G O U D WA A R DANNEKE SLUIJTER - JACOBSEN

AFSTUDEERPROJECT - STEDENBOUW

C O L O F O NAfstudeerproject Vakrichting StedenbouwAcademie van Bouwkunst AmsterdamAnneke Sluijter-Jacobsen Email: aesluijter@gmail.com

Mentor: Ad de BontCommissieleden: Maike van Stiphout, Jeroen RuitenbeekToegevoegde Examenleden: Riette Bosch, Ton SchaapExterne adviseurs: Martin Verwoest (Martin Verwoest stedenbouw, Projectmanager Ringweg Oost Leiden) Dirk Iede Terpstra (Verkeerskundige en Verkeersplanoloog, dienst Ruimtelijke Ordening Amsterdam) Richard Koek (Stedenbouwkundige en Landschapsarchitect, Rijnboutt)

December 2012

Het werk in dit afstudeerrapport is beschermd onder de Creative Commons License. Voor gebruik van het materiaal graag contact opnemen met Anneke Sluijter-JacobsenS

AM

EN

VA

TT

IN

G

3

S A M E N V A T T I N G

‘Goud Waard’ richt zich op de transformatie van een verouderd woon-werkgebied aan de Oostzijde van de Leidse binnenstad; De Waard. De gemeente Leiden wenst het bedrijventerrein in dit gebied te ontwikkelen, met een nieuw aan te leggen ringweg als ontwikkel-as voor nieuwe en bestaande bedrijvigheid. Met dit plan komen het potentieel en de schoonheid van het gebied echter onvoldoende tot hun recht en wordt het gebied nog sterker van de omgeving geïsoleerd. Vanwege de strategische ligging in de regio, de nabijheid van het centrum en de aanwezigheid van vier bijzondere waterlijnen, kan het gebied uitgroeien tot een aantrekkelijke stadswijk. Daarom was het mijn opgave om de herontwikkeling van De Waard vorm te geven vanuit de bestaande kwaliteiten. Daarbij wordt de noodzakelijke infrastructuurlijn benut voor het behalen van deze ambitie.

Om de potentie van het gebied vorm te geven heb ik een strategisch raamwerk van lijnen ontwikkeld, waarin de ringweg wordt ingepast, verbonden met de buurt en benut voor de herontwikkeling van De Waard. Het ontwerp gaat uit van de vier omliggende waterwegen, die samen met de ringweg als lange lijnen in het gebied liggen en hem verankeren in de context. In het ontwerp worden de verschillende identiteiten van deze lange lijnen benut, om ze op verschillende schaalniveaus in het gebied in te passen en in te zetten als generator voor herontwikkeling. Mijn fascinatie voor de kracht van lange lijnen heeft daarbij als ruggengraat voor het ontwerp gefungeerd.

Met het raamwerk wordt ingezet op de transformatie van De Waard tot een aantrekkelijk Water-Woon-Werk-milieu. Daarmee wordt het stedelijk gebied van Leiden uitgebreid en voegt De Waard iets unieks toe. Het ontwerp voor dit stedelijke milieu is tevens gefundeerd op mijn liefde voor collectief ruimtegebruik in de Scandinavische stedenbouw. In het ‘stedelijk samenwonen’ van De Waard heb ik een stedenbouwkundig patroon ontworpen waarin de overgang tussen publiek en privé heeft geleid tot een interessante gelaagdheid van collectiviteit. De overgang van de publieke lange lijnen naar het achterliggende woongebied heeft vorm gekregen in een variëteit aan openbare routes, semi-openbare hoven en collectieve/privétuinen.

Een strategisch programma van stedenbouwkundige spelregels, waarborgt samen met het raamwerk dat de geleidelijke transformatie verloopt volgens deze visie op het collectieve stedelijke wonen. Mettertijd zal De Waard zich zo ontwikkelen tot een aantrekkelijke Leidse stadswijk, met een unieke identiteit gebaseerd op de kwaliteiten van het gebied.

IN

HO

UD

Historische scheepswerf aan de Nieuwe Rijn.

5

I N L E I D I N GI n s p i r a t i e , D o e l , L o c a t i e k e u z e

P R O B L E E M S T E L L I N G & O P G A V EL o c a t i e , C o n t e x t , P r o b l e e m s t e l l i n g , O p g a v e & V i s i e

C O N C E P T

O N T W E R PR a a m w e r k , G r o t e s c h a a l , K l e i n e s c h a a l

S T R A T E G I ER a a m w e r k , S t r a t e g i e ë n , S p e l r e g e l s , F a s e r i n g , C o n c l u s i e

L I T E R A T U U R L I J S T

7

13

25

33

87

101

Oude fietsbrug en jaagpad langs de Nieuwe Rijn.

7

I N L E I D I N G

Cha

mps

Ely

sées

/Par

ijs

Cei

ntuu

rbaa

n/Am

ster

dam

IN

LE

ID

IN

G

9

I N S P I R A T I E

Drie thema’s hebben als inspiratiebron gediend voor de opgave- en locatiekeuze van mijn afstudeerproject:

1. Lange LijnenVan jongs af aan ben ik gefascineerd door lange lijnen in de stedenbouw; grote stadsstructuren die op de plattegrond herkenbaar zijn als een lange lijn. Hierbij richt mijn fascinatie zich met name op hoe deze lijnen ingepast kunnen worden. Dit is begonnen met de Champs Elysées in Parijs; een opgelegde lijn waarvoor de context is aangepast ten behoeve van de uniformiteit en herkenbaarheid van de lijn. Later leerde ik dat het ook andersom kan. Dat de lijn, zoals bij de Ceintuurbaan in Amsterdam, zich aan de context aan kan passen. De lijn verkleurt per deelgebied waar hij doorheen gaat en is meer een functionele lange lijn. Hij is een aaneenschakeling van verschillende delen en is daardoor veel meer onderdeel van elke wijk.

Hierdoor reikt mijn fascinatie van de het stadsniveau tot op het buurtniveau, waarbij het gaat over de betekenis van zo’n lange lijn op verschillende schalen. Hoe de lijn beleefd wordt en hoe hij onderdeel is van het weefsel van de betreffende buurt. Vaak is zo’n lange lijn focuspunt van een buurt, een duidelijk leesbare hoofdweg, een ankerpunt in de stad; met betekenis voor zowel de stad als de buurt.

Van de grote schaal van lange stadsstructuren tot de kleinste schaal van de gebruiker; door de verschillende schalen heen. Dat thema is tijdens mijn studie aan de Academie steeds weer terug gekeerd en een vaste kern geworden in mijn projecten. C

eint

uurb

aan/

Am

ster

dam

verkleuren betekenis stadsstructuur op buurtniveau

“De genius loci is het unieke, het karakteristieke van plaatsen waarmee de ene plaats zich onderscheidt van een andere plaats, ook wel genoemd de identiteit van een plaats. Het is de vorm, kleur of samenstelling van een object dat gebruikers van de stad ervaren als een typische image van de stad. Een identiteit van een plaats kan langer mee gaan dan een mensenleven. Dit betekent natuurlijk niet dat de identiteit niet aan verandering onderhevig kan zijn. Plaatsen zijn immers verbonden met gebeurtenissen, identiteiten, mythen, geschiedenis en herinneringen.” Hajer, Maarten & Arnold Reijndorp - ‘Op zoek naar nieuw publiek domein’.

IN

LE

ID

IN

G

“Wanneer stedenbouwkundig ontwerpers en planologen een ontwerpmethode proberen te vinden, die op een heldere en gemakkelijke wijze het ‘skelet’ van een stedelijke structuur tot uitdrukking brengt, zitten zij fundamenteel op het verkeerde spoor. Een stad is niet samengesteld als een zoogdier of een gebouw met een stalen geraamte- of zelfs maar als een honingraat of koraal. De structuur van een stad bestaat juist uit een mengeling van gebruiksfaciliteiten, en wij komen het dichtst bij haar structurele geheimen wanneer wij ons bezig houden met de voorwaarden die diversiteit genereren.” Jane Jacobs - ‘Door en leven van grote Amerikaanse steden’.

Een duurzame stedelijke ontwikkeling betekent dat een buurt zich makkelijk aanpast aan veranderingen. De niet-lineaire ontwikkeling van een stad zorgt voor levendigheid. De blauwdruk moet het definitief afleggen tegen de kaart die brede mogelijkheden en specifieke kansen signaleert. Een plan moet een brede groep participanten kunnen inspireren en zich tegelijkertijd kunnen aanpassen aan het spel zoals dat in de loop der tijd gespeeld wordt. Urhahn Urban Design – ‘Manifest De Spontane Stad’

“Leiden heeft ook gebieden waar identiteitscrises aan de orde zijn en de stad werkt op dit moment aan de herstructurering van deze gebieden. De visie op wat Leiden is of wat Leiden telkens wil worden, neemt in de discussies over de ontwikkeling van het stedelijk weefsel een grote plaats is. Niettemin bestaat er een grote onduidelijkheid over wat de Leidse identiteit eigenlijk is – wat onderdeel uitmaakt van de Leidse identiteit.“Architectuurcentrum RAP Leiden - ‘Het maken van de stad en haar identiteit. Nulmeting stedenbouw – quickscan Leiden’

“De transformatie van Parijs door grootschalige sloop en nieuwbouw. Kleine, nauwe straten en stegen maakten van de ene op de andere dag plaats voor de boulevards en zichtlijnen die we nu zo bewonderen. De kans is groot dat de familie en het paartje elkaar vóór die sloopt nooit hadden ontmoet; ze woonden in gescheiden delen van de stad en hadden in principe niets met elkaar te maken. Maar de grootschaligheid van Haussmanns plan veroorzaakte een ontworteling. Zo zorgde de sloop voor een botsing van werelden, een tijdelijke verstoring van zichtbaarheid.” Wytske Versteeg & Maarthen Hayer - ‘De stad in de ogen kijken’.

