouwopgave van 2.500 woningen per jaar komener tussen 2010 en 2030 nog 60.000 woningen,waardoor het inwoneraantal van 180.000 naar350.000 zal groeien. Daarmee wordt Almere naAmsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht, devijfde grootste stad van Nederland. Het bijzondereis dat de bouwopgave grotendeels in particulieropdrachtgeverschap tot stand zal komen.

In Almere vormt reguliere projectmatige bouw op termijnniet langer de hoofdstroom van de bouwproductie. Degemeente wil de burgers zelf de ontwikkeling van hunwoningen en daarmee van hun eigen stad laten invullen.De bedoeling is te komen tot een organische vorm vanstedenbouw. Organische stedenbouw is een term die inwisselende context wordt gebruikt, maar Almere doeltop een heldere stedenbouwkundige samenhang enkwaliteit, met voldoende ruimte voor de individuele vrijheid van bewoners.

Ongekende omvangAlmere gebruikt particulier opdrachtgeverschap om de stad te laten worden tot iets van de burgers zelf,gevarieerd, met een eigen identiteit, voor elk wat wils.Op zichzelf is dat niet nieuw, maar de omvang waarop nuplannen worden gemaakt, is ongekend. Voor het eerstwordt in (randstedelijk) Nederland op deze schaal,gemeentebreed en dus niet enkel projectgebonden,ruimte gecreëerd voor mensen die zelf hun eigen huiswillen bouwen. Om dat zo eenvoudig en toegankelijkmogelijk te maken voor een brede groep mensen uit desamenleving, werkt de gemeente aan manieren om debarrières voor particulier opdrachtgeverschap, zoals hetgebrek aan betaalbare of geschikte bouwkavels, onvol-doende of geen begeleiding, ondoorzichtige proceduresen langdurige vergunningstrajecten, weg te nemen.Particulier opdrachtgeverschap op deze schaal betekentvoor alle betrokkenen heldere randvoorwaarden enorganisatorische aanpassingen. Ook voor de gemeentezelf. Het proces moet voor de opdrachtgever zo een-voudig mogelijk en duidelijk afgebakend zijn. De ervaringleert dat particuliere opdrachtgevers niet wars zijn vanregels en randvoorwaarden, zolang ze van te voren hel-der zijn omschreven en duidelijk beargumenteerd kunnenworden. De gemeente gaat particulieren ondersteunen

door het inschakelen van professionele begeleidingwaar iedere opdrachtgever, individueel of in collectieftot een maximum aantal uren aanspraak op kan maken.

ProeftuinEr zijn op dit moment drie locaties in ontwikkeling. InNoorderplassen is een plan voor projectmatige bouwstopgezet. In plaats daarvan komen hier nu 700 kavelsvoor particulieren. Het Homeruskwartier, onderdeelvan de nieuwe wijk Almere Poort, is aangewezen alsproeftuin voor circa 2.600 woningen, waarvan er 1.500door burgers in individueel of collectief opdrachtgever-schap worden gerealiseerd. In samenwerking met deNeprom, SEV en het ministerie van VROM zullen naastde toekomstige bewoners zelf, ook ontwikkelaars enwoningcorporaties worden uitgedaagd om tot eenstaalkaart te komen van mogelijke vormen van mede-opdrachtgeverschap. De ervaringen die hier worden op-gedaan en de instrumenten die hier worden ontwikkeld,vormen de bouwstenen voor de brede opgave vanAlmere Hout. In Hout wordt de eerste aanzet gegevenom te komen tot organische stedenbouw.

Organische stedenbouwHet formuleren van een preciezere definitie van ‘orga-nische stedenbouw’ is ook onderdeel van het ontwerpendonderzoek, althans het formuleren van de principes ofhandvatten waarop deze vorm van stedenbouw zich zalkunnen ontwikkelen. Drie stedenbouwkundige bureaus,MDRDV, Neutelings Riedijk Architecten en MUST stede-bouw in samenwerking met de Amerikaanse architectMichael Sorkin, gaan op zoek naar stedenbouwkundigeprincipes voor een organische, op particulier initiatiefgebaseerde manier van bouwen. De factor tijd is bijdeze vorm van stedenbouw een belangrijk element.Hoewel mensen, als het om hun eigen woning gaat snelzullen willen handelen om de bouw af te ronden, zal nietiedereen in hetzelfde tempo zijn huis hebben gereali-seerd. De stedenbouwkundige structuur moet krachtiggenoeg zijn om richting te geven aan de identiteit van destad en fijnmazig genoeg om als raamwerk te dienenvoor de individuele expressie van de bewoners. Deresultaten van dit onderzoek zullen inzet zijn om ook oplandelijk niveau het debat aan te gaan. Als alles naarwens verloopt zijn in 2030 zo’n 20.000 kavels door debewoners zelf bebouwd.

Ontwerp: Bureau SchippersArchitectenOpdrachtgever: ouders van schizofrenejongeren en Ymere

BeleidCollectief particulieropdrachtgeverschap: het A-complex in Almere-Buiten, Stripheldenbuurt


11


Praktijk

Werk aan de wegRouteontwerp A27Dirk Bergvelt

InformatieWerklandschappe. Een regionalestrategie voor bedrijventerreinen,Advies 053, VROM Raad, Den Haag 2006. Te downloadenvia www.vromraad.nl

Bloeiende bermen. Verstedelijkinglangs de snelweg.David Hamers, KerstenNabielek, NAi Uitgevers/RPB,Rotterdam/Den Haag, ISBN905662 4768, € 22,50

De brochure Zien en gezienworden langs de PanoramarouteA27. Een nieuwe benaderingvan het snelweglandschap, die Architectuur Lokaal maakte i.o.v. het steunpuntRouteontwerp, is gratis tebestellen bij ArchitectuurLokaal en te downloaden viawww.arch-lokaal.nl

foto: MUST stedebouw

De snelweg is in opspraak. Vooral de combinatievan snelwegen met landschap en bedrijventerrei-nen heeft een slechte pers. De VROM-raad zei eer-der dit jaar ‘het roer moet om’ en ook volgens hetRuimtelijk Planbureau gaat het niet goed met dehuidige aanpak van verstedelijking langs de snel-weg. Maar er is sprake van een kentering..

Tegen de verrommeling op en langs snelwegen maakteRijkswaterstaat eerst een routeontwerp voor de A12 eninmiddels zijn er vergelijkbare projecten voor anderesnelwegen, zoals de A27. Het doel is steeds het neer-zetten van een samenhangend wegbeeld door eenkarakteristieke omgeving. Dat is rijksbeleid, uitgevoerddoor Rijkswaterstaat samen met de ministeries vanVROM en LNV. Het rijk is goed in staat om autowegen teverbeteren, want op rijkswegen zijn de verhoudingenduidelijk. Maar het routeontwerp gaat ook in op deomgeving van de rijkswegen en daar hebben gemeentenen provincies het voor het zeggen. Daar kan het rijk welpleiten voor verbetering, maar dan ligt de uitvoeringingewikkelder. Het is niet ingewikkeld door inhoudelijkeverschillen van mening. Iedereen wil ongeveer hetzelfde,de kwaliteit van het snelweglandschap staat volop inde belangstelling. Het is alleen niet duidelijk hoe rijk,provincies en gemeenten hun samenwerking moetenaanpakken. Op verzoek van Rijkswaterstaat ging Architectuur Lokaal in de omgeving van de A27 op zoeknaar aanknopingspunten.

Provinciaal en lokaalEen eerste vraag was, met welke ontwerpopgaven provincies en gemeenten zelf bezig zijn in het gebiedlangs de A27. Omdat de meeste kritiek gaat overbedrijventerreinen en woonwijken, is het in ieder gevalzaak om die in de toekomst beter aan te pakken. Daar-naast gebeurt er veel met natuurontwikkeling, waterbe-heer en cultuurhistorie en ook daar liggen dus volopkansen. Bij alle ruimtelijke opgaven is het vooral aangemeenten om tot uitwerking te komen. Zij staan alsopdrachtgever het dichtst bij de kwaliteit van het resul-taat. Natuurlijk zijn ook de provincies belangrijk als hetgaat om ruimtelijke kwaliteit, maar de provinciesbeperken zich tot de hoofdlijnen. Dat zie je vooral bij deinvulling van woon- en werklocaties. Bij cultuurhistorie,natuur en water ligt het een beetje anders. Daar zijnprovincies vaak meer betrokken bij de uitvoering. Zomoedigt de provincie Noord-Brabant gemeenten aanom te komen tot een hoogwaardige invulling van verstedelijking langs de A27. Maar het is aan degemeenten om te bepalen hoe het nieuwe stedelijkelandschap er uit komt te zien. Diezelfde provincie is welactief betrokken bij de uitwerking van plannen voor hetBrabantse deel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie.Datzelfde patroon herhaalt zich in andere provincies.

