EUROPESE ACADEMIE voor natuurlijke gezondheidszorg Antwerpen-Gent-Leuven-Maastricht

ER WAS EENS, HET MEISJE EN DE STRUIKER WAS EENS, HET MEISJE EN DE STRUIKER WAS EENS, HET MEISJE EN DE STRUIKER WAS EENS, HET MEISJE EN DE STRUIK

EEN JAAR MET DUINDOORN logboek van ontdekking, observatie, verwerking en beleving

Anna-Maria Dierck Eindwerk verdedigd op 18-10-2005 Academiejaar 2004-2005 tot het bekomen van het diploma Herborist

EUROPESE ACADEMIE voor natuurlijke gezondheidszorg Antwerpen-Gent-Leuven-Maastricht

ER WAS EENS, HET MEISJE EN DE STRUIKER WAS EENS, HET MEISJE EN DE STRUIKER WAS EENS, HET MEISJE EN DE STRUIKER WAS EENS, HET MEISJE EN DE STRUIK

EEN JAAR MET DUINDOORN

logboek van ontdekking, observatie, verwerking en beleving

Anna-Maria Dierck Eindwerk verdedigd op 18 oktober 2005 Academiejaar 2004-2005 tot het bekomen van het diploma Herborist

EEEEen woordje vooren woordje vooren woordje vooren woordje voor…………

Ik wil mijn man Jo en mijn kinderen Katrien, Liesbet, Heleen, Jana, Juliaan en Lukas danken voor hun dapper meestappen op mijn duindoornwandeling van een jaar: Jo las als leraar Nederlands mijn woorden na en luisterde geduldig naar mijn avondlijke inspiratiemomenten, hij moedigde mij aan op mijn duindoornpad. Hij hielp mij bij de lay-out van dit eindwerk. Katrien stelde met mij de huisenquête op. Liesbet hield kritisch toezicht op mijn schrijven. Heleen schreef met mij ons sprookje. Jana, Juliaan en Lukas deelden hun mama met haar studie en hielpen bij het oogsten, afritsen en wegen van de bessen. Jeroen van Liesbet hielp mij met de illustratie van het sprookje. Jan van Katrien hield leerrijke discussies met mij. Onze hond Titus vindt de duindoornbessen erg lekker en is dol op de geur van de olie. Allen hebben ze mijn duindoornproducten geproefd, getest en gekeurd. Hendrik, onze dorpsimker, bezorgde mij bijenwas en lekkere honing. Mijn mama, zussen, broers, neven, nichtjes en schoonfamilie dank ik voor het geduldig aanhoren van datgene waar mijn hart vol van was, mijn papa omdat hij mij blijft inspireren, al is hij niet meer hier. Speciale dank aan onze docent-begeleider, Jacques Berghmans. Hij verscheen als een goede meester als de leerling er klaar voor was. Ik dank hem voor zijn sterke lessen kruidenchemie en kruidenbereidingen en de liefde voor het vak die hij daarin aan ons doorgaf. Tenslotte ben ik de duindoorn dankbaar omdat hij mij, een jaar lang, heeft uitgedaagd, geprikkeld, geheeld en verrijkt. Hij inspireerde mij, ik hoorde muziek en poëzie in hem. Hij is de struik die leven geeft, hij is de zee. VERANTWOORDELIJKHEID ‘Hoewel de auteur zich inspant om informatie te verschaffen die actueel en juist is, kan geen garantie gegeven worden dat al die informatie adequaat juist en volledig is, nog dat ze al omvattend is. De auteur, noch de vzw Europese Academie voor complementaire gezondheidszorg, kan in geen enkel geval aansprakelijk worden gesteld als gevolg van het gebruik van de informatie die in dit eindwerk voorkomt of als gevolg van de afwezigheid van specifieke informatie. De eventueel vermelde adviezen en handelingen worden volledig op eigen verantwoordelijkheid toegepast. Bij het uitblijven van resultaat of bij eventueel ernstige klachten, dient men zich onmiddellijk te richten tot een professionele hulpverlener of arts.’

INHOUD

Vooruitblik p.1

Er was eens, het meisje en de struik p.4

Een jaar met Duindoorn: logboek van ontdekking, observatie, verwerking en beleving. p.6

* OKTOBER p.6 Ontdekking en determinatie van Duindoorn p.6 Beschrijving p.8 Eerste oogst van duindoornbessen p.9 Verschijnen en verdwijnen p.9 Minnaar van de wind p.10 Onbekend maakt onbemind p.11 Veelzijdige relatie met de dierenwereld p.12

* NOVEMBER p.13 Duindoornoliemaceratie, een oud recept p.13

* DECEMBER p.14 De rijkdom van Duindoorn p.14

- namen p.14 - gebruikte delen p.14 - oogsttijd van de bessen p.15 - belangrijke inhoudsstoffen p.15 - eigenschappen, indicaties en toepassingen p.16 - verwerkingvormen en doses p.18 - waarschuwingen, nevenwerkingen en toxiciteit p.18 - contra-indicaties p.18 - combinatie met andere kruiden p.19 - cosmetisch gebruik p.19 - culinair gebruik p.20 - economisch belang p.20

* JANUARI p.21 Van duindoornolie tot duindoornoliepreparaten p.21

- plantaardige olie p.21 - duindoornolie uit de vrucht p.21 - duindoornolie uit de pitjes p.22 - medicinale duindoornolie p.22 - Duindoorn huidverzorging, producten uit de Calidrislijn p.23

Duindoorn Huidolie p.25 Duindoorn Bodylotion p.26 Duindoorn Handcrème p.27 Duindoorn Lichaamscrème p.28 Duindoorn Lippenbalsem p.29

* FEBRUARI p.30 Metamorfose van Duindoorn p.30 Een logboek als eindwerk p.31

* MAART p.32 Fytogeografie van Duindoorn p.32

- een kust om (van) te houden p.32 - een kust vol afwisseling p.33 - ontstaan van duinen p.34 - duinen en Duindoorn p.35 - duinbeheer en Duindoorn p.36 - duindoornbeheersing p.38 - duinbeheer en recreatie p.39

* APRIL p.41

Duindoornteelt p.41 - Duindoorn in boslandbouw p.41 - planttips voor Duindoorn in de tuin p.43 - snoeien van Duindoorn p.44 - interessante Hippophae cultivars p.44

* MEI p.47

Een kleine gezinsenquête p.47

* JUNI p.49

Examenmaand-veldwerk-eindwerk p.49

* JULI p.51 Moulin du Rivage, Botassart met laptop p.51 Wandelen en kruidig genezen p.52 Vakverkenning: herboristerie, zeepwinkel in Redu p.54 ‘Een groot avontuur’ en Duindoorn p.55 Poezennestjes p.56 Een eerste lezing p.56 Naar de Vogezen p.56

*AUGUSTUS p.59

Wandeling in het duinengebied ‘Ter Yde’ p.59 Springtij en de wind horen p.61 Le nouveau argousier est arrivé p.61 Duindoornbereidingen ‘DUYNBEZEKEN’ p.63

- Duynbezekenssap p.63 - Duynbezekensgelei p.63 - Duynbezekenssiroop p.64 - Duynbezekens - duindoornsnoepjes p.65 - Duynwindjes - duindoornkoekjes p.65 - Duynbezekensazijn p.66 - Duynengeest - duindoornlikeur p.67 - Er was eens… een sprookjesmengsel van Duyndoorntje p.68

Zand in de haren en zout op de huid p.69

* SEPTEMBER p.70

Terugblik p.71

Bronnen p.73

Ik heb dit Werk ter ere van de schoonheid willen bouwen en ook ter ere van de goedertieren Maan die heerst over het getij van zeeën en van vrouwen en die zowel de golven als het bloed doet slaan.

(Edna St. Vincent Millay)

1

Vooruitblik

Een jaar geleden raakte ik gefascineerd door de Duindoorn of Hippophae ramnoides in de duinen van Westende. Het was alsof ik hem voor het eerst echt zag terwijl hij er altijd al was. Ik wilde hem beter leren kennen, hem doorgronden in heel zijn wezen. Over Duindoorn bestaan geen sprookjes, geen verhalen, geen mythen, sagen of legenden. De mensen die vroeger de duinen bewoonden waren arm en ongeletterd. Er is geen schriftelijke overlevering over hun leven met Duindoorn. Dit inspireerde mij om zelf het sprookje te schrijven: ‘Er was eens het meisje en de struik’. Ik heb ‘Duyndoorn’ een stem gegeven, in het gefluister van de wind. ‘De wind horen, d’windoren, dwindoorn, duyndoorn !’ Deze stem zal steeds helderder gaan klinken doorheen mijn jaar met Duindoorn. Ze spreekt over verbondenheid met de elementen, over het luisteren naar de natuur, over het diepere inzicht en het vertrouwen in haar helende krachten. Ik laat het sprookje voor zichzelf spreken. Ik spin de draad van ‘Duyndoorn’ en verwerk hem in het weefsel van een jaar, gekleurd door mijn dagelijkse ervaringen: het verzamelen van kruiden en woorden, het lezen van vaklectuur, de tuin, mijn gezinsleven, lesmomenten, examens en vakantie, ongelukjes, pijntjes en verzorging, bezorgdheid en intuïtie, verwondering en blijdschap, de muziek van het leven. Dit eindwerk groeit, heel organisch, op het ritme van de maanden in een jaar met Duindoorn. Het ontwikkelt zich van maand tot maand, vanaf mijn ontdekking van Duindoorn over het doorgronden van zijn rijkdom tot mijn eigen duindoornbereidingen, toepassingen en gebruik in het gezin. Ik beschrijf de Duindoorn in de natuurlijke gezondheidszorg, in het natuurbeheer, in de boslandbouw als duurzame ontwikkeling. Het wordt een logboek zoals het schriftje waarin ik thuis kwaaltjes en pijntjes met de symptomen, de behandeling en het genezingsproces noteer. Tussen de logboekblaadjes schuif ik woorden, zinnen, teksten, gedichten, liedjes en foto’s die de moeite waard zijn om bij te houden. Ik weef ze als gekleurde stukjes stof doorheen mijn weefsel van Duindoorn. Die stukjes stof zijn afkomstig van Heukels’ Flora van Nederland, Flora’s kus van W. Beekman en Fr. Olofsen, Groot handboek Geneeskrachtige planten van Geert Verhelst, Metamorfose van F.H. Julius, Natuurbeheer van M. Hermy, G. de Blust en M.

2

Slootmaekers, een verslag in de voedselkrant van Wervel, Wandelen en … Kruidig genezen van Fik Seymus, Antonio Machado, Herman de Coninck, Jacques Prévert, Pablo Neruda, Boudewijn de Groot en Edna St. Vincent Millay. Al deze stukjes dragen iets van de gouden schittering van Duindoorn in zich: zij vertellen over de determinatie van Duindoorn, over zijn verschijningsvorm, over inhoudsstoffen, eigenschappen, toepassingen en bereidingen van Duindoorn, over zijn fytogeografie, over Duindoorn en duinbeheer, over duindoornteelt en Duindoorn in de boslandbouw én de poëzie in dit alles. Maar voor de rest heb ik eigen materiaal gebruikt. Mezelf zoals ik denk, toch, dat ik ben. Schoonheid zoals die met mij aan de haal Kon gaan, en donkerten in mij die ik zelf amper ken, En eerlijkheid en angst en trots en brandende gedachten en lust, en nooit-in-eenzaamheid-gesleten nachten. Edna St. Vincent Millay

Het hoofdmotief in dit weefsel wordt bepaald door mijn zelfgesponnen draad van Duindoorn. De duindoorn vergezelt mij bij alles wat ik doe dit jaar: ik draag hem mee van de Hoge Venen tot de Opalen kust, van Zevenster tot Parnassia. Hij is onze reisgezel van Westende tot Botassart en de Vogezen, van Wissant tot Cadzand. Hij daagt mij uit, hij prikkelt en heelt. Hij wordt gewikt en gewogen door mijn kinderen, die ik een heuse huisenquête over mijn duindoornhuidverzorging voorleg. Ik stel de duindoorn voor aan mijn klasgenoten, in de lessen kruidenbereiding en bij ons veldwerk aan de ‘Opalen kust’. Ik gebruik de duindoorn ‘puur’ in mijn huidverzorgingsproducten, dus niet samen met andere kruiden, om hem in zijn eigenheid en kracht te laten. Enkel een wolkje etherische olie van Mandarijn, Zoete sinaasappel of Oranjebloesem mag zijn zonnig karakter bevestigen. Ik ontwikkel een Calidris-lijn met Duindoorn huidolie, Duindoorn bodylotion, Duindoorn handcrème, Duindoorn lichaamscrème en Duindoorn lippenbalsem. Ik verwerk duindoornbessen tot sap, gelei, siroop, duindoornazijn, een duindoornlikeur, gezonde snoepjes en koekjes en in een sprookjesmengsel. Dit gamma producten geef ik de naam ‘Duynbezeken’. De duindoorn is het prototype voor mijn omgaan met andere kruiden, hij is mijn pars pro toto. Hij vormt de basis van mijn verdere groei als herboriste, hij is de pionier die mijn bodem verrijkt. De duindoorn biedt mij een raam met zicht op de natuur, de mensen en de wereld om mij heen.

3

Ik druk mijn eindwerk af op ecologisch papier. Alga Carta Favini, ‘the paper that loves the sea’, is uniek papier vervaardigd uit algen uit de Venetiaanse lagune. Deze algen overwoekeren de lagune als gevolg van de pollutie. Om deze overwoekering tegen te gaan worden de algen geoogst zodat de lagune opnieuw zijn natuurlijke zuiverheid verkrijgt met een evenwichtig ecosysteem:‘making paper for a cleaner sea’. Dit papier is boomvriendelijk, milieuvriendelijk, bio-afbreekbaar, recycleerbaar en van hoge kwaliteit. Het heeft een neutrale pH, is vrij van zuren en van chloor. Het project Alga Carta werd in Oktober 1993 goedgekeurd door de Europese Commissie en opgenomen in het EC-Life programma voor nieuwe, propere technologieën. Als samenbindertje voor dit logboek gebruik ik een duindoorntwijgje, het hout is duurzaam, hard en fijnkorrelig. Het is een symbool voor ‘de struik die leven geeft’, voor een duurzame ontwikkeling, voor een ecologisch bewustzijn en een natuurlijke gezondheidszorg. Dit ‘Logboek van een jaar met Duindoorn’ is een uitnodiging om mee te kijken naar het kleurrijke patroon van Duindoorn, zijn innig verband met aarde, water, wind en zonnekracht, zijn krachtig staan in deze elementen, zijn rijkdom, zijn belang voor planten, dieren en mensen. Zoals de duindoorn, na zijn bescheiden bloei rijkelijk bessen schenkt, zo wil ik, na deze studie, iets delen van mijn enthousiasme, ervaring, inzichten en overwegingen. Ik hoop dat ik iets van zijn ‘gouden gloed’ kan laten schitteren !

4

Er was eens, het meisje en de struik

Er was eens, in een tijd hier ver vandaan, waar de winters nog killer waren en de wind nog onstuimiger over de aardbol raasde, een meisje met gouden haren. Hoewel ze tot het Geslacht der Duynkooters behoorde – een volkje dat de duistere kant van de duinen bewoonde – aanbad deze duinkotersdochter het helderblauwe licht aan de andere kant.

Zodra ze de kans zag, glipte ze ertussenuit. Duin op, duin af, zwol het gefluister van de wind aan in haar oren tot zij een duidelijke stem kreeg waar de einder glad en glanzend werd. Daar ging ze zitten en luisterde.

’s Winters was er weinig tijd voor zulke tochten. Zij was de oudste van zeven kinderen en moest voor haar jongere zusjes zorgen, terwijl hun vader soms dagenlang op tocht ging, op zoek naar voedsel.

