Antwerpen bouwt bruggen
-
Upload
visit-antwerpen -
Category
Documents
-
view
225 -
download
2
description
Transcript of Antwerpen bouwt bruggen
Herdenk WO I op 3, 4 en 5 oktober
ANTWERPEN BOUWT BRUGGEN
3
Dit
is e
en u
itgav
e va
n he
t Vr
edes
cent
rum
van
de
Pro
vinc
ie e
n d
e S
tad
Ant
wer
pen
vzw
, Lom
bar
den
vest
23,
20
00 A
ntw
erp
en, t
el. 0
3 29
2 36
56
– in
fo@
vred
esce
ntru
m.b
e –
ww
w.a
ntw
erp
en14
-18.
be
1914-2014. Antwerpen bouwt een brug ter herdenking van de ‘Groote Oorlog’In 2014 herdenken we de ‘Groote Oorlog’. Het Vredescentrum van de Provincie en de Stad Antwerpen werkt samen met meer dan 50 partners in binnen- en buitenland aan een boeiend cultureel programma ter herdenking van WO I in onze stad. Het programma omvat tentoonstellingen in de belangrijkste Antwerpse musea, lezingen, wandelingen en een educatief traject voor kinderen.
Klap op de vuurpijl vormt de reconstructie van een tijdelijke brug over de Schelde – van het Steen tot Linkeroever – door de Belgische en Nederlandse Genietroepen op 3 oktober 2014. Op diezelfde plaats legde het Belgische leger 100 jaar geleden, bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog, een pontonbrug over de Schelde. Via deze brug kon de Versterkte Stelling Antwerpen voldoende worden bevoorraad en kon de stad ook snel worden ontruimd.
De aanleg van een hedendaagse ‘Vredesbrug’ is een technisch huzarenstukje en een sterk voorbeeld van Belgisch- Nederlandse militaire samenwerking. De realisatie van een brug over de Schelde in het stadscentrum vormt ook een mooi symbool van verbinding tussen heden, verleden en toekomst en zal ongetwijfeld aanzetten tot dromen. Maar bovenal biedt de brug een unieke belevenis voor de vele tienduizenden bezoekers die van 3 tot 5 oktober 2014 te voet over de Schelde zullen kunnen wandelen in het zog van het Belgische leger en de meer dan 100 000 vluchtelingen die in 1914 langs deze weg een brandende en gebombardeerde stad achter zich lieten, op zoek naar veiligere oorden.
Het Gemeentelijk Havenbedrijf Antwerpen gelooft in het succes van dit boeiende en ambitieuze project en werkt van harte mee aan de realisatie van de Vredesbrug in 2014. Tot op de brug!
Marc Van PeelHavenschepen Stad Antwerpen
3
Dit
is e
en u
itgav
e va
n he
t Vr
edes
cent
rum
van
de
Pro
vinc
ie e
n d
e S
tad
Ant
wer
pen
vzw
, Lom
bar
den
vest
23,
20
00 A
ntw
erp
en, t
el. 0
3 29
2 36
56
– in
fo@
vred
esce
ntru
m.b
e –
ww
w.a
ntw
erp
en14
-18.
be
1914-2014. Antwerpen bouwt een brug ter herdenking van de ‘Groote Oorlog’In 2014 herdenken we de ‘Groote Oorlog’. Het Vredescentrum van de Provincie en de Stad Antwerpen werkt samen met meer dan 50 partners in binnen- en buitenland aan een boeiend cultureel programma ter herdenking van WO I in onze stad. Het programma omvat tentoonstellingen in de belangrijkste Antwerpse musea, lezingen, wandelingen en een educatief traject voor kinderen.
Klap op de vuurpijl vormt de reconstructie van een tijdelijke brug over de Schelde – van het Steen tot Linkeroever – door de Belgische en Nederlandse Genietroepen op 3 oktober 2014. Op diezelfde plaats legde het Belgische leger 100 jaar geleden, bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog, een pontonbrug over de Schelde. Via deze brug kon de Versterkte Stelling Antwerpen voldoende worden bevoorraad en kon de stad ook snel worden ontruimd.
De aanleg van een hedendaagse ‘Vredesbrug’ is een technisch huzarenstukje en een sterk voorbeeld van Belgisch- Nederlandse militaire samenwerking. De realisatie van een brug over de Schelde in het stadscentrum vormt ook een mooi symbool van verbinding tussen heden, verleden en toekomst en zal ongetwijfeld aanzetten tot dromen. Maar bovenal biedt de brug een unieke belevenis voor de vele tienduizenden bezoekers die van 3 tot 5 oktober 2014 te voet over de Schelde zullen kunnen wandelen in het zog van het Belgische leger en de meer dan 100 000 vluchtelingen die in 1914 langs deze weg een brandende en gebombardeerde stad achter zich lieten, op zoek naar veiligere oorden.
Het Gemeentelijk Havenbedrijf Antwerpen gelooft in het succes van dit boeiende en ambitieuze project en werkt van harte mee aan de realisatie van de Vredesbrug in 2014. Tot op de brug!
Marc Van PeelHavenschepen Stad Antwerpen
54
De pontonbrug 1914Zes bruggen, als onderdeel van een ruimer militair planAl in 1859 werd Antwerpen aangeduid als Nationaal Réduit, de laatste verdedigingsgordel waar koning, regering en leger leiding zich kunnen terugtrekken bij een belegering. In afwachting van steun van de bondgenoten is Antwerpen in principe gemakkelijk te verdedigen en te bevoorraden. Als Versterkte Stelling en levensader voor de stad en de forten moet Antwerpen • voldoende aanvoerlijnen hebben voor troepen en
bevoorrading,• een mogelijke aanval via Nederland en de Schelde
kunnen afweren,• indien nodig vlot en snel ontruimd kunnen worden. In 1914 ligt er enkel in Temse een vaste brug over de Schelde. In Antwerpen vertrekken van op de Suikerrui ook veerboten. Maar dat is niet voldoende voor een snelle ontruiming van de stad.Daarom worden er vier bruggen gebouwd over de Schelde: tussen het Steen en Sint-Anna, tussen Hoboken en Burcht, tussen Hemiksem en Bazel en in Rupelmonde. Er komen ook twee bruggen over de Rupel: aan het Tolhuis en aan het Hellegat. Al het materiaal is al voor de oorlog aan ge kocht en ligt opgeslagen in het Vlaams Hoofd: het metalen brugdek, de houten planken voor de vloeren en voor de hellingen tussen brug en kade.
De brug aan het Steen is in een week klaarDe bouw van de brug start op 2 augustus 1914, twee dagen voor de Duitse inval. De eerste taak bestaat erin om al het opgeslagen materiaal van aan het Vlaams Hoofd naar de voet van de brug te vervoeren, ongeveer 400 meter verder. De pontonniers werken ononderbroken, van zes
De brug moet open kunnen voor de binnenscheepvaart op de Schelde. Aan het Vlaams Hoofd worden twee ‘por-tières’ of doorlaten van elk 42 meter breed gemaakt en telkens op twee boten gemonteerd. Om binnenschepen door te laten, worden die doorlaten tijdelijk weggevaren.
Na zeven dagen is de brug klaar. Op 9 augustus komt een delegatie van militaire en burgerlijke hoogwaar dig heids-bekleders de brug inspecteren, waaronder de burge-meester, generaal Dufour, de gouverneur en enkele buitenlandse consuls. Volgens Gazet van Antwerpen werd
“het prachtige werk der pontonniers door allen bewonderd. Ook werd commandant Piérard die aan het hoofd staat van dit uitgelezen korps, hartelijk door generaal Dufour gelukgewenscht.”
De pontonbrug wordt permanent gebruiktKroniekschrijver Jozef Muls beschrijft in 1914 van dag tot dag het leven in de belegerde stad. Hij ziet onder andere hoe de troepen vertrekken. “Van de vlotbrug, aan den voet van het oude grijze Steen, vertrok een houten brug-op-schuiten naar den vlaamschen oever. Wij had-den er, den 5den September, aanzienlijke afdeelingen ruiterij zien overtrekken met een sleep van kanonnen, om Dendermonde op de Duitschers te heroveren en de verbindingslijn tusschen Antwerpen en de kust vrij te houden.” (Jozef Muls)
Soldaat Odon Van Pevenage maakt deel uit van die troepen. Hij is erg onder de indruk. “Zo kwamen we aan de dijk waar wij het water over moesten. Nog nooit had ik zo’n breed water gezien. De brug waar we over moesten, was gemaakt van schepen met planken erop. Ze was gemaakt door de genie om het troepenverkeer te vergemakkelijken. Ik denk dat het water hier wel driehonderd meter breed was.”
uur ’s morgens tot zes uur ’s avonds. Er is enkel een pauze voor een tweede maaltijd en het schillen van de aard-appelen. Meestal wordt er ook ’s avonds en ’s nachts verder gewerkt. “Soms duurde het werk zonder onderbreking 15, 20, 24 [uur] en vaak nog langer, ongeacht de weersomstandigheden”, getuigt commandant Piérard.
De brug drijft op 25 binnenschepen. De schepen worden verankerd zodat ze ter plaatse blijven en niet uit elkaar drij-ven door het tij of de stroming. Om het getijdeverschil op te vangen, worden de neuzen afwisse lend stroomop- en stroomafwaarts gelegd. Op de schepen worden balken ge-monteerd, en daarop het brugdek en de relingen. De hel-lingen tussen brug en kade overbruggen de tijverschillen.
Het hoofdkwartier van de pontonniers is het fort Vlaams Hoofd op Linker oever. Dat militair bolwerk was gelegen aan het huidige Frederik van Eedenplein. Rond dat fort vormde zich een levendige buurt met veel bedrijvigheid vooral in de vorm van horecazaken. Vanuit een eigen treinstation Vlaams Hoofd rijden al vanaf 1844 treinen naar Gent.
Donderdag 13 Augustus 1914
Een schipbrug bij Antwerpen.
“Tegenover St. Anneken is een brug over
de Schelde gelegen. Deze brug is bestemd
om den overtocht der troepen te verzeke-
ren, materiaal, munitie en groote kanon-
nen te laten vervoeren; zij werd gevormd
door middel van handelsschepen, waarvan
sommige vrijwillig werden ter beschik-
king gesteld der krijgsoverheid, de andere
opgevorderd.”
Dinsdag 13 October 1914.
“In wilde haast was men weggetrokken uit
de hel. Een gedeelte [van de verdedigers]
kon nog de schipbrug over de Schelde
overtrekken (die, naar men weet, een
oogen blik later in brand werd gestoken).
Vele Belgen werden gevangengenomen,
anderen ontkwamen slechts door zich
haastig te verkleeden en in burgerkleeren
verder te gaan.”
54
De pontonbrug 1914Zes bruggen, als onderdeel van een ruimer militair planAl in 1859 werd Antwerpen aangeduid als Nationaal Réduit, de laatste verdedigingsgordel waar koning, regering en leger leiding zich kunnen terugtrekken bij een belegering. In afwachting van steun van de bondgenoten is Antwerpen in principe gemakkelijk te verdedigen en te bevoorraden. Als Versterkte Stelling en levensader voor de stad en de forten moet Antwerpen • voldoende aanvoerlijnen hebben voor troepen en
bevoorrading,• een mogelijke aanval via Nederland en de Schelde
kunnen afweren,• indien nodig vlot en snel ontruimd kunnen worden. In 1914 ligt er enkel in Temse een vaste brug over de Schelde. In Antwerpen vertrekken van op de Suikerrui ook veerboten. Maar dat is niet voldoende voor een snelle ontruiming van de stad.Daarom worden er vier bruggen gebouwd over de Schelde: tussen het Steen en Sint-Anna, tussen Hoboken en Burcht, tussen Hemiksem en Bazel en in Rupelmonde. Er komen ook twee bruggen over de Rupel: aan het Tolhuis en aan het Hellegat. Al het materiaal is al voor de oorlog aan ge kocht en ligt opgeslagen in het Vlaams Hoofd: het metalen brugdek, de houten planken voor de vloeren en voor de hellingen tussen brug en kade.
De brug aan het Steen is in een week klaarDe bouw van de brug start op 2 augustus 1914, twee dagen voor de Duitse inval. De eerste taak bestaat erin om al het opgeslagen materiaal van aan het Vlaams Hoofd naar de voet van de brug te vervoeren, ongeveer 400 meter verder. De pontonniers werken ononderbroken, van zes
De brug moet open kunnen voor de binnenscheepvaart op de Schelde. Aan het Vlaams Hoofd worden twee ‘por-tières’ of doorlaten van elk 42 meter breed gemaakt en telkens op twee boten gemonteerd. Om binnenschepen door te laten, worden die doorlaten tijdelijk weggevaren.
Na zeven dagen is de brug klaar. Op 9 augustus komt een delegatie van militaire en burgerlijke hoogwaar dig heids-bekleders de brug inspecteren, waaronder de burge-meester, generaal Dufour, de gouverneur en enkele buitenlandse consuls. Volgens Gazet van Antwerpen werd
“het prachtige werk der pontonniers door allen bewonderd. Ook werd commandant Piérard die aan het hoofd staat van dit uitgelezen korps, hartelijk door generaal Dufour gelukgewenscht.”
De pontonbrug wordt permanent gebruiktKroniekschrijver Jozef Muls beschrijft in 1914 van dag tot dag het leven in de belegerde stad. Hij ziet onder andere hoe de troepen vertrekken. “Van de vlotbrug, aan den voet van het oude grijze Steen, vertrok een houten brug-op-schuiten naar den vlaamschen oever. Wij had-den er, den 5den September, aanzienlijke afdeelingen ruiterij zien overtrekken met een sleep van kanonnen, om Dendermonde op de Duitschers te heroveren en de verbindingslijn tusschen Antwerpen en de kust vrij te houden.” (Jozef Muls)
Soldaat Odon Van Pevenage maakt deel uit van die troepen. Hij is erg onder de indruk. “Zo kwamen we aan de dijk waar wij het water over moesten. Nog nooit had ik zo’n breed water gezien. De brug waar we over moesten, was gemaakt van schepen met planken erop. Ze was gemaakt door de genie om het troepenverkeer te vergemakkelijken. Ik denk dat het water hier wel driehonderd meter breed was.”
uur ’s morgens tot zes uur ’s avonds. Er is enkel een pauze voor een tweede maaltijd en het schillen van de aard-appelen. Meestal wordt er ook ’s avonds en ’s nachts verder gewerkt. “Soms duurde het werk zonder onderbreking 15, 20, 24 [uur] en vaak nog langer, ongeacht de weersomstandigheden”, getuigt commandant Piérard.
De brug drijft op 25 binnenschepen. De schepen worden verankerd zodat ze ter plaatse blijven en niet uit elkaar drij-ven door het tij of de stroming. Om het getijdeverschil op te vangen, worden de neuzen afwisse lend stroomop- en stroomafwaarts gelegd. Op de schepen worden balken ge-monteerd, en daarop het brugdek en de relingen. De hel-lingen tussen brug en kade overbruggen de tijverschillen.