Nieuwe stadsentreeWat ook precies de taakverdeling is op het lokaleniveau, gemeenten en provincies blijken open te staanvoor de algemene uitgangspunten en doelstellingenvan het routeontwerp. Dat past in een nieuw cultureelklimaat waarin de snelweg wordt benaderd als bronvan kansen, zoals te zien is in structuurvisies en beeld-kwaliteitplannen van gemeenten langs de A27. Wat nuvooral ontbreekt is een aanpak om gemeentelijkevisies te koppelen aan het routeontwerp. Er is weinigrechtstreeks contact tussen de beslissers en de plan-nenmakers op de verschillende niveaus, terwijl dat tocheen eerste voorwaarde is voor verbeteringen in hetsnelweglandschap. Om hiermee verder te komen organiseerde Architectuur Lokaal een gesprek tussensleutelfiguren. De uitkomsten zijn veelbelovend. Verkeerswethouder Hans van Brummen van de gemeenteOosterhout nam op zich om zendingswerk te doen

‘Het is aan de gemeenten om tebepalen hoe het nieuwe stedelijkelandschap er uit komt te zien.’

onder collega’s. ‘De aanpak van fileproblemen wordtte vaak los gezien van verbetering van het landschap,terwijl juist in een gecombineerde aanpak kansen liggen.’Verder zijn gerealiseerde voorbeelden nogal schaars.Voorbeelden kunnen helpen om de nieuwe aanpak opgang te brengen, want met concrete ontwerpen is aanbestuurders en bevolking duidelijk te maken wat demeerwaarde is van het routeontwerp. Nieuwegein iseen van de weinige gemeenten die bezig zijn met eenconcreet ontwerp: de stad krijgt een nieuwe entreevanaf de A27. Stadsstedenbouwkundige Ton Maasnodigt Rijkswaterstaat uit om samen te bekijken wat hetrouteontwerp hier kan betekenen. Ook de gemeenteAlmere biedt een opening. Volgens Tom Boot, directeurvan de dienst stedelijke ontwikkeling in Almere wordtmomenteel druk gewerkt aan ontwerpvarianten voorhet nieuwe woongebied Almere Hout. Het lijkt hemwaardevol, als daarbij ook het routeontwerp voor deA27 een rol gaat spelen.

Met één mondZo zijn er van Brabant tot Flevoland mogelijkheden. De betrokken gemeenten zijn wel kritisch over de organisatie van de rijksoverheid. Volgens hen heeftalleen Rijkswaterstaat al vele gezichten en als dan ooknog de ministeries van VROM en LNV gaan meespelen,wordt het helemaal onoverzichtelijk. Gemeenten voelenervoor om samen te werken aan een beter snelweg-landschap, maar dan is het wel prettig als het rijk metéén mond gaat spreken. Ineke van der Hee, Hoofd-ingenieur Directeur van Rijkswaterstaat, gaat daaraanwerken. Het routeontwerp kan nu van visie naar uitvoering. De contacten zijn gelegd.


12


Democratie met een luchtjeJaap Huisman

InformatieDe opgave is een bestuurs-centrum van 120.000 m2,waarin ook een bedrijfsrestau-rant, een vergaderzaal en eenpubliekshal zijn voorzien. Voorde competitie schreven zich 36architectenbureaus in. Daarvanbleven er vijf over: behalve detwee eerder genoemde warendat Rudy Uytenhaak, Van denOever Zaaijer en Partners, enDe Jong Gorter Algra. In deselectiecommissie zaten ver-tegenwoordigers van de ge-meente Gouda, van NS Vast-goed en ex-RijksbouwmeesterKees Rijnboutt, alsook expertsop het gebied van financieringen het programma van eisen.Het Huis van de Stad mag eenkleine € 47 miljoen kosten.

www.gouda.nl/huisvande-stadrapportage.pdf

BOOST!

De procedure rond het nieuwe Huis van de Stad,zoals het gemeentehuis van Gouda is genoemd, iseen voor Nederland bijzonder initiatief. Want debevolking mag doorgaans wel mee- en inpraten,uiteindelijk is toch het bestuur het beslissend orgaan.Wat ging er aan vooraf, en hoe gaat het verder?

56 procent van de Gouwenaren heeft zich eind septem-ber uitgesproken voor een nieuw stadskantoor van hetarchitectenbureau Soeters Van Eldonk en Ponec; daar-mee de grootste opponent, het ontwerp van Claus enKaan, achter zich latend. 14 dagen lang konden deinwoners van Gouda van 14 jaar en ouder hun meninggeven. Waarom iedereen boven 14 jaar? Omdat dezetieners 18 zullen zijn als het Huis van de Stad zijn deurenopent.

Parkeerterrein met anonieme woonblokkenHet bestaande gemeentehuis werd te klein om hetbestuur en de ambtenarij te huisvesten en ook dienstendie tegenwoordig in menig stadskantoor te vinden zijn,zoals UWV en CWI. Voor de nieuwbouw heeft Goudaeen strook grond gereserveerd aan de noordkant vande spoorlijn. Een moedige stap, want dit terrein is nueen overgangsgebied tussen centrum en buitenwijken,een desolaat parkeerterrein met anonieme woonblokken.Als het aan Gouda ligt moet deze sprong over hetspoor niet alleen ambtenarij en bestuur een beterebehuizing opleveren, maar ook andere voorzieningenaantrekken zoals een ROC en kantoren. Strategisch isde Spoorzone zeker, ook al omdat in de toekomst hierde Rijn-Gouwetrein voorbij zal komen.

Eivormig theaterKees Kaan en Jos van Eldonk presteerden volgens decommissie het sterkst doordat zij een goede balanswisten te vinden tussen de kosten en het programma vaneisen, maar zij gaven beide een volstrekt verschillendeinvulling aan het project. Van Eldonk ‘verpakt’ het gebouwals het ware in een raster van baksteen diagonalen,dat hij onderbreekt door een enorm glazen atrium.Kaan ontwierp een hellingbaan aan de spoorkant dietegelijk als uitzicht over de oude binnenstad dient. Deraadszaal is bij Van Eldonk een eivormig theater waarvande wanden telkens van kleur kunnen veranderen alnaar gelang de coalitie. Kaan houdt het op een trans-parante zaal boven de ingang, goed zichtbaar vanafde laan die parallel loopt aan de spoorlijn.

De ervaring leert dat burgersgewoonlijk argwanend staan ten opzichte van hungemeentebestuur.

ScholierenOp een laatste bijeenkomst in de Sint Janskerk konden detwee architecten hun voorstellen tegenover de burgerijverdedigen. Opvallend was dat ook bij eerdere presentaties de competitie leefde in Gouda: de burgersdiscussieerden – en niet alleen over de locatie – en

ReportageOpdrachtgever: gemeente GoudaOntwerp: Soeters VanEldonk Ponec architecten


13


BOOST!

middelbare scholieren participeerden met alternatieveontwerpteams. Als de gemeente Gouda ergens ingeslaagd is, dan is het in het vergroten van de betrok-kenheid bij de burgerij bij het Huis van de Stad, wantde ervaring leert dat burgers gewoonlijk argwanendstaan ten opzichte van hun gemeentebestuur. ‘Kan hetgeld niet ergens anders aan worden uitgegeven danaan een gemeentehuis’, is een veel gehoorde uitroep,maar niet in Gouda.

Niet vlekkeloosHoe democratisch ook, helemaal vlekkeloos was deprocedure in Gouda ook weer niet. Bij de openbarepresentaties werden alleen de twee uitverkoren ont-werpen getoond en gaf de selectiecommissie geeninzage in de overwegingen waarom de andere warenafgevallen. Op de website zijn die na enig doorklikkenwel te vinden, en dan blijkt dat vooral het budgettaireaspect de doorslag heeft gegeven. Op zich is het ver-standig dat de burgers uit twee voorstellen kunnen kie-zen, maar hen mag niet een deel van de procedureonthouden worden. Trouwens, wat is er op tegen dat deburgers wel een stem uitbrengen, maar dat uiteindelijkde opdrachtgever het uiteindelijke besluit neemt? Diemoet immers in het Huis van de Stad gaan werken.