Deze winter zette een bittere koude haar tanden in het rijk der Duynkooters. Wanneer de ijskoude wind door de kieren van het huis naar binnen waaide, kropen de zusjes dicht tegen elkaar aan en wachtten op de thuiskomst van hun vader, die steeds langer wegbleef en terug thuiskwam met een steeds kleinere vracht zeevruchten. De arme visser durfde zijn bleke dochters amper nog in de ogen te kijken.

Toen sprak het meisje haar vader toe:

“Lieve vader,

laat mij gaan

naar de andere kant toegaan,

laat de winden m’ iets nuttigs leren,

want zo gaat het echt niet meren”

De vader knikte eenmaal en liet zijn oudste gaan. Nu kwam de koude ook de kieren van zijn hart binnen.

Het meisje ging op pad met enkel een lege jutten zak vol goede hoop, die ze zou vullen met de vruchten en wortels die ze zou vinden aan de andere kant. Ze wandelde en wandelde, maar overal was het even kaal en dor. De wind blies haar enkel koude in het gezicht, maar had verder niets te vertellen.

Toen ze bijna alle hoop verloren had, zag ze plotseling, in de verte een eenzame struik, waarin de wind hevig tekeer ging. Toen ze de struik naderde, hoorde ze weer de stem van de wind die zij zo goed kende:

5

“D’ wind horen, dwind oren, duyndoorn”,

gierde de wind door de struik. En inderdaad, toen ze de struik wat beter bekeek, ontwaarde ze duizend doorns op de takken van de struik. En wat meer was: oranje BESSEN!

Ze besloot de wind op zijn woord te geloven en er niet over te piekeren of deze bessen nu eetbaar waren of niet. Ze nam de jutten zak en begon die te vullen met de bessen van de struik. Ze hoefde enkel het lied van de wind te volgen om te ontdekken waar ze nog meer bessen kon plukken. Tot de zak vol was… Toen begon het meisje een stekende pijn te voelen in haar door de ijzige kou en door de doorns gehavende handen.

Doodmoe, verkleumd en hongerig ging ze zitten, stak haar bloedende handen in de zak en propte met haar laatste krachten wat bessen in haar mond. Eerst vertrok haar gezicht van de zure smaak, maar even later kreeg ze het heerlijk warm vanbinnen. De kou trok weg uit haar vermoeide lichaam en toen ze haar ogen sloot, voelde ze hoe de duinen onder haar wegschoven, de zee in, en hoe een wolkje haar opving. Glimlachend liet ze zich drijven…. Tot het wolkje vreemd begon te bewegen, alsof het haar van zich af wilde duwen.

Ze opende haar ogen en daar waren de duinen weer. Een schaap was tegen haar aan komen liggen, maar stond nu weer recht en sprak:

“Maske, maske, kijk naar mij,

Mijn pootjes zijn van wonden vrij!”

Toen nam het een aanloop, sprong tegen de doornige struik aan, liet het bessen op zijn rug regenen en rolde lachend over de grond. Het meisje keek naar haar handen en wiste met wat speeksel het sap van de bessen weg. Wat een ogenblik geleden diepe schrammen waren, was nu veranderd in fijne korstjes. De gesprongen en ruwe huid was nu van fluweel.

Het meisje sprong lachend op, omhelsde het schaap, stak haar neus in de zachte wol, nam haar jutten zak en rende vol energie huiswaarts. Duin op, duin af. Het schaap liep met haar mee.

Toen de vader zijn oudste terug zag, met een gezonde blos op haar wangen en haar gouden haren die schitterden als nooit tevoren, slaakte hij een zucht van opluchting. De kou werd het huis uitgejaagd, de zusjes vielen elkaar in de armen. Het gezin was gered van honger en ziekte. Duyndoorntje spon de wol van het schaap tot gouden draden en weefde er warme kleren mee.

Duyndoorntje leefde nog lang en gelukkig en verloste het duynkootersgeslacht voorgoed van alle vervelende kwaaltjes.

Wanneer iets schittert in de duysternis

Denkt er dan om, dat zy het is

6

Een jaar met Duindoorn: logboek van ontdekking, observatie, verwerking en beleving OKTOBER

Wandelaar, je spoor Is de weg, niets meer Wandelend is er geen weg Want hij wordt gaandeweg gemaakt En wanneer de blik naar achter zwaait Zie je het pad dat is gebaand Om nooit meer gegaan te worden Wandelaar, er bestaat geen weg Enkel een kielzog in de zee. Antonio Machado

OOOOntdekking en determinntdekking en determinntdekking en determinntdekking en determinatieatieatieatie Een warm oktoberzonnetje lokt ons naar de kust. We kamperen in ons busje tegen een duin aan, met zicht op zee. We wandelen door de duinen van Westende en komen voorbij de ruïne van Camping Cosmos. Deze camping geeft een heel desolate aanblik: stukken caravan liggen verspreid tussen opgebroken beton. Wat eens de enige vakantiebestemming was van generaties gezinnen lijkt nu wel oorlogsgebied. Het stemt me droevig. Onze wandeling brengt ons vervolgens, heel toevallig, bij een eco-beurs in het Cultureel Centrum Calidris te Westende. Daar ontmoet ik een herborist die al jaren in het vak staat. Hij moedigt me aan mijn diploma te behalen en dan mekaar nog eens te spreken. De kinderen spelen verstoppertje in de duinen en ik…ontdek de DUINDOORN. Het is net alsof ik hem voor het eerst echt zie terwijl hij er altijd al was. Komt het door mijn herboristenopleiding dat ik hem met nieuwe aandacht bekijk? Met zijn warmoranje bessen staat hij exotisch verlokkelijk te stralen op een schrale duin, afwerend ook, zichzelf beschermend met zijn scherpe doorns. Ik voel een grote affiniteit met deze plant, hij fascineert mij. Ik haal er mijn reisgezellin “de Flora” bij en ik lees:

7

R. Van Der Meyden, Heukels’ Flora van Nederland, p.267

8

BBBBeschrijvingeschrijvingeschrijvingeschrijving

het vrouwtje het mannetje de vruchtjes Duindoorn is een winterharde, bladverliezende, 1 à 6 meter grote struik. Hij heeft een sterke, diep reikende penwortel en een uitgebreid netwerk van horizontaal uitspreidende worteluitlopers (met talrijke spruiten) die helpen zand vasthouden en stikstof in de bodem vastleggen. Hij draagt wijd uitstaande bruine takken die scherpe doornen dragen en vormt zo vaak aaneengesloten ondoordringbare, doornige barrières. De jonge twijgen vertonen een witte glans, door zilverachtige schubben. Duindoorn draagt afwisselend geplaatste, lancetvormige, bijna zittende, wilgachtige blaadjes (2 à 8 cm bij 0,5 cm), die pas na de bloei verschijnen; ze hebben een gave rand en spitse top. Bovenaan zijn ze zilvergroen en behaard, onderaan licht grijsbruin tot zilverwit geschubd en duidelijk generfd. Duindoorn is een tweehuizige windbestuiver: de mannelijke en vrouwelijke bloemen staan op verschillende planten en ze verschijnen reeds voor de bladeren (bloei april-mei). De mannelijke bloempjes zijn groenige bloempjes, ze staan in zijdelingse geplaatste katjes en bestaan uit 2 min of meer rechtopstaande, ronde slippen die de 4 meeldraden bijna geheel omsluiten. De alleenstaande vrouwelijke stamperbloempjes zijn spoelvormig, bijna zittend en bestaan uit een urnachtig omhulsel dat het vruchtbeginsel nauw omsluit; aan de top is er een nauwe opening waaruit de lange roodbruine stempel tevoorschijn komt. De bij rijpheid glanzende, feloranje, eetbare, bolvormige schijnbessen (5 à 12 mm) die in augustus-september rijp zijn en uiteraard alleen op de vrouwelijke planten verschijnen, zitten dicht bij bijeen in groepjes. De bes is eigenlijk een vlezig uitgegroeide kelkbuis die een nootje in een houtig omhulsel omvat. Ze zijn zuur en samentrekkend van smaak en worden best in augustus en september geplukt. Pas na 5 jaar gaat een struik echt een rijke oogst aan bessen geven. Ongeplukt blijven de schijnbessen meestal gedurende de winter aan de vrouwelijk planten zitten, tot zelfs in maart. Ik wil meer weten, ik wil hem leren kennen, hem doorgronden in zijn verschijningsvorm, zijn biotoop, zijn inhoudsstoffen, eigenschappen en werking. Ik wil hem gebruiken in kruidenbereidingen.

9

EEEEerste oogst van duindoornbessenerste oogst van duindoornbessenerste oogst van duindoornbessenerste oogst van duindoornbessen

Met mijn zaksnoeischaartje oogst ik een aantal hogere takken, ver van de straat (vanwege de hondjes en andere vervuiling!), vol met sappige bessen. De doorns zijn venijnig scherp en de bessen zijn heel kwetsbaar. Mijn handen zijn geschramd, handschoenen zijn een aanrader.

Thuis leg ik mijn oogst in de diepvries om nadien de bevroren bessen makkelijker van de takken te kunnen schudden. Tijd voor wat opzoekwerk. Ik vind een mooie beschrijving in “Flora’s kus” van Beekman en Olofsen die ik toets aan mijn eigen observatie van Duindoorn.

VVVVerschijnen en verdwijnenerschijnen en verdwijnenerschijnen en verdwijnenerschijnen en verdwijnen

Duindoorn of Hippophae ramnoides is een karaktervolle plant. Deze struik tref je bij ons vooral aan in de duinen, zoals de naam suggereert. Daar groeit hij soms alleenstaand maar vaker in aaneengesloten struwelen, in de strook achter de zeewering. Op kalkrijke zandbodems kunnen ze drie tot vier meter hoog worden, op kalkarmere grond zijn ze beduidend kleiner van omvang. De duindoorn heeft lucht en licht nodig. Dat geldt natuurlijk voor alle planten, maar voor de duindoorn wel zeer in het bijzonder. De zone achter de eerste duinen is winderig en open. Schaduwen zijn er nauwelijks, hoogstens van een duintop of van de duindoorn zelf. De zilvergroene, lange smalle bladeren laten volop licht door. Bovendien vertakt de struik zich sterk, meestal zo een vier, vijf keer per tak. Zo blijft hij als geheel naar het licht uitgespreid. Daar staat hij dan, met de wind om de oren, in de volle zon, en op een arme bodem, want het duinzand is zeer voedsel- en humusarm. De duindoorn is voor zijn opbouw vooral op lucht aangewezen. Die lucht kan ruimschoots naar binnen, dat zie je aan de bouw van het blad. Waar de meeste landplanten alleen

10

aan de onderzijde huidmondjes in het blad hebben, heeft de duindoorn die aan beide zijden. Met zo een open structuur dreigt wel het gevaar van uitdroging, zeker in het winderige en aan de zon blootgestelde milieu. Dit wordt nog versterkt doordat de duinhellingen moeilijk water kunnen vasthouden. De duindoorn lost dit dilemma tussen lucht opnemen en verdamping tegengaan subtiel op: aan de bovenzijde van het blad zitten stervormige haren en aan de onderzijde schubjes die het blad zijn witviltige aanzicht geven. Beide structuren creëren om het blad een mini luchtlaagje dat teveel verdamping tegengaat. De duindoorn is als pionier van belang omdat de wortels samenleven met een schimmel die stikstof uit de lucht omzet in nitraat, een belangrijke voedingsstof voor planten. Duindoorn maakt de bodem daardoor geschikter voor begroeiing. De duindoorn staat als een huis zo stevig, stram en strak in de elementen. De wortels, die tot meer dan een meter diep kunnen reiken, maken dat mogelijk. Onderstoven worden met zand is geen probleem, integendeel, dit is juist een impuls voor de wortels om ondergronds te gaan uitlopen. Ze kunnen, meestal in zuidelijke richting, een lengte tot twintig meter bereiken. Wandel je vanaf de zee landinwaarts, dan zie je het aantal duindoornstruiken gestaag afnemen. Eerst verdwijnen ze als massaal groeiende solisten. In het struweel voegen zich planten als Gewone vlier, Wilde liguster, Hondsroos, Kardinaalsmuts, Gelderse roos en Meidoorn. In de oudere, soms metershoge duindoornstruwelen, kan het binnenin zelfs schemerig en vochtig worden. Paddestoelen en mossen profiteren daarvan. Er ontstaat humus en gaandeweg vestigen er zich andere bewoners, die leven van het voedselaanbod waar de duindoorn juist niets moet van hebben. Het landschap krijgt een bosachtige uitstraling, de duindoorn verdwijnt.

MMMMinnaar van de windinnaar van de windinnaar van de windinnaar van de wind

Ook in de voortplanting zie je de innige relatie van de duindoorn met de wind. De duindoorn is namelijk tweehuizig. Het stuifmeel van de mannelijke bloem komt via de wind bij de vrouwelijke. De bloemen zijn daar helemaal op ingericht. Ze zijn zeer klein, slechts een paar millimeter groot. Ze zijn reukloos, insecten zijn niet geïnteresseerd. Tijdens winderig en droog weer, meestal in april en mei, gaan de minuscule bloemblaadjes open en krijgt de wind vat op het stuifmeel van de meeldraden. Men heeft van de duindoorn fossiele stuifmeelkorrels van meer dan tienduizend jaar oud gevonden, die erop wijzen dat het een van de pioniersplanten was die zich na de ijstijd in onze streken vestigde.

11

OOOOnbekend maakt onbemindnbekend maakt onbemindnbekend maakt onbemindnbekend maakt onbemind

Het is vreemd dat een plant, met zijn fel gekleurde, voedselrijke bessen en zijn opvallende plaats in het landschap, in onze geschiedenis zo een bescheiden rol speelt. Over de duindoorn bestaan weinig verhalen, mythen, sagen, legenden of folkloristische gebruiken. De duindoorn groeit op zanderige, humusarme bodems. Onvruchtbare grond dus, ongeschikt voor de meeste van onze cultuur- en voedingsgewassen. Daarom waren de mensen vroeger niet echt geïnteresseerd in de duinen. Het was een woest, weerbarstig landschap dat ze braak lieten liggen of goedkoop verkochten. De duinen waren het domein van arme mensen, die ongeletterd waren en dus geen kruidenboeken schreven. Toch zijn er wel wat gegevens. In de zestiende eeuw schrijft de Engelse botanicus, William Turner, dat arme kustbewoners een saus maken van de bessen; over de waarde van de saus vermeldt hij niets. De Zwitserse botanicus Johannes Bauhin (1541-1613) beval de duindoorn aan vanwege de astringerende werking bij diarree. De Nederlandse botanicus Abraham Munting spreekt over de “Duynbezie” in zijn “Nauwkeurige Beschrijving der Aardgewassen” (Utrecht en Leiden, 1696): “de bladeren en vruchten der Duynbeziën zijn koud en droog van aart. Verslaan den dorst der koortsige lieden; drijven ook uyt alle slijmerige en taye vochten. Van den zap dezer vruchten werd een verjuys gemaakt, zeer bequaam ten gebruyk in spijzen.” De duindoorn, voor zover al bekend bij een groot publiek, bleef weinig populair. Toen de Franse schrijver Jean Jacques Rousseau (1712-1778) tijdens een wandeling een handvol bessen in zijn mond stopte, keken zijn vrienden ontzet toe. Want in die tijd wisten de meeste mensen niet beter of de duindoorn was giftig. Pas in de 20e eeuw werd Duindoorn in het Westen als middel tegen scheurbuik en grippale aandoeningen gebruikt, vanwege het hoge gehalte vitamine C. Men raadde aan een handvol bessen te eten bij griep en verkoudheid; om de zure en wrange smaak te verbeteren werden er bramen aan toe gevoegd. In Frankrijk gaf men schapen duindoornbladeren te eten zodat de vacht een speciale glans kreeg. Onbekend maakt onbemind en dat is onterecht. De bessen met hun wrangzure smaak herbergen een grote rijkdom: waardevolle olie, licht laxerende vruchtenzuren, vitamine C, vitamine A, vitamines van de B-groep, vitamine E. Duindoorn is een belangrijke plant in de vegetarische voeding omdat hij de noodzakelijke vitamine B 12 bevat die gewoonlijk alleen in vlees voorkomt. Vooral het gehalte aan vitamine C in de bessen, maar ook in de bladeren, is onovertroffen, zelfs vele malen hoger dan in sinaasappel of citroen, het neemt tijdens zonrijke jaren sterk toe. Door het hoge oliegehalte in de bessen wordt de duindoorn ook wel eens de ‘olijfboom van het noorden’ genoemd.