Het hoofdkwartier van de pontonniers is het fort Vlaams Hoofd op Linker oever. Dat militair bolwerk was gelegen aan het huidige Frederik van Eedenplein. Rond dat fort vormde zich een levendige buurt met veel bedrijvigheid vooral in de vorm van horecazaken. Vanuit een eigen treinstation Vlaams Hoofd rijden al vanaf 1844 treinen naar Gent.
Donderdag 13 Augustus 1914
Een schipbrug bij Antwerpen.
“Tegenover St. Anneken is een brug over
de Schelde gelegen. Deze brug is bestemd
om den overtocht der troepen te verzeke-
ren, materiaal, munitie en groote kanon-
nen te laten vervoeren; zij werd gevormd
door middel van handelsschepen, waarvan
sommige vrijwillig werden ter beschik-
king gesteld der krijgsoverheid, de andere
opgevorderd.”
Dinsdag 13 October 1914.
“In wilde haast was men weggetrokken uit
de hel. Een gedeelte [van de verdedigers]
kon nog de schipbrug over de Schelde
overtrekken (die, naar men weet, een
oogen blik later in brand werd gestoken).
Vele Belgen werden gevangengenomen,
anderen ontkwamen slechts door zich
haastig te verkleeden en in burgerkleeren
verder te gaan.”
76
De pontonbrug als aanvoerlijnDe hellingsgraad van de op- en afrit van de brug hangt af van het tij en van het verkeer op de brug. Bij laagtij liggen de boten waar de brug op steunt lager, waardoor de brughellingen steiler worden. Bij druk verkeer ligt de brug door dat extra gewicht nog lager. Paarden hebben het dan moeilijk om de oever te bereiken. De hellingen lijden onder te zware voer tuigen en moeten regelmatig hersteld worden.
De brug wordt ’s nachts verlicht met elektrische lantaarns. De bekabeling gebeurt door een burgerbedrijf. Na de eer-ste zeppelin bombardementen moet de stad echter vol-ledig verduisterd worden. Ook de lantaarns op de ponton-brug worden gedoofd of verduisterd.
“Sedert dien zeppelin-aanslag leefden wij ’s nachts te Antwerpen in de volledigste duisternis. Om acht uur moest alles gesloten zijn en werd alle tramverkeer ge-schorst. Nergens mocht uit de vensters der huizes een spleetje licht meer komen of er werd gescheld door politie-agenten of patroeljeerende burgerwachten. De straten en pleinen waren niet meer te herkennen in de donkerte.” (Jozef Muls)
De bruggen over de Schelde moeten vlotte troepenbewe-gingen mogelijk maken en het transport van materiaal en bevoorrading tussen de twee oevers. De bouw gebeurt door speciaal daartoe opgeleide pontonniers van het Belgische leger. Het zijn Genietroepen met een gevechts-opleiding. Ze staan in voor de bouw van de bruggen, het onderhoud en de herstellingen, de bewaking, het openen en sluiten van de bruggen, het onderhoud van de spoor-wegbrug in Temse en enkele schepen om de Schelde over te steken, de bewaking van de Schelde en de eventuele vernietiging van de bruggen.
De militaire controle van de brug en de ScheldeDe pontonbrug wordt scherp bewaakt. Het leger is op zijn hoede voor sabotage en wil ook controleren wie de stad in- en uitgaat. • De technische wacht (2 sergeants, 2 korporaals en
35 à 40 soldaten) zorgt voor het goed functioneren van de brug en voor het onderhoud.
• De militaire wacht bewaakt de toegangen tot de brug en loopt wachtdiensten. De brug aan het Steen wordt bewaakt door eenheden van de infanterie, de andere bruggen door de pontonniers zelf.
• De rivierwacht ligt stroomopwaarts- en afwaarts voor anker met twee boten. Overdag hijsen ze de vlag, ’s nachts lantaarns. Deze wacht houdt stroomopwaarts ook toezicht met een motorbootje en stroomafwaarts met een sleepboot.
• Er wordt permanent patrouille gelopen langs de oevers. • Om te voorkomen dat de bruggen met drijvende mijnen
worden opgeblazen door de Duitsers, inspecteren bewapende motorbootjes permanent de Schelde.
Aan elke brug staan ook twee pompwagens van de brand-weer om te kunnen blussen in geval van brand.
De brug is smal, de hellingen steilDe smalle brug kan slechts in één richting gebruikt wor-den. De brug is drie meter breed, heeft een rijbaan van 1,80 meter, en daarnaast een pad voor voetgangers. Om te bepalen welke rijrichting open mag, hebben de brug-wachters telefonisch contact met elkaar.
De overtocht van de brug is onderworpen aan strenge regels.• Te zwaar geladen voertuigen moeten eerst worden
afgeladen. De lading wordt dan verdeeld of moet op de kade achterblijven.
• Sommige voertuigen zijn te breed en kunnen niet oversteken.
• Soldaten te voet moeten uit cadans lopen om het dreunen van hun stappen te minderen.
• Soldaten en officieren te paard moeten afstijgen en de brug twee aan twee oversteken.
• Artilleriestukken moeten stapvoets worden gerold. • Auto’s moeten traag rijden en voldoende afstand
houden. • Militairen krijgen voorrang, maar ook burgers kunnen
de brug gebruiken.
Antwerpen gebombardeerd door een zeppelin
76
De pontonbrug als aanvoerlijnDe hellingsgraad van de op- en afrit van de brug hangt af van het tij en van het verkeer op de brug. Bij laagtij liggen de boten waar de brug op steunt lager, waardoor de brughellingen steiler worden. Bij druk verkeer ligt de brug door dat extra gewicht nog lager. Paarden hebben het dan moeilijk om de oever te bereiken. De hellingen lijden onder te zware voer tuigen en moeten regelmatig hersteld worden.
De brug wordt ’s nachts verlicht met elektrische lantaarns. De bekabeling gebeurt door een burgerbedrijf. Na de eer-ste zeppelin bombardementen moet de stad echter vol-ledig verduisterd worden. Ook de lantaarns op de ponton-brug worden gedoofd of verduisterd.
“Sedert dien zeppelin-aanslag leefden wij ’s nachts te Antwerpen in de volledigste duisternis. Om acht uur moest alles gesloten zijn en werd alle tramverkeer ge-schorst. Nergens mocht uit de vensters der huizes een spleetje licht meer komen of er werd gescheld door politie-agenten of patroeljeerende burgerwachten. De straten en pleinen waren niet meer te herkennen in de donkerte.” (Jozef Muls)
De bruggen over de Schelde moeten vlotte troepenbewe-gingen mogelijk maken en het transport van materiaal en bevoorrading tussen de twee oevers. De bouw gebeurt door speciaal daartoe opgeleide pontonniers van het Belgische leger. Het zijn Genietroepen met een gevechts-opleiding. Ze staan in voor de bouw van de bruggen, het onderhoud en de herstellingen, de bewaking, het openen en sluiten van de bruggen, het onderhoud van de spoor-wegbrug in Temse en enkele schepen om de Schelde over te steken, de bewaking van de Schelde en de eventuele vernietiging van de bruggen.
De militaire controle van de brug en de ScheldeDe pontonbrug wordt scherp bewaakt. Het leger is op zijn hoede voor sabotage en wil ook controleren wie de stad in- en uitgaat. • De technische wacht (2 sergeants, 2 korporaals en
35 à 40 soldaten) zorgt voor het goed functioneren van de brug en voor het onderhoud.
• De militaire wacht bewaakt de toegangen tot de brug en loopt wachtdiensten. De brug aan het Steen wordt bewaakt door eenheden van de infanterie, de andere bruggen door de pontonniers zelf.
• De rivierwacht ligt stroomopwaarts- en afwaarts voor anker met twee boten. Overdag hijsen ze de vlag, ’s nachts lantaarns. Deze wacht houdt stroomopwaarts ook toezicht met een motorbootje en stroomafwaarts met een sleepboot.
• Er wordt permanent patrouille gelopen langs de oevers. • Om te voorkomen dat de bruggen met drijvende mijnen
worden opgeblazen door de Duitsers, inspecteren bewapende motorbootjes permanent de Schelde.
Aan elke brug staan ook twee pompwagens van de brand-weer om te kunnen blussen in geval van brand.
De brug is smal, de hellingen steilDe smalle brug kan slechts in één richting gebruikt wor-den. De brug is drie meter breed, heeft een rijbaan van 1,80 meter, en daarnaast een pad voor voetgangers. Om te bepalen welke rijrichting open mag, hebben de brug-wachters telefonisch contact met elkaar.
De overtocht van de brug is onderworpen aan strenge regels.• Te zwaar geladen voertuigen moeten eerst worden
afgeladen. De lading wordt dan verdeeld of moet op de kade achterblijven.
• Sommige voertuigen zijn te breed en kunnen niet oversteken.
• Soldaten te voet moeten uit cadans lopen om het dreunen van hun stappen te minderen.
• Soldaten en officieren te paard moeten afstijgen en de brug twee aan twee oversteken.
• Artilleriestukken moeten stapvoets worden gerold. • Auto’s moeten traag rijden en voldoende afstand
houden. • Militairen krijgen voorrang, maar ook burgers kunnen
de brug gebruiken.
Antwerpen gebombardeerd door een zeppelin
98
De pontonbrug als vluchtroute
Toch probeert men de uittocht strak te organiseren. De burgers moeten wachten tot de soldaten de brug over zijn. Een Britse krant bericht hoe gendarmes, gewapend met bajonetten, de drummende menigte uren lang op afstand houdt om het leger de doorgang te verzekeren. Wanneer de brug echter overrompeld wordt door mensen in paniek, kunnen de bewakers de toestroom niet onder controle houden.
De aftocht verloopt chaotischVluchtende mensen zitten uren vast zonder voor of achteruit te kunnen. Ze hebben hun beste kleren aangetrokken – wie weet waar komen ze tijdens hun vlucht terecht? Inderhaast hebben ze wat spullen bij elkaar gezocht en sleuren die mee in kruiwagens, kinderwagens of karren vol huisraad die getrokken worden door ossen en ezels. Er is paniek, met geschreeuw van mensen, huilende baby’s, blaffende honden, koeien die loeien. Auto’s, ziekenwagens en bussen rijden zich vast in de massa. De veerdienst naar Sint-Anna kan om het kwartier 200 mensen overzetten.
De strategische terugtocht van het veldlegerOp 6 oktober geeft koning Albert 1 het veldleger het bevel zich terug te trekken naar de andere kant van de Schelde. Dat gebeurt ’s nachts, om te vermijden dat de Duitsers de terugtrekking opmerken. Jozef Muls schrijft: “Toen kwam een ander groot lawaai aanstuwen uit den nacht. Ik bleef staan en luisterde aandachtig naar die vreemde gonzing van de lucht. Het werd ontzettend. Het was een benauwelijk gejoel als door doolhoven. Dan vernam ik duidelijk het gedreun van honderden en honderden paardenhoeven.” Muls ziet aan het Centraal Station een stoet van “donkere ruiters” die de stad intrekken en met “rammelende kanonnen en caissons door de dreunende straten reden.” Hij volgt de stoet richting Schelde en in het zwakke schijnsel van de maan ziet hij “de donkere, nare vlucht, kleintjes voortschuiven naar den Vlaam-schen oever, over de lange houten brug waarvan de balken schokten.” Terug thuis hoort hij de hele nacht hoe de wegtrekkende kanonnen door de stad rollen. Op 7 ok-tober ziet hij hoe de auto van koning Albert de stad verlaat via de pontonbrug aan het Steen.
Ook de bevolking vluchtDe dreiging van Duitse bombardementen hangt over de stad. De soldaten zijn verslagen, vermoeid en bang. Overal heerst angst en meer dan honderdduizend burgers proberen te vluchten. De massa vormt “een teugelloze menigte, die ter plaatse golfde, als een oogst in de storm, en haar gramschap uitschreeuwde, klaagde en verwensingen toestuurde.” De wegen naar de kaaien zit-ten volledig geblokkeerd, mensen moeten uren aanschui-ven. De zee van mensen en rijtuigen belemmert het leger vaak de weg.
“Een oude dokwerker uit het schipperskwartier vertelde mij van de vlucht die hij gezien had langs de Schelde. Trekschuiten, mosselbakken, slepers, roeibooten, zeil-schepen, al wat maar varen kon werd gebruikt, om de verschrikking der beschoten en brandende stad te ontkomen. De menschen sprongen van op de hooge kaaimuren in de tot-zinkens-toe volgeladen vaartuigen. Het was een wemeling van zwarte booten op de vlakte van den breeden stroom in den rooden gloed der petro-leum-tanks die brandden in de richting van Hoboken.” (Jozef Muls)
Over de pontonbrug trekt een niet afhoudende mensen-massa en een colonne voertuigen naar Linkeroever. Het laagtij en het gewicht van de massa zorgen er op een be-paald moment voor dat hellingen aan de kade zo schuin liggen dat soldaten, burgers en zelfs een kinderwagen in de rivier belanden. Journalisten uit binnen- en buiten be-richten over de chaos op en rond de brug. Een journalist van de New York Times schrijft: “The twentyfoot entrance to that pontoon bridge seemed to me like the mouth of a funnel through which poured the dense misery of an entire nation.”
“Aan de Schelde is het één menschenzee, een massa
van rijtuigen, automobielen, huifkarren, kermiswa-
gens, ja wat niet al. Stampvol gaat de stoompont
geregeld naar de overzijde. Ik houd mijn hart vast…
als daar maar geen granaat valt.”
De brandende petroleum-tanks vormen een apoca-lyptisch schouwspel, met vlammen, “zeker honderd voet hoog.” De wachten-den op de kaaien klagen bijna te stikken “in de zwa-re, met petroleum beladen lucht.” (Dirk Van Thuyne)
Aantal vluchtelingenVele tienduizenden mensen ontvluchten de branden-de stad langs de pontonbrug. De kranten berichten uiteenlopend over het exacte aantal vluchtelingen, dat in alle chaos moeilijk in te schatten is. The New York Times schrijft: “Besides the long exodus by the roads to Holland I saw a crowd estimated 15 000 blocking the ferry and pontoon (at Antwerp) on their way to get trains to St. Nicholas and Ghent.”
De krant Le Bruxellois spreekt van 200 000 vluchte-lingen, andere kranten zelfs van 500 000. Er vluchten alleszins meer dan honderdduizend burgers over de bruggen of met schepen naar de Linkeroever, richting Gent, Brugge, de kust en Zeeuws-Vlaanderen. Ze gaan meestal te voet. Het spoor aan het Vlaams Hoofd mag enkel voor militaire doeleinden worden gebruikt. Veel vluchtelingen gaan ook te voet of per trein naar Nederland. Soldaten die hun eenheid zijn kwijtgeraakt en naar het neutrale Nederland trekken, worden daar geïnterneerd, zoals het internationaal krijgsrecht voorschrijft.