Inspiratie uit literatuur en vakdebat.

Parijs; Plan Haussmann

Deventer Havenkwartier Binckhorst Den Haag

London Croydon

Structuurvisie Leiden 2025

Jane Jacobs toen en nu

11

2. Raamwerk Mijn fascinatie voor lange lijnen werd mettertijd onderdeel van een actuele opgave. Door de huidige crisis hebben de lijnen een nieuwe maatschappelijke betekenis gekregen. De planvorming richt zich steeds meer op het geleidelijk ontwikkelen van projecten, waarbij een stevige basis van lijnen als leidraad dient voor de ontwikkeling. De afgelopen jaren is deze gedachtegang steeds sterker geworden en spreekt men steeds meer van een ‘raamwerk’ in plaats van een klassiek masterplan. Een netwerk van hoofdstructuren, substructuren, plekken en identiteitsdragers, dat een stevige basis biedt voor flexibiliteit in de ontwikkeling van een plangebied. Een duurzame manier van bouwen, waarmee flexibel op de wensen van de tijd en de omgeving gereageerd kan worden.

Ik zie hierin de potentie van lange lijnen als onderdeel van het raamwerk en als dragers en aanjagers voor ontwikkeling. Lange lijnen verankeren een gebied op verschillende schaalniveaus, geven het een betekenis op een grotere schaal, maken bereikbaar en zijn het focuspunt van stedelijk leven. Daarom gaat mijn afstudeerproject ook over het inzetten van een raamwerk voor geleidelijke herontwikkeling en welke rol lange lijnen hierin kunnen spelen.

3. Genius Loci Tot slot kom ik zo op de laatste factor die mijn afstuderen heeft beïnvloedt; de genius loci. Door mijn vooropleiding tot architectuurhistoricus, laat ik mijn ontwerpen altijd leiden door de identiteit van een plek. In de genius loci zitten de unieke kwaliteiten van een locatie, die een meerwaarde kunnen hebben voor ontwikkeling van die plek. Met mijn afstudeerproject wilde ik werken in het spanningsveld tussen behoud van de gebiedseigen identiteit en het aanjagen van herontwikkeling.Hierbij kan het raamwerk een grote rol spelen door de bestaande kwaliteiten als basis te nemen en geleidelijke ontwikkeling mogelijk te maken, binnen de bestaande kwaliteiten.

D O E L

Aan de hand van deze drie thema’s was het doel van mijn afstudeerproject tweeledig:

• Inzicht krijgen in hoe de herontwikkeling van gebieden plaats kan vinden op basis van bestaande kwaliteiten. Hoe de genius loci als unieke kracht en leidraad benut kan worden voor de herontwikkeling en als meerwaarde voor het vernieuwde gebied.

• Inzicht krijgen in de kracht van lange lijnen en hoe deze als onderdeel van een raamwerk benut kunnen worden als aanjagers voor herontwikkeling. De wijze waarop de lijnen op verschillende schaalniveaus ingepast worden en welke kansen zij bieden voor herontwikkeling.

L O C A T I E K E U Z E

De keuze voor mijn uiteindelijke afstudeeropgave en locatie komen voort uit het feit dat ik in dit gebied het spanningsveld vond waar ik naar zocht. De Waard in Leiden is een prachtige locatie met sterke kwaliteiten, waar tegelijkertijd de opgave voor herontwikkeling ligt. Daarbij zag ik in de bestaande en nieuw geplande lange lijnen een unieke kans voor ontwikkeling van het gebied.

Scheepswerf aan de Nieuwe Rijn.

13

P R O B L E E M S T E L L I N G & O P G A V E

PR

OB

LE

EM

ST

EL

LI

NG

&

O

PG

AV

E

W O N E N

W E R K E N

De Waard, Water Wonen Werken.

15

L O C A T I E

De Waard ligt aan de Oostzijde van de Leidse binnenstad en bestaat uit een woonbuurt en een bedrijventerrein. Het gebied wordt volledig omgeven door water. De woonbuurt is ontstaan in het begin van de 20e eeuw, toen arbeiderswijken gerealiseerd werden in relatie tot de fabrieken rond de binnenstad. De woonbuurt werd in de jaren ’70 gecombineerd met het bedrijventerrein en werd van de bedrijvigheid afgeschermd door een groenbuffer en later ook een gescheiden verkeerssysteem. Daardoor bestaat er in het gebied een sterke tweedeling.

Vandaag de dag heeft de woonbuurt zich verder van het bedrijventerrein en de stad afgekeerd en de tijd lijkt stil te hebben gestaan. De kleinschalige arbeiderswoningen zijn verouderd en voldoen niet meer aan de eisen van de tijd. De karakteristieke bebouwing is aan vernieuwing toe, maar desondanks is het een geliefde woonbuurt met levendigheid op straat.

Het bedrijventerrein staat op zichzelf en heeft een stedelijke en regionale functie. Hier vestigen bedrijven zich die niet direct aan de locatie gebonden zijn en de bedrijvigheid is voornamelijk gericht op op- en overslag. Dit heeft tot gevolg dat het terrein gevuld is met gesloten dozen en weinig levendigheid op straat. Ook dit bedrijventerrein is aan vernieuwing toe en door de slechte bereikbaarheid neemt de aantrekkingskracht voor bedrijven af. Tussen de woonbuurt en het bedrijventerrein is weinig contact en deze twee delen worden slechts verbonden door het water dat dit eiland omringt. Door de tweedeling zijn beiden delen in zichzelf gekeerd en wordt de schoonheid van de locatie niet benut. Op slechts een aantal plekken wordt de kwaliteit van De Waard zichtbaar.

Positie plangebied in Leiden, tegen binnenstad aan.

W O N E N

W E R K E NPR

OB

LE

EM

ST

EL

LI

NG

&

O

PG

AV

E

17

W A T E R

Impressie De Waard; Water Wonen Werken.

PR

OB

LE

EM

ST

EL

LI

NG

&

O

PG

AV

EVernieuwingsslag Leiden en directe omgeving, met buiten- en binnenring.

B U I T E N R I N GB I N N E N R I N G

W A A R D

i n o n t w i k k e l i n g

19

C O N T E X T

De Waard maakt deel uit van de Leidse plannen om het stedelijk gebied uit te breiden. De stad is bezig met een vernieuwingsslag in het gebied buiten de Singel en dit treft ook De Waard. Hiermee wil de stad haar positie in de regio versterken en een remedie bieden tegen wegtrekkende jonge gezinnen. De verouderde arbeiderswijken rondom de binnenstad, zoals De Kooi, Groenoord en Nieuw Leyden, worden op dit moment al herontwikkeld tot stedelijk gebied, met nieuwe moderne woningen en een mix aan verschillende functies.

Daarnaast heeft de stad een nieuwe verkeerssysteem ontworpen om de bereikbaarheid van de stad te verbeteren en de binnenstad autoluw te maken. Hiervoor worden twee ringen aangelegd, op bestaande en nieuwe tracés, waarmee het doorgaande verkeer uit de stad naar buiten wordt geplaatst. De buitenring is bestemd voor afwikkeling van het regionale doorgaande verkeer, terwijl de binnenring de diverse stadsdelen ontsluit en helpt om het verkeer uit de binnenstad te houden.

De verstedelijking van Leiden en de aanleg van de ringweg kunnen kansen bieden voor zowel de stad als De Waard. De planvorming van de gemeente was echter de aanleiding om mijn afstudeerproject op dit gebied te richten.

B U I T E N R I N G

W A A R D

i n o n t w i k k e l i n g

PR

OB

LE

EM

ST

EL

LI

NG

&O

PG

AV

E

PR

OB

LE

EM

ST

EL

LI

NG

&

O

PG

AV

E

Inpassing Ringweg Oost in De Waard, door gemeente Leiden en Maxwan architects + urbanists. Variant A en verbeelding, maart 2012.

Ringweg autonoom ingepast ten gunste van het bedrijventerrein en met groenbuffer naar woonbuurt.