Autonoom objectEr kleeft nog een onbevredigend aspect aan het Goud-se proces. De architecten was gevraagd een schetsont-werp en maquette te maken van het Huis van de Stadzonder dat ze zich hoefden te bekommeren over decontext. Er is wel rekening gehouden met de plaats, zo

bleek uit de inzendingen, bijvoorbeeld door een link teleggen met de historische stad, maar de architectenhebben zich weinig tot niets gelegen laten liggen aande bereikbaarheid en de omgeving. Het stadskantooris opgevat als een autonoom object, dat in de ogenvan de gemeente als aanjager voor ontwikkelingen bijde spoorzone moet fungeren.

De architecten hebben zich weinig tot niets gelegen latenliggen aan de bereikbaarheid en de omgeving.

Voorlopig ontwerpHet veronachtzamen van de ligging is een gemistekans, omdat het in alle, uiteindelijk geselecteerde, vijfgevallen heeft geleid tot objectmatige gebouwen dieoveral zouden kunnen staan: inwisselbaar en zelfsgespeend van enige identiteit. Natuurlijk zal VanEldonk dit in het volgende deel van de planfase wel uit-werken, met als vermoedelijk gevolg dat zijn ontwerpnog wijzingen zal ondergaan. Daar heeft de burgerijniet op gestemd. Preciezer geformuleerd: zij heeft opeen zeer voorlopig ontwerp gestemd. Als dat in de wer-kelijkheid anders uitvalt, zal de teleurstelling groot zijn.En dat kan de bedoeling van een op zich sympathiekeprocedure niet zijn.

Jaap HuismanOudezijds Voorburgwal 2171012 EX Amsterdam020 623 37 [email protected]

Soeters Van Eldonk PonecarchitectenPostbus 156601001 NB Amsterdam020 624 29 [email protected]

Claus en Kaan ArchitectenBoompjes 553011 XB Rotterdam010 206 00 [email protected]

Opdrachtgever: gemeente GoudaOntwerp: Claus en Kaan Architecten


14


speelt een belangrijke rol, omdat wij wonen in huizen,steden en landschappen. Onzorgvuldig handelen kaneen plek zijn collectieve of persoonlijke betekenis ont-nemen. Respectvolle omgang geeft verandering juisteen plaats in het persoonlijke en collectieve geheugen.Juist door aan te sluiten op de omgeving zijn nieuweontwikkelingen mogelijk zonder vervreemding.

Contextueel bouwen is een voorwaardeBouwen is werk van vele handen en voor iedereen. Wienu bouwt, bouwt voort op de erfenis van het verleden enlegt het fundament voor toekomstige ontwikkelingen.Dit vraagt om enige bescheidenheid. Want niet de bouwer overleeft zijn tijd, maar het gebouw, de stad,het landschap. Een gebouw dient niet alleen zijnopdrachtgever en directe gebruiker, maar maaktsamen met andere gebouwen de openbare ruimte.Daarmee overstijgt bouwen enkel particuliere belangen.Een optelling van autonome gebouwen, zondergemeenschappelijke waarden, levert geen goedeopenbare ruimte op. Parallel hieraan wordt het karaktervan een gebouw bepaald door de synergie tussen zowelopdrachtgever, architect, bouwers, overheid als gebrui-kers. Enkel een optelling van afzonderlijke belangenlevert geen goed gebouw op. En bovenal: de opleveringis niet de voltooiing van het gebouw, maar juist de start.Dan pas maken de gebruikers het zich eigen en wordthet opgenomen in het collectief geheugen.

Een optelling van afzonderlijkebelangen levert geen goedgebouw op.

Alleen red je het nooitNu we gaan van bevolkingsgroei naar vergrijzing en eenkrimpende bevolking, verandert ook de bouwopgave.Uitbreiding en een kwantitatieve groei maken plaatsvoor herstructurering en een kwalitatieve groei. Debouwlocatie is niet meer een onbeschreven blad in depolder, maar een binnenstedelijk gebied of een dorps-kern. Een plek met geschiedenis, met betekenis voor debewoners en met een veelheid van belanghebbendenen partijen. Hier is het aansluiten op de gebouwde enmaatschappelijke context geen keuze meer, maar eenvoorwaarde om ontwikkelingen mogelijk te maken.Alleen red je het hier echt nooit.

‘De mens zonder geheugen verliest zijn verleden endaarmee zijn toekomst. Deze mens is het contactmet zijn omgeving kwijt en daarmee het contact metzichzelf.’ Dit is het motto waarmee begin 2006 eeninternetsite over Slow Architecture is gelanceerd.Geïnspireerd door de slow-food beweging wil SlowArchitecture de regionale verschillen en lokalekenmerken van de gebouwde omgeving koesteren.Niet om te conserveren, maar juist om vooruitgangte verankeren in een continu voortgaand proces.

Het enkel en alleen overnemenvan een historisch beeldontaardt in kitsch.

Luisteren naar de regionale context is niet het blindelingsverheerlijken van de folklore, maar juist het waarderenvan het unieke karakter daarvan, hier èn elders. Maareen regiospecifieke architectuur is slechts een deel vanwat nodig is om een gebouw te laten wortelen in zijnomgeving. De unieke kenmerken van de gebouwdeomgeving zijn het resultaat van vele factoren. De maat-schappelijke omstandigheden, de stand van de bouw-techniek en de economische mogelijkheden zijn daarslechts enkele van. Het bebouwingsbeeld is daar eengevolg van. Als de onderliggende factoren zich wijzigen,zal het beeld ook veranderen. Het enkel en alleen overnemen van een historisch beeld doet geen rechtaan de onderliggende redenen waarom dat beeld isontstaan en kan ontaarden in kitsch.

Diepere betekenislagenBehalve aan de fysieke context zou een gebouw dusverankerd moeten zijn in de niet fysieke maatschappelijkeen culturele context. De openbare ruimte is van iedereenen moet dan ook voor iedereen te begrijpen zijn. Diepere betekenislagen zorgen ervoor dat eengebouw en de daarbij horende stedenbouwkundigesetting ook bij herhaalde beschouwing interessant blijft.Voortbouwen op bestaande structuren en kenmerkenvergroot de leesbaarheid en zorgt voor begrip enbetrokkenheid bij de steeds veranderende plek. Ditalles zorgt voor maatschappelijk draagvlak in een tijdwaarin grote veranderingen in een korte tijd ervoorkunnen zorgen dat we ontheemd raken. De architectuur

Slow ArchitectureVernieuwing behoudt het bestaandeBauke Tuinstra

InformatieBauke TuinstraGDA Bauke Tuinstra Doekevan Wieren Architecten bv‘De Eendracht’Bourboomweg 269112 HL Burdaard0519 241 [email protected]

slow-architecturewww.slow-architecture.cominfo@slow-architecture.com

foto’s: Arthur Blonk

OpinieWoningbouw op het terreinvan de voormalige marinewerf te HellevoetsluisOntwerp: GDAOpdrachtgevers: Ballast Nedam / BouwbedrijfRoosdom Tijhuis

‘Wierum en Laaxum’,appartementen aan de Singelgracht te LeeuwardenOntwerp: GDA Opdrachtgever: Corporatieholding Friesland


15


Het ontwerplaboratorium is hetplatform om visie op de toekomstvan de stad actief te voeden enzichtbaar te verbeelden.

Frisse nachtclubHaarlem moet z’n horizon verbreden, impulsen genere-ren die leiden tot meer samenhang en kwaliteit tussende stadsdelen, de entrees en de randen van de stad.Geen angst hebben voor nieuwe ontwikkelingen, maarintelligente en verleidelijke oplossingen bieden voor talvan doelgroepen, van starterwoning tot hippe, frissenachtclub, van appartementen met diverse soortenservice tot dubbel grondgebruik, van intensief verblijf-gebied tot fraaie nieuwe rustige woonbuurt. Streef naargoede openbare ruimten, goede bereikbaarheid,samenhangende stedenbouw en karaktervolle ver-nieuwde stadsdelen en entrees.