12

Met de bessen neem je als het ware “licht” mee naar binnen, pluk ze dus gerust van de struiken. De arme duinbewoners ontdekten het uit noodzaak, de dieren hebben het altijd geweten.

VVVVeelzijdige relatie met de dierenwereldeelzijdige relatie met de dierenwereldeelzijdige relatie met de dierenwereldeelzijdige relatie met de dierenwereld

Een najaarswandeling in de duinen, een beetje tegen de winter aan, de duindoornstruiken vallen op in het kale landschap door hun oranjegele bessen. Een troep schichtige vogels vliegt voor je op: kramsvogels, lijsterachtig met roodbruine rug en grijze kop. Tijdens hun trek naar het zuiden strijken ze neer op onze kuststrook en doen zich te goed aan de duindoornbessen. Soms worden ze er zelfs dronken van want als de bessen gaan gisten ontstaat er alcohol. Dan staan de aangeschoten kramsvogels gammel op hun poten en kunnen soms even niet vliegen. Ze zijn dan een gemakkelijke prooi voor vossen, die ook dol zijn op de bessen. In de winter kun je bij de duindoornstruiken oranje vossenkeutels aantreffen. Ook mussen en vinkachtige vogels, zoals de groenling, eten graag van de bessen, zij hebben een voorkeur voor de nootjes en laten het vruchtvlees hangen. Zij verspreiden de duindoorn op hun reizen want door het maagsap kunnen bessennootjes beter ontkiemen. De duindoorn heeft aan dieren veel te bieden. De larve van de duindoornboorvlieg nestelt zich in de struiken. Soms zie je ook zwellingen van zo een halve centimeter op het blad, dat zijn de gallen van de galmijt. In het voorjaar kun je duindoorn-struiken aantreffen die volkomen overwoekerd zijn door de rupsen van de bastaardsatijnvlinder, een witte vlinder die honderden eitjes kan leggen. De rupsen kruipen in augustus uit de eitjes en overwinteren door zich in te spinnen. In het voorjaar komen ze tot leven en krioelen over de struiken die daar overigens goed van herstellen. Sommige mensen zijn allergisch voor de rupsen. Dat hoeft de jamliefhebbers niet af te schrikken, want in de herfst zijn ze al weg. Er is zelfs een sprinkhaan met de naam ‘Duindoorntje’, Tetrix ceperoi. Hij bewoont pioniersvegetaties, vooral in duinpannen.

Kramsvogel Duindoorntje

13

NOVEMBER DDDDuindoornoliemaceratie, een oud receptuindoornoliemaceratie, een oud receptuindoornoliemaceratie, een oud receptuindoornoliemaceratie, een oud recept

Ik schud de bevroren bessen van de takken en ik doe ze ontdooid in de blender: zo worden ook de pitten gekneusd en geven hun olie vrij. Ik krijg een prachtige oranje duindoornpulp. Deze pulp zet ik vier weken, afgedekt, op een zonnige, warme plaats, te macereren in zonnebloemolie (koude extractie). Ik neem 1 deel

duindoornpulp op 2 delen zonnebloemolie zodat de pulp goed onderstaat en schimmelgroei vermeden wordt. Ik schud en draai de pot elke dag. Dit is een oud Russisch recept. In Rusland geniet deze duindoornolie dezelfde bekendheid als Sint-Jansolie en wordt uitwendig gebruikt bij huidproblemen, kneuzingen, zweren en brandwonden. Russische kosmonauten nemen de olie mee op hun ruimtereizen tegen stralingsschade. Artsen gebruikten duindoorn-olie als aanvullende behandeling van huid- en slijmvliezenbeschadiging bij de slachtoffers van de bestraling na de Tjernobyl-ramp op 26 april 1986. Men stelde toen een straling vast gelijk aan 90 x de straling van de atoombom op Hiroshima, 60 jaar geleden, die liet de hitte van 10 zonnen door de lichamen razen. In de 8e eeuw voor Christus bestonden in de Tibetaanse geneeskunde al 84 voorschriften op basis van Duindoorn (bessen, bladeren, bloemen, wortels), dat als een panacee aanzien werd. De nadruk werd gelegd op toepassingen voor huid en slijmvliezen, wanneer het ”slijm in onevenwicht” was: verkoudheden, luchtwegeninfecties. Bij de Grieken werden ze aangewend om bij te komen en om de vacht van paarden gezond en glanzend te maken (hippophae = lichtend, blinkend, glanzend paard). In de traditionele Chinese geneeskunde werd de duindoornbes aangewend als aansterkend middel om het energiepeil te verhogen. Ik maak ook een moedertinctuur van één deel duindoornbessen op 5 delen alcohol van 90°. Ik sluit de pot goed af en laat het mengsel 3 weken trekken op een warme plaats. Ik schud de pot regelmatig. Later zeef en pers ik het mengsel en giet de tinctuur in een donkere fles die ik koel bewaar. De tinctuur is lang houdbaar (min. 2 jaar) en is verdund met water (1:10) zowel inwendig als uitwendig toepasbaar.

14

DECEMBER DDDDe rijkdom van Duindoore rijkdom van Duindoore rijkdom van Duindoore rijkdom van Duindoornnnn Ik zeef de duindoornmaceratie door een neteldoek boven een kom en vul enkele steriele bokalen met de verkregen olie. Het is net alsof ik de zon gevangen heb in een glas. Die schitterende oranje kleur geeft mij een warm gevoel in de kilte van december. Ik neem de duindoornolie mee naar de lessen kruidenbereidingen en ik vertel over zijn rijkdom.

namen: Hippophae ramnoides L. Ned: Duindoorn, Duinbes, Hagedoorn, Zeedoorn, Zanddoorn, Schijtbes Eng: Sea Buckthorn, Sea berry, Siberian pineapple, Purging thorn, Sallow thorn, Sea willow, Prick willow Frans : Argousier, Faux nerprun, Saule épineux, Bourdaine marine, Burguespin, Grisset, Argasse Duits : Sanddorn, Sandbeer, Griesbeer, Weidendorn, Seedorn, Korallenbeer, Silberstrauch, Haffdorn, Dunedoorn, Meerdoorn gebruikte delen: Fructus Hippophae rhamnoides : de vruchten Oleum Hippophae rhamnoides : de olie Zelden: de schors, twijgen met bladeren

15

oogsttijd van de bessen: augustus - september – oktober belangrijke inhoudsstoffen: In de vrucht: Vitaminen : vitamine C (200-1200 mg per 100 g vers vruchtgewicht; tot 600 mg per deciliter sap, 20 maal zoveel als sinaasappelsap) en bioflavonoiden (quercitine, kaemferol, isorhamnetine en afgeleiden); Vitamine A (beta-caroteen en carotenoïden, crytoxanthine, zeaxanthine, xanthophyll, lycopeen), vit B1, vit B2, vit B5, vit B6, foliumzuur B11, vit B12, choline, vit E, vit K Koolhydraten (7,4 g per 100 g vers vruchtgewicht) : glucose, fructose, arabinose, rhamnose, sucrose (saccharose) Organische zuren : appelzuur, citroenzuur, kininezuur, succinezuur Tannines Pectine, vezels Beta-sitosterol Aminozuren, eiwit Mineralen : calcium, kalium, ijzer, magnesium, zink, koper, kobalt In de duindoornolie : De oranjerode olie, bestaat uit olie uit de zaden, olie uit het vruchtvlees en zelfs olie van het wasachtige schilletje van de bessen zelf, zeker bij die uit zonnige streken: 58 % enkelvoudige onverzadigde vetzuren ( o.a. oleïnezuur, palmitoleïnezuur) 7 % meervoudig onverzadigde vetzuren (linolzuur, linoleenzuur) 35 % verzadigde vetzuren (palmitinezuur, stearinezuur) Soms worden de vruchtvleesolie (bevat meer verzadigde en enkelvoudig onverzadigde oliën) of de zaadolie (bevat meer meervoudig onverzadigde oliën) apart gebruikt.

16

eigenschappen, indicaties en toepassingen:

de vrucht Eigenschappen Orale inname Indicaties a) Vitamine C- aanvullend (duindoorn is

één van de rijkste natuurlijke bronnen waarbij vitamine C bovendien vergezeld is van de nodige flavonoiden)

Tonicum/Aansterkend,Vitaliserend Anti-scorbutum (voorkomt

scheurbuik) b) Immuunstimulerend

(weerstandsverhogend) c) Bevordert het gezichtsvermogen ( door

de flavonoiden die de bloedsomloop in de haarvaten van het netvlies bevorderen, door het gehalte aan beta-caroteen, dat helpt het gezichtspurper opbouwen, door zeaxanthine)

d) Antioxiderend op de vaatwanden (door

de antioxidantia als de carotenoïden en vit E), stabiliserende, beschermende vit P-werking op de haarvaten (door de flavonoiden)

e) Mild laxerend bij trage darmwerking

(door de vruchtenzuren, door choline dat de peristaltiek activeert)

a) Asthenie (vermoeidheid) door vit C-gebrek, Gebrek aan vitaliteit, Herstel na ziekte, Voorjaarsmoeheid, Voorjaarskuren, Anemie

Voorkomen van ouderdomsverschijnselen

Aanvulling bij zwangerschap en borstvoeding

Preventie van scheurbuik Bloedend tandvlees b) Voorkomen en aanpak van

grippale en winterse infecties

c) Preventie van maculaire

degeneratie (netvliesdegeneratie) en verminderd gezichtsvermogen

d) Helpt hart- en vaatziekten

voorkomen e) Constipatie

17

f)Astringerend (samentrekkend) (door de looizuren) g) Aperitivum (Eetlustopwekkend)

f) Diarree g) Anorexie (Gebrekkige

eetlust)

Eigenschappen Uitwendige toepassing Indicaties

h) Astringerend (Samentrekkend), Cicatriserend (Wondhelend), Hemostyptisch ( Bloedstelpend)

h) Wonden, Vrieswonden, Zonnebrand (vb. Geplette vruchten op een wonde)

de duindoornolie Eigenschappen Uitwendige toepassing Indicaties

i) Beschermt de huid tegen UV- en ioniserende stralen ( in vitro: minder schade aan DNA). Revitaliseert en regenereert de huid . Voedt en verzacht, verbetert de elasticiteit van de huid (door de antioxidantia als de carotenoïden en vit E, door de vetzuren)

j) Anti-inflammatoir

(Ontstekingswerend), Cicatrisans (Wondgenezend) (o.a. door de vetzuren)

i) Bescherming tegen blootstelling aan de zon (zonnecrème, zonne-olie). Bescherming van de huid tegen stralingsschade(vb. radiotherapie). Doffe, geïrriteerde, ruwe en schrale huid. Overbelaste, gedevitaliseerde huid Voorkomen van vroegtijdige huidveroudering

j) Brandwonden,

Stralingswonden, Lichte verwondingen. Verzachtend bij Eczema, psoriasis, chronische huidaandoeningen

18

verwerkingsvormen en doses: * verse vruchten (smaken zuur en samentrekkend) * puur sap (door persen of dmv. sapcentrifuge): voor een betere weerstand,

als voorjaarskuur, 3 maal per dag een dessert- tot eetlepel, verdund in water, thee, melk, yoghurt en eventueel met honing, kuurmatig gedurende 7 weken

* siroop: per liter sap van bessen 500 g suiker toevoegen, 20 min laten koken (er gaat wel vit C verloren). Dosis: 3 eetlepels per dag

* afkooksel, in de huidverzorging: bessen overgieten met kokend water, 5 min zachtjes laten koken, zeven

* tabletten * duindoornolie (uit de zaden, het vruchtvlees en waslaagje van de

schilletjes): - puur of in olie, zalven, crèmes, bij zonnebrand, brandwonden, - in plantaardige oliën ter verzorging van de gevoelige, gedevitaliseerde en slappe huid, voor de babyhuid,

- 50% in zonnebloemolie bij wondverzorging

waarschuwingen, nevenwerkingen, toxiciteit: * geen nevenwerkingen gekend * in zeldzame gevallen kan allergisch gereageerd worden na aanbrengen van

duindoorn (olie) op de huid. * de waardevolle olie koel en goed afgesloten bewaren, beschermd tegen

licht en lucht. * personen met een gevoelige huid vermijden best na aanbrengen van de olie

directe blootstelling aan zonlicht

contra-indicaties: * niet gebruiken bij allergie * interacties met geneesmiddelen, planten, stoffen : geen gekend

19

combinatie met andere kruiden: Van de bessen * met Rosa canina (Hondsroos, rozenbottel) ter preventie van infecties, als

vitamine C-bron * met Panax ginseng( Ginseng, wortel) in een stimulerende,

weerstandsverhogende formule Van de olie * met allerlei oliën als teunisbloemolie, tarwekiemolie, avocado-olie,

sesamolie, amandelolie, olijfolie, jojobaolie, zonnebloemolie in allerlei huidverzorgende en voedende oliën

* met Calendula officinalis (Tuingoudsbloem, bloem) in de wondverzorging * met de maceratie-olie van Hypericum perforatum (St. Janskruid, bloeiende

toppen) en eventueel de e.o. van Lavendula vera (Lavendel, bloem), bij brandwonden, bij zonnebrand, bij wonden, bij spierpijnen

* met Aloë vera/Aloë ferox (Echte aloë, gel) als een breed huidverzorgend middel

* met Arctium lappa (Grote klit, wortel) bij vette huid, ter verzorging van de hoofdhuid, ter zuivering van de huid

* met Viola tricolor (Driekleurig viooltje, kruid) bij acné, eczema, schilferende huidaandoeningen

* met Plantago lanceolata (Smalle weegbree, kruid) bij huidontstekingen, bij psoriasis

* met Achillea millefolium (Gewoon duizendblad, kruid) bij huidontstekingen cosmetisch gebruik: * extracten van de duindoornbes worden gebruikt in zalven, crèmes en oliën

ter bescherming van de huid tegen de straling van de zon of straling in het algemeen. Hierbij vaak gecombineerd met vit E en een UVB-filter

* de duindoornolie, eventueel vermengd met een andere plantaardige olie en met een etherische olie, voedt, beschermt en vitaliseert de huid. Duindoornolie bevat veel palmitoleïnezuur dat huidherstel bij wonden, brandwonden en stralingswonden bevordert

* duindoornolie in dagcrèmes, gezichtscrèmes, lippenbalsems, lichaamsoliën, handcrèmes en massagemiddelen

* shampoos tegen schilfertjes en verzorgende douchegels met duindoornolie * gezichtsmaskers met het vruchtensap

20

culinair gebruik: De duindoornbes smaakt zeer zuur en samentrekkend; ze wordt dan ook zelden puur aangewend, maar meestal verwerkt. * er wordt jam, gelei, vruchtenmoes van de bessen gemaakt; eventueel

vermengd met zoetere vruchten als appels, pruimen, bramen * de bessen of de vruchtenmoes worden ook gebruikt in yoghurt, roomijs,

milkshakes, vruchtenrepen, bavarois, vruchtenwijn en vruchtenpunch * vruchtensappen met andere vruchten gemengd * de bessen worden verwerkt in een saus bij wildgerechten, bij gemarineerd

en gegrild vlees * in Zweden en Finland worden de bessen in vissaus gebruikt * ook in bepaalde likeuren (jenevers, aperitieven) en sportdranken gebruikt

men duindoornbessen economisch belang: * de duindoornstruik wordt gebruikt om zandgronden en losse gronden vast

te houden; om het terugtrekken van duingebieden onder invloed van de wind tegen te gaan; om erosie tegen te gaan

* wordt ook gebruikt om stikstof in bodems vast te leggen en vruchtbaarder te maken; om water in bodems vast te houden; om vervuilde bodems terug klaar te maken voor vegetatie

* Duindoorn wordt gebruikt om heggen aan te leggen, om straten en snelwegen af te bakenen

* een gele kleurstof kan gehaald worden uit het fruit, de bladeren, stam en wortels

* het hout van de duindoorn is hard, duurzaam en fijnkorrelig. Het wordt gebruikt voor draaiwerk en timmerwerk. Van duindoornhout kunnen wandelstokken en pijpen gemaakt worden. Het dient ook als brandhout of voor houtskool.