‘De vluchtelingen’Eugeen Van Mieghem -1914
98
De pontonbrug als vluchtroute
Toch probeert men de uittocht strak te organiseren. De burgers moeten wachten tot de soldaten de brug over zijn. Een Britse krant bericht hoe gendarmes, gewapend met bajonetten, de drummende menigte uren lang op afstand houdt om het leger de doorgang te verzekeren. Wanneer de brug echter overrompeld wordt door mensen in paniek, kunnen de bewakers de toestroom niet onder controle houden.
De aftocht verloopt chaotischVluchtende mensen zitten uren vast zonder voor of achteruit te kunnen. Ze hebben hun beste kleren aangetrokken – wie weet waar komen ze tijdens hun vlucht terecht? Inderhaast hebben ze wat spullen bij elkaar gezocht en sleuren die mee in kruiwagens, kinderwagens of karren vol huisraad die getrokken worden door ossen en ezels. Er is paniek, met geschreeuw van mensen, huilende baby’s, blaffende honden, koeien die loeien. Auto’s, ziekenwagens en bussen rijden zich vast in de massa. De veerdienst naar Sint-Anna kan om het kwartier 200 mensen overzetten.
De strategische terugtocht van het veldlegerOp 6 oktober geeft koning Albert 1 het veldleger het bevel zich terug te trekken naar de andere kant van de Schelde. Dat gebeurt ’s nachts, om te vermijden dat de Duitsers de terugtrekking opmerken. Jozef Muls schrijft: “Toen kwam een ander groot lawaai aanstuwen uit den nacht. Ik bleef staan en luisterde aandachtig naar die vreemde gonzing van de lucht. Het werd ontzettend. Het was een benauwelijk gejoel als door doolhoven. Dan vernam ik duidelijk het gedreun van honderden en honderden paardenhoeven.” Muls ziet aan het Centraal Station een stoet van “donkere ruiters” die de stad intrekken en met “rammelende kanonnen en caissons door de dreunende straten reden.” Hij volgt de stoet richting Schelde en in het zwakke schijnsel van de maan ziet hij “de donkere, nare vlucht, kleintjes voortschuiven naar den Vlaam-schen oever, over de lange houten brug waarvan de balken schokten.” Terug thuis hoort hij de hele nacht hoe de wegtrekkende kanonnen door de stad rollen. Op 7 ok-tober ziet hij hoe de auto van koning Albert de stad verlaat via de pontonbrug aan het Steen.
Ook de bevolking vluchtDe dreiging van Duitse bombardementen hangt over de stad. De soldaten zijn verslagen, vermoeid en bang. Overal heerst angst en meer dan honderdduizend burgers proberen te vluchten. De massa vormt “een teugelloze menigte, die ter plaatse golfde, als een oogst in de storm, en haar gramschap uitschreeuwde, klaagde en verwensingen toestuurde.” De wegen naar de kaaien zit-ten volledig geblokkeerd, mensen moeten uren aanschui-ven. De zee van mensen en rijtuigen belemmert het leger vaak de weg.
“Een oude dokwerker uit het schipperskwartier vertelde mij van de vlucht die hij gezien had langs de Schelde. Trekschuiten, mosselbakken, slepers, roeibooten, zeil-schepen, al wat maar varen kon werd gebruikt, om de verschrikking der beschoten en brandende stad te ontkomen. De menschen sprongen van op de hooge kaaimuren in de tot-zinkens-toe volgeladen vaartuigen. Het was een wemeling van zwarte booten op de vlakte van den breeden stroom in den rooden gloed der petro-leum-tanks die brandden in de richting van Hoboken.” (Jozef Muls)
Over de pontonbrug trekt een niet afhoudende mensen-massa en een colonne voertuigen naar Linkeroever. Het laagtij en het gewicht van de massa zorgen er op een be-paald moment voor dat hellingen aan de kade zo schuin liggen dat soldaten, burgers en zelfs een kinderwagen in de rivier belanden. Journalisten uit binnen- en buiten be-richten over de chaos op en rond de brug. Een journalist van de New York Times schrijft: “The twentyfoot entrance to that pontoon bridge seemed to me like the mouth of a funnel through which poured the dense misery of an entire nation.”
“Aan de Schelde is het één menschenzee, een massa
van rijtuigen, automobielen, huifkarren, kermiswa-
gens, ja wat niet al. Stampvol gaat de stoompont
geregeld naar de overzijde. Ik houd mijn hart vast…
als daar maar geen granaat valt.”
De brandende petroleum-tanks vormen een apoca-lyptisch schouwspel, met vlammen, “zeker honderd voet hoog.” De wachten-den op de kaaien klagen bijna te stikken “in de zwa-re, met petroleum beladen lucht.” (Dirk Van Thuyne)
Aantal vluchtelingenVele tienduizenden mensen ontvluchten de branden-de stad langs de pontonbrug. De kranten berichten uiteenlopend over het exacte aantal vluchtelingen, dat in alle chaos moeilijk in te schatten is. The New York Times schrijft: “Besides the long exodus by the roads to Holland I saw a crowd estimated 15 000 blocking the ferry and pontoon (at Antwerp) on their way to get trains to St. Nicholas and Ghent.”
De krant Le Bruxellois spreekt van 200 000 vluchte-lingen, andere kranten zelfs van 500 000. Er vluchten alleszins meer dan honderdduizend burgers over de bruggen of met schepen naar de Linkeroever, richting Gent, Brugge, de kust en Zeeuws-Vlaanderen. Ze gaan meestal te voet. Het spoor aan het Vlaams Hoofd mag enkel voor militaire doeleinden worden gebruikt. Veel vluchtelingen gaan ook te voet of per trein naar Nederland. Soldaten die hun eenheid zijn kwijtgeraakt en naar het neutrale Nederland trekken, worden daar geïnterneerd, zoals het internationaal krijgsrecht voorschrijft.
‘De vluchtelingen’Eugeen Van Mieghem -1914
1110
Technische fiche De vernietigingDe avond van 8 oktober 1914 krijgt kapitein-commandant Piérard van luitenant-generaal Deguise het bevel om de bruggen bij Burcht en het Steen op te blazen. Zij mogen immers niet in handen van de vijand val-len. De ochtend van 9 oktober wordt de pontonbrug in Burcht om 5 uur
’s morgens opgeblazen, de pontonbrug aan het Steen om 8.30 uur. Aan de kant van de stad worden 25 schepen in brand gestoken door de pon-tonniers. The New York Times schrijft: “… there was a crash that shook the whole building, the sound of falling glass, and out in the river a geyser of water shot up, timbers and boards flew from the bridge, and there were dozens of smaller splashes as if from a shower of shot. It was the Belgians blowing up the bridge to cover their retreat.”
Op Linkeroever proberen torpedisten om zes schepen te laten ontplof-fen, maar dat lukt slechts gedeeltelijk. Een journalist schrijft: “The mines which were exploded beneath it did more damage to the buildings along the waterfront than to the bridge, however, only the middle spans of which were destroyed.” De torpedisten beschieten de andere schepen om ze tot zinken te brengen. De pontonniers brengen de drijvende door-gangen naar de oever. Ze vernietigen ook de hangars en het materieel van het fort Vlaams Hoofd.
De vernietiging duurt zo’n twintig minuten. Op dat moment zijn er nog soldaten in de stad. Wanneer zij merken dat er voor hen geen vluchtweg meer is, geraken zij in paniek. Getuigen zien hoe zij nog proberen om in bootjes te geraken en om hulp roepen. Sommige achterblijvers schieten zelfs op de vluchtende bootjes, wanneer die niet terugkeren om hen op te pikken.Piérard en zijn pontonniers verlaten Antwerpen richting neutraal Neder-land waar zij op 10 oktober geïnterneerd worden. Na een internering in Amersfoort en Den Haag wordt Piérard na de oorlog naar België gere-patrieerd.
Pontonbrug 1914
Doorgang voor de scheepvaartDe pontonbrug heeft twee doorgangen voor binnenschepen. Die mogen enkel door mits een expliciete toestemming. Commandant Piérard vaar-digt een bericht uit met onder andere volgende richtlijnen.
• Van af het Zuiduiteinde der Scheldekaaien tot aan de Royerssluis mag geen enkel vaartuig in de rivier verblijven zonder toelating vanwege den Bevelhebber van de Cie der Pontonniers. Diensvolgens moeten alle niet toegelaten schepen welke zich binnen deze grenzen bevinden oogenblikkelijk de dokken inhalen of in de toevluchtskrikken van den linkeroever.
• De schepen in de rivier geankerd of aan de kaai gemeerd zullen hunne ankers of meertouwen moeten versterken.
• De sluiting der brug is aangeduid door eenen zwarten bol, boven op een mast geplaatst; wanneer de brug open zijn zal, zullen de schepen alleen tegen stroom in en bij stilstaande water mogen doorvaren.
• De brug zal nooit na zonsondergang en voor zonsopgang geopend worden.
Om hun aftocht te dekken vernielden de Belgische troepen de aanleg steiger op Linkeroever.
Pontonbrug 2014
Eenheden die de brug bouwden
Pontonniers Forteresse de la Position Fortifiée d’Anvers, 1ste Compagnie Pon-tonniers van het 1ste Bataljon van de Genie
11de Belgische Geniebataljon uit Burcht en 105de Compag-nie Waterbouw uit ’s-Hertogenbosch dat een onderdeel is van het 101ste Nederlandse Geniebataljon uit Wezep
Bevelvoerend commandant
kapitein-commandant Virgile Piérard
Coördinatie: Militair Commandant van de Provincie AntwerpenBevelvoering: Luitenant-kolonel Peter Philipsen, comman-dant van het 11de Geniebataljon, Luitenant-kolonel Ed Caelen, commandant van het 101ste Geniebataljon
Troepensterkteongeveer 310 manschappen, onder leiding van 7 officieren
+/- 150 bij de opbouw en opbreken, +/- 60 bij de exploitatie
HoofdkwartierVlaams Hoofd, fort aan het huidige Van Eedenplein
Legering in: Burcht, Wezep en ’s-Hertogenbosch
Lengte van de brug 390 meter 370 meter
Breedte van de brug 3 meter 8,12 meter en 4,10 meter voor de rijweg
TypeEiffel - Het constructieplan was reeds voor de oorlog uitgetekend en gebouwd
Faltswimmbrücke (FSB) pontonbrug, valreep, 20 voet Bailey brug
Materiaal ijzer, hout, opgevorderde schepenFSB: AluminiumValreep en Bailey brug: staal en hout
Ligging Suikerrui / Steen - Vlaams HoofdTussen aanlegponton aan het Steen op Rechteroever en de aanlegsteiger van het loodswezen op Linkeroever.
Bouw van 2 tot 9 augustus 1914 2 & 3 oktober 2014
Vernietigingbevel: 8 oktober 1914 uitvoering: 9 oktober 1914, 6.30 - 8.30 uur
6 oktober 2014 (opbreken van de brug)
1110
Technische fiche De vernietigingDe avond van 8 oktober 1914 krijgt kapitein-commandant Piérard van luitenant-generaal Deguise het bevel om de bruggen bij Burcht en het Steen op te blazen. Zij mogen immers niet in handen van de vijand val-len. De ochtend van 9 oktober wordt de pontonbrug in Burcht om 5 uur
’s morgens opgeblazen, de pontonbrug aan het Steen om 8.30 uur. Aan de kant van de stad worden 25 schepen in brand gestoken door de pon-tonniers. The New York Times schrijft: “… there was a crash that shook the whole building, the sound of falling glass, and out in the river a geyser of water shot up, timbers and boards flew from the bridge, and there were dozens of smaller splashes as if from a shower of shot. It was the Belgians blowing up the bridge to cover their retreat.”
Op Linkeroever proberen torpedisten om zes schepen te laten ontplof-fen, maar dat lukt slechts gedeeltelijk. Een journalist schrijft: “The mines which were exploded beneath it did more damage to the buildings along the waterfront than to the bridge, however, only the middle spans of which were destroyed.” De torpedisten beschieten de andere schepen om ze tot zinken te brengen. De pontonniers brengen de drijvende door-gangen naar de oever. Ze vernietigen ook de hangars en het materieel van het fort Vlaams Hoofd.
De vernietiging duurt zo’n twintig minuten. Op dat moment zijn er nog soldaten in de stad. Wanneer zij merken dat er voor hen geen vluchtweg meer is, geraken zij in paniek. Getuigen zien hoe zij nog proberen om in bootjes te geraken en om hulp roepen. Sommige achterblijvers schieten zelfs op de vluchtende bootjes, wanneer die niet terugkeren om hen op te pikken.Piérard en zijn pontonniers verlaten Antwerpen richting neutraal Neder-land waar zij op 10 oktober geïnterneerd worden. Na een internering in Amersfoort en Den Haag wordt Piérard na de oorlog naar België gere-patrieerd.
Pontonbrug 1914
Doorgang voor de scheepvaartDe pontonbrug heeft twee doorgangen voor binnenschepen. Die mogen enkel door mits een expliciete toestemming. Commandant Piérard vaar-digt een bericht uit met onder andere volgende richtlijnen.
• Van af het Zuiduiteinde der Scheldekaaien tot aan de Royerssluis mag geen enkel vaartuig in de rivier verblijven zonder toelating vanwege den Bevelhebber van de Cie der Pontonniers. Diensvolgens moeten alle niet toegelaten schepen welke zich binnen deze grenzen bevinden oogenblikkelijk de dokken inhalen of in de toevluchtskrikken van den linkeroever.
• De schepen in de rivier geankerd of aan de kaai gemeerd zullen hunne ankers of meertouwen moeten versterken.
• De sluiting der brug is aangeduid door eenen zwarten bol, boven op een mast geplaatst; wanneer de brug open zijn zal, zullen de schepen alleen tegen stroom in en bij stilstaande water mogen doorvaren.
• De brug zal nooit na zonsondergang en voor zonsopgang geopend worden.
Om hun aftocht te dekken vernielden de Belgische troepen de aanleg steiger op Linkeroever.
Pontonbrug 2014
Eenheden die de brug bouwden
Pontonniers Forteresse de la Position Fortifiée d’Anvers, 1ste Compagnie Pon-tonniers van het 1ste Bataljon van de Genie
11de Belgische Geniebataljon uit Burcht en 105de Compag-nie Waterbouw uit ’s-Hertogenbosch dat een onderdeel is van het 101ste Nederlandse Geniebataljon uit Wezep
Bevelvoerend commandant
kapitein-commandant Virgile Piérard
Coördinatie: Militair Commandant van de Provincie AntwerpenBevelvoering: Luitenant-kolonel Peter Philipsen, comman-dant van het 11de Geniebataljon, Luitenant-kolonel Ed Caelen, commandant van het 101ste Geniebataljon
Troepensterkteongeveer 310 manschappen, onder leiding van 7 officieren
+/- 150 bij de opbouw en opbreken, +/- 60 bij de exploitatie
HoofdkwartierVlaams Hoofd, fort aan het huidige Van Eedenplein
Legering in: Burcht, Wezep en ’s-Hertogenbosch
Lengte van de brug 390 meter 370 meter
Breedte van de brug 3 meter 8,12 meter en 4,10 meter voor de rijweg
TypeEiffel - Het constructieplan was reeds voor de oorlog uitgetekend en gebouwd
Faltswimmbrücke (FSB) pontonbrug, valreep, 20 voet Bailey brug
Materiaal ijzer, hout, opgevorderde schepenFSB: AluminiumValreep en Bailey brug: staal en hout
Ligging Suikerrui / Steen - Vlaams HoofdTussen aanlegponton aan het Steen op Rechteroever en de aanlegsteiger van het loodswezen op Linkeroever.