De nieuwe kaart van HaarlemHet huidige planningsinstrumentarium is te star en biedtte weinig inzicht in wat er in de stad werkelijk gebeurt. Om het debat over de toekomst van de stad een impulste geven wil De Stekker in een design learning lab opzet-ten. Alle plannen die te maken hebben met de structu-rele verbetering van de binnenstad, de stadsentreesen de oostflank moeten zichtbaar worden op een nieu-we kaart van Haarlem. Zo wordt direct zichtbaar wat ergaat gebeuren, waar de gaten zitten en welke kansener zijn om de visie op de stad bij te sturen en te becom-mentariëren. Dan is het mogelijk om een breed debatover de toekomst van de stad te voeren. Het ontwer-plaboratorium is het platform voor bestuurders, markt-partijen, ontwerpers, maatschappelijke organisaties eninitiatiefrijke burgers om de visie op de toekomst van destad actief te voeden en zichtbaar te verbeelden.Alleen dan kan een debat ontstaan, waarbij verschil-lende visies naast elkaar kunnen worden gezet eninzichtelijk gemaakt.

Bestuurlijke moedDe gemeente Haarlem heeft een traditie opgebouwdvan nota’s die vervolgens weer in een la verdwijnen, enoverall plannen die visies op toekomstige ontwikkelin-gen geven zonder onderlinge samenhang. Projectenals De Kern Gezond in Den Haag tonen het tegendeelaan. In 1989 besloot de Haagse gemeenteraad denota De Kern Gezond uit te voeren. In deze nota werdvoorgesteld de openbare ruimte van de Haagsebinnenstad te verbeteren. Voorop stond het vinden vaneen gezond evenwicht tussen verschillende activiteitendie zich binnen de openbare ruimte afspelen. Een der-gelijk initiatief toont aan, dat de horizon van bestuur-ders verruimd moet worden van 4 naar 20 jaar. Daar isbestuurlijke moed voor nodig. Ook in Haarlem!

De Stekker in HaarlemThijs Asselbergs, Arjan Karssen en Marnix Tavenier

InformatieThijs Asselbergsarchitectuurcentrale ThijsAsselbergsPostbus 30562001 DBN Haarlem023 534 61 [email protected]

Marnix TavenierMXT LandschapsarchitectuurPostbus 21202002 CC Haarlem023 526 65 66mxtlandschapsarchitectuur@xs4all.nlwww.mxtlandschapsarchitec-tuur.nl

Arjan KarssenBureau Arjan Karssen bnoRuimtelijk en Industrieel ont-werp voor het publieke domeinpostbus 21202002 CC Haarlem023 534 73 [email protected]

www.destekkerinhaarlem.nl

Pleidooi

De ontwikkeling van Haarlem staat stil. Er moet ietsgebeuren. Drie ontwerpers hebben daarom hetplatform De Stekker in Haarlem opgericht, als initiatiefter bevordering van een ruimtelijke visie. Alle par-tijen in Haarlem juichen het initiatief toe, al blijvenconcrete toezeggingen van het gemeentebestuurvooralsnog uit.

Tot op de trappen zaten de belangstellenden in deToneelschuur in Haarlem bij de presentatie van De Stekker in Haarlem in november 2006. De naam verwijst naar de twee entreepoorten van Haarlem,komende vanuit de randstad: de Waarderpolder aande noordkant, de Schipholweg aan de zuidkant.

In betweenHaarlem worstelt met een gebrekkige bereikbaarheid.Het autoverkeer moet via twee middelmatige wegenhaar weg naar de overvolle rijksweg A9 zoeken. Destagnerende verkeerstromen hebben een historischeoorsprong: de stad is noord-zuid georiënteerd, maar deverkeerstromen gaan vooral van oost naar west. Destadsontwikkeling langs de toegangswegen is heeldynamisch. Toch worden deze stadsentrees, inclusiefde gehele oostflank van Haarlem, door velen niet alsonderdeel van de stad ervaren. Het is een tussenland,een in between tussen polder en stad. Deze oostkantvan de stad mist een herkenbare identiteit, mede dooreen gebrek aan visie in de ruimtelijke regie, zowel pro-grammatisch als kwalitatief.

Het huidige plannings-instrumentarium is te star enbiedt te weinig inzicht in wat erin de stad werkelijk gebeurt.

Parel van de RandstadDaar wil De Stekker in Haarlem verandering in brengen.Daarvoor gaat zij op zoek naar middelen, partijen enindividuen die het zelfde verlangen hebben en deze totstand willen brengen. Haarlem moet niet saaier eneenzijdiger worden. Haarlem moet ruimtelijk haar ran-den niet laten verpieteren. Haarlem moet streven naarnieuwe ontwikkelingen die nieuwe en optimistischedynamiek met zich meebrengen voor de toekomst,waardoor deze fraaie en historisch belangrijke stadeen parel wordt van de Randstad.

De stadsentree Haarlemmist identiteit. Ikea en de KPN-zendmast in de Waardepolder


16


Hedy d’Ancona

Op 28 oktober j.l. reikte Hedyd’Ancona, oud-minister vanCultuur, de Gouden Piramide2006 uit; de enige Rijksprijsdie Nederland kent. Het is eenprijs die een stimulans wil zijn voor de drijvende krachtenáchter al die ontelbare architectuurprojecten inNederland en bedoeld is voorde beste opdrachtgever.Edwin Oostmeijer mocht deGouden Piramide 2006 in ontvangst nemen.

Projecten voor de GoudenPiramide 2007 kunnen wordenvoorgedragen tot en met 9maart, 17.00 uur. Het thema is gebiedsontwikkeling.www.goudenpiramide.nl

foto’s: Vincent Boon

Architectuur, de vormgeving van onze dagelijkse leef-omgeving, heeft me altijd gefascineerd. Dat was zo inmijn studententijd (ik studeerde sociale geografie), datwas zo in mijn tijd als minister (toen het Nederlandsearchitectuurbeleid werd ontwikkeld), en dat is tot aande dag van vandaag het geval. Als juryvoorzitter vande ideeënprijs voor zorgvoorzieningen kan ik me op ditmoment bijvoorbeeld bezighouden met een onder-werp dat in onze vergrijzende samenleving - een rare,wat denigrerende uitdrukking overigens - een steedsgrotere rol gaat spelen. Het wordt hoog tijd dat er eeneinde komt aan de somber stemmende vormgevingvan onze zorgcomplexen. Dat er eindelijk een, ik zouhaast willen zeggen, fatsoenlijke vormgeving komt vanzorgvoorzieningen, die in aantal alleen nog maar zullengroeien. Ik zou echt geen reden weten waarom theaters,kantoren, wooncomplexen, infrastructurele voorzieningen,parken wél met de nodige aandacht ontworpen wordenen zorgvoorzieningen zich tevreden moeten stellen metde architectonische armoe waar ze van getuigen. Wantarchitectonische armoe is óók culturele armoe. Wat mijpersoonlijk plezier doet is het feit dat zich onder degenomineerden een ziekenhuis bevindt. Twee jaargeleden was ik namelijk nauw betrokken bij de inter-nationale ideeënprijsvraag over het thema Future hospitals: competitive and healing, waarbij eveneensgezocht werd naar een adequate huisvesting van eenmoderne, ondernemingsgerichte ziekenhuisorganisatie.De behoudende, sterk geïnstitutionaliseerde ziekenhuis-

wereld lijkt eindelijk een beetje in beweging te komen.Het is goed dat te merken.

Glorieuze apotheoseVoor ‘het grote publiek’ zijn opdrachtgevers altijd watonzichtbare, mysterieuze personen en instituties.Nederland wordt toch vormgegeven door architecten?Zo wordt vaak gedacht. Dat mag tot op zekere hoogtezo zijn, maar zonder opdracht geen ontwerp.

Het bouwproces verloopt zelden rechtlijnig.

Zonder verantwoordelijke opdrachtgever, geen geld.Zo simpel is het. Wellicht zijn opdrachtgevers in Neder-land - en dan heb ik het over een bont gezelschap vanprojectontwikkelaars, overheden, beleggers, stichtingen,schoolbesturen, culturele instellingen, particulieren,noem ze allemaal maar op - wel beslissender voor hetaanzien van Nederland, dan de uiteindelijke ontwerpers.Want opdrachtgevers nemen het initiatief om te bouwen.Zíj nemen de beslissingen en steken daarbij noodzake-lijkerwijs altijd hun nek uit. Dat kan niet anders. Vandaarook de grote betekenis van deze prijs, die dus niet zonderreden een rijksprijs is. Om de aandacht te vestigen ophun grote, sterk bepalende inbreng bij de vormgeving

Architectonische armoe is óók culturele armoe

AchtergrondAppartementencomplexHet Bolwerk, UtrechtOntwerp: bOb van Reeth,Christine de Ruijter, JanVerrelst/AWG ArchitectenOpdrachtgever: Edwin Oostmeijer Projectontwikkeling b.v.