21

P R O B L E E MS T E L L I N G

In de plannen van de gemeente werd de verstedelijking op De Waard geprojecteerd door gescheiden herontwikkeling van het bedrijventerrein en de woonbuurt. Hierbij werd ingezet op een upgrade van het bedrijventerrein, met de nieuwe ringweg als ontwikkelas voor bestaande en nieuwe bedrijvigheid. De ringweg werd autonoom ingepast en losgekoppeld van de woonbuurt. De weg kreeg een profiel van 2x1 rijbaan, voor een intensiteit van 20.000 voertuigen per etmaal. Ondanks dit bescheiden profiel werd de groenbuffer versterkt als barrière tussen de woonbuurt, de bedrijvigheid en nu ook de ringweg.

Met deze plannen worden de ambities van Leiden op stadsniveau op De Waard geprojecteerd, zonder naar het gebied zelf te kijken. Door de focus op de ringweg en de ontwikkeling van het bedrijventerrein wordt voorbij gegaan aan de potenties van De Waard. Door een losse inpassing van de ringweg wordt hij niet benut als aanjager voor de herontwikkeling van de gehele Waard tot stedelijk gebied en wordt de tweedeling versterkt.

De stad grijpt haar kans niet om met dit prachtige gebied en de bestaande kwaliteiten een uniek stedelijk milieu te creëren en de ringweg als positieve aanjager voor de verstedelijking te benutten.

Conclusie Ruimtelijke Randvoorwaarden. Uit ´Inpassing Ringweg Oost+, Stedenbouwkundige Visie´ van de gemeente Leiden en Martin Verwoest Stedebouw, juni 2010.

Versterking tweedeling door losse ontwikkeling woon-en werkgebied.

PR

OB

LE

EM

ST

EL

LIN

G

PR

OB

LE

EM

ST

EL

LI

NG

&

O

PG

AV

EMogelijk eindbeeld De Waard 2040.

0 25 50 100 150 200

23

O P G A V E & V I S I E

Mijn afstudeeropgave is gebaseerd op deze probleemstelling en is als volgt: ‘De herontwikkeling van De Waard een plaats te geven op basis van de bestaande kwaliteiten.’

Hierbij wordt het stedelijk gebied van Leiden tot in de Waard doorgetrokken en wordt de tweedeling opgeheven. De Waard wordt een gemengd stedelijk milieu, waarin het wonen en werken met elkaar samengaan. De ligging tussen de waterlijnen wordt erkend als de grootste kwaliteit van het gebied en het water typeert het unieke milieu van De Waard. Met behoud van het voorgestelde profiel, wordt de ringweg als stadsring in het stedelijk weefsel ingepast en krijgt hij een betekenis op het schaalniveau van de buurt en de stad.

Toekomstbeeld gemeente Leiden, maart 2012. Visie Goud Waard.

PR

OB

LE

EM

ST

EL

LI

NG

&O

PG

AV

E

Knooppunt Vliet en Nieuwe Rijn met zicht op De Waard (links)

25

C O N C E P T

CO

NC

EP

T

De Waard; tussen stad en land.

4 verschillende waterlijnen.

27

W A T E R K R A C H T

De grootste kwaliteit van De Waard ligt in de vier lange waterlijnen die het gebied omgeven. Op stadsniveau heeft De Waard een ideale ligging direct tegen de binnenstad. Met de waterlijnen wordt hij verbonden met het buitengebied rondom Leiden. Hiermee is De Waard de schakel tussen stad en land.

Op regioschaal wordt De Waard door de vier waterlijnen met heel Nederland verbonden, van de zee tot het Groene Hart en van Amsterdam tot aan Rotterdam en Utrecht. Daarnaast loopt de Staande Mastroute van West-Nederland direct langs De Waard, waarmee het gebied letterlijk op het knooppunt van belangrijke vaarwegen ligt.

Door deze vier waterlijnen heeft De Waard een geweldige ligging ten opzichte van de binnenstad, het landschap en de regio. Daarom vormen deze waterlijnen het uitgangspunt voor herontwikkeling van De Waard.

De Waard; tussen stad en land.De Waard op het knooppunt van vaarwegen; temidden van de Randstad.

CO

NC

EP

T

CO

NC

EP

T

C O N C E P T 1L A N G E L I J N E N

De vier waterlijnen worden, in combinatie met de ringweg, de basis voor herontwikkeling van De Waard. Samen vormen zij de vijf lange lijnen van De Waard.

Deze lange lijnen worden ingezet en benut om: • De Waard te verankeren in haar context en de grote schaal van

stad en regio; • De ruimtelijke kwaliteiten van de lange lijnen door te zetten en te

versterken in De Waard; • De herontwikkeling aan te jagen.

verankeren

ruimtelijke kwaliteit

aanjagen

De basis; opgebouwd uit 5 lange lijnen.

29

ge

me

en

te

co

nc

ep

t

C O N C E P T 2W W W - M I L I E U

De Waard wordt herontwikkeld tot een gemengd stedelijk Water-Woon-Werkmilieu, dat getypeerd wordt door het water en waarin wonen en werken samen gaan. De ringweg wordt hierbij ingepast als hoofdweg van de buurt en focuspunt van het stedelijke leven.

• Hiervoor wordt de grootschalige bedrijvigheid uitgeplaatst naar de bedrijventerreinen aan de snelwegen;

• De vrijgekomen ruimte wordt benut om menging mogelijk te maken;

• Het stedelijk milieu wordt gekenmerkt door kwalitatief hoogwaardige openbare ruimte en stedelijke levendigheid op straat.

verankeren

ruimtelijke kwaliteit

aanjagen

mengen levendigheiduitplaatsen

CO

NC

EP

T

CO

NC

EP

TOtsonkallio; Tapiola Finland; inspiratiebron collectiviteit.

31

C O L L E C T I V I T E I T

Voor het stedelijk weefsel van dit www-milieu heb ik mij laten inspireren door mijn Finse afkomst. Doordat mijn moeder Fins is, ben ik opgegroeid met de Scandinavische stedenbouw en de aandacht die wordt gegeven aan collectieve buitenruimtes. Op de foto links is de woonplaats van mijn oma te zien, in Tapiola. Hier zijn de appartementen in blokken rondom een grote collectieve ruimte gegroepeerd. Deze collectieve ruimte bestaat een rotspartij met speeltuin en verblijfsplekken. Deze ruimte wordt door de bewoners gebruikt als verlengstuk van hun woonkamer en als ontmoetingsruimte voor bewoners en bezoekers. Het is een gezellige plek waar ik als kind menigmaal buiten heb gespeeld en waar zowel in de zomer als de winter het sociale leven van de buurt zichtbaar was. Door deze ruimte heb ik de kwaliteit van het collectieve leven ervaren als meerwaarde voor een woonmilieu.

Deze collectiviteit heb ik als thema in mijn ontwerp van het www-milieu gebruikt, als middel voor inpassing van de lange lijnen. De lange lijnen hebben een betekenis op regio-, stad- en buurtniveau, waardoor zij het publieke leven in De Waard brengen. Om de lijnen in het stedelijke weefsel en de woonbuurt in te passen, heb ik onderzoek gedaan naar de aansluiting van publiek domein op privé domein. Door een gelaagdheid aan te brengen van collectieve ruimtes worden de lange lijnen op subtiele wijze ingepast en onderdeel van het www-milieu.

Inspiratie gradatie publiek-privé. Malmö/Vastra Hamnen en Stockholm/Hammarby.

Knooppunt Vliet en Nieuwe Rijn, met zicht op watertoren.

33

O N T W E R P

RA

AM

WE

RK

Raamwerkkaart

0 25 50 100 150 200

35

R A A M W E R K Om De Waard tot het stedelijke www-milieu te transformeren, dient een raamwerk als basis voor de herontwikkeling. Dit raamwerk bestaat uit de vijf lange lijnen en de structuur van het www-milieu, en gaat samen met een set stedenbouwkundige spelregels. Het raamwerk dient als vaste structuur voor geleidelijke herontwikkeling, waarbij de bestaande kwaliteiten van het gebied als uitgangspunt zijn genomen. Het raamwerk is opgebouwd uit structuren op verschillende schaalniveaus en zal hierna uitgelegd worden; van de grote schaal van de stad tot aan de kleine schaal van de buurt.

Gelaagdheid Raamwerk: respectievelijk stadsniveau, buurtniveau en niveau collectieve ruimtes.

RA

AM

WE

RK

-

G

RO

TE

S

CH

AA

LRaamwerk bestaande uit 5 lange lijnen.

0 25 50 100 150 200

37

Oude Rijn

Nieuwe Rijn

Singel

Vliet

Ringweg

R A A M W E R K G R O T E S C H A A LHet raamwerk op het stadsniveau is opgebouwd uit de vijf lange lijnen van De Waard; de vier waterlijnen en de nieuwe ringweg. Deze vijf lijnen hebben elk hun eigen identiteit en kwaliteiten die in de Waard worden versterkt en waarmee het weefsel van het www-milieu vorm wordt gegeven.