Bouw van 2 tot 9 augustus 1914 2 & 3 oktober 2014
Vernietigingbevel: 8 oktober 1914 uitvoering: 9 oktober 1914, 6.30 - 8.30 uur
6 oktober 2014 (opbreken van de brug)
1312
Het drijvende gedeelte is ongeveer 270 meter lang en be-staat uit 15 à 20 ponton boten die elk ongeveer drie ge-koppelde ponton elementen zullen aandrijven. Het totale aluminium geraamte weegt ongeveer 200 ton – samen goed voor 40 vrachtwagens materieel. De montage en controle van de brug gebeurt door ongeveer 150 Genie-soldaten, voor de helft uit Nederland, de anderen uit Bel-gië. Er worden ook duikers ingeschakeld.
De drijvende pontons worden ter plaatse gehouden met behulp van de schroeven van de ponton boten. Die moe-ten heel nauwkeurig gemonitord worden, 24 uur op 24 uur. Want tussen eb en vloed bijvoorbeeld is het ‘dood tij’ en staat het water nagenoeg stil, maar op zijn sterkst kan het water tot 9 kilometer per uur stromen. Dat is een enorme kracht. Bovendien moet de brug regelmatig open kunnen om de scheepvaart door te laten. Dat wordt al vanaf Vlis-singen in het oog gehouden.
Stafbrevethouder Dirk Verhaegen, Militair Commandant van de Pro-vincie Antwerpen is sinds april 2014 met pensioen. Hij speelde van bij de start van ons herdenkingspro-ject een belangrijke rol in de tech-nische coördinatie en realisatie van de pontonbrug. Dirk Verhaegen maakte wat onmogelijk was mo-gelijk. Dhr. Verhaegen is opgevolgd door kolonel Paul Haccuria.
“De bouw van zo’n brug is echt niet evident, want de Schelde is in Antwerpen ongeveer 370 meter breed en de stroming is soms zeer sterk. De Genietroepen van het 11de Geniebatal-jon uit Burcht zorgen voor de aankomst op de oever en de organisatie. Het 101ste Geniebataljon uit Wezep in Neder-land bouwt samen met hun 105de Brugcompagnie uit ’s-Hertogenbosch het drijvende gedeelte. Als voorbereiding voor het herdenkingsweekend op 3, 4 en 5 oktober legden de Belgische en Nederlandse Genietroepen op zaterdag 28 september een testbrug. Want simpel is het niet. Het is ei-genlijk een grote meccano, met stukken die niet altijd juist in elkaar passen.De voorbereiding is niet alleen een enorme technische uit-daging. We maken ook een risicoanalyse, een preventie- en veiligheidsplan, er moeten afspraken gemaakt worden met de havenautoriteiten, met de burgerlijke en militaire overheden, en-zovoort. Als we daarover vergaderen zijn we altijd met minstens dertig aanwezigen. Maar die samenwerking verloopt heel goed, iedereen is enthousiast. De bouw van deze brug is een schit-terend voorbeeld van internationale defensie samenwerking op Europees niveau, in dit geval tussen België en Nederland en volledig in lijn met het beleid van onze Ministers van Defensie. En het is prachtig om in 2014 over de Schelde in Antwerpen een Vredesbrug voor alle burgers te kunnen aanleggen!”
Valreep 38 mverankerd op de oever
Vouwbrug +/- 340 m
Verankerd aan de steiger van de zeevaartpolitie
Linkeroever Rechteroever
De pontonbrug 100 jaar later
1312
Het drijvende gedeelte is ongeveer 270 meter lang en be-staat uit 15 à 20 ponton boten die elk ongeveer drie ge-koppelde ponton elementen zullen aandrijven. Het totale aluminium geraamte weegt ongeveer 200 ton – samen goed voor 40 vrachtwagens materieel. De montage en controle van de brug gebeurt door ongeveer 150 Genie-soldaten, voor de helft uit Nederland, de anderen uit Bel-gië. Er worden ook duikers ingeschakeld.
De drijvende pontons worden ter plaatse gehouden met behulp van de schroeven van de ponton boten. Die moe-ten heel nauwkeurig gemonitord worden, 24 uur op 24 uur. Want tussen eb en vloed bijvoorbeeld is het ‘dood tij’ en staat het water nagenoeg stil, maar op zijn sterkst kan het water tot 9 kilometer per uur stromen. Dat is een enorme kracht. Bovendien moet de brug regelmatig open kunnen om de scheepvaart door te laten. Dat wordt al vanaf Vlis-singen in het oog gehouden.
Stafbrevethouder Dirk Verhaegen, Militair Commandant van de Pro-vincie Antwerpen is sinds april 2014 met pensioen. Hij speelde van bij de start van ons herdenkingspro-ject een belangrijke rol in de tech-nische coördinatie en realisatie van de pontonbrug. Dirk Verhaegen maakte wat onmogelijk was mo-gelijk. Dhr. Verhaegen is opgevolgd door kolonel Paul Haccuria.
“De bouw van zo’n brug is echt niet evident, want de Schelde is in Antwerpen ongeveer 370 meter breed en de stroming is soms zeer sterk. De Genietroepen van het 11de Geniebatal-jon uit Burcht zorgen voor de aankomst op de oever en de organisatie. Het 101ste Geniebataljon uit Wezep in Neder-land bouwt samen met hun 105de Brugcompagnie uit ’s-Hertogenbosch het drijvende gedeelte. Als voorbereiding voor het herdenkingsweekend op 3, 4 en 5 oktober legden de Belgische en Nederlandse Genietroepen op zaterdag 28 september een testbrug. Want simpel is het niet. Het is ei-genlijk een grote meccano, met stukken die niet altijd juist in elkaar passen.De voorbereiding is niet alleen een enorme technische uit-daging. We maken ook een risicoanalyse, een preventie- en veiligheidsplan, er moeten afspraken gemaakt worden met de havenautoriteiten, met de burgerlijke en militaire overheden, en-zovoort. Als we daarover vergaderen zijn we altijd met minstens dertig aanwezigen. Maar die samenwerking verloopt heel goed, iedereen is enthousiast. De bouw van deze brug is een schit-terend voorbeeld van internationale defensie samenwerking op Europees niveau, in dit geval tussen België en Nederland en volledig in lijn met het beleid van onze Ministers van Defensie. En het is prachtig om in 2014 over de Schelde in Antwerpen een Vredesbrug voor alle burgers te kunnen aanleggen!”
Valreep 38 mverankerd op de oever
Vouwbrug +/- 340 m
Verankerd aan de steiger van de zeevaartpolitie
Linkeroever Rechteroever
De pontonbrug 100 jaar later
De bruggen van 1584, 1914 en 1944 over de Schelde waren oorlogsbruggen.
De nieuwe brug in 2014 wil een Vredesbrug zijn.
Een brug die mensen, jong en oud, binnen- en buitenlanders verbindt.
Een brug die bijdraagt aan het collectief geheugen van de stad.
Een brug die aanzet tot dromen over de toekomst.
1514
Historische bruggen over de Schelde in Antwerpen
Soms vormt ijs een ‘natuurlijke brug’ waar iedereen over kan. Er bestaan beelden van de bevroren Schelde in 1565, 1670, 1871 en 1891.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog legt de Duitse bezetter opnieuw een pontonbrug aan over de Schelde. Bij de terugtrekking in september 1944 brengen ze die tot ontploffing.
Tijdens de Tachtigjarige Oorlog wordt Antwerpen in 1584 belegerd. Het Spaanse leger wil onder leiding van Alexander Farnese de stad omsingelen. Om de Schelde af te sluiten, bouwt hij een vlotbrug.
In 1795 wordt Antwerpen van de Oostenrijkers ‘bevrijd’ door Frankrijk. Om dat te herdenken, wordt in 1895 een vlotbrug over de Schelde gelegd.
De pontonbrug in 1914 was een belangrijke aanvoerroute voor militair materieel en vluchtroute voor talloze burgers. Een paar uur na de vernietiging van de brug, trekken de Duitsers de stad binnen. Het Duitse leger wil zelf meteen een nieuwe pontonbrug aanleggen. Dat is niet zo eenvoudig, omdat de brug bij elk hoogtij door het water wordt meegesleurd. Deze brug wordt aangelegd in de Royerssluis, 2,6 kilometer stroomafwaarts van het Steen.
1584 1895 1914
19441565
De bruggen van 1584, 1914 en 1944 over de Schelde waren oorlogsbruggen.
De nieuwe brug in 2014 wil een Vredesbrug zijn.
Een brug die mensen, jong en oud, binnen- en buitenlanders verbindt.
Een brug die bijdraagt aan het collectief geheugen van de stad.
Een brug die aanzet tot dromen over de toekomst.
1514
Historische bruggen over de Schelde in Antwerpen
Soms vormt ijs een ‘natuurlijke brug’ waar iedereen over kan. Er bestaan beelden van de bevroren Schelde in 1565, 1670, 1871 en 1891.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog legt de Duitse bezetter opnieuw een pontonbrug aan over de Schelde. Bij de terugtrekking in september 1944 brengen ze die tot ontploffing.
Tijdens de Tachtigjarige Oorlog wordt Antwerpen in 1584 belegerd. Het Spaanse leger wil onder leiding van Alexander Farnese de stad omsingelen. Om de Schelde af te sluiten, bouwt hij een vlotbrug.
In 1795 wordt Antwerpen van de Oostenrijkers ‘bevrijd’ door Frankrijk. Om dat te herdenken, wordt in 1895 een vlotbrug over de Schelde gelegd.
De pontonbrug in 1914 was een belangrijke aanvoerroute voor militair materieel en vluchtroute voor talloze burgers. Een paar uur na de vernietiging van de brug, trekken de Duitsers de stad binnen. Het Duitse leger wil zelf meteen een nieuwe pontonbrug aanleggen. Dat is niet zo eenvoudig, omdat de brug bij elk hoogtij door het water wordt meegesleurd. Deze brug wordt aangelegd in de Royerssluis, 2,6 kilometer stroomafwaarts van het Steen.
1584 1895 1914
19441565
Bij het uitbreken van de oorlog in augustus 1914, biedt de jonge advocaat Jozef Muls (°1882) zich aan bij de Antwerpse burgerwacht. Al na een week wordt hij vertaler Duits voor de militaire overheid en griffier bij de krijgsraad. Eind september wordt hij aangesteld ‘als burgerlijk advocaat van den krijgsgouverneur‘ om toezicht uit te oefenen op de Duitse handelshuizen waarvan de firmanten waren uitgedreven of in hechtenis genomen’.
Jozef Muls volgt de gebeurtenissen in de stad op de voet. Zijn kroniek ‘De Val van Antwerpen’ schetst een levendig beeld van het leven in de belegerde stad. Op 7 ok-tober vlucht hij zelf de stad uit. Hij verblijft eerst in Londen, daarna in Parijs. Na de wapenstilstand keert hij terug naar Antwerpen, waar hij professor in de kunstgeschiedenis wordt.
Auteur Thomas Maes neemt in zijn boek Antwerpen 1914 oude dagboekfragmenten op uit ‘De Val van Antwerpen’ door Jozef Muls. Het boek ‘Antwerpen 1914’ is tijdens de Cultuurmarkt 2013 gelanceerd in samenwerking met uitgeverij Linker-oever.
1716
Colofon
Samenstelling: Vredescentrum, Wetenschappelijk Comité Antwerpen ’14’18Historischvooronderzoek: Geheugen CollectiefAuteur: Stefaan VermeulenEindredactie: Lotte Dodion en Ann GovaertVormgevingen illustraties: Het Geel Punt bvba
Het project Antwerpen ’14-’18 wordt gerealiseerd in samenwerking met:
• Stad Antwerpen• Provincie Antwerpen• Toerisme Vlaanderen Impulsfonds 100 jaar Groote Oorlog• Vlaamse Overheid• Federale Overheid• Wetenschappelijk Comité Antwerpen ’14‘18• Met steun van onze sponsoren
De reconstructie van de brug in oktober 2014 wordt gerealiseerd in samenwerking met:
• Belgisch ministerie van Defensie • Brandweer Antwerpen• Hogere Zeevaartschool Antwerpen • Eandis• Ereburgemeester Antwerpen Bob Cools• Federale overheidsdienst Mobiliteit en Vervoer DG Maritiem Vervoer• Gemeentelijk Havenbedrijf Antwerpen • Genietroepen Burcht • Genietroepen Nederland- Den Bosch• Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis • Militair Provinciecommando Antwerpen • Nederlands ministerie van Defensie • Politie Antwerpen• Scheepvaartpolitie Antwerpen• Stad Antwerpen• Vlaams Departement Mobiliteit en Openbare Werken – Afdeling Maritieme
Toegang• Vlaams Agentschap Maritieme Dienstverlening en Kust Loodswezen• Waterwegen en Zeekanaal• Zanzibar
Het Wetenschappelijk Comité Antwerpen ’14 -’18 staat in voor de inhoudelijke kwaliteitscontrole van het project:• Marnix Beyen, hoofddocent Universiteit Antwerpen• Christophe Declercq, doctoraatsstudent University College Londen,
docent AP Hogeschool (Artesis Plantijn Hogeschool Antwerpen)• Piet Lombaerde, Simon Stevin Stichting en AP Hogeschool• Dirk Martin, Studie- en Documentatiecentrum Oorlog en Hedendaagse
Maatschappij• Koen Palinckx, voormalig directeur Vredescentrum en auteur ‘V-bommen op
Antwerpen’• Eric Rombouts, gids Koninklijk Museum van het Leger en de
Krijgsgeschiedenis• Inge Schoups, bestuurscoördinator en stadsarchivaris Felixarchief Antwerpen• Maarten Van Alstein, onderzoeker Vlaams Vredesinstituut• Luc Vandeweyer, archivaris Algemeen Rijksarchief• Alex Vanneste, gewoon hoogleraar Universiteit Antwerpen• Antoon Vrints, postdoctoraal onderzoeker Universiteit Gent• Marleen Van Ouytsel, directeur Vredescentrum Antwerpen (in memoriam)• Lotte Dodion, projectmanager Vredescentrum Antwerpen• Margot De Deken, projectmanager Vredescentrum Antwerpen
BronvermeldingAlgemeen• SOPHIE DE SCHAEPDRIJVER, De Groote Oorlog,
Amsterdam/Antwerpen, Atlas, 1979.• ANTOON VRINTS, De Klippen Des Nationalismus, De eerste Wereldoorlog en de
ondergang van de Duitse kolonie in Antwerpen, 2002.• SAM VAN CLEMEN, Den Oorlog Verklaard, De Grote Oorlog in de provincie Ant-
werpen, Antwerpen, Provinciebestuur, 2003.• GEHEUGEN COLLECTIEF, Onderzoeksrapport ‘De pontonbrug aan het Steen’, 2012.