17


van ons land. In besluitvormingsprocessen waar voorde buitenwereld doorgaans weinig zicht op is. Voor henis niet de heroïek van de tekentafel weggelegd, maardie van de vergaderzaal. Een wereld van elementen-begrotingen, vergunningen, planningen, procedures en bankafschriften. Maar altijd is daar het wenkendperspectief van het uiteindelijke resultaat ‘in steen’. Deoplevering van een bouwwerk is dan ook een bevrij-dend moment na een proces van vaak vele jaren. Insommige gevallen niets minder dan een gerealiseerdvisioen. Hoe vaak maakt men dit mee in zijn leven? Dat men kan lopen door zijn eigen droom? Zo’n uniekeervaring is uiteraard vooral weggelegd voor incidenteleopdrachtgevers. Die niet de druk hebben van het stelselmatig produceren, en daarbij geconfronteerdworden met de afvlakkende werking van de herhaling.

Vindingrijkheid bij het vindenvan steeds nieuwe oplossingenis een vereiste.

Het gereedkomen van een gebouw is voor de nauwbetrokkenen dus meestal een glorieuze apotheose. A dream comes true. Als het resultaat althans naar tevre-denheid is. Is het eindresultaat een deceptie, dan rester een ellendige kater, die pijnlijk lang kan aanhouden.Al dat werk voor niets. Ik weet gelukkig zeker dat bij degenomineerden voor de Gouden Piramide dit niet hetgeval zal zijn. Daar is de jury in ieder geval van over-tuigd.

Persoonlijk surplusGoed opdrachtgeverschap, bestaat daarvoor eenrecept? Wat typeert een goed opdrachtgever? In deboeken die zijn verschenen naar aanleiding van derondes van de Gouden Piramide zijn daar behartigens-waardige woorden over geschreven. De vraag is dus:is er een vaststaand recept voor goed opdrachtgever-schap? Dat is er niet, ben ik bang. Als het er wel zouzijn, zou deze prijs goed beschouwd ook helemaal nietnodig zijn. Dan hoeft men simpelweg de receptuurmaar te volgen. Maar er is natuurlijk wél het een enander over te zeggen. De omschrijving van inspirerendopdrachtgeverschap werd bij de instelling van dezerijksprijs opgehangen aan drie trefwoorden: creati-viteit, deskundigheid en bezieling. Laten we dezebegrippen eens langslopen.

Opdrachtgeverschap vereist eenpositieve vorm van eigenwijsheid.

Een goed opdrachtgever is niet snel voor één gat tevangen. De hindernissen zijn doorgaans talrijk. Vinding-rijkheid bij het vinden van steeds nieuwe oplossingen isdus een vereiste. Het bouwproces verloopt zeldenrechtlijnig en eenparig. Je moet het op kunnen brengensteeds maar tegenvallers en teleurstellingen te over-winnen, door met creatieve oplossingen te komen.Deskundigheid is wat men bij aanvang heeft - bijvoor-beeld als professioneel projectontwikkelaar - of tijdenshet proces kan verwerven. Dus ‘werkende weg’, om het Lubberiaans te zeggen. Het is de verstandelijkecomponent van de drie. In de bouw, met zijn aanzien-lijke budgetten, geen overbodige luxe. Maar ook hoortbij ‘deskundigheid’ het goed op waarde kunnen schattenvan de adviezen van de architect. En ook het verdedigenvan de uitgezette koers, of juist het aanpassen hiervanals gevolg van voortschrijdend inzicht. De bezielendefactor - niet alleen ten opzichte van de architect, maarook al die andere betrokkenen, zoals de aannemer, deinstallateur, de constructeur, de gemeentelijke diensten,omwonenden noem ze allemaal maar op - moet ‘hetvuur laten branden’. Opdrachtgeverschap vereist eenpositieve vorm van eigenwijsheid. Het geloven in eengematerialiseerde droom. Deze essentiële factor vande bezieling valt goed beschouwd als de brandstofvan het hele bouwproces te beschouwen. Zo alles over-ziend kan men concluderen dat er in feite sprake moetzijn van een ‘persoonlijk surplus’. De opdrachtgever ispas een echt inspirerende opdrachtgever als hij over aldie genoemde eigenschappen beschikt. En dat isnatuurlijk lang niet iedereen gegeven. Eigenlijk is zo’nopdrachtgever niets minder dan een duivelskunstenaar,als men het goed bekijkt.

Duivelskunstenaar of witte raafWat hoopgevend is, is dat zo’n excellente opdrachtgeverniet alleen voorkomt in de selecte wereld van ambitieuzemuseumdirecteuren, verlichte industriëlen als debekende directeur van de Van Nellefabriek, Van derLeeuw, of vermogende, cultureel georiënteerde parti-culieren. Dit kan, zo blijkt gelukkig uit de praktijk, elkevorm van opdrachtgeverschap zijn. Een wethouder ofambtenaar bij een gemeente, een projectleider bij eengrote ontwikkelaar, de voorzitter van een schoolbestuur,de directeur van een corporatie, het maakt niet uit. Inprincipe kunnen in elke constellatie zogenoemde ‘witteraven’ opstaan, die zich positief onderscheiden. Het zijndus bijna altijd personen die het verschil maken. Dat isook wat ik bedoelde met het ‘persoonlijke surplus’.Datbrengt mij op de reden van deze bijeenkomst. Welke‘duivelskunstenaar’ of ‘witte raaf’ zal de winnaar zijnvan de Gouden Piramide 2006? Ik citeer een passageuit het juryrapport over het winnende project, Het Bolwerk in Utrecht, waarbij Edwin Oostmeijer alsopdrachtgever optrad: ‘Oorspronkelijk waren niet allejuryleden even overtuigd van de architectonische kwaliteit van het project. Maar het bezoek maakte kortemetten met de aanvankelijke bedenkingen. In de nabeschouwing bracht een jurylid zijn enthousiasmeals volgt onder woorden: ‘Het complex is zo subtiel, zomooi gedetailleerd, zo verfijnd.’ Anderen roemden degeweldige situering in de omgeving en de rust die hetgeheel uitstraalt. Geconcludeerd moet worden datzowel de geschiedenis als het eindresultaat van HetBolwerk haarfijn illustreert waar de Gouden Piramide,als opdrachtgeversprijs in de architectuur, voor stáát.Een inspirerende opdrachtgever die in nauwe samen-werking met de architect ware architectonische kwaliteitweet te bereiken.


De SjopWTS Architecten en Karlijn Toebast

18


De ideeënprijsvraag Ruimte voor Kinderen was eenoproep aan architecten om actuele inzichten overgebruik en exploitatie van accommodaties te vertalenin realiseerbare ontwerpen voor kinderopvang. De ontwerpen moesten niet alleen vernieuwendzijn en recht doen aan de behoeften van kinderen,begeleiders en ouders, maar ook op professionelewijze exploitabel zijn. Dat bleek in de praktijk eenlastige combinatie.

Om de ideeën te kunnen vergelijken is aan de architectengevraagd een ontwerp in te zenden voor een accom-modatie voor 88 kinderen in de leeftijd van 0-12 jaar,met alle bijbehorende functies. Het ontwerp mocht nietop zichzelf staan, maar moest passen in een grotergeheel met een school en eventueel andere functieszoals voorzieningen voor welzijn, gezondheidszorg ofappartementen. Speciale aandacht is gevraagd vooroplossingen voor de beperkte buitenruimte bij kinder-opvang en de mogelijkheid om de ruimten na verloopvan tijd een andere bestemming te kunnen geven. Denegen genomineerde inzendingen geven een breedinzicht in de problematiek en in oplossingen daarvoor,die zich laten samenvatten in zeven thema’s. Een gedeelde tweede prijs werd uitgereikt aan de ontwerpers van de inzendingen De Sjop en Speelkamer.Tezamen voldeden deze inzendingen aan alle gesteldeeisen.

Ruimte voor KinderenUmberto Barbieri

Informatiewww.architectuurprijs.nl

De SjopOntwerpteam: Karlijn Toebast, Don F. Monfils, BasTalens, Jana Geschiere Vlaso-va, Elly BrandAlexander Gogelweg 12Postbus 2001 4380 CA Vlissingen0118 460 [email protected] www.wtsarchitecten.nl

SpeelkamerOntwerpteam:Johan de Wachter, Ana Ruiz, JoanaSancho Torres, Marieke vanHensbergenWilliam Boothlaan 3A3012 VG Rotterdam010 280 70 32www.jdwa.nl

Horizontale of verticale groepsindelingSommige plannen gaan uit van gescheiden groepen,of in ieder geval een verschil in behandeling van deallerkleinsten (0-4) en de grotere kinderen (4-12). Anderen laten alle leeftijden door elkaar heen lopen.Dat heeft consequenties voor de hiërarchie tussen decentrale ruimte en de secundaire ruimten, alsook voorde relatie tussen de centrale ruimte ten opzichte van de flexibele ruimtes. Veel van de genomineerden kozenvoor een opzet die beide systemen toelaat. Zo heeftAnker groepen met een eigen ruimte en een verticalespeeltoren voor alle kinderen, en is Speelkamer zoopgezet dat beide systemen mogelijk zijn.