Voor de identiteit van de lange lijnen moeten we terug naar de geschiedenis van De Waard (zoals beschreven op pagina 38 en 39). Het gebied is onderdeel van een waardeiland, dat gevormd is door de rivier de Oude Rijn en haar vertakking; de Nieuwe Rijn. De Waard was een eiland, dat met de tijd steeds verder opgeknipt is door het stedelijk weefsel van Leiden. Zo is de Singel aangelegd als onderdeel van het verdedigingsbolwerk van de stad. En is de Vliet gegraven als grootschalig kanaal ten behoeve van de scheepvaart. Nu wordt de ringweg hieraan toegevoegd als vijfde lange lijn in de Waard.

Hierdoor heeft de Waard vijf verschillende lange lijnen, die elk hun eigen identiteit en kwaliteiten met zich meebrengen. Elke lange lijn wordt op zijn eigen manier benut en ingezet. Ze zullen hierna één voor één behandeld worden.

5 lange lijnen; 5 identiteiten.

S i n g e l

O u d e R i j n

N i e u w e R i j n

RA

AM

WE

RK

-

G

RO

TE

S

CH

AA

L

1.Verwaarden 1850

tuinderijenlusthoven

< 1 2 0 0 1 8 5 0

Historische ontwikkeling De Waard en 5 lange lijnen.

Voltooiing verdedigingsbolwerk en gebruik van De Waard voor tuinderijen en lusthoven.

De Waard als onderdeel van het Waardeiland; gevormd door 2 rivieren.

39

V l i e t

R i n g w e g

1.Verwaarden 1950verstedelijkingtweedeling stad&land1 9 2 9 2 0 1 3

Aanleg Vliet voor scheepvaart en samengaan stad en land in De Waard.

Plannen voor aanleg van de vijfde lange lijn in De Waard, als onderdeel van de stad.

RA

AM

WE

RK

-

G

RO

TE

S

CH

AA

L

Oude en Nieuwe Rijn in de regio. ronkelende rivier door het hart van steden en dorpen.

Impressie identiteit Oude Rijn in de stad. (Fotolocatie op stadskaart aangegeven door *)

41

O U D E R I J N De Oude Rijn is één van de twee oudste rivieren van De Waard. Deze waterlijn is de hoofdroute voor kleinschalige scheepvaart en langzaam verkeer de stad in en uit. De kwaliteit van deze lijn ligt in de doorgaande routes langs het water en de verharde kades, waardoor direct contact met het water mogelijk is. Het probleem in De Waard is dat de kwaliteiten van deze lijn niet door worden gezet door het bedrijventerrein dat de oever in beslag neemt.

Bestaande situatie ruimtelijke structuur Oude Rijn op stadsniveau, met doorgaande hoofdroute kleinschalige scheepvaart en langzaam verkeer.

*

RA

AM

WE

RK

-

G

RO

TE

S

CH

AA

LDoor het bedrijventerrein is het water niet toegankelijk en loopt de route langs het water niet door. De haven op de kop van het eiland is klein en wordt niet gebruikt voor het scheepsverkeer dat voorbij deze kruising komt. Daardoor benut Leiden de kans niet om in te spelen op de kansen van dit recreatieve knooppunt.

Daarom worden met het raamwerk de kwaliteiten van de Oude Rijn doorgetrokken tot in De Waard. Dit betekent dat de routes worden doorgezet en dat de Oude Rijn de verbinding wordt tussen de binnenstad en het recreatieve knooppunt aan de Vliet.

De oevers worden openbaar met verharde kades en de haven wordt vergroot en versterkt als magneet in het recreatieve netwerk. De Oude Rijn wordt een doorgaande route voor langzaam verkeer, begeleidt door stedelijke bebouwing aan het water. In de plinten van de bebouwing is ruimte voor functies die aansluiten op de recreatieve route, zoals horeca, kleine hotels, fietsverhuur en winkels die gericht zijn op de haven en de voorbijgangers. Daarmee wordt de recreatieve identiteit van de Oude Rijn versterkt en wordt de verbinding gelegd tussen de binnenstad en het buitengebied.

Oude Rijn in De Waard; Huidige situatie

Ingreep

43

Oude Rijn in De Waard; Huidige situatie

Impressie Oude Rijn, bestaande kwaliteiten en referenties nieuwe situatie. Verharde kade, levendige stedelijek bebouwing, recreatieve route en versterken haven.

Profiel Oude Rijn 1:200Nieuwe situatie.

RA

AM

WE

RK

-

G

RO

TE

S

CH

AA

L

Oude Rijn; bestaande situatie. Dichte oevers en geen doorgaande route langs het water. >

> >

45

Oude Rijn; nieuwe situatie. Doorgaande recreatieroute met levendige kade. >

RA

AM

WE

RK

-

G

RO

TE

S

CH

AA

L

N I E U W E R I J NIn tegenstelling tot de Oude Rijn, is de Nieuwe Rijn meer de informele achterkant van De Waard. De grote kwaliteit van deze waterlijn is dat de routes verspringen, waardoor bebouwing en functies direct aan het water mogelijk zijn. Hierdoor wordt deze lijn gekenmerkt door watergebonden bedrijvigheid en wonen aan het water. In De Waard is deze identiteit terug te vinden, al verstoort de grootschalige bedrijvigheid van het bedrijventerrein deze kwaliteit.

Impressie identiteit Nieuwe Rijn in de stad. (Fotolocatie op stadskaart aangegeven door *)

Bestaande situatie ruimtelijke structuur Nieuwe Rijn op stadsniveau. Verspringende routes maken functies aan het water mogelijk.

47

Oude en Nieuwe Rijn in de regio. ronkelende rivier door het hart van steden en dorpen.

*

Impressie Nieuwe Rijn, bestaande kwaliteiten en nieuwe referenties. Rafelig milieu met bedrijvigheid aan het water en een mix aan soorten bebouwing,

Profiel Nieuwe Rijn 1:200Nieuwe situatie.

RA

AM

WE

RK

-

G

RO

TE

S

CH

AA

L

49

De grootschalige bedrijven nemen de oever van de Nieuwe Rijn in, zonder deze te gebruiken. Daardoor is de oever dichtgezet, het water niet toegankelijk en worden de potenties van het water niet benut. De grote kracht van deze lijn is de mogelijkheid om speciale watergebonden activiteiten aan te trekken en een aantrekkelijk woon-werkmilieu te creëren. Dat wordt op dit moment belemmerd door het bedrijventerrein.

Daarom wordt met het raamwerk de kracht van de Nieuwe Rijn versterkt, door de grootschalige bedrijven uit te plaatsen. De ruimte van deze bedrijven wordt benut om meer functies direct aan het water mogelijk te maken en de bestaande functies te versterken. Daardoor wordt het rafelige en informele karakter van de Nieuwe Rijn versterkt en ontstaat er een uniek milieu, met huidige functies als scheepswerven en de zeeverkenners. En nieuwe functies als een hotel met terras aan het water, werkplaatsen, ateliers,

kleine havens en woningen aan het water. De bebouwing wordt hierbij in zijn verscheidenheid versterkt, door een mix aan materialen en soorten bebouwing mogelijk te maken. De oude industriële panden en scheepswerven worden als erfgoed gewaardeerd en krijgen een nieuwe betekenis in het www-milieu. De nieuwe oever van De Waard vormt door middel van nieuwe bruggen een geheel met de doorgaande route aan de overzijde.

Nieuwe Rijn in De Waard; Huidige situatie

Impressie Nieuwe Rijn, bestaande kwaliteiten en nieuwe referenties. Rafelig milieu met bedrijvigheid aan het water en een mix aan soorten bebouwing,

Profiel Nieuwe Rijn 1:200Nieuwe situatie.

Ingreep

functies en materialen.

RA

AM

WE

RK

-

G

RO

TE

S

CH

AA

L

Nieuwe Rijn; bestaande situatie. Grote bedrijven benutten de oever niet. >

>>

51

Nieuwe Rijn; nieuwe situatie. Uniek watermilieu met wonen en bedrijvigheid.>

RA

AM

WE

RK

-

G

RO

TE

S

CH

AA

L

Bestaande situatie ruimtelijke structuur Singel op stadsniveau. Doorgaande groene oevers en routes met typerende singelbebouwing.

*

53

S I N G E L

De Singel is de derde lange lijn van De Waard en dit is een lomme-rijke lijn met een sterke identiteit. Aangelegd als onderdeel van het verdedigingsbolwerk, wordt deze lijn nog altijd getypeerd door haar vorm. Door de hele stad is de lijn herkenbaar aan de groene oevers, de doorgaande route langs het water en het open zicht tussen beide oevers. Op dit moment wordt het Singelpark ontwikkeld tot langste park van Nederland, waarbinnen de oude fabrieken worden getrans-formeerd tot culturele trekpleisters. De plannen van Zumthor voor de Meelfabriek aan de Oostzijde van de binnenstad bieden hierbij grote kansen voor De Waard.

Op dit moment wordt het continue karakter van de Singel in De Waard onderbroken doordat de oevers zijn dichtgezet met beplanting. Door dichte struiken en bomen is er geen contact met het water en de andere oever, waardoor de grote kwaliteit van de Singel hier niet ervaarbaar is. In aansluiting op de ontwikkeling van het Singelpark en de Meelfabriek, is het essentieel dat ook in de Waard de Singel gecontinueerd wordt en de oevers een aantrekkelijk geheel gaan vormen. Daarmee zal het succes van de ontwikkelingen tot aan de Waard doorgetrokken worden en wordt de Singel een herkenbaar geheel.