Afbeeldingen ‘Antwerpen in de Groote Oorlog’• Beeldarchief Cegesoma (p.4)• Churchill Archives Centre (p.10)• Collectie Hugo Buyle (p.8, 9)• Collectie Alex Elaut,foto Peter Maes (p.13)• DANIEL JAMES, My First World War, Franklin Watts, London, 2009 (p.7)• Duits propagandaboekje, Hugo Resseler (p.7)• Fotoverzameling Stadsarchief Lier (p.8)• Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis (p.1, 11, 12, 17)• Phil Douglis,The Douglis Visual Workshops (p.6)• Stadsarchief Antwerpen (p.5, 8, 9, 10, 11)• The War Illustrated (p.12)
‘Antwerpen bouwt bruggen’• BRABO archief (p.14)• Collectie Hugo Buyle (p.7)• Eugeen Van Mieghem Museum (p.8)• Het Virtuele Schaatsmuseum (p.14)• Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis (p.2, 67, 9)• Letterenhuis Antwerpen (p.17)• Privécollectie (p.5)• Stadsarchief Antwerpen (p.1, 11, 14, 15)• Technische tekening, 105de Waterbouwcompagnie NL (p.1213)
Citaten‘Antwerpen in de Groote Oorlog’• De Tijd, 9 oktober 1914, Genie Museum Jambes (p.12)• Het Volk, 9 oktober 1914, Genie Museum Jambes (p.13)• JOZEF MULS, De val van Antwerpen, Ons Vlaanderen, Gent, 1918 (p.13)
‘Antwerpen bouwt bruggen’• ALEXANDER POWELL, Fighting in Flanders, London, Heinemann, 1914 (p.8, 11)• DIRK VAN THUYNE, 1914, De Duitsers komen: de moordende begindagen
van de Eerste Wereldoorlog, Lannoo, Tielt, 2010 (p.8, 9)• Gazet van Antwerpen, 10-11-12 augustus 1914 (p.5, 11)• HORACE GREEN, The Log of a Noncombatant, www.greatwardifferent.com (p.9)• IVAN ADRIAESSENS, Odon, dagboek van een IJzerfrontsoldaat, Lannoo, Tielt,
2009 (p.5)• JOZEF MULS, De val van Antwerpen, Ons Vlaanderen, Gent, 1918 (p.5, 7, 8, 9)• Rapport kapitein-commandant Piérard, Verzameling Koninklijk Museum van
het Leger en de Krijgsgeschiedenis, Moskou, Compagnie de Pontonniers, rapport établi le 26 juin 1916, par le Cpt -
Cdt Piérard, emploi du temps, nature et importance des travaux executés (p.11)• Rotterdamsch Nieuwsblad, 13 augustus 1914, Genie Museum Jambes (p.4)• The New York Times, 11-12 oktober 1914, Genie Museum Jambes (p.8, 11)
De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten van de gepubliceerde foto’s te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.
Bij het uitbreken van de oorlog in augustus 1914, biedt de jonge advocaat Jozef Muls (°1882) zich aan bij de Antwerpse burgerwacht. Al na een week wordt hij vertaler Duits voor de militaire overheid en griffier bij de krijgsraad. Eind september wordt hij aangesteld ‘als burgerlijk advocaat van den krijgsgouverneur‘ om toezicht uit te oefenen op de Duitse handelshuizen waarvan de firmanten waren uitgedreven of in hechtenis genomen’.
Jozef Muls volgt de gebeurtenissen in de stad op de voet. Zijn kroniek ‘De Val van Antwerpen’ schetst een levendig beeld van het leven in de belegerde stad. Op 7 ok-tober vlucht hij zelf de stad uit. Hij verblijft eerst in Londen, daarna in Parijs. Na de wapenstilstand keert hij terug naar Antwerpen, waar hij professor in de kunstgeschiedenis wordt.
Auteur Thomas Maes neemt in zijn boek Antwerpen 1914 oude dagboekfragmenten op uit ‘De Val van Antwerpen’ door Jozef Muls. Het boek ‘Antwerpen 1914’ is tijdens de Cultuurmarkt 2013 gelanceerd in samenwerking met uitgeverij Linker-oever.
1716
Colofon
Samenstelling: Vredescentrum, Wetenschappelijk Comité Antwerpen ’14’18Historischvooronderzoek: Geheugen CollectiefAuteur: Stefaan VermeulenEindredactie: Lotte Dodion en Ann GovaertVormgevingen illustraties: Het Geel Punt bvba
Het project Antwerpen ’14-’18 wordt gerealiseerd in samenwerking met:
• Stad Antwerpen• Provincie Antwerpen• Toerisme Vlaanderen Impulsfonds 100 jaar Groote Oorlog• Vlaamse Overheid• Federale Overheid• Wetenschappelijk Comité Antwerpen ’14‘18• Met steun van onze sponsoren
De reconstructie van de brug in oktober 2014 wordt gerealiseerd in samenwerking met:
• Belgisch ministerie van Defensie • Brandweer Antwerpen• Hogere Zeevaartschool Antwerpen • Eandis• Ereburgemeester Antwerpen Bob Cools• Federale overheidsdienst Mobiliteit en Vervoer DG Maritiem Vervoer• Gemeentelijk Havenbedrijf Antwerpen • Genietroepen Burcht • Genietroepen Nederland- Den Bosch• Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis • Militair Provinciecommando Antwerpen • Nederlands ministerie van Defensie • Politie Antwerpen• Scheepvaartpolitie Antwerpen• Stad Antwerpen• Vlaams Departement Mobiliteit en Openbare Werken – Afdeling Maritieme
Toegang• Vlaams Agentschap Maritieme Dienstverlening en Kust Loodswezen• Waterwegen en Zeekanaal• Zanzibar
Het Wetenschappelijk Comité Antwerpen ’14 -’18 staat in voor de inhoudelijke kwaliteitscontrole van het project:• Marnix Beyen, hoofddocent Universiteit Antwerpen• Christophe Declercq, doctoraatsstudent University College Londen,
docent AP Hogeschool (Artesis Plantijn Hogeschool Antwerpen)• Piet Lombaerde, Simon Stevin Stichting en AP Hogeschool• Dirk Martin, Studie- en Documentatiecentrum Oorlog en Hedendaagse
Maatschappij• Koen Palinckx, voormalig directeur Vredescentrum en auteur ‘V-bommen op
Antwerpen’• Eric Rombouts, gids Koninklijk Museum van het Leger en de
Krijgsgeschiedenis• Inge Schoups, bestuurscoördinator en stadsarchivaris Felixarchief Antwerpen• Maarten Van Alstein, onderzoeker Vlaams Vredesinstituut• Luc Vandeweyer, archivaris Algemeen Rijksarchief• Alex Vanneste, gewoon hoogleraar Universiteit Antwerpen• Antoon Vrints, postdoctoraal onderzoeker Universiteit Gent• Marleen Van Ouytsel, directeur Vredescentrum Antwerpen (in memoriam)• Lotte Dodion, projectmanager Vredescentrum Antwerpen• Margot De Deken, projectmanager Vredescentrum Antwerpen
BronvermeldingAlgemeen• SOPHIE DE SCHAEPDRIJVER, De Groote Oorlog,
Amsterdam/Antwerpen, Atlas, 1979.• ANTOON VRINTS, De Klippen Des Nationalismus, De eerste Wereldoorlog en de
ondergang van de Duitse kolonie in Antwerpen, 2002.• SAM VAN CLEMEN, Den Oorlog Verklaard, De Grote Oorlog in de provincie Ant-
werpen, Antwerpen, Provinciebestuur, 2003.• GEHEUGEN COLLECTIEF, Onderzoeksrapport ‘De pontonbrug aan het Steen’, 2012.
Afbeeldingen ‘Antwerpen in de Groote Oorlog’• Beeldarchief Cegesoma (p.4)• Churchill Archives Centre (p.10)• Collectie Hugo Buyle (p.8, 9)• Collectie Alex Elaut,foto Peter Maes (p.13)• DANIEL JAMES, My First World War, Franklin Watts, London, 2009 (p.7)• Duits propagandaboekje, Hugo Resseler (p.7)• Fotoverzameling Stadsarchief Lier (p.8)• Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis (p.1, 11, 12, 17)• Phil Douglis,The Douglis Visual Workshops (p.6)• Stadsarchief Antwerpen (p.5, 8, 9, 10, 11)• The War Illustrated (p.12)
‘Antwerpen bouwt bruggen’• BRABO archief (p.14)• Collectie Hugo Buyle (p.7)• Eugeen Van Mieghem Museum (p.8)• Het Virtuele Schaatsmuseum (p.14)• Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis (p.2, 67, 9)• Letterenhuis Antwerpen (p.17)• Privécollectie (p.5)• Stadsarchief Antwerpen (p.1, 11, 14, 15)• Technische tekening, 105de Waterbouwcompagnie NL (p.1213)
Citaten‘Antwerpen in de Groote Oorlog’• De Tijd, 9 oktober 1914, Genie Museum Jambes (p.12)• Het Volk, 9 oktober 1914, Genie Museum Jambes (p.13)• JOZEF MULS, De val van Antwerpen, Ons Vlaanderen, Gent, 1918 (p.13)
‘Antwerpen bouwt bruggen’• ALEXANDER POWELL, Fighting in Flanders, London, Heinemann, 1914 (p.8, 11)• DIRK VAN THUYNE, 1914, De Duitsers komen: de moordende begindagen
van de Eerste Wereldoorlog, Lannoo, Tielt, 2010 (p.8, 9)• Gazet van Antwerpen, 10-11-12 augustus 1914 (p.5, 11)• HORACE GREEN, The Log of a Noncombatant, www.greatwardifferent.com (p.9)• IVAN ADRIAESSENS, Odon, dagboek van een IJzerfrontsoldaat, Lannoo, Tielt,
2009 (p.5)• JOZEF MULS, De val van Antwerpen, Ons Vlaanderen, Gent, 1918 (p.5, 7, 8, 9)• Rapport kapitein-commandant Piérard, Verzameling Koninklijk Museum van
het Leger en de Krijgsgeschiedenis, Moskou, Compagnie de Pontonniers, rapport établi le 26 juin 1916, par le Cpt -
Cdt Piérard, emploi du temps, nature et importance des travaux executés (p.11)• Rotterdamsch Nieuwsblad, 13 augustus 1914, Genie Museum Jambes (p.4)• The New York Times, 11-12 oktober 1914, Genie Museum Jambes (p.8, 11)
De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten van de gepubliceerde foto’s te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.
1918
Rechter
oeve
r
Linker oe
ver
ANTWERPEN IN DE GROOTE OORLOGHistorische achtergrond
Antwerpen als tijdelijke hoofdstad in 1914Antwerpen heeft historisch goede redenen om in 2014 het begin van de Groote Oorlog te herdenken. Kort na de onafhankelijkheid van ons land, werd de Vesting Antwerpen uitgeroepen tot Nationaal Réduit van België: de laatste verschansing voor het leger bij een vijandige inval in afwachting van hulp door de bondgenoten.
Toen de Duitse troepen begin augustus 1914 het neutrale België binnenvielen, werd algemeen aangenomen dat de Vesting Antwer pen, met zijn imposante dubbele fortengordel, onneembaar was. Antwerpen werd tijdelijke hoofdstad van België en zetel van de regering, het parlement, het leger, de koninklijke familie en de diplomatie. De ‘onneembare’ Vesting bleek echter niet opgewassen tegen de Duitse overmacht en op 9 oktober 1914 gaf Antwerpen zich over. Een nooit geziene vluchtelingenstroom kwam op gang, eerst naar Antwerpen en na de val van de stad voornamelijk naar Nederland, Frankrijk en GrootBrittannië. 1 op de 5 Belgen vluchtte het land uit.
Antwerpen herdenkt de ‘Groote Oorlog’
Antwerpen in de Europese UnieVandaag kennen we in onze contreien al bijna zeven decennia vrede. De Europese Unie is ontstaan als een uniek vredesproject en verenigt intussen 28 landen, onder hen vele voormalige vijanden. Antwerpen, 100 jaar geleden een oord van vluchtende mensen, is vandaag zelf een onthaalstad geworden. Met één van de grootste Europese havens, een levendige diamanthandel, een internationaal geroemde kunst en modescène en een sterk hoger onderwijs, blijft Antwerpen een aantrekkingspool voor binnen en buitenlanders. De herdenking van WO I in onze stad is een uitge lezen gelegenheid om bruggen te slaan tussen heden, verleden en toekomst. Het Vredescentrum werkt met de vele partners aan een ambitieus programma en hoopt u te mogen verwelkomen.
Gilbert Verstraelen, Voorzitter VredescentrumMarleen Van Ouytsel, Directeur Vredescentrum (in memoriam)
32
Dit
is e
en u
itgav
e va
n he
t Vr
edes
cent
rum
van
de
Pro
vinc
ie e
n d
e S
tad
Ant
wer
pen
vzw
, Lom
bar
den
vest
23,
2000
Ant
wer
pen
, tel
. 03
292
36 5
6 –
info
@vr
edes
cent
rum
.be
– w
ww
.ant
wer
pen
141
8.b
e
Het Vredescentrum van de Provincie en de Stad Antwerpen vzw
werkt aan projecten rond vredesopvoeding en herinnerings
educatie, zowel voor jongeren als volwassenen. In 2013 en 2014 richt
het Vredescentrum zijn werking op de herdenking van 100 jaar Groote
Oorlog: als coördinator voor de herdenkingsinitiatieven in de Stad
Antwerpen staat het in samenwerking met de verschillende partners
in voor het internationale herdenkingsproject Antwerpen ’14 -’18.
Vredescentrum van de Provincie en de Stad Antwerpen vzw
Telefoon 03 292 36 56
www.antwerpen1418.be
www.visitantwerp.be
www.vredescentrum.be
Antwerpen als tijdelijke hoofdstad in 1914Antwerpen heeft historisch goede redenen om in 2014 het begin van de Groote Oorlog te herdenken. Kort na de onafhankelijkheid van ons land, werd de Vesting Antwerpen uitgeroepen tot Nationaal Réduit van België: de laatste verschansing voor het leger bij een vijandige inval in afwachting van hulp door de bondgenoten.
Toen de Duitse troepen begin augustus 1914 het neutrale België binnenvielen, werd algemeen aangenomen dat de Vesting Antwer pen, met zijn imposante dubbele fortengordel, onneembaar was. Antwerpen werd tijdelijke hoofdstad van België en zetel van de regering, het parlement, het leger, de koninklijke familie en de diplomatie. De ‘onneembare’ Vesting bleek echter niet opgewassen tegen de Duitse overmacht en op 9 oktober 1914 gaf Antwerpen zich over. Een nooit geziene vluchtelingenstroom kwam op gang, eerst naar Antwerpen en na de val van de stad voornamelijk naar Nederland, Frankrijk en GrootBrittannië. 1 op de 5 Belgen vluchtte het land uit.