* in de voormalige Sovjetunie wordt duindoorn op grote schaal geteeld; hierbij gebruikt men een doornloze variëteit met grotere bessen

* in China wordt op meer dan 3OO.OOO hectare duindoorn verbouwd, waardoor 10.000 mensen werk hebben en er meer dan 200 producten op basis van duindoornbessen worden gemaakt voor de culinaire, farmaceutische en cosmetische industrie

(Dr. Geert Verhelst, Groot handboek geneeskrachtige planten, p. 260-262)

21

JANUARI VVVVan duindoornoan duindoornoan duindoornoan duindoornolie tot duindoornoliepreparatenlie tot duindoornoliepreparatenlie tot duindoornoliepreparatenlie tot duindoornoliepreparaten Een nieuw jaar en zoveel kruidenbereidingen verder, van olie en olie-extracties tot meer complexe formulaties, van duindoornolie en duindoornolie-extractie tot duindoornolie-preparaten.

plantaardige olie Het eindpunt in de ontwikkeling van een plant is de vorming van vruchten en zaden. Daarin slaat de plant diverse oliën op als voedselvoorraad voor het jonge kiemplantje. Olievorming is een proces dat in iedere plant op een eigen manier tot uiting komt. Soms is het vruchtvlees (Duindoorn, Olijf) olieachtig, soms bevat alleen het zaad (noten) olie, soms vindt men olie in de zaden, het vruchtvlees en het wasachtige schilletje van de bessen zelf zoals bij Duindoorn. Om de olie te kunnen vormen heeft iedere plant erg veel zon, warmte en licht nodig. Het is deze zonne-energie die in de vorm van olie de mens ter beschikking staat. Door olie te gebruiken geven we onszelf warmte en stimuleren we ons lichaam om zijn verwarmende functie weer beter te kunnen opnemen want plantaardige olie is niet alleen direct op de huid werkzaam, maar kan ook impulsen voor warmteprocessen in de gehele mens tot stand brengen. Via talgklieren zorgt de huid voor een beschermend vetlaagje. Door zeep, gels en zelfs leidingwater wordt dit laagje aangetast, de huid inwrijven met olie helpt het laagje in stand houden. Plantaardige oliën worden goed door de huid verdragen en worden gemakkelijk opgenomen omdat ze sterk verwant zijn aan de natuurlijke vetafscheiding van onze huid. Ze bevorderen de regeneratie van de cellen en ondersteunen het immuunsysteem. duindoornolie uit de vrucht Eerst worden de duindoornbessen geperst tot sap. Het onbewerkte duindoornsap bevat vruchtvlees, schilletjes en pitjes. Om olie uit het vruchtvlees te verkrijgen wordt het duindoornsap gecentrifugeerd. Door de centrifugale kracht, zakken de vaste delen van het vruchtvlees naar beneden, blijft het sap in het midden staan en gaan de olie en de was uit de schil naar boven. Deze olie wordt vervolgens gezeefd en nadien geklaard, dit levert een fijne duindoornolie op met een karakteristieke roodoranje kleur en een zoetzure geur. Deze olie bestaat voor meer dan de helft uit enkelvoudige onverzadigde vetzuren, vooral palmitoleïnezuur en uit meervoudige onverzadigde en verzadigde vetzuren. Palmitoleïnezuur komt niet of nauwelijks in andere

22

planten voor, met uitzondering van de Macadamianoten. Het speelt een belangrijke rol bij de vorming van celweefsel en bij de wondgenezing. De olie is verwant aan ons natuurlijk huidvet en wordt goed door het lichaam opgenomen. Het hoge gehalte bètacaroteen en carotenoïde (vitamine A) zorgt voor de oranje kleur samen met vitamine E is het een natuurlijke antioxidant die de lichaamscellen beschermt tegen vrije radicalen. Deze duindoornolie beschermt de huid tegen UV- en ioniserende stralen. Ze revitaliseert en regenereert de huid, is ontstekingsremmend, wondgenezend en versterkt het immuunsysteem. duindoornolie uit de pitjes De pitjes worden van het vruchtvlees gescheiden. Vervolgens worden de pitjes licht geschramd waardoor de olie er beter uitkomt. De oliewinning uit de pitjes gebeurt door middel van extractie, als oplosmiddel gebruikt men natuurlijk koolzuur, dit levert een duindoornpitolie van hoge kwaliteit. Deze olie bevat meer meervoudige onverzadigde vetzuren zoals linolzuur en linoleenzuur. Deze vormen de bouwstenen voor onze lichaamscellen. Ze ondersteunen de celvernieuwing en helpen zo de huid gezond en vitaal te blijven. Duindoornpittenolie ruikt niet naar Duindoorn en heeft eerder een neutrale geur. Ze heeft een lichtere, oranjegele kleur dan de olie uit de vruchtjes. Soms worden deze twee oliën apart gebruikt. Beide hebben ze verschillende bestanddelen die elkaar aanvullen in hun werking op de huid. medicinale duindoornolie Dit is een met olie bereid duindoornaftreksel, verkregen door koude of warme maceratie. In een koud oliemaceraat laten we de duindoornbessen gedurende 4 weken trekken in een plantaardige olie, op een warme plaats. In een warme maceratie laten we de duindoornbessen in de olie trekken au bain-marie gedurende een paar uur. Nadien filteren en in steriele bokalen koel en donker bewaren. Duindoorn bevat naast kleine moleculen die goed oplosbaar zijn in water of alcohol, ook grotere moleculen die vetzuurstaarten insluiten. Deze zijn lipofiel. Willen we ze extraheren dan moeten we ze in olie oplossen. Mijn persoonlijke voorkeur gaat hierbij naar zonnebloemolie omdat ik deze aangenaam vind in geur, aanvoelen en gebruik. Ze sluit goed aan bij het zonnige karakter van de duindoorn. Deze medicinale duindoornolie heeft dezelfde eigenschappen als de zuivere duindoornolie. Ze kan gebruikt worden als massageolie of als basis voor zalven, crèmes, lotions, balsems…

23

Ik besluit een eigen duindoornlijn uit te werken: een gamma huidverzorgingsproducten op basis van mijn duindoornoliemaceraat. Duindoorn huidverzorging, producten uit de Calidrislijn

De Calidris of Strandloper is de merknaam voor mijn gamma Duindoorn huidverzorgingsproducten. Deze naam heb ik gekozen omdat ik zelf een strandloper ben, omdat deze producten de huid verzorgen na het strandlopen en omdat ik de duindoorn beter leerde kennen aan de Calidris, het gemeentelijk cultureel centrum in Westende. Duindoorn verovert land op de zee en de Strandlopertjes bewaken de grens tussen dat land en de zee zoals het volgende verhaal ons vertelt.

WAAROM DE STRANDLOPERTJES DE GRENS BEWAKEN TUSSEN LAND EN ZEE.WAAROM DE STRANDLOPERTJES DE GRENS BEWAKEN TUSSEN LAND EN ZEE.WAAROM DE STRANDLOPERTJES DE GRENS BEWAKEN TUSSEN LAND EN ZEE.WAAROM DE STRANDLOPERTJES DE GRENS BEWAKEN TUSSEN LAND EN ZEE.

Lang, lang, heel lang geleden ruzieden de Zee en het Land voortdurend over de grenslijn. Als de Zee vond dat het Land te veel van de Zee had afgepikt, dan nam zij het terug tijdens razende stormen. Rustte de Zee uit van haar razernij, dan vormde het Land in stille tijden duinen en slikken. Kreeg het Land lang genoeg de kans, dan verstevigde zij de terreinwinst door op het teruggewonnen gebied planten te laten groeien die met hun wortels lange tijd de bulderende Zee konden weerstaan. Maar daardoor werd de zee nog bozer. Als de planten hun bladeren hadden laten vallen voor de

winterrust, eiste de Zee tijdens heftige herfststormen het verloren land terug. De dieren waren vaak slachtoffer van de voortdurende conflicten en riepen tenslotte in wanhoop uit dat aan dat eeuwige geruzie een einde moest komen. Zij stelden aan de Zee en het Land voor dat er een scheidsrechter benoemd zou worden die de definitieve grenzen tussen de Zee en het Land zou vastleggen. En zo gebeurde het. Op grote hoogte bekeek de zeearend weloverwogen de standpunten van zowel de Zee als het Land. Maar de grens die de zeearend aanwees werd door de Zee betwist, want zo zei de Zee, de zeearend was te veel een landdier en daarom niet objectief. Daarop beoordeelde de walvis heel geduldig de visies van het Land en de Zee. Maar de grens die de walvis adviseerde, werd verworpen door het Land, omdat, zo zei het Land, de walvis als zeedier partijdig was. Iedereen hief de armen, vleugels en poten ten hemel en vreesde de wederopleving van de twisten tussen de Zee en het Land. Toen kwam plotseling de Voorzienigheid tussen beide. De Voorzienigheid gaf de Zee en het Land een grensbewaker cadeau. Het was een klein, onopvallend vogeltje, wit met wat vage vlekken: het Strandlopertje. Het Strandlopertje leefde op de grens van Zee en Land. Zij rende altijd mee aan de rand de uitvloeiende golven op het strand. Ze lette er op dat de Zee niet te ver het Land opkwam, maar ook dat het Land geen duintjes vormde om de Zee tegen te houden. Dit vogeltje deed haar werk zo goed dat zowel de Zee als het Land akkoord gingen. Ze werd officieel benoemd als scheidsrechter. In de loop der eeuwen heeft ze voor veel nakomelingen gezorgd. Nu zijn er verscheidene soorten die overal ter wereld de grens te bewaken.

24

Ik gebruik de duindoorn ‘puur’ in mijn huidverzorgingsproducten. Ik voeg geen andere kruiden toe, enkel een vleugje etherische olie van Zoete sinaasappel, Mandarijn of Oranjebloesem mag hem bevestigen in zijn eigenheid en kracht. Ik kies voor natuurlijke stabilisatoren en emulgatoren zoals bijenwas, cacaoboter, sheanootboter, laurylglycoside en cetylalcohol Bijenwas wordt bekomen door het smelten en zuiveren van honingraten. Het heeft veel overeenkomsten met natuurlijke vetten en oliën, is huidvriendelijk, gifvrij en niet vettig op de huid. Bijenwas maakt de crème steviger. Cacaoboter is een zeer hoogwaardig natuurlijk vet dat uit cacaobonen geperst wordt. Het is een stabilisator die de stevigheid van de crèmes verhoogt. Het smeert gemakkelijk uit, wordt door de huid goed opgenomen en is een natuurlijke huidverzachter. Sheanootboter is een plantaardig vet uit de vruchten van de sheanootboom. Het heeft een goede, verzachtende werking voor de huid. Het maakt de crème tamelijk stevig. Laurylglycoside is een suikertenside ( een molecule laurinezuur + een molecule glucose) uit de natuurlijke grondstoffen palmboom en graan. Het is een goede emulgator.

Cetylalcohol is een vaste wasachtige alcohol. Het maakt de crèmes tamelijk stevig, het is een goed emulgeermiddel dat vet en water harmonisch met elkaar verenigt. Het lijkt veel op menselijk huidvet.

25

Calidris Duindoorn Huidolie Duindoorn huidolie Een product uit de

CALIDRIS-lijn 100 ml

100 ml duindoornolie-maceraat: 50 ml duindoornbessenpulp, fijngemaakt in de blender, onderzetten op 100 ml zonnebloemolie, in een afgedekte glazen bokaal gedurende 3-4 weken, op een warme, zonnige plaats, regelmatig de bokaal schudden. 10 druppels EO Mandarijn, 10 druppels EO Zoete sinaasappel Het duindoornoliemaceraat filteren en in steriele fles gieten, 10 dr. mandarijn EO en 10 dr. Zoete sinaasappel EO toevoegen. De etherische oliën van Mandarijn, Citrus reticulata en Zoete sinaasappel, Citrus sinensis dragen bij tot de conservering van deze huidolie en sluiten goed aan bij het zonnige, vitaliserende karakter van de duindoorn. Zij staan voor frisheid, levenslust en energie. Mandarijn EO is kalmerend, krampstillend en zorgt voor frisheid en helderheid. De Zoete sinaasappel EO helpt tegen angst, bij slaapstoornissen, is kalmerend en goed bij huidaandoeningen, ze zorgt voor kracht en vitaliteit. De geur geeft je een oppepper wanneer je naar het licht en de warmte van de zomer hunkert. Deze Duindoorn huidolie heeft een warmoranje kleur door de carotenoïden waardoor je huid een gezond kleurtje krijgt en vitaler wordt. De bioflavonoïden, de carotenoïden, de vit A, de vit E en de vetzuren, vooral het palmitoleïnezuur zorgen voor de krachtige werking van deze huidolie. De olie stimuleert de vernieuwing van de huidcellen, ze verbetert de spankracht en de elasticiteit. Ze reguleert het vochtgehalte, ze voedt, verzacht en beschermt de huid. De olie is ontstekingsremmend en wondhelend, bij brandwonden, stralingswonden, lichte verwondingen. Ze is verzachtend bij eczeem, psoriasis en chronische huidaandoeningen. Ze vitaliseert een doffe, geïrriteerde, ruwe en schrale huid. Ze gaat de veroudering van de huid tegen en beschermt de huid tegen UV-straling van de zon en ioniserende straling van bijvoorbeeld radiotherapie. Deze duindoorn huidolie brengt je na een massage in een zonnige stemming en schenkt je nieuwe energie. Je voelt de zonnewarmte die de duindoorn in zich heeft opgeslagen stralen op je huid.

26

Calidris Duindoorn Bodylotion Duindoorn bodylotion Een product uit de

CALIDRIS-lijn 100 ml

40 g duindoornoliemaceraat; 5 g cetylalcohol (emulgator); 10 g laurylglycoside (emulgator); 45 g oranjebloesemwater; 20 druppels EO van Mandarijn. De cetylalcohol laten smelten met de olie en de laurylglycoside (60°-70°C°) au bain-marie. Het water opwarmen tot 60° à 70°C. Het water in potloodstraal toevoegen aan de oliefase, al roerend, blijven roeren tot afkoeling beneden de 40°C. Afwerken met de EO van Mandarijn en in een steriele fles gieten, afsluiten. Deze Duindoorn bodylotion met dezelfde eigenschappen als de huidolie is zonnig, fris en verzorgend. Na de douche of bad aangebracht op het nog vochtige lichaam is hij een goede vochtinbrenger. De lotion laat zich goed uitsmeren over het lichaam, en wordt door de huid goed geabsorbeerd, zo worden de essentiële vetzuren, vitamines en sporenelementen van Duindoorn opgenomen. De huid wordt beschermd tegen uitdroging. Ze blijft soepel, ze voelt fris, zacht en parelmoerig aan. De etherische olie van Mandarijn heeft een conserverende werking en is de zachtste van alle citrusoliën. Zij activeert en stimuleert het lichaam, prikkelt de geest en heeft een kalmerende invloed op huid en zenuwen. Het oranjebloesemwater bevat de wateroplosbare, geurige microdeeltjes van de essentiële olie van Oranjebloesem of Citrus aurantium. Het heeft ontsmettende, reinigende, zuiverende en kalmerende eigenschappen De Duindoorn bodylotion is ideaal na het zonne- en zeebad, wanneer je huid tot in elke porie hunkert naar verkoeling en bevochtiging. De bodylotion aanbrengen na het douchen, nadien uit de zon blijven om de huid te laten rusten.