Impressie identiteit Singel in de stad. (Fotolocatie op stadskaart aangegeven door *)

Peter Zumthor met maquette voor Meelfabriek; Pritzker Price lezing BOZAR, Brussel.

RA

AM

WE

RK

-

G

RO

TE

S

CH

AA

LSingel in De Waard; Huidige situatie

Impressie Singel, bestaande kwaliteiten en referenties nieuwe situatie. Open groene oevers, toegankelijk water, verblijfsruimte en aanlegplaatsen voor schepen.

Profiel Singel 1:200Nieuwe situatie.

Ingreep

55

Om de Singel te completeren is slechts een kleine ingreep nodig. Daarom is de ingreep van het raamwerk subtiel en richt deze zich vooral op het aanpakken van de openbare ruimte. Het groene karakter blijft behouden, maar wordt opgeschoond door de oever te openen en de nadruk te leggen op de continue Singelbeplanting. De verharde kade langs het water wordt doorgezet met aanlegplaatsen voor kleine schepen en rondvaartboten. In aansluiting op de Meelfabriek en op de koppen van De Waard krijgt de bebouwing in programmatische en ruimtelijke zin een accent, waardoor de verbinding tussen binnenstad en het plangebied wordt gelegd. De overige Singelbebouwing wordt in zijn karakter behouden en versterkt, waarbij eventuele vernieuwing pandsgewijs aan het karakter zal bijdragen.

Impressie Singel, bestaande kwaliteiten en referenties nieuwe situatie. Open groene oevers, toegankelijk water, verblijfsruimte en aanlegplaatsen voor schepen.

Profiel Singel 1:200Nieuwe situatie.

RA

AM

WE

RK

-

G

RO

TE

S

CH

AA

L

Singel; bestaande situatie. Dichte oever en geen contact met het achterliggende water.>

>>

57

Singel; nieuwe situatie. Continue identiteit Singel met groene oevers en bereikbaar water. >

RA

AM

WE

RK

-

G

RO

TE

S

CH

AA

L

V L I E T De Vliet is de laatste en grootschalige waterlijn van De Waard. Deze waterlijn is aangelegd ten behoeve van de scheepvaart en functioneert voor een deel als Staande Mastroute voor West-Nederland. Hij wordt gekenmerkt door zijn grote maat en schaal en de doorgaande langzaam verkeersroutes die langs het water lopen. Met deze lijn staat Leiden direct in contact met het buitengebied en worden het groene karakter en de ruimte van het landschap de stad in gebracht. Ondanks de dominante aanwezigheid van De Vliet, wordt het continue karakter van de lijn in De Waard onderbroken en worden de kwaliteiten niet benut.

In De Waard wordt de oever van de Vliet in beslag genomen door het bedrijventerrein. Door de ligging van het bedrijventerrein wordt de verbinding tussen de stad en het water onderbroken en de auto’s belemmeren het gebruik van het water. De ruimte wordt benut voor het parkeren van de auto’s die de bedrijvigheid met zich meebrengt en de Vlietoever wordt gereduceerd tot een smalle groene strook. Hierdoor zijn de doorgaande routes langs de Vliet onderbroken en vormt De Waard de zwakke schakel in de continuïteit van deze grote waterlijn.

Bestaande situatie ruimtelijke structuur Vliet op stadsniveau. De Waard als zwakke schakelin de grote lijn.

*

59

Impressie identiteit Vliet in de stad. (Fotolocatie op stadskaart aangegeven door *)

Bestaande situatie ruimtelijke structuur Vliet op stadsniveau. De Waard als zwakke schakelin de grote lijn.

De Vliet in de regio als verbinding tussen de stad en het grote buitengebied en de Staande Mastroute van West-Nederland.

RA

AM

WE

RK

-

G

RO

TE

S

CH

AA

LDe ingrepen in de Vliet zijn het meest ingrijpend. Met het raamwerk wordt de identiteit van de Vliet doorgezet en wordt het groene karakter versterkt. De waterlijn wordt benut om een park in De Waard te maken en daarmee de kwaliteiten van het oude waardlandschap terug te brengen. Zo bestaat het park uit de typerende grasvlaktes, onderbroken door sloten, die door bewoners en bezoekers benut kunnen worden voor bijvoorbeeld boomgaarden, volkstuinen, een schoolwerktuin en een kinderboerderij. De groene oever wordt met het park doorgezet en de fietsverbinding langs het water wordt gecontinueerd met de aanleg van een fietsroute en een nieuwe brug. Op de koppen van het eiland en aan het park wordt stedelijke bebouwing gerealiseerd die een relatie aangaat met het park en het recreatieve knooppunt aan de Oude Rijn.

Vliet in De Waard; Huidige situatie Ingreep

61

Impressie Vliet, bestaande kwaliteiten en referenties nieuwe situatie. Vlietpark met kenmerken waardlandschap en stedelijke bebouwing aan het park.

Profiel Vliet en Vlietpark1:200. Nieuwe situatie.

RA

AM

WE

RK

-

G

RO

TE

S

CH

AA

L

Vliet; bestaande situatie. De oever wordt benut voor parkeren en het bedrijventerrein belemmert de verbinding met het water. >> >

63

Vliet; nieuwe situatie. Het Vlietpark met de doorgaande route langs het water en bebouwing die contact maakt met landschap en water. >

W A A R D

Bestaande situatie ruimtelijke structuurringweg op stadsniveau. Plan van de gemeente met autonome inpassing van de ringweg in De Waard.R

AA

MW

ER

K

-

GR

OT

E

SC

HA

AL

*

65

R i n g w e g

De Ringweg is de vijfde lange lijn en wordt nieuw aan het gebied toegevoegd. Met het raamwerk wordt deze benut als stadsring, die onderdeel wordt van De Waard. Doordat het doorgaande verkeer via de buitenring wordt afgewikkeld, kan de binnenring zijn intensiteit voor 20.000 voertuigen per etmaal en zijn profiel met 2x1 rijbaan behouden. Onderzoek ten behoeve van dit afstudeerproject heeft uitgewezen dat de ringweg juist door deze kenmerken ingepast kan worden in het stedelijk weefsel van De Waard.

Als stadsring verkleurt de ringweg aan de hand van de gebieden waar hij doorheen gaat en daarmee wordt de weg in het plangebied onderdeel van het www-milieu en het Vlietpark. De weg wordt het focuspunt van wijkoverstijgende functies en een hoofdroute op stad- en buurtniveau. De stadsring is door de hele stad herkenbaar aan zijn groene profiel en dit wordt in de Waard gecontinueerd als vaste identiteit.

Impressie identiteit Ringweg in de stad. (Fotolocatie op stadskaart aangegeven door *)

Bestaande situatie ruimtelijke structuurringweg op stadsniveau. Plan van de gemeente met autonome inpassing van de ringweg in De Waard.

Visie; autonome buitenring voor doorgaand verkeer en binnenring als stadsring die per stadsdeel verkleurt.

l e v e n o p

s t r a a t

h o o f d r o u t e a l l e

v e r k e e r s s t r o m e n

w i j k o v e r s t i j g e n d e

f u n c t i e s

g r o e n p r o f i e l

In tegenstelling tot de plannen van de gemeente, wordt de ringweg met dit raamwerk ingepast als onderdeel van het stedelijk weefsel van De Waard. Hierbij wordt hij de hoofdweg van het plangebied en de hoofdroute voor verschillende soorten verkeer. Het vaste profiel van de weg bestaat uit de 2x1 rijbaan met een rammelstrook in het midden voor goede oversteekbaarheid en continue bomenrijen die de weg flankeren. Met brede stoepen en fietspaden krijgt het langzaam

verkeer alle ruimte en gaat het samen met het autoverkeer. In de stedelijke bebouwing met hoge plinten komen wijkoverstijgende en publieke functies, die bezoekers aantrekken en die dynamiek toevoegen aan de straat. Door de continue bomenrij krijgt de stadsring een prachtig groen profiel en samen met de brede stoepen, de stedelijke functies en de plaatsen voor kort-parkeren wordt het een aantrekkelijke verblijfsruimte. R

AA

MW

ER

K

-

GR

OT

E

SC

HA

AL

12 3

4

5

v a s t o v e r s t e e k -

b a a r p r o f i e l

1 2 3 4 5

Uitgangspunt inpassing ringweg als stadsring.

67

Als onderdeel van De Waard gaat de stadsring contact maken met de verschillende sferen die de Oude Rijn, de Nieuwe Rijn en het Vlietpark met zich meebrengen. Terwijl het profiel en de bomenrijen continu zijn, veranderen de randen die de weg begeleiden en maakt de weg contact met alle facetten van De Waard.