Antwerpen herdenkt de ‘Groote Oorlog’
Antwerpen in de Europese UnieVandaag kennen we in onze contreien al bijna zeven decennia vrede. De Europese Unie is ontstaan als een uniek vredesproject en verenigt intussen 28 landen, onder hen vele voormalige vijanden. Antwerpen, 100 jaar geleden een oord van vluchtende mensen, is vandaag zelf een onthaalstad geworden. Met één van de grootste Europese havens, een levendige diamanthandel, een internationaal geroemde kunst en modescène en een sterk hoger onderwijs, blijft Antwerpen een aantrekkingspool voor binnen en buitenlanders. De herdenking van WO I in onze stad is een uitge lezen gelegenheid om bruggen te slaan tussen heden, verleden en toekomst. Het Vredescentrum werkt met de vele partners aan een ambitieus programma en hoopt u te mogen verwelkomen.
Gilbert Verstraelen, Voorzitter VredescentrumMarleen Van Ouytsel, Directeur Vredescentrum (in memoriam)
32
Dit
is e
en u
itgav
e va
n he
t Vr
edes
cent
rum
van
de
Pro
vinc
ie e
n d
e S
tad
Ant
wer
pen
vzw
, Lom
bar
den
vest
23,
2000
Ant
wer
pen
, tel
. 03
292
36 5
6 –
info
@vr
edes
cent
rum
.be
– w
ww
.ant
wer
pen
141
8.b
e
Het Vredescentrum van de Provincie en de Stad Antwerpen vzw
werkt aan projecten rond vredesopvoeding en herinnerings
educatie, zowel voor jongeren als volwassenen. In 2013 en 2014 richt
het Vredescentrum zijn werking op de herdenking van 100 jaar Groote
Oorlog: als coördinator voor de herdenkingsinitiatieven in de Stad
Antwerpen staat het in samenwerking met de verschillende partners
in voor het internationale herdenkingsproject Antwerpen ’14 -’18.
Vredescentrum van de Provincie en de Stad Antwerpen vzw
Telefoon 03 292 36 56
www.antwerpen1418.be
www.visitantwerp.be
www.vredescentrum.be
54
België Antwerpen is een kosmopolitische stadAan het begin van de 20ste eeuw is Antwerpen een levendige stad met een grote aantrekkingskracht. Van de meer dan 33 000 inwoners is bijna 13% van vreemde afkomst. De meeste immigranten komen uit Nederland, maar vooral de Duitse gemeenschap is erg goed georganiseerd en staat sociaaleconomisch heel sterk: een derde van de leden van de Kamer van Koophandel is van Duitse afkomst. Deze Duitse Antwerpenaars komen in een lastig parket bij het uitbreken van de oorlog: zijn ze nu Belgen of Duitsers?
Op zoek naar werk trekken boerenzonen en dagloners naar de indus triële bekkens. Het leven in de fabrieken is ellendig. Dat leidt tot hevige sociale strijd tegen de armoede en voor het algemeen stemrecht, alleen voor mannen.Het land vertoont enkele grote breuklijnen: het Franstalige, geïndustrialiseerde zuiden verschilt sterk van het agrarische katholieke noorden waar men Nederlands spreekt.
De kosten voor de Brabofontein op de Grote Markt worden vooral betaald door Duitse kooplui.
De hotels Wagner en Weber naast de opera
voor de oorlogDe 19de eeuw is een tijd van grote veranderingen. De industriële revolutie en de exploitatie van grondstoffen uit de kolonies zorgen voor een spectaculaire groei van de wereldeconomie. In het begin van de 20ste eeuw leidt dat ook tot internationale spanningen tussen de grootmachten en een toestand van ‘gewapende vrede’ in de wereld.
België is een economische wereldspeler• België is het eerste geïndustrialiseerde land op het
Europese continent. • De eerste spoorlijn op het Europese vasteland verbindt
Brussel met Mechelen.• Na New York is Antwerpen de tweede grootste wereld
haven.• De Waalse mijnbouw, de staalindustrie en de bouw
van spoorwegen, trams en zware machines, zijn de drie pijlers van de Belgische economie.
• België is de draaischijf van de Europese handel en de vierde handelsmacht ter wereld.
• Het Belgische koningshuis is sterk verweven met het Duitse en het Britse koningshuis.
In 1914 is België met 7,6 miljoen inwoners het dichtst bevolkte land ter wereld. Het telde zelfs meer inwoners dan Nederland. Ondanks de sterke economische positie is de gemiddelde levensstandaard in België lager dan in de buurlanden en de rijkdom is erg ongelijk verdeeld. De meeste mensen leven in dorpen, kleine steden en gemeenten. Vlaanderen is arm en katholiek. Zowat een kwart van de bevolking is analfabeet. Honderdduizenden Vlaamse kinderen gaan enkel in de winter naar school, omdat ze tijdens de zomer op het land moeten werken.
54
België Antwerpen is een kosmopolitische stadAan het begin van de 20ste eeuw is Antwerpen een levendige stad met een grote aantrekkingskracht. Van de meer dan 33 000 inwoners is bijna 13% van vreemde afkomst. De meeste immigranten komen uit Nederland, maar vooral de Duitse gemeenschap is erg goed georganiseerd en staat sociaaleconomisch heel sterk: een derde van de leden van de Kamer van Koophandel is van Duitse afkomst. Deze Duitse Antwerpenaars komen in een lastig parket bij het uitbreken van de oorlog: zijn ze nu Belgen of Duitsers?
Op zoek naar werk trekken boerenzonen en dagloners naar de indus triële bekkens. Het leven in de fabrieken is ellendig. Dat leidt tot hevige sociale strijd tegen de armoede en voor het algemeen stemrecht, alleen voor mannen.Het land vertoont enkele grote breuklijnen: het Franstalige, geïndustrialiseerde zuiden verschilt sterk van het agrarische katholieke noorden waar men Nederlands spreekt.
De kosten voor de Brabofontein op de Grote Markt worden vooral betaald door Duitse kooplui.
De hotels Wagner en Weber naast de opera
voor de oorlogDe 19de eeuw is een tijd van grote veranderingen. De industriële revolutie en de exploitatie van grondstoffen uit de kolonies zorgen voor een spectaculaire groei van de wereldeconomie. In het begin van de 20ste eeuw leidt dat ook tot internationale spanningen tussen de grootmachten en een toestand van ‘gewapende vrede’ in de wereld.
België is een economische wereldspeler• België is het eerste geïndustrialiseerde land op het
Europese continent. • De eerste spoorlijn op het Europese vasteland verbindt
Brussel met Mechelen.• Na New York is Antwerpen de tweede grootste wereld
haven.• De Waalse mijnbouw, de staalindustrie en de bouw
van spoorwegen, trams en zware machines, zijn de drie pijlers van de Belgische economie.
• België is de draaischijf van de Europese handel en de vierde handelsmacht ter wereld.
• Het Belgische koningshuis is sterk verweven met het Duitse en het Britse koningshuis.
In 1914 is België met 7,6 miljoen inwoners het dichtst bevolkte land ter wereld. Het telde zelfs meer inwoners dan Nederland. Ondanks de sterke economische positie is de gemiddelde levensstandaard in België lager dan in de buurlanden en de rijkdom is erg ongelijk verdeeld. De meeste mensen leven in dorpen, kleine steden en gemeenten. Vlaanderen is arm en katholiek. Zowat een kwart van de bevolking is analfabeet. Honderdduizenden Vlaamse kinderen gaan enkel in de winter naar school, omdat ze tijdens de zomer op het land moeten werken.
De G
root
e Oo
rlog
kom
t naa
r An
twer
pen
Ant
wer
pen
is
het
‘Nat
iona
al
Réd
uit’
: be
sche
rmd
door
de
dubb
ele
fort
en go
rde
l ron
d de
sta
d, w
ordt
het
bes
chou
wd
al
s he
t la
atst
e ve
ilige
toe
vluc
htso
ord
vo
or re
gerin
g en
krij
gsm
acht
. K
onin
g A
lber
t I
neem
t zi
jn i
ntre
k in
he
t K
onin
klijk
Pal
eis
op d
e M
eir.
De
oper
a w
ord
t in
geric
ht a
ls K
amer
van
Vo
lksv
erte
genw
oord
iger
s, d
e V
laam
se
Sch
ouw
bur
g al
s S
enaa
t. D
e G
ener
ale
Sta
f va
n he
t le
ger
verb
lijft
in
het
gou
vern
eurs
pal
eis
aan
de
Sch
oenm
arkt
.
6
De strijd tussen de
De G
root
e Oo
rlog
bree
kt u
it
In 1914 staan twee kampen tegenover elkaar: de ‘Entente’ met GrootBrittannië, Frankrijk en Rusland en de ‘Centralen’ met Duitsland, OostenrijkHongarije en Italië.
De aanslag in Sarajevo op kroonprins FransFerdinand van OostenrijkHongarije – een moord gepleegd met een Belgisch FNwapen – is de vonk die het kruitvat Europa doet ontbranden: 62 opeenvolgende oorlogsverklaringen zetten Europa in lichterlaaie. Ook het neutrale België wordt in de oorlog meegezogen. Op dat moment beseft nauwe lijks iemand dat dit het begin is van een totale vernie ti gingsoorlog die de wereld vier jaar in zijn greep zal houden.
De wereld staat in brandDe Eerste Wereldoorlog groeit uit tot een van de meest moordende conflicten in de geschiedenis.
• Meer dan 50 landen zijn bij de oorlog betrokken.• 1,5 miljard mensen – meer dan 80 procent van
de wereldbevolking – zijn met elkaar in oorlog.• Er worden 70 miljoen militairen gemobiliseerd,
waarvan 60 miljoen Europeanen.• Meer dan 9 miljoen soldaten sneuvelen.• De oorlogskosten lopen op tot meer dan
2000 miljard dollar.
Niets is nog zekerDe Eerste Wereldoorlog verandert het gezicht van de wereld.• De technologische vooruitgang in bewapening
en vernietigingskracht is ongezien.• Nooit eerder worden zoveel burgers gemobi
liseerd in de oorlogsindustrie.• Nooit eerder zijn er zoveel vluchtelingen, en
miljoenen families worden uiteengerukt.• De oorlog leidt in heel de wereld tot grote
politieke veranderingen en ingrijpende revoluties.• Na de oorlog ontwikkelen zich nieuwe demo cra
tieën, gebaseerd op het algemeen enkelvoudig stemrecht.
Van de ‘rechtvaardige wereldorde’ waarover de Amerikaanse president Wilson sprak, komt in de praktijk nog niet veel terecht.
Het
Ver
dra
g va
n Lo
nden
in 1
839
erke
nde
Bel
gië
als
onaf
hank
elijk
land
. Dat
hie
ld d
e ve
rplic
htin
g va
n ‘g
ewap
end
e ne
utra
litei
t’
in.
Bij
confl
icte
n m
oest
B
elgi
ë af
zijd
ig
blij
ven.
Het
moc
ht w
el z
ijn l
and
sgre
nzen
ve
rded
igen
. In
190
9 on
der
teke
nt K
onin
g Le
opol
d II
de
Wet
op
de
die
nstp
licht
. H
et
Bel
gisc
he le
ger
rekr
utee
rt z
ijn m
ansc
hap
p
en
aanv
anke
lijk
ond
er
vrijw
illig
ers
en
vóór
190
9 vi
a he
t lo
telin
gens
yste
em. Europese grootmachten
2 au
gus
tus
Dui
tsla
nd w
il Fr
ankr
ijk a
anva
llen
en m
et z
ijn le
ger
doo
r he
t ne
utra
le
Bel
gië
opru
kken
. B
elgi
ë w
eige
rt d
e vr
ije d
oort
ocht
.
1914
28 ju
niM
oord
aans
lag
op a
arts
hert
og
Fran
s-Fe
rdin
and
van
Oos
tenr
ijk-
Hon
garij
e in
Sar
ajev
o.
28 ju
li O
oste
nrijk
-Hon
garij
e ve
rkla
art
Ser
vië
de
oorlo
g.
31 ju
liA
lgem
ene
m
obili
satie
van
het
B
elgi
sche
lege
r.
Ond
er d
ruk
van
de
oorlo
gsd
reig
ing
wor
dt
eind
aug
ustu
s 19
13 d
e al
gem
ene
die
nst
plic
ht in
gevo
erd
voo
r éé
n zo
on p
er g
ezin
.B
ij he
t ui
tbre
ken
van
de
oorlo
g w
ord
t al
sn
el d
uid
elijk
dat
het
kle
ine,
ond
erm
aats
ge
oefe
nde
en t
e zw
ak b
ewap
end
e B
elgi
sc
he l
eger
nie
t is
op
gew
asse
n te
gen
het
mac
htig
e D
uits
land
.
4 au
gus
tus
Du
itsl
and
ver
klaa
rt d
e oo
rlog
aan
Bel
gië
en
valt
met
vel
e ho
nder
dd
uize
nden
so
ldat
en h
et la
nd b
inne
n la
ngs
de
hele
Dui
ts-
Bel
gisc
he g
rens
. D
uits
land
wil
enke
l doo
r B
elgi
ë tr
ekke
n om
Fra
nkrij
k aa
n te
val
len
(pla
n vo
n S
chlie
ffen
/von
Mol
tke)
.
7 au
gus
tus
Het
Dui
tse
lege
r ve
rove
rt
Luik
en
voer
t vo
or h
et e
erst
in
de
gesc
hied
enis
een
lu
chtb
omb
ard
emen
t op
b
urge
rdoe
len
uit.
17 a
ugus
tus
Bru
ssel
wor
dt
ontr
uim
d. D
e ko
nin
g,
de
reg
erin
g e
n d
e le
ger
top
ver
hu
izen
n
aar
An
twer
pen
.
Het Belgische wapen dat WO I ontketende 7
De G
root
e Oo
rlog
kom
t naa
r An
twer
pen
Ant
wer
pen
is
het
‘Nat
iona
al
Réd
uit’
: be
sche
rmd
door
de
dubb
ele
fort
en go
rde
l ron
d de
sta
d, w
ordt
het
bes
chou
wd
al
s he
t la
atst
e ve
ilige
toe
vluc
htso
ord
vo
or re
gerin
g en
krij
gsm
acht
. K
onin
g A
lber
t I
neem
t zi
jn i
ntre
k in
he
t K
onin
klijk
Pal
eis
op d
e M
eir.
De
oper
a w
ord
t in
geric
ht a
ls K
amer
van
Vo
lksv
erte
genw
oord
iger
s, d
e V
laam
se
Sch
ouw
bur
g al
s S
enaa
t. D
e G
ener
ale
Sta
f va
n he
t le
ger
verb
lijft
in
het
gou
vern
eurs
pal
eis
aan
de
Sch
oenm
arkt
.