27

Calidris Duindoorn Handcrème Duindoorn handcrème Een product uit de

CALIDRIS-lijn 50 ml

1 el bijenwas; 2 el sheanootboter; 4 el duindoornoliemaceraat; 1 tl glycerine(vochtregelaar); ¼ tl borax (bewaarstof); 20 druppels EO van Mandarijn. De bijenwas au bain-marie laten smelten in een maatbeker. De sheanoot-boter in een ander recipiënt laten smelten en het druppelsgewijs door de bijenwas roeren (au bain-marie). De duindoornolie met de glycerine verwarmen en de borax erin oplossen. Roer dit druppelsgewijs bij het wasmengsel. De EO toevoegen als het mengsel afgekoeld is, lager dan 40°C. De crème onder voortdurend roeren, verder laten afkoelen en opstijven. In een steriele pot doen en afsluiten. Deze Duindoorn handcrème is een smeuïge, rijke crème met dezelfde krachtige eigenschappen als de Duindoorn huidolie. Ze voedt de dunne huid van de handen en beschermt ze tegen de verschillende werkomstandigheden, schoonmaakmiddelen, tuinaarde enz. Ze voorkomt winterhanden en verzorgt de gevoelige, gesprongen of schilferige huid van de handen. De regenererende werking van de duindoornolie komt in deze handcrème goed tot zijn recht. Na het aanbrengen voelen ruwe, uitgedroogde handen aangenaam zacht en soepel aan, de huid gaat zich herstellen en is glad en verzorgd. De bijenwas beschermt en verzorgt de tere huid zonder deze af te sluiten, de glycerine maakt de huid zacht en is een vochtregelaar, de sheanootboter heeft een verzachtende werking. Het zijn goede emulgatoren. De etherische olie van Mandarijn bevestigt het frisse en het fruitige van de Duindoorn. De handen inwrijven voor en na het klussen. Je voeten genieten, na een vermoeiende dag, samen met de handen van je partner, van een voetmassage met deze crème. Een potje op het aanrecht en een potje op het salontafeltje is een aanrader !

28

Calidris Duindoorn Lichaamscrème

Duindoorn lichaamscrème Een product uit de

CALIDRIS-lijn 50 ml

Vetfase : 40% Duindoornolie-maceraat 28 g Cetylalcohol 10 g Bijenwas 2 g Waterfase : 60% Oranjebloesemwater 58 g Laurylglycoside 2 g EO van Oranjebloesem 5 dr De drie componenten van de vetfase smelten au bain-marie (60-70°C). De twee componenten van de waterfase bij elkaar mengen au bain-marie. Meng de waterfase al roerend met een potloodstraal in de vetfase au bain-marie. Als de waterfase even warm is als de vetfase treedt er geen thermische shock op. Het mengsel uit de bain-marie nemen en blijven roeren tot afkoeling tot ongeveer 30°. De etherische olie van Oranjebloesem, Citrus aurantium, toevoegen. Je bekomt een mooie romige emulsie. Deze crème dringt goed in de huid, werkt verfrissend en verzachtend. Ze is licht, zacht en koel. Ze heeft alle krachtige eigenschappen van de duindoorn huidolie. Het hydrolaat en de EO van Oranjebloesem sluiten goed aan bij het frisse en fruitige karakter van Duindoorn en hebben een verzachtende en kalmerende werking. Het is een fijne, voedende verwencrème voor het ganse lichaam.

29

Calidris Duindoorn Lippenbalsem

Duindoorn lippenbalsem Een product uit de

CALIDRIS-lijn 5 g

5 g witte bijenwas; 5 g cacaoboter; 10 g duindoornoliemaceraat; 2-3 dr. etherische olie van Mandarijn; De was, de cacaoboter en de olie au bain-marie laten smelten. Beneden de 40°C de etherische olie toevoegen, roeren en nog warm in een lippenstifthuls doen. Een kwartier laten opstijven. De witte bijenwas stijft beter op dan de gele, zo kan je beter een stift vormen. Het gaatje onderaan de stift afdekken met folie, anders loopt de balsem erdoor. De balsem aanbrengen om droge en gesprongen lippen te voorkomen en te verzorgen. Deze lippenbalsem voedt de gevoelige huid van de lippen en legt een beschermend laagje tegen weer en wind.

30

FEBRUARI MMMMetamorfose van Duindoornetamorfose van Duindoornetamorfose van Duindoornetamorfose van Duindoorn

Deinende verten Duivels en hemels Wind en getij De zee in de verte is al bijna verdwenen En jij Deint als door wind gestreelde algenstromen Zachtjes op dromen in een golvende sprei Duivels en hemels Wind en getij De zee in de verte is al bijna verdwenen Maar in je halfgeloken ogen Bleven kleine golven staan Duivels en hemels Wind en getij Twee kleine golven om in onder te gaan

Jacques Prévert

Het duivelse en het hemelse, het stormachtige en het geestdriftige, het onstuimige en mateloze karakter van de duindoornstruik werd door F.H. Julius beschreven in het boek : ‘Metamorfose, ontwikkeling bij plant en mens’. Ik herken hierin mijn eigen waarnemen en intuïtief aanvoelen van Duindoorn:

31

“Hele landschappen worden door struikgroei beheerst waar de bodem droog is, terwijl uit de hemel veel licht en warmte omlaag vlamt. Zulke struiken vindt men bij ons in de duinen. Het gewas wordt daar taai en strengelt zich ineen. Vaak verweert het zich met felle doornen. Bijna steeds hebben de struiken iets wilds en warrigs en zitten zij vol met dood hout en stervende takken, maar juist zij bekleden zich in hun ruwheid vaak met uitbundige bloemenpracht en aan de vogels schenken zij een schat van bessen. Typische struiken uit de duinen zijn: duindoorn, berberis, meidoorn, rozen, vlier, liguster. Onder alle planten zijn de struiken de meest geestdriftige. Als in een storm sturen zij hun substantie de heldere hemel tegemoet en met het licht tezamen vormen zij de heldere kleur, de gloed of de zoetheid van hun vruchten. Bij de struik ontvlucht elke tak het gevaar een stam te worden. En wanneer hier toch een begin van stamvorming optreedt, is deze zo geconstrueerd dat boog op boog staat uitgespannen. Dat juist dit type een neiging tot doornvorming moet tonen, is zeer vanzelfsprekend. Zoals de gehele stengel insterft op de plaats waar men de sterkste groei zou verwachten, zo heeft men in de doorn een orgaan dat zich eigenlijk tot blad of stengel moest ontplooien, maar schraal en verschrompeld blijft, spoedig afsterft en extra verhard raakt. Het is niet verwonderlijk dat dit voor de plant zelf een doodsproces is en dat het voor de omgeving uitloopt op kwetsuren en vernietiging. Het leven berust immers steeds op een tere wisselwerking. Struiken brengen vaak een overdaad aan kleurige bessen voort. Tot in de tijd van uitlopen toe tonen de struiken hun onstuimige aard. Struiken leven in een storm uit de diepte omhoog. Zodra ze daarbij ook maar iets bereikt hebben geven ze hun substantie vrijuit over, hetzij aan de kosmos, die er bloemen uit tevoorschijn tovert, hetzij aan de aarde, die haar tot dorre tak of tot doorn laat insterven. Ook in de besvrucht vindt men het mateloze. Het meest sappige van het groeiproces wordt voortgezet tot in de vrucht toe en door de zonnekracht opgevoerd tot doorzichtige kleurigheid. In de bes is een innig verband tussen warmte en water.”

Een logboek alsEen logboek alsEen logboek alsEen logboek als eindwerk eindwerk eindwerk eindwerk

Dit innig verband tussen warmte en water voel ik in mijn duindoornproducten. Ik ben opgetogen over mijn Duindoorn huidverzorgingsproducten. Ik wil de duindoorn verder uitdiepen in mijn eindwerk, een logboek van een jaar met Duindoorn. Ik krijg de zegen van onze docent kruidenbereidingen, Jacques Berghmans.

32

MAART

Je wandelde met jezelf en met mij langs de zee, toen je plots je huid wilde zijn en zwemmen en geheimen toevoegen aan het water

en toen je weerkwam zei je liefje, ik heb de maan gevangen. Waar, vroeg ik, en je legde dun een hand over je schoot als een vinger op de lippen.

Herman De Coninck

Maart 1992, zwanger van Jana

Mijn verjaardagsmaand en dus het moment om terug te gaan naar de oorsprong, de zee en dat innig verband tussen warmte en water…de duindoorn. Ik wil mijn geliefde Duindoorn waarnemen in zijn lentebloei: zijn warme gloed is hij nu verloren; heel bescheiden ontwikkelt hij zijn bloeiwijze. Dromend van zomerzon baant hij zich teder, lichtgedreven zijn warmoranje bessen tegemoet. FFFFytogeografie van Duindoornytogeografie van Duindoornytogeografie van Duindoornytogeografie van Duindoorn Ik verken zijn landschap bij de zee, de duinen, meerbepaald het gebied tussen Westende en Oostduinkerke aan onze Vlaamse Westkust. een kust om (van) te houden Is het de eindeloze ruimte van de grijze Noordzee, het gevoel lekker uit te waaien op het strand of een frisse duik te nemen in het water? Misschien zijn het de duinen of de strandvondsten die de kust zo boeiend maken? Het is moeilijk te zeggen. Maar één ding staat als een paal boven water: onze kust heeft iets! En dit ondanks een nooit geziene versnippering en verstedelijking waardoor ze beschouwd mag worden als de zwaarst toegetakelde kust van heel Noordwest-Europa. Dat is erg jammer. Ons kustlandschap heeft immers een unieke waarde vanwege haar uitzonderlijke positie tussen de kalkarme duinen van Noord-Nederland en de krijtrotsen van Noord-Frankrijk. Gelukkig heeft onze kust nog troeven weten te behouden. Zeker de natuur van de Westkust heeft haar eigenheid in grote mate bewaard.

33

een kust vol afwisseling Ieder punt langs de kust is voortdurend in beweging, nu eens aangroeiend, dan weer afnemend, volgens een nooit aflatende golfbeweging. Een heel mooi voorbeeld van deze voortdurende dynamiek is het prille begin van duinvorming op het strand. Het is geen fijnzinnige gebeurtenis, maar eerder een woest feest waarbij de aanhuppelende zandkorrels op en achter schelpen, wieren en het vloedmerk blijven liggen. Zo ontstaan op het strand mini-duintjes. Het vervolg hierop is aan onze kust meestal onbestaande. Enkel op het strand voor de Zeebermduinen te Oostduinkerke en voor de luchtmachtbasis te Lombardsijde-Bad kunnen we de jonge duinvorming bewonderen. Zoet-zout, laag-hoog, droog-nat, kalkarm-kalkarm, jong-oud. Het is dit samenspel dat de vorm én natuurrijkdom van de Westkust uittekent. Het belangrijkste kenmerk van de Westkust zijn de vele overgangen tussen banken, strand, duinen en polders die voor een unieke natuurrijkdom zorgen.

34

ontstaan van duinen Duinen ontstaan niet overal langs de kust. Voorwaarden voor de vorming van duin zijn: 1. zanderige zeebodem langs de kust die geleidelijk oploopt; 2. aanvoer van zand over de zeebodem naar de kust; 3. golven en inlandse wind; 4. plantengroei waardoor jonge duintjes worden vastgelegd. De branding legt het zand neer in een soort golfpatroon langs de kust. Zo vormen zich een aantal zandbanken vlak voor het strand. Onder gunstige omstandigheden brengt de vloedstroom het zand iets verder naar de kust dan het bij eb terug wordt geduwd. Zo bereikt de zandbank langzamerhand het strand en wordt het strand veel breder. Kustduinen kunnen zich ontwikkelen waar zand door zeestromingen en golfwerking tot boven de gemiddelde vloedlijn wordt gebracht. In dergelijke aanwaszones wordt het aanspoelsel van allerhande zeelijken (wieren, eikapsels, littorale planten, vogels, vissen en menselijk afval) afgezet tijdens springvloeden. Als dit niet onmiddellijk door een volgende vloed weer wordt weggespoeld, ontstaan zogenaamde vloedmerken. Dankzij de hoge mineralenrijkdom en het hoge zuurstofgehalte kan het opgehoopte organisch materiaal er relatief snel verteren; het vormt een voedingsbodem voor vele organismen en een aantal karakteristieke kortlevende plantensoorten zoals Stekend loogkruid, Zeeraket en Kustmelde. Deze efemere vloedmerk-vegetaties vormen een aanknopingspunt voor de vorming van embryonale duintjes. Al bij een geringe zandophoping kan de duinpionier Biestarwegras zich er vestigen. Het is een van de weinige niet enkel zouttolerante maar ook zoutminnende vaatplanten van onze flora. Dit forse gras is in staat om met het accumulerende zand mee te groeien en werkt zo actief mee aan het duinvormingsproces. Bij verdere zandophoping verliest het duintje zijn zilte karakter en komt de vegetatie onder invloed van zoet bodemwater. Helm neemt van dan af de rol over van zandbinder en duinvormer. Helm groeit met het zand mee en kan er voor zorgen dat een duin vele meters hoog wordt. De voortdurende zandverstuiving maakt het leven voor de aanwezige organismen niet gemakkelijk. De kenmerkende plantensoorten zoals Zeewinde, Zeewolfsmelk en Blauwe zeedistel ontwikkelen een stevig wortelstelsel waarmee ze vaste voet aan de grond blijven houden en het vaak diepzittende grondwater kunnen bereiken.