Flexibiliteit en modulaire systemen Diverse inzenders zoeken de oplossing van flexibel enaanpasbaar gebruik van ruimten in de toepassing vanflexibele systemen. De ideeën lopen uiteen van completedoe-het-zelfpakketten met toiletunits, slaapruimten eneetplekken, via schuifwanden, naar systemen ommuren te maken van kasten of blokken. Bij dit typeinzendingen is vooral de architectonische invulling vande toepassing en de kwaliteit van de voorgesteldematerialen van belang. Kriskras biedt functionele elementen, waarin alle voor een bepaalde activiteitbenodigde materialen en gereedschappen aanwezigzijn. Kindertuin kiest voor een bijzondere aanpak meteen modulair kassensysteem.

De Selectie


19


Bestaande bouw en nieuwbouw Neutrale casco’s bieden op zichzelf onvoldoende aan-knopingspunten voor de opgave. Maar wanneer in hetinterieurontwerp óók het bestaande of het nieuw tebouwen gebouw zelf, de omgeving en de locatie wordenbetrokken is sprake van een integrale benadering.Kriskras gebruikt een bestaand gebouw in havengebiedvan Rotterdam. De Sjop combineert mogelijkheden voorkinderopvang met een bestaand winkelcentrum inMiddelburg. Interessant in dit verband zijn ook inzendingen als Generatiemix en Land van Kiezelstenen.

De relatie tussen binnen- en buitenruimte Er waren weinig inzendingen die een toepasbaar ideevoor leverden voor het optimaliseren van de buitenruimte.Mooie ontwerpen waren er wel, maar daar ontbrak in demeeste gevallen een onderbouwing voor de financiëlehaalbaarheid en het beheer. Opvallend bij Kindertuin isde overdekte binnentuin in het kassensysteem, bij Multipleks bieden glazen vouwdeuren de mogelijkheidom een gezamenlijke speel-slaapruimte te veranderenin een grote overdekte binnenruimte. De inzending IVXIIgebruikt het dak voor sportfaciliteiten.

Pedagogische visie in relatie tot het ontwerpDe opvattingen van Malaguzzi (Reggio Emilia) zijn op-vallend vaak als uitgangspunt genomen. Misschien omdatdeze visie een aantal heldere uitspraken doet over deruimte en ruimtelijkheid. Een bijzondere inzending in dit

verband is Generatiemix, waar ‘het ontmoeten’ centraalstaat in de pedagogische visie en in het ontwerp. Hierbijgaat het ook om de ontmoeting tussen jong en oud.

Haalbaarheid versus vernieuwing Sommige ideeën zijn zo vernieuwend dat zij de toepas-baarheid in de weg staan, andere waren zo praktischdat er geen inspiratie van uitgaat. De vraag rees watzwaarder zou moeten wegen: een gedegen, haalbaarplan of een vernieuwend concept dat zich niet eenvoudiglaat uitvoeren. De jury hield vast aan de uitgangspuntenvan de prijsvraag, waarin om een ontwerp werdgevraagd dat zowel toepasbaar als oorspronkelijk is, in het besef dat dit de uiteindelijke keuze mogelijk zoubemoeilijken. Interessante voorbeelden in dit verbandzijn de speelharmonica van IVXII, en de vernieuwenderouting bij Land van kinderen en kiezelstenen.

Locatie en relatie met andere functiesIn de kinderopvang spelen bereikbaarheid en parkeer-gelegenheid een grote rol. De ideale plek is lang nietaltijd beschikbaar. Vooral de ideeën voor een locatie ineen grote stad of een moeilijke wijk, alsook de inzendingendie een koppeling zoeken van een kinderopvang-accommodatie aan andere functies, zoals woningbouw,een winkelcentrum of andere concentraties van voor-zieningen bieden aanknopingspunten voor de praktijk.Juist aan dit soort ideeën hebben opdrachtgevers in dekinderopvang momenteel grote behoefte.

SpeelkamerJohan de Wachter Architecten


20


Brede Schoolgebouwen

Scholenbouw

Dit jaar begon Architectuur Lokaal met excursies naarbrede scholen. We zien de trend, dat scholen wordengecombineerd. Meer scholen komen onder één dak,vaak met daarbij nog andere voorzieningen. Sinds1997 zijn gemeenten zelf verantwoordelijk voor de huisvesting van het primair en voortgezet onderwijs,ook financieel. Daarnaast vallen instellingen op hetgebied van welzijn en cultuur onder de gemeente. Alsje scholen ruimtelijk koppelt aan dergelijke instellingen,kunnen verschillende functies elkaar aanvullen en ver-sterken. Bovendien kan een combinatie financieel aan-trekkelijk zijn: beter één bouwstroom dan allerlei losseprojecten. De verbreding van de opgave bij scholenbouw ver-groot het maatschappelijk en cultureel belang van hetresultaat, maar maakt ook het opdrachtgeverschapingewikkelder. Het spreekt niet langer vanzelf, dat deschoolleiding direct betrokken is bij ontwerp en bouwvan een school. Architectuur Lokaal wil met de excursiesbijdragen aan de verspreiding van kennis over kansen enrisico’s bij dergelijke projecten. We vragen opdracht-gevers, ontwerpers en gebruikers om een toelichting ophun plannen en ervaringen. Zo kan inzicht ontstaan inhet proces van visie naar de uiteindelijke realiseringvan brede scholen.

De eerste excursies gingen naar Amsterdam enUtrecht. De oogst was veelbelovend en divers. We zieneen opdrachtgever en een architect die zich inspannenom kinderen in een achterstandsgebied een bijzondergebouw te geven. Het kost 10% meer dan eenstandaardschool, maar het lukt omdat de gemeente dewaarde ziet en het verrijkt de buurt. (De Kikker) Vernieuwing is net zo nodig in een welvarende wijk vanveertig jaar oud. De tijd van de losse school is ook hiervoorbij. Er komt een multifunctioneel centrum waar kinderen én ouderen terecht kunnen. (Binnenhof) In deVinex-wijk landt het schoolgebouw als een ruimteschipop een bodem vol Romeinse resten naast de schoor-steen die in grootvaders tijd de kassen verwarmde: degeschiedenisles is al geregeld. (Forum ’t Zand)Helaas landt er nooit een kant-en-klare Brede School.De processen in de voorbereiding zijn ingewikkeld enduren lang. Als de ontwerpfase start, zitten anderegebruikers aan tafel dan bij oplevering. Bovendien blijkthet beheer een onderschatte opgave. Nieuwe formulesbrengen nieuwe risico’s. De ene gemeente schuift diedoor naar een projectontwikkelaar. De andere houdtalles in eigen hand. De verkenningen in Amsterdam enUtrecht waren boeiend. Vanwege de grote belangstellingkomt in 2007 een vervolg.