6
De strijd tussen de
De G
root
e Oo
rlog
bree
kt u
it
In 1914 staan twee kampen tegenover elkaar: de ‘Entente’ met GrootBrittannië, Frankrijk en Rusland en de ‘Centralen’ met Duitsland, OostenrijkHongarije en Italië.
De aanslag in Sarajevo op kroonprins FransFerdinand van OostenrijkHongarije – een moord gepleegd met een Belgisch FNwapen – is de vonk die het kruitvat Europa doet ontbranden: 62 opeenvolgende oorlogsverklaringen zetten Europa in lichterlaaie. Ook het neutrale België wordt in de oorlog meegezogen. Op dat moment beseft nauwe lijks iemand dat dit het begin is van een totale vernie ti gingsoorlog die de wereld vier jaar in zijn greep zal houden.
De wereld staat in brandDe Eerste Wereldoorlog groeit uit tot een van de meest moordende conflicten in de geschiedenis.
• Meer dan 50 landen zijn bij de oorlog betrokken.• 1,5 miljard mensen – meer dan 80 procent van
de wereldbevolking – zijn met elkaar in oorlog.• Er worden 70 miljoen militairen gemobiliseerd,
waarvan 60 miljoen Europeanen.• Meer dan 9 miljoen soldaten sneuvelen.• De oorlogskosten lopen op tot meer dan
2000 miljard dollar.
Niets is nog zekerDe Eerste Wereldoorlog verandert het gezicht van de wereld.• De technologische vooruitgang in bewapening
en vernietigingskracht is ongezien.• Nooit eerder worden zoveel burgers gemobi
liseerd in de oorlogsindustrie.• Nooit eerder zijn er zoveel vluchtelingen, en
miljoenen families worden uiteengerukt.• De oorlog leidt in heel de wereld tot grote
politieke veranderingen en ingrijpende revoluties.• Na de oorlog ontwikkelen zich nieuwe demo cra
tieën, gebaseerd op het algemeen enkelvoudig stemrecht.
Van de ‘rechtvaardige wereldorde’ waarover de Amerikaanse president Wilson sprak, komt in de praktijk nog niet veel terecht.
Het
Ver
dra
g va
n Lo
nden
in 1
839
erke
nde
Bel
gië
als
onaf
hank
elijk
land
. Dat
hie
ld d
e ve
rplic
htin
g va
n ‘g
ewap
end
e ne
utra
litei
t’
in.
Bij
confl
icte
n m
oest
B
elgi
ë af
zijd
ig
blij
ven.
Het
moc
ht w
el z
ijn l
and
sgre
nzen
ve
rded
igen
. In
190
9 on
der
teke
nt K
onin
g Le
opol
d II
de
Wet
op
de
die
nstp
licht
. H
et
Bel
gisc
he le
ger
rekr
utee
rt z
ijn m
ansc
hap
p
en
aanv
anke
lijk
ond
er
vrijw
illig
ers
en
vóór
190
9 vi
a he
t lo
telin
gens
yste
em. Europese grootmachten
2 au
gus
tus
Dui
tsla
nd w
il Fr
ankr
ijk a
anva
llen
en m
et z
ijn le
ger
doo
r he
t ne
utra
le
Bel
gië
opru
kken
. B
elgi
ë w
eige
rt d
e vr
ije d
oort
ocht
.
1914
28 ju
niM
oord
aans
lag
op a
arts
hert
og
Fran
s-Fe
rdin
and
van
Oos
tenr
ijk-
Hon
garij
e in
Sar
ajev
o.
28 ju
li O
oste
nrijk
-Hon
garij
e ve
rkla
art
Ser
vië
de
oorlo
g.
31 ju
liA
lgem
ene
m
obili
satie
van
het
B
elgi
sche
lege
r.
Ond
er d
ruk
van
de
oorlo
gsd
reig
ing
wor
dt
eind
aug
ustu
s 19
13 d
e al
gem
ene
die
nst
plic
ht in
gevo
erd
voo
r éé
n zo
on p
er g
ezin
.B
ij he
t ui
tbre
ken
van
de
oorlo
g w
ord
t al
sn
el d
uid
elijk
dat
het
kle
ine,
ond
erm
aats
ge
oefe
nde
en t
e zw
ak b
ewap
end
e B
elgi
sc
he l
eger
nie
t is
op
gew
asse
n te
gen
het
mac
htig
e D
uits
land
.
4 au
gus
tus
Du
itsl
and
ver
klaa
rt d
e oo
rlog
aan
Bel
gië
en
valt
met
vel
e ho
nder
dd
uize
nden
so
ldat
en h
et la
nd b
inne
n la
ngs
de
hele
Dui
ts-
Bel
gisc
he g
rens
. D
uits
land
wil
enke
l doo
r B
elgi
ë tr
ekke
n om
Fra
nkrij
k aa
n te
val
len
(pla
n vo
n S
chlie
ffen
/von
Mol
tke)
.
7 au
gus
tus
Het
Dui
tse
lege
r ve
rove
rt
Luik
en
voer
t vo
or h
et e
erst
in
de
gesc
hied
enis
een
lu
chtb
omb
ard
emen
t op
b
urge
rdoe
len
uit.
17 a
ugus
tus
Bru
ssel
wor
dt
ontr
uim
d. D
e ko
nin
g,
de
reg
erin
g e
n d
e le
ger
top
ver
hu
izen
n
aar
An
twer
pen
.
Het Belgische wapen dat WO I ontketende 7
De
zep
pel
inb
omb
ard
e-m
ente
n op
Ant
wer
pen
in
spire
ren
de
bek
end
e d
icht
er P
aul V
an O
stai
jen
tot
visu
ele
poë
zie.
Het
bes
chad
igd
e fo
rt v
an L
ier
98
Het
duits
che
lege
r tr
eedt
uwe
sta
d bi
n-ne
n al
sove
rwin
naar
. Aan
gee
n en
-ke
le v
anuw
e bu
rger
s zal
kwa
ad g
edaa
n en
uwe
goed
eren
zul
len
geëe
rbie
digd
wo
rden
,indi
en g
ij uw
ont
houd
t van
alle
vi
jand
e-lij
khei
d.Ie
dere
te
gens
tand
za
l ge
straf
t wo
rden
volg
ens d
e we
tten
van
den
oor-
log
en k
anal
s gev
olg
hebb
en d
e ve
rnie
-lin
g va
n uw
e sc
hone
stad
.
Den
opp
erbe
lheb
ber
van
het b
eleg
lege
r191425
aug
ustu
sE
en z
epp
elin
b
omb
ard
eert
An
twer
pen
. D
it is
het
tw
eed
e lu
cht-
bom
bar
dem
ent
op
bur
gerd
oelw
itten
.
9 se
pte
mb
erH
et F
rans
e le
ger
stui
t d
e D
uits
e op
mar
s aa
n d
e M
arne
. Dui
tsla
nd h
erzi
et
zijn
aan
vals
pla
nnen
en
de
Vers
terk
te S
telli
ng A
ntw
erp
en
kom
t in
het
viz
ier.
28 s
epte
mb
erB
egin
bes
chie
tin
gen
van
fo
rten
gor
del
en
van
An
twer
pen
.A
l sne
l wor
dt
dui
del
ijk d
at d
e fo
rten
gord
el r
ond
Ant
wer
pen
nie
t is
op
gew
asse
n te
gen
het
zwar
e D
uits
e ge
schu
t. H
et B
elgi
sche
op
per
bev
el v
an h
et le
ger
verla
at
Lier
en
kom
t na
ar A
ntw
erp
en.
2 o
kto
ber
Het
nie
uws
over
de
mog
elijk
e ov
erga
ve v
an A
ntw
erp
en b
erei
kt
Lond
en. D
e to
en 4
0-ja
rige
‘Firs
t Lo
rd o
f the
Ad
mira
lty’ W
inst
on
Chu
rchi
ll ko
mt
naar
Ant
wer
pen
om
de
Bel
gen
aan
te m
oed
igen
st
and
te
houd
en.
3 o
kto
ber
• N
ieuw
e D
uits
e aa
nval
sgol
f ric
htin
g A
ntw
erp
en.
• W
inst
on C
hurc
hill
kom
t aa
n in
Ant
wer
pen
m
et e
en b
rigad
e va
n d
e E
ngel
se R
oyal
N
avy
Div
isio
n. H
ij w
ord
t en
thou
sias
t on
thaa
ld d
oor
de
men
igte
, die
wee
r ho
op k
oest
ert.
Chu
rchi
ll ve
rblij
ft o
p d
e G
roen
pla
ats
in H
otel
St.
Ant
oine
, op
de
pla
ats
waa
r nu
Alb
ert
Hei
jn z
it.•
Om
de
bel
ange
n va
n d
e b
evol
king
te
beh
artig
en, r
icht
de
bur
gerli
jke
over
heid
op
4 o
ktob
er e
en ‘r
aad
geve
nde
com
mis
sie’
op
, ond
er v
oorz
itter
scha
p v
an
Loui
s Fr
anck
.
6 o
kto
ber
• D
uits
e tr
oep
en b
reke
n d
oor
de
bui
tens
te fo
rten
gord
el.
• A
lber
t I e
n zi
jn g
ener
ale
staf
nem
en
in o
verle
g m
et C
hurc
hill
het
bes
luit
om u
it A
ntw
erp
en t
e ve
rtre
kken
.
7 o
kto
ber
• D
uits
land
kon
dig
t b
omb
ard
emen
ten
aan
als
Ant
wer
pen
zic
h ni
et o
verg
eeft
.•
Kon
ing
Alb
ert
verla
at o
m 1
3.30
uur
per
au
to h
et p
alei
s en
ver
trek
t ric
htin
g S
int-
Nik
laas
. •
Het
vel
dle
ger
trek
t zi
ch t
erug
ove
r d
e p
onto
nbru
ggen
aan
het
Ste
en e
n in
H
obok
en/B
urch
t. D
e B
ritse
tro
epen
vo
lgen
het
Bel
gisc
he le
ger.
Ook
een
ac
hter
hoed
e va
n m
ansc
hap
pen
uit
de
fort
en t
rekt
zic
h te
rug.
8 o
kto
ber
Bom
bar
dem
ent
op A
ntw
erp
en.
Er
valle
n 36
uur
lang
elk
e m
inuu
t d
rie à
vi
er D
uits
e gr
anat
en o
p d
e st
ad. D
e st
ad
bra
ndt
en m
eer
dan
hon
der
dd
uize
nd
men
sen
slaa
n op
de
vluc
ht.
9 o
kto
ber
An
twer
pen
val
t in
han
den
van
Du
its
leg
er.
• H
et B
elgi
sche
lege
r tr
ekt
zich
ter
ug.
De
pon
tonb
rugg
en w
ord
en o
pge
bla
zen.
D
e ac
hter
hoed
e va
n he
t le
ger
bes
eft
plo
ts
dat
het
nie
t m
eer
weg
kan
. Wie
weg
wil
uit
Ant
wer
pen
, tre
kt n
aar
Ned
erla
nd.
• Lo
uis
Fran
ck e
n b
urge
mee
ster
De
Vos
ontm
oete
n d
e D
uits
e d
eleg
atie
in K
ontic
h.
• O
m 1
7.40
uur
wor
dt
het
verd
rag
van
Kon
tich
ond
erte
kend
: Ant
wer
pen
gee
ft z
ich
over
.•
Dui
tse
troe
pen
tre
kken
’s a
vond
s d
e ve
rlate
n st
ad b
inne
n. Z
e ve
rsp
reid
en e
en b
evel
schr
ift
van
de
Dui
tse
bev
elhe
bb
er v
on B
esel
er.
10 o
kto
ber
Hon
der
dd
uize
nden
Bel
gen
vluc
hten
ov
er d
e N
eder
land
se g
rens
. O
nder
hen
ook
zo’
n 33
000
B
elgi
sche
, Dui
tse
en B
ritse
mili
taire
n.
Dez
e m
ilita
iren
wor
den
geï
nter
neer
d
in h
et n
eutr
ale
Ned
erla
nd.
12 o
kto
ber
Het
Bel
gisc
he le
ger
herg
roep
eert
zic
h ac
hter
de
IJze
r.
De
villa
‘Res
t an
d b
e Th
ankf
ul’ i
n K
ontic
h
Ant
wer
pse
vlu
chte
linge
n aa
n d
e N
eder
land
se g
rens
Ant
wer
pen
wor
dt
geb
omb
ard
eerd
doo
r ze
pp
elin
s
1914
De
zep
pel
inb
omb
ard
e-m
ente
n op
Ant
wer
pen
in
spire
ren
de
bek
end
e d
icht
er P
aul V
an O
stai
jen
tot
visu
ele
poë
zie.
Het
bes
chad
igd
e fo
rt v
an L
ier
98
Het
duits
che
lege
r tr
eedt
uwe
sta
d bi
n-ne
n al
sove
rwin
naar
. Aan
gee
n en
-ke
le v
anuw
e bu
rger
s zal
kwa
ad g
edaa
n en
uwe
goed
eren
zul
len
geëe
rbie
digd
wo
rden
,indi
en g
ij uw
ont
houd
t van
alle
vi
jand
e-lij
khei
d.Ie
dere
te
gens
tand
za
l ge
straf
t wo
rden
volg
ens d
e we
tten
van
den
oor-
log
en k
anal
s gev
olg
hebb
en d
e ve
rnie
-lin
g va
n uw
e sc
hone
stad
.
Den
opp
erbe
lheb
ber
van
het b
eleg
lege
r1914
25 a
ugus
tus
Een
zep
pel
in
bom
bar
dee
rt A
ntw
erp
en.
Dit
is h
et t
wee
de
luch
t-b
omb
ard
emen
t op
b
urge
rdoe
lwitt
en.
9 se
pte
mb
erH
et F
rans
e le
ger
stui
t d
e D
uits
e op
mar
s aa
n d
e M
arne
. Dui
tsla
nd h
erzi
et
zijn
aan
vals
pla
nnen
en
de
Vers
terk
te S
telli
ng A
ntw
erp
en
kom
t in
het
viz
ier.
28 s
epte
mb
erB
egin
bes
chie
tin
gen
van
fo
rten
gor
del
en
van
An
twer
pen
.A
l sne
l wor
dt
dui
del
ijk d
at d
e fo
rten
gord
el r
ond
Ant
wer
pen
nie
t is
op
gew
asse
n te
gen
het
zwar
e D
uits
e ge
schu
t. H
et B
elgi
sche
op
per
bev
el v
an h
et le
ger
verla
at
Lier
en
kom
t na
ar A
ntw
erp
en.
2 o
kto
ber
Het
nie
uws
over
de
mog
elijk
e ov
erga
ve v
an A
ntw
erp
en b
erei
kt
Lond
en. D
e to
en 4
0-ja
rige
‘Firs
t Lo
rd o
f the
Ad
mira
lty’ W
inst
on
Chu
rchi
ll ko
mt
naar
Ant
wer
pen
om
de
Bel
gen
aan
te m
oed
igen
st
and
te
houd
en.