35

Jonge duinvorming wordt tegenwoordig erg bemoeilijkt door de strandrecreatie. De jonge duintjes die in het voorjaar ontstaan langs de kust en begroeid raken met o.a. Zeeraket, worden bij de eerste warme dagen platgelopen door de badgasten. De zeewering is het meest kwetsbare deel van de duinen. De wind is er het krachtigst, er groeit weinig en soms vangt de zeewering de klappen van de zeegolven op. Men probeert de zeereep tegen de wind te beschermen door helmgras te planten of door rijen dicht bijeen staande boomtakken in het zand te steken. Deze bescherming leidt tot een kunstmatig landschap. Tegenwoordig spuit men extra zand op het strand om de kracht van de golven te breken. Soms maakt de wind uit het opgespoten zand weer nieuwe duintjes. Het opgespoten zand kan ook zorgen voor verse kalkaanvoer in het duingebied, wat de verzuring tegengaat. duinen en Duindoorn Vanaf de zeewering doorkruist men steeds oudere en verdere ontwikkelde duinen. Door sterk wisselende omstandigheden zijn er overal andere soorten planten en dieren te zien: midden in de duinen worden zonnige hellinkjes slechts bedekt door enkele kleine plantjes. Aan de rand van de duinen vinden we bossen met hogere kruiden, het struweelgebied. Hier groeit de duindoorn die de bodem geschikt maakt voor andere struwelen zoals Vlier, Liguster, Hondsroos, Meidoorn, Gelderse roos, Zuurbes, Sleedoorn, Wegedoorn, Wollige sneeuwbal en Rode kamperfoelie. De innerlijke drang van de vegetatie leidt tot ontwikkeling van planten-gemeenschappen die worden gedomineerd door houtige planten. Dit proces verloopt in de duinen relatief trager dan in het binnenland. De struweelfase en vooral de duindoorn speelt hier een belangrijke rol. Door symbiose met stikstoffixerende bacteriën is deze struik gewapend tegen de ontberingen van het nutriëntenarme zand. Duindoornzaden die zich verstoppen in opvallende oranje bessen laten zich gemakkelijk verspreiden door vogels en eenmaal gevestigd kan de soort zich via snel groeiende wortelstokken sterk vegetatief uitbreiden. Genoeg troeven dus om een prominente plaats in te nemen in het duinlandschap. De ontwikkeling van het duindoornstruweel gaat doorgaans gepaard met een snelle aanrijking van de bodem met organisch materiaal en door een snelle mineralisatie en stikstoffixatie met nutriënten. In de grote reliëfarme, vochthoudende duinenvalleien wordt de eerste struweelfase gedomineerd door Duindoorn en Kruipwilg. De vitaliteit van Duindoorn neemt echter vrij snel af en na een tiental jaren vormt zich een lappendeken met afwisselend Duindoorn, Kruipwilg en Gewone vlier. In een

36

volgende fase doen Hondsroos, Gelderse roos en Wilde liguster hun intrede. Na een periode van onbelemmerde struweelontwikkeling zien we plaatselijk Duindoorn, Vlier en Liguster verdwijnen. Een savanneachtige vegetatie met dominantie van Duinriet blijft over. De verdere vegetatieontwikkeling is afhankelijk van het aanbod van boomzaden en de bodemvochtigheid. Als wilgen en berken voorkomen, blijft bosontwikkeling niet lang uit. Deze snelle groeiers kunnen, vooral in vochtige pannen, in enkele jaren tijd de vegetatiestructuur drastisch wijzigen. In droge duinen gaat het allemaal iets trager. Een aantal duinzones is spontaan tot bos geëvolueerd met Gewone esdoorn en in mindere mate Zomereik als dominante boomsoorten.

duinbeheer en Duindoorn Nagenoeg alle duingrond in België is beschermd als groengebied, als landbouwgebied of via het Duinendecreet van 1993. Het Duinendecreet is ingevoerd om te voorkomen dat de hele kust werd volgebouwd. Veel van het oorspronkelijke duinengebied is verloren gegaan. Rond 1880-1900 telde België 6000 hectare duingrond. Nu is nog 3800 hectare onbebouwd. De duinen zijn verworden tot randstedelijk groengebied. Veel gebieden zijn er slecht aan toe, er is nog veel werk te verrichten. De afdeling Natuur van de Administratie Milieu-, Natuur-, Land- en Waterbeheer (Aminal) van de Vlaamse Gemeenschap koopt sinds 1998 volop kustduinen aan. Op die manier probeert ze de gebieden duurzaam te onderhouden of te herstellen.

Eigendomsstructuur van de groengebieden (in ha) binnen de Vlaamse kustduinen.

37

Duinen worden stilaan weer duinen: een beheersplan over unieke duin-reservaten is in uitvoering. De overheid kwam in 2OO2 in het bezit van het 222 hectare grote gebied, de Noordduinen, in Koksijde. De Noordduinen zijn biologisch zeer waardevol door de grote verscheidenheid aan vegetatietypes zoals kalkgraslanden, duinweiden, duindoornstruwelen en bosjes. Veel duingrond is nog in zijn oorspronkelijkheid bedreigd. Sommige gebieden kampen met een verruiging door Duinriet, Duindoorn en ander struikgewas. In natuurlijke omstandigheden zorgen zeedoorbraken, zandverschuivingen en begrazing door herten, everzwijnen, oerrunderen en wilde paarden voor een grote landschappelijke verscheidenheid in de duinen. Hier zouden tal van dieren- en plantensoorten hun stek kunnen vinden. Maar aan de bijna volgebouwde kust is er geen ruimte meer voor grootschalige verstuivingen en zeedoorbraken, en ook de wilde grazers zijn al duizenden jaren verdwenen. Vanaf de Middeleeuwen tot in de eerste helft van de 20ste eeuw werd de rol van de wilde grote grazers overgenomen door tam grootvee van de vissers. Vooral in de tweede helft van de negentiende eeuw zochten straatarme proletariërs een broodwinning in combinatie met kustvisserij en duinlandbouw. Struiken en bomen kregen toen minder kans om te woekeren omdat de duinen werden gebruikt om schapen, koeien, paarden en ezels te laten grazen. Duindoorn werd toen massaal gekapt en afgevoerd als brandhout. Dankzij het samenspel van natuur en mens was er een evenwicht én een grote plantenrijkdom. Sinds halfweg de 2Oste eeuw worden de duinen echter op een heel andere manier door de mensen gebruikt: ze maakten plaats voor badsteden, er loopt geen vee meer in, en de duindoornstruiken worden niet meer geoogst. In de meeste duingebieden groeien boom-, struik- en grassoorten die alle andere plantensoorten verdringen. Het gevarieerd en kleurrijk duinlandschap van weleer maakte plaats voor een eentonig duinstruweel, dat na paar tientallen jaren afsterft en plaats maakt voor een nog eentoniger en soortenarme duinrietsavanne. Van de open duinlandschappen staan lage vegetaties van natte tot vochtige plekken het meest in de verdrukking omdat verstruweling er het snelst verloopt. Zonder het verwijderen of open maken van struwelen kunnen karakteristieke plantensoorten zich aan onze kust niet meer handhaven. Een beheersing van Duindoorn dringt zich dan ook op.

38

duindoornbeheersing maaien In zeer jonge duinpannen kunnen een- of tweejarige duindoornplanten vrij gemakkelijk gewied worden. Het maaien levert eveneens bevredigende resultaten op, al kan de soort hardnekkig volharden. Hoewel het maaien van pannen de structuurvariatie verlaagt, levert het zeer goede resultaten op voor het behoud van enkele sterk bedreigde plantensoorten. Zo zijn momenteel Honingorchis, Bonte paardenstaart en Slanke duingentiaan voor hun overleven in Vlaanderen zowat afhankelijk van het maaibeheer in duinpannen. verwijderen Soms worden het duindoornstruweel én de humuslaag verwijderd. De dynamiek in de duinen wordt hersteld, het zand kan er weer stuiven, er kunnen weer “blonde duinen” met helmvegetatie ontstaan. Dit gebeurde in de Ter Yde-duinen in Oostduinkerke. De Ter Yde-duinen in Oostduinkerke maken samen met de Zeeberm-duinen, Ter Yde, de Karthuizerduinen, de Plaatsduinen, het Hannecartbos en de Oostvoorduinen deel uit van het 260 ha grote zogeheten Ter Yde-duinencomplex. Het is een ecologisch uitzonderlijke waardevolle zone, en het derde grootste duinengebied van de Vlaamse kust. In het reservaat Ter Yde in Oostduinkerke werd in 2003 in het kader van het beheersplan van FEYDRA (Fossil Estuary of the Yzer Dunes Restoration Action), het Europese natuurherstelproject, een eerste beheersmaatregel uitgevoerd. Toen werden duindoornstruiken en onderliggend strooisel verwijderd over een oppervlakte van ongeveer 1 ha om de overwoekering van een duinpanne door struikgewas terug te dringen . Daar ontstaan biologisch zeer waardevolle soortenrijke en orchideeënrijke duingraslanden en mosduinen. begrazen Een gedeelte van de Ter Yde-duinen bestaat uit een grote stuivende zandmassa en jonge vochtige duinpannen enerzijds en gefixeerde duinen met mossen- en duingraslandbegroeiingen anderzijds. Om overwoekering door Duindoorn tegen te gaan wordt het gebied voortaan begraasd door Shetland pony’s. Begrazing is hier de meest aangewezen beheersvorm. De typische plantensoorten als Liggend bergvlas, Kalkbedstro, Geel zonneroosje en

39

Voorjaarsganzerik tolereren een vrij hoge begrazingsdruk. De pony’s vinden constant water in een poel die vrijgemaakt werd van Duindoorn. In die vrije poel heeft ook de Rugstreeppad betere kansen om zich voort te planten. De Rugstreeppad is een unieke amfibiesoort, die aan onze kust bijna uitsluitend in Ter Yde voorkomt. Afgebakende wandelpaden waren nodig om zeldzame vogelsoorten zoals de Tapuit, de Graspieper en de Kleine plevier voor verstoring te behoeden en broedkansen te geven. Aan de oostzijde van het Ter Yde- reservaat werd een kudde Mergellandschapen ingeschakeld om de duinen vrij te maken van de talrijke grassen en struiken. Kruidachtige en zeldzame planten krijgen nu meer kansen om zich te ontwikkelen.

duinbeheer en recreatie Voor de Zeebermduinen behelst de inrichting vooral de kanalisatie van de recreatie. Het gebied blijft toegankelijk voor het publiek, maar enkel via afgebakende wandelpaden. De Zeebermduinen worden niet afgeslagen door de zee, op het hoogstrand ontstaan op natuurlijke wijze embryonale duintjes met zoutminnende pionierplantensoorten. Deze natuurlijke duinontwikkeling werd echter tot voor kort in de kiem gesmoord door overbetreding met erosie tot gevolg. Om dus zowel de zeewerende functie van de duinen als hun natuurlijke vegetatie en broedvogels, zoals de zeldzame Kuifleeuwerik, te bewaren is het nodig de recreatie in goede banen te leiden. Het Vlaamse Gewest probeert nog meer duingrond te kopen om de natuurwaarde in stand te houden. Tussen Westende en Nieuwpoort worden de campings in de duinen ontruimd. Ze moeten plaats maken voor natuurgebied. In deze duingebieden biedt vooral de zeereep mogelijkheden om op lange termijn een zekere dynamiek te behouden. Afwegingen tussen verstuiving, vegetatie, embryonale duintjes, zeewering en recreatie vormen hier een zware uitdaging voor een geïntegreerd beleid en moeten afhankelijk van de gebieds-omstandigheden worden gemaakt. Een belangrijke ingreep aan de zeezijde is de ontmanteling van de marinebasis in Lombardsijde en het herstel van het gebied van de Yzermonding tussen Westende en Nieuwpoort. De heroriëntatie van de recreatie dringt zich op. De recreatieve druk op de duingebieden is te groot en veel actieve ontspanningsvormen zijn niet verenigbaar met de natuurbehoudfunctie. De herlokalisatie van deze activiteiten naar nieuw te creëren gebieden vormt een oplossing. Daarbij wordt gedacht aan binnenduinrandzones met minder hoge ecologische mogelijkheden. Er dient gestreefd te worden naar landschappelijk inpasbare

40

terreintypen zoals wandelbos, speelweide en naar andere recreatieve concepten zoals nomadisch kamperen. Fietsen en wandelen kunnen gecombineerd worden met natuureducatie. Geleidelijk tracht men door dit samenspel tussen mens en natuur, het oorspronkelijke evenwicht te herstellen. Natuurpunt-kustmanager Bart Slabbinck stelt dat met het Kustactieplan van de Vlaamse regering het tijdperk van de Atlantik Wall, de betonnen vloedgolf van enkel appartementsblokken en campings voorbij is en dat we dit achter ons laten. Er wordt afgestapt van het clichébeeld van zon, zee en strand en de boodschap daarbij is dat natuur ook bij de kust hoort. De afgeschermde natuurgebieden worden ontsloten zodat kustbezoekers ook dit aspect kunnen ontdekken. Voor de campings zou een “beheersing” van de toestand een waardevol alternatief kunnen zijn. Vaak al generaties lang genieten mensen hier van een vakantie temidden van de zee-elementen. Een duidelijke afbakening van wandelpaden en beschermde duinzones in combinatie met goed beheerd en beheerst nomadisch kamperen zou voor velen deze unieke beleving van de kust mogelijk houden.

duindoornknoppen met op de achtergrond de trooste- de schoonheid van nomadisch kamperen op Camping loze aanblik van een half ontmantelde Camping Cosmos Cristal Palace (Lombardsijde-Bad)

41

APRIL

DDDDuindoornteeltuindoornteeltuindoornteeltuindoornteelt

Ik neem een viertal uitlopers van een duindoornstruik mee naar huis en plant ze langs de gemengde haag die we elf jaar geleden in het kader van de gemeentelijke hagenplant aangelegd hebben. Ik geef ze een plaatsje aan de zachte houtkant bestaande uit Vlier, Meidoorn, Hondsroos, Kardinaalsmuts, Gelderse roos,

Rode kornoelje, Gewone vogelkers en Wilde liguster die overgaat naar de harde houtkant met Schietwilg, Kerspruim, Hazelaar, Zoete kers, Linde, Es, Beuk en Eik. Langs deze gemengde houtkant bevindt zich onze vijver, het kruidenwiel en de moestuin. Ik hoop dat mijn duindoornplantjes goed zullen gedijen in onze zandleemgrond. Duindoorn in boslandbouw Tijdens mijn opzoekwerk naar de teelt van Duindoorn ontdek ik de internetsite van Wervel. In hun voedselkrant lees ik een verslag over bomenlandbouw, boslandbouw of agroforestry en de toepassing in Vlaanderen: “Boslandbouw is de combinatie van bomen en land- of tuinbouw met als doel het tot stand brengen van een divers, productief en elastisch systeem om voedsel, grondstoffen, timmerhout en andere producten voort te brengen. Het kan gaan van het planten van bomen in weiden als beschutting, schaduw en voedsel tot bostuinbouwmethodes waarbij lagen van grote en kleine bomen, struiken en bodemplanten worden gecombineerd. Zo ontstaat een systeem met onderling verbonden elementen dat in zijn eigen behoeften voorziet en productief is.” Boslandbouw is een toepassing van permacultuur: zoeken naar nieuwe planten, in het bijzonder, voedselproducerende bomen, maar ook andere ongewone, nuttige planten, om ze op een realistische en verantwoorde manier te integreren in een duurzame agricultuur of permacultuur. Preventieve gezondheidszorg en natuurlijke geneesmiddelen, de kwaliteit van het voedsel, de natuur en het milieu krijgen steeds meer aandacht. Soortenrijkdom of

42

biodiversiteit is een onschatbaar vermogen dat wij moeten koesteren en beschermen. Zoveel mogelijk planten en hun producten moeten onderzocht en getest worden op eetbaarheid, smaak, geneeskrachtige werkingen en houdbaarheid. Boslandbouw is een toepassing van houtachtige gewassen in de landbouw (fruitteelt, hagen), al dan niet in combinatie met andere gewassen en dieren. Het voordeel van gemengde toepassingen in de landbouw is een betere nutriëntencyclus. Eenjarige gewassen hebben een te beperkt en tijdelijk wortelgestel om nutriënten uit de bodem op te nemen, ze wortelen niet diep en zijn er slechts tijdelijk. Veel nutriënten zakken in de bodem en komen dus niet ten goede aan de eenjarige gewassen. Houtachtige gewassen wortelen veel dieper en zijn min of meer permanent; zij pompen de nutriënten voortdurend naar boven. De bladproductie van de houtachtigen levert humusrijkere bodems, noodzakelijk voor een gezonde plantengroei. Humus is het cement tussen de grond en de mineralen, hij verhindert de af- en uitspoeling van de grond. Humus is de spons voor wateropslag in de grond, hij verhoogt de wateropslagcapaciteit van de grond. Humus is het huis voor tal van organismen die een essentiële schakel vormen in het kringloopsysteem. Boslandbouw is het wapen tegen erosie en verwoestijning. Er zijn bomen en struiken die kunnen voorzien in de basisbehoeften van voeding, brandstof, kleding en onderdak. Deze bomen en struiken kunnen aangeplant worden in kleine of grotere nutstuinen, in siertuinen, op wegranden of in dreven, in parken. Bij de aanplant van openbaar groen zou aandacht moeten worden besteed aan de mogelijkheid dat dit eetbare vruchten oplevert, die geoogst kunnen worden. Ook in natuurgebieden zou daarvoor meer aandacht moeten zijn. Arbovita is zo een initiatief op het gebied van landbouw, voeding en levenswijze. Arbovita heeft bijzondere aandacht voor voedsel producerende bomen, struiken en andere nuttige planten, voor boslandbouw en permacultuur. Zij bood de overheid aan bepaalde soorten aan te planten in natuurgebieden en wil de garantie dat de overheid de aanplant niet voortijdig rooit. Arbovita moet echter eerst bewijzen dat de soorten commercieel interessant zijn. In het buitenland (Engeland, Nederland) gebeurt er veel meer onderzoek naar dit soort mogelijkheden dan in België. ‘Plants for the Future’ (edible, medicinal and useful plants for a healthier world, Cornwall) heeft een lijst van 1700 soorten die gebruikt kunnen worden als meerjarige nuts- en voedingsplanten. Enorme mogelijkheden kunnen ontstaan indien deze plantensoorten op een productieve en economisch verantwoorde manier in de landbouw zouden kunnen worden geïntegreerd. De verbruiker, de voedingsindustrie, de farmaceutische en andere bedrijven dienen bewust te worden van de waarden van de boomproducten.