Aan de Oude Rijn uit dit zich in stevige bebouwing, met in de plinten stedelijke functies als een supermarkt, de huisarts, kinderopvang, sportschool, de kapper en kleinschalige bedrijvigheid. Op de brug, die open kan voor scheepsverkeer, maakt het verkeer van de ringweg contact met het water van de Oude Rijn, terwijl de recreatieve route onderlangs doorloopt.

In de zone van de Nieuwe Rijn wordt de weg juist begeleid door de rafeligheid van deze waterlijn en zo wordt hij geflankeerd door loodsen en werkplaatsen, maar ook bijvoorbeeld door een school met een wijkoverstijgende werking. Met een hoge brug gaat de ringweg over de Nieuwe Rijn heen en maakt hij ruimte voor de doorgaande langzaam verkeerroute aan de overzijde van het water.

Als hoogtepunt aan de ringweg, maakt de weg contact met het Vlietpark en komt hij in het waardlandschap te liggen. Temidden van de grasvlaktes lopen de rijbanen en fietspaden door en ligt de weg iets verhoogd als een kunstwerk in het park. Zo wordt de weg op een veilige en aantrekkelijke manier ingepast, met uitzicht over het park en het water, en worden de reizigers ook onderdeel van het Vlietpark.

Ringweg in De Waard; Huidige situatie Ingreep

Ringweg; voorstel gemeente Leiden. Autonoom ingepaste ringweg zonder binding met de context.

RA

AM

WE

RK

-

G

RO

TE

S

CH

AA

L

>

>

>

69

Ringweg; nieuwe situatie ter hoogte van de Oude Rijn. Stadsring met levendigheid op straat. >

Impressie Ringweg; referenties nieuwe situatie Vlietpark, licht verhoogd met groene middenberm en contact met Waardlandschap. En Oude Rijn/Nieuwe Rijn met stedelijke bebouwing, rammelstrook en kort parkeren op de stoep, brede stoepen en fietspaden langs de weg.

Profiel Ringweg 1:200zone Vlietpark, continue profiel ligt in waardlandschap

RA

AM

WE

RK

-

G

RO

TE

S

CH

AA

L

71Profiel Ringweg 1:200zone Oude Rijn; stedelijke randen en leven op straat

Profiel Ringweg 1:200zone Nieuwe Rijn; de ringweg wordt begeleidt door kleinschalige bebouwing en bedrijvigheid

RA

AM

WE

RK

-

G

RO

TE

S

CH

AA

L

73

Ringweg; nieuwe situatie waar de Ringweg contact maakt het interne water en de tuinderijen van het Vlietpark.

>

>

Woonbuurt De Waard, centrale lijn naar binnenstad.

75

R A A M W E R K

k l e i n e s c h a a l

RA

AM

WE

RK

-

KL

EI

NE

S

CH

AA

LRaamwerk buurtniveau.

0 25 50 100 150 200

77

R A A M W E R K K L E I N E S C H A A L

De vijf lange lijnen vormen samen het raamwerk op de grote stadsschaal. Dat raamwerk gaat samen met het raamwerk op buurtniveau, waarin de lange lijnen onderdeel worden van het stedelijke weefsel. In dit hoofdstuk wordt het raamwerk op de kleine schaal uitgelegd, dat bestaat uit een netwerk van straten en plekken. Dit netwerk is opgebouwd vanuit de bestaande structuren van De Waard en gebaseerd op de kracht van het water en het stedelijke collectieve samenleven.

Impressie bestaande woonbuurt; basis voor het raamwerk.

Inspiratie WaterWoonWerk-milieu.

RA

AM

WE

RK

-

KL

EI

NE

S

CH

AA

L

>

Interne haven waar de bestaande woonbuurt profiteert van het water. >

79

V E R B I N D E NHet doel van het raamwerk op buurtniveau is om het www-milieu met het water te verbinden. Hiervoor zijn de bestaande structuren van de woonbuurt opgepakt en doorgetrokken tot aan het water. Daarnaast wordt het water naar binnen gebracht, op basis van het verloop van oude interne waterstructuren die hier vroeger lagen. De grootste ingrepen liggen in het gedeelte van het bedrijventerrein, waar bestaande structuren worden aangepast.

Op deze manier wordt de buurt direct met het water verbonden en wordt de kwaliteit van het water naar binnen gebracht. Zo profiteert ook het interne weefsel van De Waard van de kwaliteit van het water en komt de bestaande woonbuurt aan een interne haven te liggen.

Structuurherstel; de bestaande structuur wordt opgepakt en doorgezet.

Ambitie verbinden; lijnen tot aan het water en water naar binnen.

Nieuwe lijn Bestaande lijn

RA

AM

WE

RK

-

KL

EI

NE

S

CH

AA

L

>

Centrale lijn; drukke autostraat wordt speelstraat en route van centrum naar Vlietpark.>

81

H I Ë R A R C H I E

In het raamwerk is eveneens een hiërarchie van autoroutes en autovrije routes aangebracht. Hiervoor worden straten van autoverkeer vrijgespeeld en het wordt verkeer geconcentreerd in de overige straten. Daarmee ontstaat er meer ruimte voor langzaam verkeer en verblijven op straat. Met nieuwe parkeervoorzieningen wordt het parkeren in De Waard geconcentreerd en komt er meer openbare ruimte vrij.

Met deze ingreep komt er meer ruimte in de bestaande buurt voor stedelijke levendigheid op straat. De straten worden publiek domein waarin het collectieve leven de straten domineert. Zo is het mogelijk om bijvoorbeeld de centrale lijn (profiel E) vrij te spelen van autoverkeer, waardoor dit de langzame verbinding wordt tussen het centrum en het Vlietpark. De straat wordt een speelstraat waarin de bewoners de ruimte toe eigenen, bewoners en bezoekers elkaar ontmoeten en de kinderen op straat spelen.

A

B

C

D

E

Hiërarchie raamwerk Hoofdroute auto Subroute auto Autovrije route Informele route Nieuwe parkeervoorziening Locatie profielen p.82/83

D

no

or

dz

ui

d

An

ie

uw

,a

ut

or

ou

te

nu

RA

AM

WE

RK

-

KL

EI

NE

S

CH

AA

L

oo

st

we

st

nu

Dn

ie

uw

Profielen Raamwerk buurtniveau. Transformatie van autouroutes naar autovrije routes en meer ruimte voor langzaam verkeer en verblijven op straat.

83

Bn

ie

uw

,

au

to

vr

ij

no

or

dz

ui

d;

Cn

ie

uw

,

me

t

wa

te

r

ce

nt

ra

le

l

ij

n

En

ie

uw

nu

RA

AM

WE

RK

-

KL

EI

NE

S

CH

AA

L

>Parkblok; de collectieve ruimte neemt de kenmerken van het Vlietpark over, met water, grasvlaktes, wilgen en boomgaarden. >

85

C O L L E C T I E V E R U I M T E

Door het vrijspelen van de straten en de verschillende sferen die de lange lijnen met zich meebrengen, ontstaat er een rijkdom aan verschillende soorten collectieve ruimtes in het www-milieu.

Waar in de bestaande luwe woonbuurt de autovrije straten het collectieve leven op straat mogelijk maken, ligt dit bij de levendige Oude Rijn meer binnen de bouwblokken. Afgeschermd van de drukke, publieke recreatieve route, liggen de collectieve ruimtes als verborgen tuinen binnen de stedelijke blokken en zijn toegankelijk via smalle doorgangen. In het rafelige milieu van de Nieuwe Rijn liggen de collectieve buitenruimtes tussen de bouwblokken en straten door als pleintjes en verbredingen van de straat. Aan het Vlietpark gaan de bebouwing en collectieve ruimtes een relatie aan met het park en bij de Nieuwe Rijn leidt dit tot een parkblok, waar de collectieve ruimte de kenmerken van het waardlandschap overneemt.

Op deze manier biedt De Waard een gelaagdheid aan verschillende milieus, waarin het privé woondomein wordt uitgebreid met aantrekkelijke collectieve buitenruimtes.

Gelaagdheid collectieve ruimtes; binnen - buiten.

Singel, zicht op Meelfabriek en De Waard vanaf het Singelpark.

87

S T R A T E G I E

ST

RA

TE

GI

ERaamwerkkaart

0 25 50 100 150 200

89

R A A M W E R K A L S V A S T E B A S I S

Om de herontwikkeling van De Waard tot www-milieu mogelijk te maken, dient het raamwerk als sturingsmiddel op verschillende schaalniveaus. Samen met stedenbouwkundige spelregels vormt dit de vaste basis die sturing geeft aan de ontwikkeling en die de kwaliteit en identiteit van De Waard waarborgt.

Aan de hand van de huidige eigendomssituatie en een waardering van het bestaande is een strategie opgesteld, waarmee De Waard door middel van het raamwerk ontwikkeld kan worden. Deze bestaat uit een onderverdeling in deelgebieden, die elk hun eigen aanpak en tempo van ontwikkelen kennen. Aan de hand van de eigendomssituatie is de korrelgrootte en vorm van aanpak bepaald. Hierbij wordt de woonbuurt behouden en langzaam ontwikkeld, terwijl het bedrijventerrein flink wordt aangepakt.