BinnenhofOntwerp: erick van egeraat associated architectsOpdrachtgever: Gemeente Amsterdam, Stadsdeel ZuideramstelLocatie: Gelderlandplein-Noord, AmsterdamProgramma: 2 basisscholen, 2 peuterspeelzalen, buitenschoolse opvang, ontmoetingscentra, gymzaal, 154 woningen en 272 ondergrondse parkeerplaatsenOmvang multifunctioneel centrum: 7.500 m2 BVOStart: 1999Oplevering: 2004foto: Architectuur Lokaal

De KikkerOntwerp: Atelier Zeinstra van der PolOpdrachtgever: Gemeente Amsterdam, Stadsdeel OsdorpLocatie: Everweertsplantsoen 2, AmsterdamProgramma: 2 basisscholen, kinderdagverblijf en naschoolse opvangOmvang: 7.000 m2 BVOStart: 2005Oplevering: 2006foto: Jan Derwig


21


De Bonte BergOntwerp: De Zwarte HondOpdrachtgever: Amnis/Woningbouwvereniging Vleuten De MeernLocatie: St. Pietersberg 12c, UtrechtProgramma: 3 scholen, sporthal, 2 kinderdagverblijven en 28appartementenOmvang: 11.150 m2 BVOStart: 1998Oplevering: 2003foto: Architectuur Lokaal

Forum ’t ZandOntwerp: VenhoevenCS, AmsterdamOpdrachtgever: Gemeente Utrecht, Dienst MaatschappelijkeOntwikkelingLocatie: Pauwoogvlinder 12-14, UtrechtProgramma: een openbare school, een montessorischool, 2 kinderdagverblijven en naschoolse opvang, vrijetijdscentrum, sportzaal en hortusOmvang: 7.100 m2 BVOStart: 2001Oplevering: 2006foto: Architectuur Lokaal

Hart van NoordOntwerp: Architectenbureau A.A. Bos en PartnersOpdrachtgever onderwijs- en opvangcluster: Gemeente UtrechtOpdrachtgevers woningen: Boers Veenendaal Aannemings-maatschappij BV en AM Wonen BVLocatie: Trumanlaan, Eisenhouwerlaan en Peltlaan, UtrechtProgramma: kinderopvang, buurtcentrum, 3 basisscholen, sporthal, 78 appartementen en 24 woningenOmvang: 8.100 m2 BVOStart: 2005Oplevering: 2006foto: Architectuur Lokaal

't Koggeschip Ontwerp: Groen Schurink Grosfeld ArchitectenOpdrachtgever: Gemeente Amsterdam, Stadsdeel Geuzenveld/Slotermeer en Stichting Katholiek Basisonderwijs AmsterdamLocatie: Abraham Kuyperplein 2, AmsterdamProgramma: basisschool, naschoolse cursussen en ontspannings-mogelijkheden, buurtcentrum, dubbele sportzaal en vier welzijns-lokalen Omvang basisschool: 5.900 m2 BVO Oplevering: 2006 foto: Harry Noback


Recente publicaties

BOOST! In oktober organiseerdeArchitectuur Lokaal de landelijke manifestatieBOOST! Impuls voor publiekopdrachtgeverschap. Naaraanleiding hiervan is hetmagazine BOOST! versche-nen. Wilt u een (extra)exemplaar ontvangen: mailnaar [email protected]

Agenda

Architectuur Lokaal, december - maart

17 januari OLA #61, Makeblijde, Houten

25 maartRonde van het Groene Hart, culturele wielerronde doorhet Groene Hart

30-31 maartPANORAMA NL<>SC, uitwisseling overlandschap(sbeleid) tussen Nederland en Schotland

22


Een aantal jaren geleden heeft onze gemeente eenbrandweerkazerne laten bouwen. Het resultaat bevaltuitstekend. Nu willen we exact dezelfde brandweer-kazerne nogmaals realiseren. Oftewel naast de eerste.Oftewel elders in de gemeente. Mag je hetzelfdegebouw twee keer laten bouwen, of moet de hele procedure voor aanbesteding weer opnieuw wordengevolgd?

Volgens de Auteurswet 1912 komt het recht van open-baarmaking en verveelvoudiging van het ontwerp toeaan de architect, tenzij dat recht is overgedragen aande opdrachtgever. Dat betekent dat de opdrachtgeverde uitvoering van een ontwerp van een architect niet magherhalen zonder uitdrukkelijke schriftelijke toestemmingvan de architect. In principe kan de architect een volledige vergoeding hiervoor in rekening brengen. Was op de eerste opdracht de Standaardvoorwaarden1997 Rechtsverhouding opdrachtgever- architect SR 1997of een eerdere regeling van toepassing? Dan is daarinterug te vinden hoe partijen in een voorkomend gevalzijn overeengekomen te handelen (SR 1997 artikel 36).

Re: Actie

Zien en gezien wordenlangs de PanoramarouteA27. Een benadering vanhet snelweglandschapDe brochure, die ArchitectuurLokaal maakte i.o.v. het Steunpunt Routeontwerp isgratis te bestellen en te downloaden viawww.arch-lokaal.nl

Technische storing

Door een technische fout bij deverzending heeft een aantalvan de abonnees het vorigenummer niet ontvangen. Voor nazending kunt u een mail sturen naar: [email protected]

In deze vraag- en antwoordrubriek komt telkenseen vraag aan bod die is gesteld aan het informa-tiecentrum van Architectuur Lokaal.

Was er geen regeling van toepassing? Dan zullen partijenmet inachtneming van de redelijkheid en billijkheid eenvergoeding dienen vast te stellen, waarbij in ieder gevalrekening moet worden gehouden met een auteursrecht-vergoeding vanwege het in herhaling brengen van hetontwerp. De opdrachtgever dient er rekening mee tehouden dat het vrijwel niet mogelijk is zonder aan-passingen van de stukken een ontwerp te herhalen.Men moet daarbij bijvoorbeeld denken aan vereistenvanwege een andere situering of gewijzigde wet- enregelgeving.

Daarnaast moet rekening gehouden worden met deEuropese aanbestedingregels, wanneer de geraamdewaarde het drempelbedrag overstijgt. Nagegaan zalmoeten worden of de opdracht kan vallen onder deprocedure van gunning door onderhandelingen zonderbekendmaking van een aankondiging van een opdracht.De richtlijn biedt deze mogelijkheid wanneer de opdrachtom technische of artistieke redenen, of om redenen van bescherming van alleenrechten, slechts aan eenbepaalde ondernemer kan worden toevertrouwd.

Twee keer hetzelfde ontwerpAgnes Evers

InformatieAgnes EversNMI mediatorNieuwe Keizersgracht 27-21018 VA Amsterdam020 625 43 [email protected]


23


Zwanenzang Architectuur-Café HelmondArchitectuur-Café Helmond houdt na ruim tien jaarop te bestaan. Bestuursleden, Hein van Oorschoten Jan van der Heijden, blikken terug.

‘Nee’, antwoordde wethouder Jonkers van RuimtelijkeOrdening in 1994 op de vraag van Hein van Hein vanOorschot of Helmond een architectuurbeleid had. Hijhad wel een tegenvraag: ‘Zou jij draagvlak hiervoorwillen creëren?’ Dat was het startsein voor de oprichtingvan Architectuur-Café Helmond. Medeoprichters wareninterieurarchitect, Frank van der Loo, architect en JanBiemans, geïnteresseerde in architectuur. Van Oorschot:‘Wij hebben ons ingezet om architectuur en stedenbouwbij een breed publiek in Helmond en de regio onder deaandacht te brengen. Bij alle belangrijke ontwikkelingenin de gebouwde omgeving hebben we een platformgeboden voor publieke debatten, excursies en lezingen.Hierdoor is meer belangstelling ontstaan bij de bevolkingvoor de gebouwde omgeving.’

De stap naar professionaliseringToch wordt Architectuur-Café Helmond per 31 december2006 opgeheven. De aanleiding ligt een aantal jarenterug. In 2003 stuurde het Stimuleringsfonds voor Architectuur een brief met daarin een afwijzing van desubsidie. Een gedetailleerde beschrijving van de voor-genomen projecten, zoals het Stimuleringsfonds datgraag wilde, vergde teveel tijd en inzet van de leden.Die tijd werd niet gevonden vanwege andere lopendeactiviteiten en dagelijkse bestuursactiviteiten. ‘Toenhebben we geprobeerd het ambitieniveau op een hogerplan te brengen. Bijvoorbeeld door andere bestuursledente zoeken met de capaciteit om een ander programma tehelpen opzetten’, zegt Van Oorschot. Die bestuursledenwerden wel gevonden, maar zij bleken te weinig tijd tehebben om dat te realiseren. Aan wethouder RuimtelijkeOrdening, Ruud van Heugten, is gevraagd om eenambtenaar vrij te maken die de organisatie zou kunnenprofessionaliseren, maar die aanvraag werd nietgehonoreerd. De stap naar verdere professionaliseringwas eenvoudigweg te groot, concludeert van Oorschot.Wel is het zo, dat de sponsorgelden werden verdubbeld,waardoor de activiteiten, zij het op een lager pitje, tochkonden worden gecontinueerd.