43

De Elaeagnaceae of Duindoornfamilie is van groot belang voor de boslandbouw. Deze familie heeft een symbiotische relatie met bepaalde bodembacteriën, die knobbeltjes vormen op de wortels en stikstof binden. Een deel van deze stikstof wordt door de plant zelf gebruikt, maar een ander deel is ook beschikbaar voor planten die in de omgeving groeien. De soorten uit deze familie zijn excellente partners in boomgaarden, vooral voor noten en pruimen met een opbrengstverhoging van 10%. Alle soorten zijn redelijk windresistent en heel geschikt als hagen rond boomgaarden. Het fruit van deze familie bevat een hoog en waardevol oliegehalte en is een rijke bron van vitamine A, C en E en andere nuttige voedingselementen. Huidig onderzoek bevestigt dat de bessen anti-kankerstoffen bevatten die zelfs kankercellen kunnen doen krimpen en de groei ervan belemmeren. Het meeste onderzoek betreft de Hippophae ramnoides L., de Duindoorn, maar deze stoffen zijn ook in de rest van deze familie aanwezig. De Hippophae salicifolia, een in Azië voorkomend duindoornras, ligt aan de grondslag van een miljoenenindustrie. De Hippophae salicifolia wordt gecultiveerd als fruit maar ook als medicinale plant met een brede waaier van toepassingen. Deze soort wordt ook door Britse kwekers geleverd. planttips voor Duindoorn in de tuin

Vochthoudende, kalkrijke, humusarme zandgronden (pH 5,5 tot 7,8/8).

Voorkeur voor een zonnige, vochtige standplaats. De duindoornplanten verdragen ook natte, droge en zoute gronden (Zouttolerante kustplant). Op sterk verdichte, zure en stenige bodem hebben de planten een korte levensduur. Ook teveel schaduw is nadelig voor de levensduur.

Voor een goede vruchtzetting moeten er enkele mannelijke planten bij de vrouwelijke planten geplant worden. Eén mannelijke plant (♂) per 5 of 10 vrouwelijke planten (♀) is voldoende.

Plantafstand: 1,2 tot 1,8 m in de lijn. Tussen de rijen 3 m afstand. De cultivar 'Dorona' heeft de zwakste groei en mag het dichtste geplant worden.

44

snoeien van Duindoorn

Duindoorn is een plant die sterk gedoornd is. Gebruik stevige handschoenen bij de snoei! Regelmatige snoei is geen noodzaak. Te groot geworden exemplaren regelmatig verjongen. Snoei in het voorjaar 1/3 deel van de oudste takken sterk terug. Oude struiken: verwaarloosde struiken laten zich goed snoeien. Snoei (zaag) terug tot 10-30 cm boven de grond in de vroege lente. Vrouwelijke planten (♀) zullen wel enige jaren geen bessen vormen.

interessante Hippophae cultivars:

De bessen van de vrouwelijke duindoornrassen (♀) bestaan in de kleuren geel tot rood. Vers zijn ze meestal te zuur van smaak. De bessen zijn oogstbaar tijdens de maanden augustus-september-oktober. Vanaf het 2de jaar kunnen de eerste bessen geoogst worden.

Cultivar Plantkenmerken Oogst Vrucht Opmerkingen

Askola (S) (vr.) (♀)

Sterke groei; 4-5 m hoogte. Zeer rijke en dichte vruchtbezetting; Zeer productief ras.

eind aug. diep oranje; middelmatig groot

Beschermd ras. Geen vrije vermeerdering. Zeer geschikt voor verwerking tot vitaminerijke dranken. Rijk aan vit C en E

Dorana (S) (♀)

Zwakke tot middelsterke groei. Smalle struiken met weinig uitlopers. Moeilijke hergroei na terugsnoeien.

Vroeg rijpen. Makkelijk te oogsten.

Diep oranje; middelmatig groot. Hoogste gehalte vitamine C

Beschermd ras. Geen vrije vermeerdering. Geschikt voor aanplant in tuinen.

45

Freisendorf Orange (vr.) (♀)

Wordt goed bestoven door Pollmix

Frugana (vr.) (♀)

Opwaarts groeiende struik van ca 4 m hoogte.

Midden aug.; zeer rijkdragend ras

licht oranje; middelmatig grote glanzende bessen;

Vegetatief vermeerderd ras met goede vruchtbezetting. Hoog vit.-C gehalte.

Hergo (vr.) (♀)

Hoogte: 1,8 - 2,4 m; opwaarts groeiend met overhangende vruchttakken.

Midden aug.-sept. Tamelijk vroeg/ middelvroeg

licht oranje; middelmatig groot;

Zeer productief; zeer hoog zuurgehalte, zeer rijk aan caroteen

Hikul (vr.) (♀)

Laagblijvende duindoorn. Hoogte 1-1.5 m.

(Dwerg-duindoorn) Ook geschikt voor hagen en zoutrijke gronden. Afkom-stig uit Denemarken.

Leikora (vr.) (♀)

Hoogte: 3 m. Brede en opwaartse groei met stevige vruchttwijgen. Zeer productief.

Midden september tot midden oktober (Tamelijk laat)

oranjerood; grote bessen; cilindervor- mig tot druppel-vormige schijnbessen.

Bessen zitten dicht en vast aan het vrucht-hout. Zeer ge-schikt als sier-heester en voor bloemsierkunst. Bessen hebben een hoog vit C-gehalte.

46

Pollmix 1 (m.) (♂)

Grotere bloemknoppen dan vrouwelijke planten. Hoogte: 2,5 m. Opwaartse groei.

Zeer vroeg bloeiende bestuiver. Meestal doornloze twijgen en donkergroen blad.

Pollmix 3 (m.) (♂)

Middelgrote struik.

Bloeit een aantal dagen later dan Pollmix 1. Soms licht gedoornde twijgen en donkergroene, zilverig geschilferde bladeren

Sprite (m.) (♂)

Hoogte 1-1,8 m. Zilverachtig blad. Compactere, zwakkere groei.

Dwergachtige mannelijke duindoorn (♂)

Overige rassen: 'Byantes', 'Ram', 'Rockanje', ‘Salcifolia’

Afbeeldingen van enkele gekende duindoornrassen:

'Askola.' 'Dorana' 'Frugana' 'Hergo' 'Leikora'

47

MEI

“De mei, de mei, de zonnige mei brengt vreugde over d’aarde, ik ging in ’t bos en vond de groene mei…”

Meivuur, meivreugde, feestvreugde, zonnevreugde. Lukas is een ‘zevenster’ en Juliaan wordt gevormd. Ik maak een meidrank op basis van witte wijn en Lievevrouwbedstro en vlierbloesem-

limonade ‘Flierefluiter’. Ik oogst meidoornbloesem én vlecht madeliefjes tot een verjaardagskrans voor mijn jongste dochter Jana, die dertien wordt. Mijn duindoorn huidverzorgingsproducten worden veel gebruikt in ons gezin, na het baden, na het zonnen, bij het werken in de tuin, bij verwondingen, droge plekjes en huidirritatie en in de dagelijkse huidverzorging. Ik leg een kleine huisenquête voor aan vijf gezinsleden. EEEEen kleine gezinsenquêteen kleine gezinsenquêteen kleine gezinsenquêteen kleine gezinsenquête Vragenlijst na gebruik van de Calidris Duindoorn huidverzorging en resultaten Geef volgende producteigenschappen een score van 1 tot en met 5. Vijf duidt op een zeer positieve en 1 een zeer negatieve ervaring.

Huidolie Gemiddelde 1 Geur 4,6/5 2 Substantie 4,0/5 3 Opname door de huid 4,0/5 4 Werking - hydraterende werking 4,6/5 - elasticiteit van de huid 4,6/5 - helende werking 4,8/5 - kalmerende werking 4,0/5

48

Huidlotion 1 Geur 4,6/5 2 Substantie 4,5/5 3 Onmiddellijke weerslag op het uitzicht van de huid 4,2/5 4 Opname door de huid 4,8/5 5 Werking

- hydraterende werking 4,5/5 - elasticiteit van de huid 4,5/5 - kalmerende werking 4,8/5 - verkoelende werking 4,6/5 - verzorgende werking 4,5/5

Handcrème 1 Geur 4,6/5 2 Substantie 4,0/5 3 Opname door de huid 3,5/5 4 Werking

-hydraterende werking 4,8/5 -elasticiteit van de huid 4,8/5 -voedende werking 4,8/5 -regenererende werking 4,6/5

Lippenbalsem 1 Geur 4,8/5 2Substantie 4,0/5 3 Gevoel op de lippen 4,6/5 4 Werking

- hydraterende werking 4,8/5 - voedende werking 4,8/5 -regenererende werking 4,5/5

Lichaamscrème 1 Geur 5,0/5 2 Substantie 4,8/5 3 Opname door de huid 4,8/5 4 Werking

-hydraterende werking 5,0/5 -elasticiteit van de huid 4,8/5 -voedende werking 5,0/5 -regenererende werking 4,8/5

49

JUNI

EEEExamenmaand xamenmaand xamenmaand xamenmaand ---- veldwerk veldwerk veldwerk veldwerk ---- eindwerk eindwerk eindwerk eindwerk

Examens bepalen het ritme in huis. Voor mij wordt het de laatste maand op de schoolbanken van ons herboristenklasje, het stemt mij wat weemoedig. De laatste uitstappen voor veldwerk , de Hoge Venen en de Opalen kust in Noord-Frankrijk zijn een lichtpunt. Bij ons veldwerk in Escalles, we kamperen aan de voet van Cap

Blanc Nez, wuift de duindoorn mij verwelkomend toe. Hij lijkt mij hier forser, zijn bladeren dikker. Er valt nog niet veel te merken van de bessen. Dat wordt wachten tot augustus. De plantengroei schittert hier tegen haar verblindend witte achtergrond van het krijt. Drie jaar geleden verbleef ik hier met mijn man en ik zei dat ik al die plantjes wilde leren kennen. Toen kon ik nog niet vermoeden dat dit wat later ook zo zou zijn. De herboristenopleiding is toch het mooiste en het rijkste dat ik mezelf kon schenken. Hoewel ik een donkere huid heb en al wat gebruind ben, stel ik toch vast dat mijn rug en schouders verbrand zijn. De observatie van de Orchis deed ons langdurig stilstaan onder een brandende zon boven les falaises, vandaar.

50

Thuis bemerk ik blaasjes op rug en schouders die pijn doen. Ik smeer mij goed en regelmatig in met duindoornolie. De pijn verdwijnt en ik begin te vervellen. Twee dagen later is er nog een grote rozige plek op mijn rechterschouder. Ik blijf me insmeren met duindoornolie, driemaal daags. Na een week ben ik opnieuw egaal bruin. Ik hul mij in de examensfeer die in huis hangt en schrijf verder aan dit logboek. Ik hoop dat dit ook de volgende maanden goed zal lukken, dan zal ik mij moeten aanpassen aan het vakantieritme van onze zes kinderen. Ik oogst Sint-Janskruid, Echte kamille, Moederkruid, Goudsbloem, Duizendblad… Een gedeelte leg ik te drogen, de rest laat ik buiten macereren in zonnebloemolie en maak tincturen op alcohol van 90°.

51

JULI Ode aan de geur van het hart En uit het donkere huis kwam gelijk een hand de sterke geur van goed bewaard hout. Waarneembaar was de geur, als leefde nog de boom. Als trilde daar zijn hart. Waarneembaar, als een afgebroken twijg. Ik liep rond in het binnenste van het huis, dat vervuld was van welriekende duisternis. Buiten als magnetische edelstenen fonkelden de hemelstippen, en de geur van het hout beroerde mijn hart

Pablo Neruda

MMMMoulin du Rivage, Botassart met laptopoulin du Rivage, Botassart met laptopoulin du Rivage, Botassart met laptopoulin du Rivage, Botassart met laptop Botassart, 6 juli. We verblijven met ons gezin in Le Moulin du Rivage: de Semois en ‘Le Tombeau du Géant’ liggen aan onze voeten. Ik ben gewapend met een laptop, de anderen met een boot. Vanuit mijn werkhoekje heb ik zicht op een helling begroeid met Moerasspirea, Wilgenroosje en Valeriaan. A room with a view…

52

Er is een door de gemeente aangelegde “jardin de plantes sauvages”en een arboretum. De rivier murmelt haar verhaal, de aarde gloeit in heel haar wezen, het licht schittert in de ijle lucht en de kinderen bouwen dammen. Hier zijn en schrijven, het is een gedicht, een geschenk. Ik mag werken op een krachtige plek in een prachtig kader. WWWWandelen en kruidig genezenandelen en kruidig genezenandelen en kruidig genezenandelen en kruidig genezen In de boekenkast van onze gastheer vind ik een gesigneerd boekje van Fik Seymus uit 1978: ‘Wandelen en… kruidig genezen’. In dit werk tracht deze kruidendeskundige de eenheid tussen mens en natuur beter te laten aanvoelen. Het is een begeleiding langs nauwkeurig uitgestippelde wandelwegen om ons te laten ervaren hoe, dicht bij ons, talrijke kruiden groeien die doeltreffend kunnen helpen bij ziekten en kwalen. In het hoofdstuk, ‘De duinen in’, beschrijft hij een wandeling in De Panne. Daar lees ik: “De Panne is de plaats waar de Belgische duinenstrook het breedst is. Daardoor is er een specifiek landschap ontstaan. Wat er van de blonde Noordzeekust overblijft, is echter een karikatuur. Op afstand bekeken ziet zij eruit als een slecht gebit. Smakeloze hoge gebouwen overwoekeren verwaarloosde, vervuilde duinen. De twee uiterste duingebieden, het Zwin en 60 km zuidwaarts daarvan, De Panne zijn de meest gaaf gebleven stukken natuurlijke kust. Een kleine oppervlakte daarvan werd tot nationaal natuurreservaat uitgeroepen, maar men stort er even rustig afval, men kan er ongestoord duinen afgraven, zonnebaden, plantengroei vernietigen en broedvogels opjagen. Alleen een hoge prikkeldraadversperring en fantasieloze hekken wijzen erop dat dit landschap “beschermd” is. Een droevig lachertje. De duinpannen zijn tamelijk uitgestrekt en haast ontoegankelijk door een dicht, stekelig struikgewas, waartussen vele kruiden en bloemen groeien die gewapend zijn tegen de barre levensomstandigheden. DuDuDuDuindoornindoornindoornindoorn is de meest stekelige struik van dit gebied. Hij groeit er in overvloed. Vooral de bessen zijn nuttig: zij bevatten een zeer hoog gehalte aan vitamine C. Men bereidt er een tonicum uit in de vorm van jam of sap, dat gebruikt wordt bij ziekten, die ontstaan door een gebrek aan vitamine C, zoals verschijnselen van scheurbuik. De tot moes geplette bladeren kan men als een pleister op zweren leggen. DuizendguldenkruidDuizendguldenkruidDuizendguldenkruidDuizendguldenkruid groeit hier ook zeer overvloedig en heel wat forser dan in de Kempen. Het is een goede stofwisselingsregulator. De naam is ontstaan in de periode dat het praalslot te Versailles werd opgetrokken, zonder één enkele badkamer, waardoor vervuiling en huidziekten hoogtij vierden en werden gecamoufleerd met pruiken, poeder en parfum. LigusterLigusterLigusterLiguster is hier echt in zijn element en haast onuitroeibaar. De bessen hebben een sterk kleurende werking, zodat ze worden gebruikt om sommige sapjes en drankjes (siropen, wijnen) aangenamer te kleuren. Tijdens de volle zomer wordt het duinengebied overspoeld door de gele schermen van JJJJakobskruiskruidakobskruiskruidakobskruiskruidakobskruiskruid. Medicinaal wordt de plant gebruikt als bloedstelper, vooral bij baarmoederbloedingen. Hij verlicht pijnlijke menstruaties. Bereiding thee: 25 g kruid overgieten met een halve liter kokend water en 2 minuten laten trekken nadien zeven. Dosering: driemaal daags een kop.