RechtsBoven: Waarderingskaart; warme kleuren/behoud, koude kleuren/vervangen.

Onder: Eigendomssituatie Bedrijf eigendom Bedrijf erfpacht Bedrijf bijzonder recht Wonen eigendom Wonen Coporatie erfpacht Wonen Corporatie Gemeentegrond Sociale voorziening

ST

RA

TE

GI

ESpelregelkaart

0 25 50 75 100 150

91

S T R A T E G I E Ë NDe waardering en eigendomssituatie hebben tot verschillende strategieën geleid, passend bij de diverse deelgebieden. Hiermee wordt de bestaande woonbuurt behouden en geleidelijk in de tijd getransformeerd. Terwijl het bedrijventerrein flink wordt aangepakt om de ringweg, het Vlietpark en de Oude Rijn te realiseren en de tweedeling in De Waard op te heffen.

De verschillende strategieën zijn vertaald in spelregels per deelgebied, die als kader dienen voor de herontwikkeling. Deze regels geven sturing aan het soort bebouwing, de schaal en maat, bouwhoogtes, oriëntatie, het programma en de soorten collectieve ruimtes die gemaakt moeten worden. De spelregels bestaan uit de spelregelkaart waarin de deelgebieden en algemene regels worden aangegeven. Daarnaast heeft elk gebied zijn eigen specifieke regels, die in de paspoorten weergegeven zijn.

Legenda Strategieënkaart Beheer en behoud, eventueel kavelsgewijze nieuwe aanvulling Beheer en verbetering binnen bestaande structuur Kavelsgewijs aanvullen en inbreiden Gemeentegrond > direct gebruiken voor ringweg en intern water Gebiedsontwikkeling, gebied als geheel Opkopen en in 1 keer ontwikkelen als aanjagers Kavelsgewijs uitplaatsen en vernieuwen Uitplaatsen in 1 keer voor het Vlietpark Grenzen zones

Formele rooilijn voorgevelInformele rooilijnRepresentatieve rooilijnVrije zone Nieuwe RijnOriëntatie entréesUitzondering bouwhoogteCollectieve ruimteSecundaire route

Legenda Spelregelkaart Zone SingelZone Oude RijnZone Nieuwe RijnZone BuurtZone RingwegZone Park1Zone Park2Te behouden bebouwingCommerciële plintPublieke functie

Strategieënkaart

wonen90

commercie5

voorzieningen5

wonen40

horeca10

commercie15

ambacht3

bedrijvigheid25

hotels2

voorzieningen5

1

2

4

5

wonen65

horeca10

sport20

ambacht5

wonen80

horeca5

ambacht5

bedrijvigheid10

wonen30

horeca5

sport27

ambacht35

hotels2

wonen35

horeca15

commercie10

sport25

hotels5

voorzieningen5

wonenhorecaambachtbedrijvigheid

ST

RA

TE

GI

E

S I N G E L

Spelregelkaart en paspoorten deelgebieden.

afwijken van rooilijn tot max 1,5 metervoorkanten aan de straatparkeren binnen blok

mix kappen en korrel6 tot 10m hoog

Ontwikkelen per bestaande kavel, per individu

S P E L R E G E L S

93

S I N G E Lwonen90

commercie5

voorzieningen5

wonen40

horeca10

commercie15

ambacht3

bedrijvigheid25

hotels2

voorzieningen5

1

2

4

5

wonen65

horeca10

sport20

ambacht5

wonen80

horeca5

ambacht5

bedrijvigheid10

wonen30

horeca5

sport27

ambacht35

hotels2

wonen35

horeca15

commercie10

sport25

hotels5

voorzieningen5

wonencommercievoorzieningen

wonen90

commercie5

voorzieningen5

wonen40

horeca10

commercie15

ambacht3

bedrijvigheid25

hotels2

voorzieningen5

1

2

4

5

wonen65

horeca10

sport20

ambacht5

wonen80

horeca5

ambacht5

bedrijvigheid10

wonen30

horeca5

sport27

ambacht35

hotels2

wonen35

horeca15

commercie10

sport25

hotels5

voorzieningen5

wonenhorecacommerciesporthotelvoorzieningen

max. 50% per strook bebouwen

70% uit rooilijnmax. 9m hoog

nieuw parkeren in koffer of gebouwd parkeren

Ontwikkelen per ensemble, eenheid

B U U R T

kap en plat

kavels 1,2m breedmin. 5 combineren

10m vast

20muitbouw

25m tuin

bouwen in rooilijnop straat geörienteerd

min.

max 30%

Ontwikkelen als individuen in ensemble

50% 50%

plint 4m

75% parkeren eigen terrein

hoekaccenten uit rooilijn

O U D E R I J N

wonen90

commercie5

voorzieningen5

wonen40

horeca10

commercie15

ambacht3

bedrijvigheid25

hotels2

voorzieningen5

1

2

4

5

wonen65

horeca10

sport20

ambacht5

wonen80

horeca5

ambacht5

bedrijvigheid10

wonen30

horeca5

sport27

ambacht35

hotels2

wonen35

horeca15

commercie10

sport25

hotels5

voorzieningen5

wonenhorecacommercieambachtbedrijvigheidhotelsvoorzienignen

ST

RA

TE

GI

E

Spelregelkaart en paspoorten deelgebieden.

R I N G W E G

Ontwikkelen als individuenin ensemble

in rooilijn bouwen

min.10m, max.25m breedmin.200m2, max.550m2

25m

30%40%

30%

plint4m mix kapsoorten

gebouwd parkeren

95

wonen90

commercie5

voorzieningen5

wonen40

horeca10

commercie15

ambacht3

bedrijvigheid25

hotels2

voorzieningen5

1

2

4

5

wonen65

horeca10

sport20

ambacht5

wonen80

horeca5

ambacht5

bedrijvigheid10

wonen30

horeca5

sport27

ambacht35

hotels2

wonen35

horeca15

commercie10

sport25

hotels5

voorzieningen5

wonenhorecasportambacht

wonen90

commercie5

voorzieningen5

wonen40

horeca10

commercie15

ambacht3

bedrijvigheid25

hotels2

voorzieningen5

1

2

4

5

wonen65

horeca10

sport20

ambacht5

wonen80

horeca5

ambacht5

bedrijvigheid10

wonen30

horeca5

sport27

ambacht35

hotels2

wonen35

horeca15

commercie10

sport25

hotels5

voorzieningen5

wonenhorecasportambachthotel

N I E U W E R I J N

Ontwikkelenper individu

min.40%, max.60%bebouwen

langs lijnen raamwerk in rooilijn bouwen

max.1000m2 bg. max. 1500m2 totaal, max.12m hoog

wonen en werken

P A R K B L O K1 & 2

Ontwikkelenper individu

Ontwikkelenals ensemble

max.80% bebouwen

80% rooilijnrest max.4, afwijken

gebouwd parkeren

max.80% bebouwen

in rooilijnzijkant kavel doorgang gebouwd parkeren

1

2

1

2

ST

RA

TE

GI

EStartpunt; raamwerk en te behouden delen.

20

20

20

13

20

30

20

40

Aanpak oevers en aanleg ringweg met nieuwbouw.

Realisatie nieuwbouw Oude Rijn. Realisatie Vlietpark en interne structuur compleet.

97

F A S E R I N G

Door middel van de verschillende strategieën en spelregels kan De Waard geleidelijk herontwikkeld worden. Het raamwerk is de vaste basis, die een flexibele en geleidelijke ontwikkeling mogelijk maakt. In de fasering zullen de woonbuurt, de Singel en de Nieuwe Rijn langzaam transformeren, terwijl de Oude Rijn, Ringweg en Vliet verspreid in grote stappen worden aangepakt.

In de eerste fase van de herontwikkeling wordt de gemeentegrond benut om de ringweg aan te leggen, met bijbehorende nieuwbouw met stedelijke functies. Daarnaast worden de oevers van de waterlijnen aangepakt om de kwaliteit van het water te benutten als basis voor verdere ontwikkeling. Als grote aanjager wordt met de aanleg van de ringweg tegelijk het recreatieve knooppunt met de haven aan de Vliet en Oude Rijn gerealiseerd.

De tweede stap is de realisatie van de nieuwbouw aan de Oude Rijn, in aansluiting op de route langs de Oude Rijn en de haven op de kop van het eiland. Met deze fase wordt tevens het water voor een deel De Waard in getrokken, waarmee de kwaliteiten van het water ook intern beleefbaar worden. Dit geeft een impuls aan vernieuwing van de bestaande woonbuurt.

In de laatste fase wordt het Vlietpark met bijbehorende stedelijke bebouwing gerealiseerd. Hier komen de kwaliteiten van het park en het water samen, wat een grote impuls zal geven aan het succes van De Waard. Daarnaast zullen de woonbuurt, de Singel en de Nieuwe Rijn getransformeerd zijn, waarmee de interne structuur van De Waard compleet is.

cruciaal, eigendom > meteen starten

cruciaal, buiten eigendom > investeren en starten

cruciaal, afhankelijk van andere ontwikkelingen > later

ST

RA

TE

GI

EGoud Waard 2040

0 25 50 100 150 200

99

C O N C L U S I EDe Waard zal door middel van het raamwerk geleidelijk transformeren tot gemengd stedelijk milieu, waar de binding met het water is versterkt en de ringweg op een aantrekkelijke manier is ingepast. De bestaande kwaliteiten vormen nu de meerwaarde voor het stedelijk gebied van De Waard, als een uniek milieu in de vernieuwingsslag van Leiden.