3 o
kto
ber
• N
ieuw
e D
uits
e aa
nval
sgol
f ric
htin
g A
ntw
erp
en.
• W
inst
on C
hurc
hill
kom
t aa
n in
Ant
wer
pen
m
et e
en b
rigad
e va
n d
e E
ngel
se R
oyal
N
avy
Div
isio
n. H
ij w
ord
t en
thou
sias
t on
thaa
ld d
oor
de
men
igte
, die
wee
r ho
op k
oest
ert.
Chu
rchi
ll ve
rblij
ft o
p d
e G
roen
pla
ats
in H
otel
St.
Ant
oine
, op
de
pla
ats
waa
r nu
Alb
ert
Hei
jn z
it.•
Om
de
bel
ange
n va
n d
e b
evol
king
te
beh
artig
en, r
icht
de
bur
gerli
jke
over
heid
op
4 o
ktob
er e
en ‘r
aad
geve
nde
com
mis
sie’
op
, ond
er v
oorz
itter
scha
p v
an
Loui
s Fr
anck
.
6 o
kto
ber
• D
uits
e tr
oep
en b
reke
n d
oor
de
bui
tens
te fo
rten
gord
el.
• A
lber
t I e
n zi
jn g
ener
ale
staf
nem
en
in o
verle
g m
et C
hurc
hill
het
bes
luit
om u
it A
ntw
erp
en t
e ve
rtre
kken
.
7 o
kto
ber
• D
uits
land
kon
dig
t b
omb
ard
emen
ten
aan
als
Ant
wer
pen
zic
h ni
et o
verg
eeft
.•
Kon
ing
Alb
ert
verla
at o
m 1
3.30
uur
per
au
to h
et p
alei
s en
ver
trek
t ric
htin
g S
int-
Nik
laas
. •
Het
vel
dle
ger
trek
t zi
ch t
erug
ove
r d
e p
onto
nbru
ggen
aan
het
Ste
en e
n in
H
obok
en/B
urch
t. D
e B
ritse
tro
epen
vo
lgen
het
Bel
gisc
he le
ger.
Ook
een
ac
hter
hoed
e va
n m
ansc
hap
pen
uit
de
fort
en t
rekt
zic
h te
rug.
8 o
kto
ber
Bom
bar
dem
ent
op A
ntw
erp
en.
Er
valle
n 36
uur
lang
elk
e m
inuu
t d
rie à
vi
er D
uits
e gr
anat
en o
p d
e st
ad. D
e st
ad
bra
ndt
en m
eer
dan
hon
der
dd
uize
nd
men
sen
slaa
n op
de
vluc
ht.
9 o
kto
ber
An
twer
pen
val
t in
han
den
van
Du
its
leg
er.
• H
et B
elgi
sche
lege
r tr
ekt
zich
ter
ug.
De
pon
tonb
rugg
en w
ord
en o
pge
bla
zen.
D
e ac
hter
hoed
e va
n he
t le
ger
bes
eft
plo
ts
dat
het
nie
t m
eer
weg
kan
. Wie
weg
wil
uit
Ant
wer
pen
, tre
kt n
aar
Ned
erla
nd.
• Lo
uis
Fran
ck e
n b
urge
mee
ster
De
Vos
ontm
oete
n d
e D
uits
e d
eleg
atie
in K
ontic
h.
• O
m 1
7.40
uur
wor
dt
het
verd
rag
van
Kon
tich
ond
erte
kend
: Ant
wer
pen
gee
ft z
ich
over
.•
Dui
tse
troe
pen
tre
kken
’s a
vond
s d
e ve
rlate
n st
ad b
inne
n. Z
e ve
rsp
reid
en e
en b
evel
schr
ift
van
de
Dui
tse
bev
elhe
bb
er v
on B
esel
er.
10 o
kto
ber
Hon
der
dd
uize
nden
Bel
gen
vluc
hten
ov
er d
e N
eder
land
se g
rens
. O
nder
hen
ook
zo’
n 33
000
B
elgi
sche
, Dui
tse
en B
ritse
mili
taire
n.
Dez
e m
ilita
iren
wor
den
geï
nter
neer
d
in h
et n
eutr
ale
Ned
erla
nd.
12 o
kto
ber
Het
Bel
gisc
he le
ger
herg
roep
eert
zic
h ac
hter
de
IJze
r.
De
villa
‘Res
t an
d b
e Th
ankf
ul’ i
n K
ontic
h
Ant
wer
pse
vlu
chte
linge
n aa
n d
e N
eder
land
se g
rens
Ant
wer
pen
wor
dt
geb
omb
ard
eerd
doo
r ze
pp
elin
s
1914
Duits bevelhebber Hans von Beseler
First Lord of the Admiralty
Winston Churchill
Koning Albert I
Luitenant-generaal Victor Deguise
Burgemeester Jan De Vos
Oud-minister Louis Franck
Kapitein- commandant Virgile Piérard
’s Gravenwezel Oelegem BroechemKessel
Koningshooikt
St-Katelijne-Waver
Kruibeke
Zwijndrecht 1110
De opmars van het Duitse leger
richting Antwerpen
Bij het uitbreken van de oorlog zijn de fortengordels nog niet helemaal klaar. Toch gaat iedereen ervan uit dat Antwerpen een onneembare vesting is. De eerste fortengordel wordt al in enkele dagen doorbroken.
Na een belegering van slechts 13 dagen valt Antwerpen in Duit se handen.
Hoofdrolspelers politiek Antwerpen
De eerste verdedigingsgordel rond Antwerpen – de buitengordel – is 95 kilometer lang en bestaat uit 36 forten, met daartussen schansen en gebieden om onder water te zetten.
De tweede fortengordel rond de stad – de binnengordel – is 29 kilometer lang met 29 forten, waaronder de Brialmontforten.
LIER
KONTICH
Blank gezet gebied
Blank gezet gebied
Blank gezet gebied
Blank gezet gebied
Blank gezet gebied
Luchtaanval met zeppelin
Fort 8
Fort 7
Fort 6
Fort 5
Fort 4
Fort 3
Fort 2Fort 1
9 oktober:Het verdrag van Kontich wordt ondertekend
7 - 9 oktober:Terugtrekking Belgische leger
8 - 9 oktober:Binnenste fortengordel valt
ANTWERPEN
1914
Duits bevelhebber Hans von Beseler
First Lord of the Admiralty
Winston Churchill
Koning Albert I
Luitenant-generaal Victor Deguise
Burgemeester Jan De Vos
Oud-minister Louis Franck
Kapitein- commandant Virgile Piérard
’s Gravenwezel Oelegem BroechemKessel
Koningshooikt
St-Katelijne-Waver
Kruibeke
Zwijndrecht 1110
De opmars van het Duitse leger
richting Antwerpen
Bij het uitbreken van de oorlog zijn de fortengordels nog niet helemaal klaar. Toch gaat iedereen ervan uit dat Antwerpen een onneembare vesting is. De eerste fortengordel wordt al in enkele dagen doorbroken.
Na een belegering van slechts 13 dagen valt Antwerpen in Duit se handen.
Hoofdrolspelers politiek Antwerpen
De eerste verdedigingsgordel rond Antwerpen – de buitengordel – is 95 kilometer lang en bestaat uit 36 forten, met daartussen schansen en gebieden om onder water te zetten.
De tweede fortengordel rond de stad – de binnengordel – is 29 kilometer lang met 29 forten, waaronder de Brialmontforten.
LIER
KONTICH
Blank gezet gebied
Blank gezet gebied
Blank gezet gebied
Blank gezet gebied
Blank gezet gebied
Luchtaanval met zeppelin
Fort 8
Fort 7
Fort 6
Fort 5
Fort 4
Fort 3
Fort 2Fort 1
9 oktober:Het verdrag van Kontich wordt ondertekend
7 - 9 oktober:Terugtrekking Belgische leger
8 - 9 oktober:Binnenste fortengordel valt
ANTWERPEN
1914
“Den ganschen nacht deed de stoompont dienst om de massa’s sidderende vluch-telingen naar den overkant der Schelde te brengen, en over de militaire schip-brug trokken niet eindigende treinen van auto’s, rijtuigen, munitiewagens. Nadat de Duitsche bevelhebber Von Beseler ten tweeden male een parle-mentair tot den commandant der ves-ting had afgezonden, om de overgave der stad te eischen, en deze eisch was
afgewezen, werd het bombardement met grenzenlooze woede hervat. In het zuidelijke deel ontploften munitie-voor-raden, welke in brand waren geschoten, en ook langs den havenkant en verder op in de richting van het Justitie-paleis veroorzaakten de barstende projectielen geweldige branden. Anwerpen zal ver-dedigd worden met een hardnekkigen moed, die nog tot grootsche, zij het dan ook tragische dingen in staat is. 1312
Paniek in de stad
“Alle winkels, alle kafees en hotels
waren gesloten. In groote verlaten-
heid lag de Keizerlei daar, ik steek
den boulevard over. Oe-oe-oe…
verschrikt kijk ik om. Daar… Op
nog geen 200 meter afstand van me
springt een granaat, midden op den
boulevard. Nu snel ik voort. Juist
zal ik den hoek omslaan naar de
Place Verte, of daar klinkt weder
een hevige knal achter me. Op de
Meir, vlak voor de Vierwinden-
straat, waar onlangs ook een bom,
die uit een zeppelin geworpen
werd, neerkwam, valt een projek-
tiel. Ruiten rinkelen, luid gillend
rennen vrouwen en kinderen weg.
Een paar mannen zijn gewond.”
‘Vluchtelingen’ H. Prat
DE VLUCHT DER HONDERD-DUIZEND“Ik liep den hof door, naar den straatweg toe en zag nu den onafgebroken stoet van vluchtelingen trekken, ellendig! Paarden en wagens, stootkarren en fietsen spoedden voor-bij, als voortgezweept onder de dreiging van een ijselijk on-weer; kudden van beurelende runders en kudden van angstige menschen; moeders die huilende kinders voortsleepten aan beide handen, zonen die een lammen of zieken vader op een kruiwagen vervoerden, luidjes die, met vereende krach-ten, trokken of stieten aan karretjes, volgestapeld met een paar stoelen, een tafel, een matras, een kacheltje, een vogel-kooi, mannen met afgetrapte zolen en barvoets, vrouwen met krom-geloopen hooge hakken en een bebloemden en bepluimden zomerhoed die afhing op hare losgeraakte haren, absurd. Ik bleef staan kijken, als aan den grond genageld en de tranen braken uit mijn oogen. Het was mijn volk dat vluchtte en die duizenden joegen voort, als zinneloos en ver-loren, met rood-vlammende gezichten, zij ijlden als verjaagde dieren die de dood ontvluchten, alsof uhlanen met gevelde speer hun op de hielen zaten; zij gingen met starre blikken en gebogen hoofden alsof de zoldering van den hemel ging instorten bij ’t gedaver van de aarde. Terwijl, ginder ver, maar aldoor ging het doffe geblaf der zware duitsche kanonnen. Ik dacht aan de duizenden vluchte-lingen die op dat zelfde oogenblik op weg moesten zijn door Vlaanderen, langs alle wegen, naar de zee. Een half millioen menschen zonder dak te midden der herrie van een aftrek-kend leger van afgebeulde soldaten en moeizaam voortrollende oorlogswagens.”
Uit het dagboek van Jozef Muls, 1914
Bij de vlucht achtergelaten goederen op de Antwerpse kade
“Den ganschen nacht deed de stoompont dienst om de massa’s sidderende vluch-telingen naar den overkant der Schelde te brengen, en over de militaire schip-brug trokken niet eindigende treinen van auto’s, rijtuigen, munitiewagens. Nadat de Duitsche bevelhebber Von Beseler ten tweeden male een parle-mentair tot den commandant der ves-ting had afgezonden, om de overgave der stad te eischen, en deze eisch was
afgewezen, werd het bombardement met grenzenlooze woede hervat. In het zuidelijke deel ontploften munitie-voor-raden, welke in brand waren geschoten, en ook langs den havenkant en verder op in de richting van het Justitie-paleis veroorzaakten de barstende projectielen geweldige branden. Anwerpen zal ver-dedigd worden met een hardnekkigen moed, die nog tot grootsche, zij het dan ook tragische dingen in staat is. 1312
Paniek in de stad
“Alle winkels, alle kafees en hotels
waren gesloten. In groote verlaten-
heid lag de Keizerlei daar, ik steek
den boulevard over. Oe-oe-oe…
verschrikt kijk ik om. Daar… Op
nog geen 200 meter afstand van me
springt een granaat, midden op den
boulevard. Nu snel ik voort. Juist
zal ik den hoek omslaan naar de
Place Verte, of daar klinkt weder
een hevige knal achter me. Op de
Meir, vlak voor de Vierwinden-
straat, waar onlangs ook een bom,
die uit een zeppelin geworpen
werd, neerkwam, valt een projek-
tiel. Ruiten rinkelen, luid gillend
rennen vrouwen en kinderen weg.
Een paar mannen zijn gewond.”
‘Vluchtelingen’ H. Prat
DE VLUCHT DER HONDERD-DUIZEND“Ik liep den hof door, naar den straatweg toe en zag nu den onafgebroken stoet van vluchtelingen trekken, ellendig! Paarden en wagens, stootkarren en fietsen spoedden voor-bij, als voortgezweept onder de dreiging van een ijselijk on-weer; kudden van beurelende runders en kudden van angstige menschen; moeders die huilende kinders voortsleepten aan beide handen, zonen die een lammen of zieken vader op een kruiwagen vervoerden, luidjes die, met vereende krach-ten, trokken of stieten aan karretjes, volgestapeld met een paar stoelen, een tafel, een matras, een kacheltje, een vogel-kooi, mannen met afgetrapte zolen en barvoets, vrouwen met krom-geloopen hooge hakken en een bebloemden en bepluimden zomerhoed die afhing op hare losgeraakte haren, absurd. Ik bleef staan kijken, als aan den grond genageld en de tranen braken uit mijn oogen. Het was mijn volk dat vluchtte en die duizenden joegen voort, als zinneloos en ver-loren, met rood-vlammende gezichten, zij ijlden als verjaagde dieren die de dood ontvluchten, alsof uhlanen met gevelde speer hun op de hielen zaten; zij gingen met starre blikken en gebogen hoofden alsof de zoldering van den hemel ging instorten bij ’t gedaver van de aarde. Terwijl, ginder ver, maar aldoor ging het doffe geblaf der zware duitsche kanonnen. Ik dacht aan de duizenden vluchte-lingen die op dat zelfde oogenblik op weg moesten zijn door Vlaanderen, langs alle wegen, naar de zee. Een half millioen menschen zonder dak te midden der herrie van een aftrek-kend leger van afgebeulde soldaten en moeizaam voortrollende oorlogswagens.”
Uit het dagboek van Jozef Muls, 1914
Bij de vlucht achtergelaten goederen op de Antwerpse kade