HoogtepuntJan van der Heijden, medebestuurslid en contactpersoonvoor de andere architectuurcentra van Brabantstad, isteleurgesteld over de opheffing van Architectuur-CaféHelmond. Hij zou het liefst een doorstart zien van eengroep nieuwe, enthousiaste mensen, maar vooralsnoghebben zich geen kandidaten gemeld. Voorlopig is hetlaatste initiatief het boek Helmond Doorsneden in tijd enruimte. In deze publicatie is bij vijftien plekken in Helmond onderzocht hoe zij zich in de loop van de tijdhebben ontwikkeld. Met enige nostalgie blikt Van Oorschot terug op het mooiste wapenfeit: ‘Aanvankelijk(in 2001) was er bij de bewoners van het centrum vanHelmond weinig tot geen belangstelling voor centrum-vernieuwing in Helmond. Bewoners voelden niets voorrenovatie. De wethouder heeft ons toen gevraagd omte proberen dat te veranderen. Wij hebben vervolgensmet een aantal bewoners een bustocht naar Maastrichtgemaakt. De mensen kregen een wegwerpcamera mee

en fotografeerden wat ze lelijk vonden, maar ook watze mooi vonden. Van die foto’s is een tentoonstellingsamengesteld, die aanleiding was voor een discussie-avond over de gewenste kwaliteit van de centrum-vernieuwing. Na deze avond voelden bewoners zichmeer betrokken en inmiddels zijn ze enthousiast over heteerste deel van de gerealiseerde renovatie van Binnenstad Oost.’

In situ

De voorzitter van de boekcommissie, Erik Aartsreikt het eerste exemplaarvan Helmond Doorsneden intijd en ruimte uit aan wet-houder Ruud van Heugtentijdens de slotmanifestatie

Over lokale architectuurcentra

Margot de Jager

InformatieArchitectuur-Café Helmondwww.architectuurcafe.nl

Helmond. Doorsneden in tijd en ruimte, L. Lieshout enG. van Hooff Uitgeverij Matrijs, Utrecht2006, ISBN 90-5345-309-1 € 19,95

foto: Architectuur-Café Helmond



ALKMAARAIA Willem Hedastraat 241816 KC AlkmaarT 072 520 27 01 [email protected]

ALMERECASla Markt 1101354 BA AlmereT 036 538 68 [email protected]

ALPHEN AAN DEN RIJNCASPostbus 4672400 AL Alphen a/d RijnT 06 27 07 56 22 [email protected]

AMERSFOORTDe Zonnehof De Zonnehof 8AmersfoortT 033 463 30 [email protected]

AMSTERDAMARCAM Astrid TooropPrins Hendrikkade 6001011 VX AmsterdamT 020 620 48 [email protected]

AMSTERDAMDe ZuiderkerkZuiderkerkhof 721011 WB AmsterdamT 020 552 79 87 [email protected]

APELDOORNBouwhuisRoggestraat 447311 CD ApeldoornT 055 576 04 11 secretariaat@architectuurcen-trumbouwhuis.nlwww.architectuurcentrum-bouwhuis.nl

ARNHEMCASA Nieuwe Kade 16827 AA ArnhemT 06 4122 [email protected]

BREDAGebouw F Bastionstraat 13, 4817 LD BredaT 076 530 06 [email protected]

DELFTDelft Design Postbus 2838, 2601 CV DelftT 015 214 39 41bureau@hulshof-architecten .nlwww.delftdesign.nl

DEN HAAGSTROOM Den haag Beeldende kunst t/m architectuur Hogewal 1-92514 HA Den HaagT 070 365 89 [email protected] www.stroom.nl

DEN HELDERStichting Triade Postbus 1281780 AC Den HelderBezoekadres:Middenweg 2, Den HelderT 0223 53 72 00triade.kunsteducatie.denhelder@planet.nlwww.tirade-denhelder.nl

DEVENTERArchitectuurcentrum RondeelKunstenlab, Laboratoriumplein 37411 CH DeventerT 0570 61 19 [email protected]

DIEPENHEIMKunstvereniging DiepenheimGrotestraat 177478 AA DiepenheimT 0547 35 21 43info@kunstverenigingdiepen-heim.nlwww.kunstverenigingdiepen-heim.nl

DORDRECHTStichting De StadNoordendijk 1353311 RN DordrechtT 078 639 98 [email protected]

DRENTHEDrents Architectuur CentrumPostbus 200007800 PA EmmenT 0591 69 77 [email protected]

EINDHOVENACE De Witte DameEmmasingel 205611 AZ EindhovenT 040 296 11 [email protected] www.architectuurcentru-meindhoven.nl

GOUDAGRAP Molenwerf 2a2801 PP Gouda [email protected]

GRAVEProjectenwinkel Grave i.o.Hofplein15361 EX GraveT 0486 47 72 77 [email protected]

GRONINGENPlatform GRAS Hofstraat 219712 JA GroningenT 050 312 33 [email protected]

HAARLEMABC Groot Heiligland 472011 EP HaarlemT 023 534 05 [email protected]

HAARLEMMERMEERPodium voor Architectuur Haarlemmermeer c/o Pier KRaadhuisplein 72132 TZ HoofddorpT 023 5669589 E [email protected]

HEERLENVitruvianumGlaspaleisBongerd 186411 JM Heerlen T 045 5772205 [email protected]

s-HERTOGENBOSCHBAI Postbus 7165201 AS ’s-HertogenboschT 073 642 81 [email protected]

HILVERSUMMuseum HilversumKerkbrink 61211 BX HilversumT 035 629 28 [email protected]

HOORNACH Centrale bibliotheekWisselstraat 81621 CT HoornT 0229 21 94 [email protected]

HOUTENMakeblijdeRandhoeve 23992 XHHoutenT 030 636 52 [email protected]

KENNEMERLANDGebouw & OmgevingVereniging HaerlemGrote Markt 172011 RCHaarlemT 023 528 44 11Oud :[email protected] :[email protected] www.haerlem.nl

LEEUWARDENARK fryslânPostbus 18900 AA LeeuwardenT 058 299 42 40Oud :[email protected] :[email protected]

LELYSTADStichting ALSPostbus 2108 8203 AC LelystadT 06 542 118 [email protected]

LEUSDENStichting Architectuur LeusdenMeidoornhof 143831 XR LeusdenT 033 494 36 89secretariaat@stichtingarchi-tectuurleusden.nlwww.stichtingarchitectuur-leusden.nl

MAASTRICHTTOPOS Tongersestraat 49A6211 LM Maastricht T 043 327 02 [email protected]

NAGELEMuseum NageleRing 23 8308 AL NageleT 0527 [email protected]/museum

NIJMEGENACN Kannenmarkt 66511 KC NijmegenT 024 324 43 82info@architectuurcentrumnij-megen.nlwww.architectuurcentrumnij-megen.nl

RIJNLANDRAP Nieuwstraat 332312 KA LeidenT 071 513 75 [email protected]

ROTTERDAMArchiCenter/ Rotterdam Marketing Postbus 302353001 DE RotterdamBezoekadres: Beurs/WTCBeursplein 37, RotterdamT 010 205 15 [email protected]

ROTTERDAMStichting AIR Postbus 218283001 AV RotterdamBezoekadres: Coolsingel 63, RotterdamT 010 280 97 [email protected]

TILBURGCAST Dunantstraat 15017 KC TilburgT 013 544 92 [email protected]

TWENTEACT Deurningerstraat 67514 BH EnschedeT 053 483 79 85info@architectuurcentrum-twente.nlwww.architectuurcentrum-twente.nl

UTRECHTAorta Achter de Dom 143512 JP UtrechtT 030 232 16 [email protected]

VENLOAPVEO Postbus 1285900 AC VenloT 077 351 70 [email protected]

WAGENINGENAhoi Schip van BlaauwGen. Foulkesweg 726703 BW WageningenT 0317 425 58 [email protected]

WEERTStichting Architectuurlijk WeertNoordkade 48a6003 NG WeertT 0495 54 09 37 / 073 523 39 [email protected]

ZAANSTADStichting Babel, podium voorvormgeving en kwaliteitMonumento UrbanoMusical 231507 TS ZAANDAMT 075 6125885 [email protected] www.carree-architecten.nl

ZEELANDHet Zeeuwse GezichtBalans 174331 BL MiddelburgT 0118 61 14 [email protected]

ZUTPHENRAiA Zutphenseweg 57-597211 EB EefdeT 0575 54 22 [email protected]

ZWOLLEZAP Kamperstraat 11-138011 LJ ZwolleT 038 4230684 [email protected]

Coördinatie Overleg LokaleArchitectuurcentra (OLA )Architectuur [email protected]

Adressen van lokale architectuurcentra inbinnen- en buitenland: www.arch-lokaal.nl/arch-centra/index.html

Architectuurcentra Nederland 24


Architectuur Lokaal #56

Documents

Transcript of Architectuur Lokaal #56