In tegenstelling tot de plannen van de gemeente is de ringweg nu ingepast als stadsring en onderdeel van De Waard. De weg is het hart van de buurt met een duidelijke betekenis voor het verkeer, wijkoverstijgende functies en het stedelijke leven. Hierdoor is de weg niet alleen ingepast, maar ook benut om de herontwikkeling een duidelijke plaats te geven, losse delen te verbinden en een kwaliteitsslag voor de bestaande buurt op gang te brengen. Met de ringweg zijn de stad en De Waard beter bereikbaar geworden, is het plangebied een aantrekkelijk woon- en werkmilieu geworden en is er een duidelijke hiërarchie in De Waard aangebracht.

Dit geldt voor alle lange lijnen in De Waard. Door de kwaliteiten en identiteiten van de lijnen door te zetten, profiteert de Waard van elke lijn en wordt het gebied verbonden met de rest van de stad. De publieke lijnen geven het gebied een betekenis op stad- en regioniveau. Door aandacht te geven aan de overgang van publiek naar privé, worden de lijnen ingepast en onderdeel van het stedelijk weefsel.

In het raamwerk hebben de lange lijnen zo een cruciale functie als structuur op een stad- en regioniveau en als aanjagers van ontwikkeling. Door deze lijnen van de grote schaal tot aan de kleine schaal te ontwerpen, worden ze in De Waard ingepast. Door in de verschillende schaalniveaus de genius loci van het gebied en de bestaande kwaliteiten te verzekeren, worden deze het uitgangspunt voor herontwikkeling. Voor De Waard betekent dit dat het water de grootste kracht is en dat de verstedelijking gekenmerkt zal worden door de genius loci in al haar facetten.

L I T E R A T U U R L I J S TBOEKENBobic, M. Between the edges; Street-Building Transition as Urbanity Interface. Thoth 2004.

Bosch, J. en Veenenbos, H. Straten Maken; Hoe ontwerp je een goed straatprofiel. SUN 2011.

Franke, S. en Hospers, G-J. De levende stad; Over de hedendaagse betekenis van Jane Jacobs. SUN Trancity, 2009.

Gemeente Leiden en Hoogheemraadschap Rijnland. Leiden leeft met water. Gemeente Leiden, 2009.

Jacobs, A.B. Great Streets. The MIT Press, 1995.

Jacobs, J. The Death And Life Of Great American Cities. Random House USA Inc. 1992.

Lynch, K. The image of the city. The Mitt Press, origineel 1960.

Potz, H en Bleuze, P. Groenblauwe netwerken, voor duurzame en dynamische steden. coop for life, 2012.

Stadscahiers. Stedenbouw als strategie; de transformatie van de bestaande stad. SUN Trancity 2010.

Urhahn, G.B. en Bobic, M. Strategie voor stedelijkheid. Uitgeverij Thoth 1999.

Urhahn Urban Design. De Spontane Stad. BIS 2010.

Uytenhaak, R. Steden vol ruimte; Kwaliteiten van dichtheid. Uitgeverij 010, 2008.

Verdonk, N. Intense Laagbouw, woningbouw in hoge dichtheden. Platform GRAS, 2009.

Werkgroep Binnenstedelijk bouwen. Prachtig Compact NL. Atelier Rijksbouwmeester, 2010.

RAPPORTEN/ARTIKELENBrandenburgh, C.R. in opdracht van gemeente Leiden. Bureauonderzoek Leiden 4; Een archeologisch bureauonderzoek naar het trace van de Ringweg Oost in Leiden en Leiderdorp. Maart 2010.

Buurtorganisaties Leiden en Leiderdorp, in samenwerking met gemeente Leiden, Movares en 4cast. Verkeersberekeningen Ringweg Oost; met het RVMK Holland Rijnland. November 2011, Versie 2.0 eindrapport.

Gemeente Leiden. Bereikbaar Leiden; nota van uitgangspunten voor de uitvoeringsprogramma’s. Maart 2012.

Gemeente Leiden. Binnenstad re-visie. 30 december 2010.

Gemeente Leiden. Structuurvisie Leiden 2025. Juni 2009.

Gemeente Leiden, afdeling RMB - stedenbouw. Visie Oostflank, Concept werkschrift. 3 oktober 2011

Gemeente Leiden en Hoogheemraadschap van Rijnland. Waterplan Leiden; Visie op water in Leiden, inclusief uitvoeringsprogramma 2007-2010. Oktober 2007

Gemeente Leiden in samenwerking met Goudappel Coffeng. Erratum verkeersberekeningen RWO. 22 november 2011.

Gemeente Leiden en Martin Verwoest Stedebouw. Ringweg Oost, Stedenbouwkundige Visie. juni 2010.

Gemeente Leiden, Verwoest, M., Maxwan architects + urbanists, Movares. Basisplan Ringweg Oost; Alternatief Sumatrastraat.20 maart 2012.

101

D A N K W O O R DTijdens mijn afstudeerproject ben ik begeleid door Ad de Bont, Maike van Stiphout en Jeroen Ruitenbeek. Ik wil hun bedanken voor de tijd die zij voor mij hebben genomen en de uitdaging die zij mij boden om tot het uiterste te gaan. Ad, bedankt dat je er voor mij was en voor de vele momenten waarin ik met jou heb kunnen sparren over mijn afstudeeropgave.

Tegelijk met de start van mijn afstudeerproject begon Martin Verwoest aan zijn werk voor de Ringweg Oost. Ik wil Martin bedanken voor het contact dat wij hebben gehad en de informatie die hij mij heeft gegeven. Zowel over de actuele planvorming, als basisinfo over De Waard en tekenmateriaal. Martin, jij leverde mij de stevige basis waarop ik mijn plan heb kunnen bouwen; bedankt!

Alle collega’s bij Rijnboutt wil ik bedanken voor de ruimte en inhoudelijke steun die zij mij hebben gegeven. Daarbij in het bijzonder Richard Koek en Willem Hermans voor hun inhoudelijke hulp en het inzicht dat zij mij gaven in het structureren van deze opgave.

Ook kijk ik terug op een prettige inhoudelijke ondersteuning door Dirk Iede Terpstra, Marijke Bruinsma, Janita Stoel en Arnoud Siemonsma. Bedankt voor jullie feedback en expertise.

Als één na laatste, bedank ik mijn familie en vrienden. Mijn familie accepteerde dat mijn studie op de eerste plaats kwam en waren er als ik ze nodig had. Bijzonder veel dank gaat uit naar mijn vrienden Els van Looy en Sebastiaan van Berkel. Jullie waren er, ondanks jullie eigen Academieleven, om te notuleren en mij bij te staan. Dit betekent veel voor mij!

En tot slot wil ik mijn man, Dave, bedanken. Al die Academiejaren heb jij mij gesteund en ondertussen ben jij ook een halve stedenbouwkundige geworden. Het is super dat we tegelijk onze studies hebben kunnen afronden en wat ben jij toch een geweldige steun geweest in mijn afstudeerproces. Pittig, maar het is ons gelukt!!

Goudappel Coffeng in opdracht van gemeente Leiden. Variantenonderzoek RWO. Mei 2008. Movares in opdracht van gemeente Leiden. Quickscan Ringweg-Oost; Alternatief Sumatrastraat. 25 juli 2011, versie 2.0.

Regio Holland Rijnland. Regionale Structuurvisie 2020 Holland Rijnland. Juni 2009, herziening maart 2012.

Samenwerkingsorgaan Holland Rijnland. Regionale Woonvisie Holland Rijnland 2009-2019. Oktober 2009

STEENHUISMEURS. De Waard - Leiden; culturhistorische verkening. Januari 2011.

Urhahn Urban Design in opdracht van gemeente Leiden. Verkenning verkeerscirculatie binnenstad Leiden. Concept januari 2011.

Versteeg, W. en Hajer, M. De stad in de ogen kijken. 2010

INFORMATIEBRONNEN EN CONTACTPERSONEN• Bewonersorganisatie Zeeheldenbuurt (Waard); C. Arnoldus• Bewonersorganisatie De Kooi; J. Oostendorp• Gemeente Leiden; M. Verwoest en B. de Jonge• Hoogheemraadschap Rijnland; M.Betgen• Regionaal Archief Leiden• Urhahn Urban Design; B. Stoffels• De Urbanisten; F. Boer

WEBSITES: www.watwaswaar.nlwww.leidenarchief.nlwww.kei-centrum.nlwww.havenkwartierdeventer.comwww.zeeheldenbuurtleiden.nlwww.rijnland.netwww.leiden.nl/gemeente

G O U D WA A R D