53

ZZZZeewolfsmelkeewolfsmelkeewolfsmelkeewolfsmelk groeit met vlezige bladeren en dikke, roodachtige stengels. Zo te zien is het een eerder slordige plant; dat komt omdat hij permanent aan de wind is blootgesteld, vermits hij geen beschutting gezocht heeft in de vochtige pannenbosjes. Deze vertegenwoordiger van de Euphorbia bevat bepaalde gifstoffen, die een narcotische werking hebben en hallucinaties kunnen veroorzaken. De heksen zouden deze planten verwerkt hebben in zalven om zo in een roes te raken en andere sensaties te beleven dan gewone stervelingen. Deze gifstoffen zijn zeer gevaarlijk vermits ze bij overdosering een verlammende werking hebben op bepaalde spieren zoals die van het hart. Het is dan ook beter de plant uit de huisapotheek te houden. MuurpeperMuurpeperMuurpeperMuurpeper is een kleine vetplant die, als hij in groepjes voorkomt, prachtige gele veldjes vormt (net rijstpap). Het kruid is steeds te vinden op plaatsen waar de groeiomstandigheden moeilijk zijn. Voor de kruidengeneeskunde heeft hij belang als opwekker van de eetlust. Dosering: een halve soeplepel vers gehakt! PPPParnassiaarnassiaarnassiaarnassia is door verkeerd beheer niet meer in het reservaat te vinden. Wel komt de plant een beetje verder voor, over de Franse grens, op het grondgebied Braydunes. Het is een prachtig bloempje en een typische verschijning in de duinen. HondstongHondstongHondstongHondstong groeit meer in de luwte van de aanwezige abelenbosjes. Het kruid bevat een werkzame stof die hartverlammend werkt bij knaagdieren. Het zou werkelijk de moeite lonen om te onderzoeken op welke wijze dit middel efficiënt toepasbaar is. OssentongOssentongOssentongOssentong is een niet zo algemeen verspreid kruid in ons land. De helderblauwe bloempjes maken er een allerliefst plantje van. Wegens de relatieve zeldzaamheid is het minder gekend als geneeskrachtig kruid. Vissersvrouwen gebruikten het vroeger om zweren te verwijderen (als wikkel op ontstekingen). KKKKlislislislis heeft vruchten die sterk kleven. De wortel van de eenjarige plant is een niet te versmaden stoofgroente, die zeer voedzaam is. Ook aan bepaalde vervangmiddelen van koffie is gebrande kliswortel toegevoegd. Medicinaal werkt de wortel vooral bloedzuiverend, hij bevordert de transpiratie en is sterk urinedrijvend. De plant is sinds vele eeuwen bekend in de cosmetica als middel tegen haaruitval. Om dreigend haarverlies te bestrijden neemt men eenzelfde gewicht van de wortels en vruchten van klis, de bladeren van de walnoot, de bloemen en vruchten van de Oost-Indische kers en het zaad van de brandnetel. Men overgiet deze mengeling met een gelijk volume alcohol en laat dat 14 dagen trekken. Dagelijks enkele malen flink schudden, vervolgens zeven en als massagemiddel op de hoofdhuid gebruiken. Het blad bevordert de spijsvertering en is tevens nuttig als stimulans voor de gal- en leverwerking. De thee van het blad is nuttig als wasmiddel bij huiduitslag. Bereiding thee: 15 g blad of gehakte wortel overgieten met een halve liter kokend water, 3 minuten laten trekken en nadien zeven. Dosering: driemaal daags een kop. Omdat de mens steeds in zijn directe omgeving naar geneeskruiden zocht, werden planten die vooral (of uitsluitend) in extreme biotopen groeien, heel wat minder populair in de kruidentherapie. Dat komt ook wel doordat deze gebieden vrij ontoegankelijk waren of door sporadisch voorkomen van de planten, zo kwam men er in het verleden niet toe ze te gebruiken. In de hedendaagse homeopathie worden deze minder bekende kruiden echter meer en meer toegepast. De biotoop van de duinpannen moeten we in ons land haast volledig als afgeschreven beschouwen. De kleine stukjes die ons nog resten, hebben niet veel overlevingskansen omdat hun oppervlak te beperkt is geworden om een biologische kringloop toe te laten.”

54

Dit schreef Fik Seymus in 1978. Tot voor kort was de geschiedenis van de Vlaamse kustduinen inderdaad een historie van kommer en kwel en van steeds verdere achteruitgang van natuurwaarden. Maar in de jaren negentig werd deze ellende eindelijk een halt toegeroepen. Het gewestplan beschermde weliswaar al sinds de jaren 1970 ongeveer 3100 ha duinen, maar pas met het Duinendecreet, van kracht sinds 14 juli 1993, kwam de kentering. De Vlaamse overheid gaf daarmee een duidelijk signaal dat ze de bescherming van de resterende open kustgebieden ter harte wilde nemen en er werd ook een zekere politieke consensus terzake bereikt. Dit had een psychologisch schokeffect op al wie nog initiatieven gepland had die verder ten koste van de open ruimte zouden gaan. Natuur in het duinlandschap heeft wel degelijk een toekomst. VVVVakverkenning: herboristerie, zeeakverkenning: herboristerie, zeeakverkenning: herboristerie, zeeakverkenning: herboristerie, zeepwinkel in Redupwinkel in Redupwinkel in Redupwinkel in Redu We maken een uitstap naar het boekendorp Redu. Onderweg ontdek ik een ‘Herboristerie’ en stap er binnen. Een vriendelijke herboriste verwelkomt ons en we hebben een gezellige babbel. Ze vertelt over haar opleiding in Dinant en hoe ze ’s winters door de sneeuw naar de lessen moest ‘glijden en slippen’. We wisselen ervaringen uit. Hoe praktisch toch, die wetenschappelijke plantennamen, wanneer je het met anderstaligen over kruiden hebt! Ik koop bosbessenthee en acaciahoning. Bij thuiskomst zetten we ons een lekker ‘bakje thee’.

In Redu vind ik een boek van Maurice Mességué: ‘Mon herbier de santé’. Ik ben er blij mee, ik heb al het boek ‘Des hommes et des plantes’ van deze auteur.

55

We bezoeken een mooie zaak met huisgemaakte zepen en ander geurigs. Via een raam heb je zicht op de ‘zeepkeuken’: flesjes, potjes en een grote verzeepmachine. Wat zou ik hier graag een tijdje helpen… Ik koop een heerlijk tijmzeepje. ‘E‘E‘E‘Een groot avontuur’ en Duindoornen groot avontuur’ en Duindoornen groot avontuur’ en Duindoornen groot avontuur’ en Duindoorn 13 juli, een prachtige dag en l’eau est bonne. We besluiten met onze rubberen boot de Semois af te varen van Botassart tot Poupehan. Vanaf de kronkelende rivier hebben we een uniek zicht op de ons omringende natuur. Na vier uur glijden over het water gaan we aan land in Poupehan en vatten de terugtocht aan met de boot op de rug. Dit verloopt echter iets minder ‘glijdend’, het wordt een heus avontuur. Ons pad slingert zich over hoge rotsen langs diepe afgronden. Plots zie ik mijn man met boot in de diepte verdwijnen. Zijn val wordt gebroken door bramen die zich als een broekje om hem heen sluiten. Hij slaagt er in zich los te trekken en langs het water te ontsnappen. We vervolgen onze tocht, het begint te schemeren. Het bos wordt steeds donkerder en onze wandelkaart minder leesbaar. We horen griezelige geluiden van everzwijnen, herten, vossen en lynxen die ons waarschijnlijk aan het begluren zijn. Aangezien ons molenhuis aan het water ligt besluiten we het water te volgen. Bunkerend door een bramenstruweel, distels en netels komen we bij een kampvuur van Franstalige meisjesscouts, zij geven ons het ‘licht’ en de kortste weg naar huis. Thuis steken we onze vuurkring aan en we bekomen van onze survivaltocht. Onze benen zijn erg geschramd. Na het douchen ontsmet ik de schrammen met duindoorntinctuur en breng duindoornolie aan voor een snelle genezing. De jeuk en het branderige gevoel worden verzacht. Ik vertrouw op de ontstekingswerende en wondgenezende eigenschappen van de duindoornolie. 14 juli, opruimdag en naar huis. Ik oogst Moerasspirea om thuis te drogen. Ik blijf onze schrammen verzorgen met de duindoornolie en stel vast dat er zich snel korstjes vormen. 21 juli, we zijn nu een week later en alle schrammen zijn verdwenen, een aantal witte lijntjes in een gebruinde huid zijn de stille getuigen van ons ‘groot avontuur’.

56

PPPPoezennestjesoezennestjesoezennestjesoezennestjes We zijn twee poezennestjes rijker geworden. De vijf kleintjes hebben licht ontstoken oogjes, ik was ze uit met ogentroostinfuus (1 theelepeltje gedroogd kruid op een kopje kokend water, vijf minuutjes laten trekken, zeven en laten afkoelen), ik wil een kattinnetje ‘Euphrasie’ noemen. Ze kijken nu weer helder uit hun blauwe oogjes. De vlooitjes bestrijd ik met 5 druppeltjes etherische olie van Tea-tree in wat duindoornolie. Ik wrijf het door hun vachtje en dat van de mamapoezen, ik besprenkel ook hun mandje met Tea-tree-olie. Tea-tree of Melaleuca alternifolia doodt ziektekiemen, werkt desinfecterend en weert insecten en ander ongedierte zoals vlooien en teken. De poesjes verdragen de geur goed. Hun pelsje blinkt gezond! EEEEen eerste lezingen eerste lezingen eerste lezingen eerste lezing 23 juli, ik ontvang een mailtje van Jacques, onze docent kruidenbereidingen. Hij vraagt mij een voorlopige versie van dit eindwerk naar hem door te sturen. Het voelt wel wat vreemd om het voor het eerst te laten lezen, het is nog zo pril en onvolgroeid. Maar er is een gezegde dat luidt: ‘de leermeester verschijnt als de leerling eraan toe is’. 25 juli, ik zie op T.V. beelden van de hongersnood in Niger. Mama’s laten hun kinderen droge blaadjes eten, het is het enige wat ze nog kunnen vinden. Ik maak de bedenking dat Duindoorn daar zou kunnen groeien en gebruikt worden als heilzame voedingsbron, zeker in het kader van boslandbouw als duurzame ontwikkeling in de derde wereld. Vanuit Oostende vertrekken er nu noodgezondheidskits, hulpgoederen en voedselhulp, veel te laat en onvoldoende. NNNNaar de Vogezenaar de Vogezenaar de Vogezenaar de Vogezen 27 juli, we moeten onze zoon, Juliaan, oppikken van een logeerpartij in Chassepierre en beslissen door te reizen naar de Vogezen. We vullen onze kruiken aan de bron van Vittel en maken een tussenstop in Fontenoy-le-Château. Een gedichtenpad leidt ons naar een Romeinse kasteelruïne. Daar ontdekken we een middeleeuwse kruidentuin. Ongelooflijk mooi! We krijgen er zelfs de geschiedenis bij:

57

“De Romeinen ontwierpen de eerste verfijnde tuinen van Europa. In de elfde eeuw, toen het kasteel een ruïne geworden was na de grote invasies, verplichtte Karel de Grote zijn leenheren opnieuw bepaalde planten en bomen te cultiveren op hun domeinen. (In het Merovingische tijdperk kende men een grote bevolkingsaangroei, Karel de Grote legde het gebruik van de natuur vast in de eerste wetten van het ‘de capitularia de villis’. Zo bleef de natuur rijk). In de Middeleeuwen, toen er opnieuw grote onzekerheid heerste, trokken de tuinen zich geleidelijk aan terug rond de feodale kastelen en de abdijen. In de steden bewerkten vele gezinnen een kleine tuin. Bij hun terugkeer uit het Midden-Oosten, brachten de kruisvaarders verslag uit over de plaatselijke plantengroei. Onder die invloed werden de middeleeuwse tuinen toen echte kunstwerken die door talrijke schilders op doek werden vastgelegd en nu nog steeds te bewonderen zijn. In de percelen afgeboord met struikjes of vlechtwerk groeiden groenten, medicinale kruiden en sierplanten en soms graangewassen.”

58

We reizen verder en bereiken les Ballons des Vosges. We krijgen een schitterend uitzicht op het Zwarte Woud, het Juragebergte en de Alpen. Door de gure leefomstandigheden in de winter krijgt de kruidlaag hier meer groeikansen ten opzichte van de boomlaag, de bomen hebben een bonsai-look. De bosbessen zijn rijp en kleuren onze snoeten en handen paars. De Gele gentiaan groeit weelderig tussen de koeien. Les Pensées des Vosges vormen paarse tapijtjes langs ons pad. Vele kruidjes vragen om gedetermineerd te worden. We overnachten in ons busje op de Ballon d’Alsace. ’s Morgens daagt het in het Oosten en licht het overal, een nieuwe dag met een zilveren glans lonkt.

Op de terugweg bezoek ik een paar ‘pharmacies’ en vraag ‘de l’alcool à 90° pour faire des tinctures’, ik betaal 5 euro per liter !

59

AUGUSTUS Ik kom eraan, ik kom eraan, zee, zon, duin, oceaan, ik kom eraan…

Boudewijn de Groot

WWWWandeling in het duinengebied ‘Ter Yde’andeling in het duinengebied ‘Ter Yde’andeling in het duinengebied ‘Ter Yde’andeling in het duinengebied ‘Ter Yde’ Eindelijk terug naar zee, naar de duinen en de duindoorn. Vol verwachting! We maken een geleide wandeling door het natuurreservaat Ter Yde in Oostduinkerke. Zonder begeleiding van een gids mag je dit gedeelte van het reservaat niet betreden. Het is dus voor mij een unieke kans om met eigen ogen de resultaten van de bescherming en het beheer van dit natuurgebied te bewonderen. Hier vinden we nagenoeg alle duinvegetaties van de Vlaamse kust terug. Zo treft men er meer dan 400 soorten vaatplanten, één derde van de wilde Vlaamse flora. Eén op vijf betreffen bovendien in Vlaanderen zeer zeldzame en veelal bedreigde soorten (Rode Lijstsoorten). Ook heel wat bijzondere mossen, levermossen, korstmossen en paddestoelen zijn voor hun overleven mede afhankelijk van het Westhoekreservaat. Vooral voor soorten van duingraslanden en –valleien, zoals Aarddistel, Kalkbedstro, Parnassia en Moeraswespenorchis, is Ter Yde één van de laatste groeiplaatsen in Vlaanderen. Parnassia staat nu volop in bloei in prachtig witte tapijtjes, Moeras- en Duinwespenorchis zijn uitgebloeid. Duinviooltjes groeien in overvloed maar komen alleen nog voor in de Panne en hier in Oostduinkerke. Parnassia, Orchis, Vleugeltjesbloem, Rond wintergroen, Duinruit, Schermhavikskruid, Ossentong, Stijve ogentroost, Duinsterretje, Duizendguldenkruid, Kruipwilg en Duinviooltje hebben zoet kwellend water nodig zoals in deze vochtige duinenvallei. De helft van de neerslag die in de duinen valt gaat ondergronds naar het achterliggende polderland, dat lager ligt dan de duinen zelf. Op de plek waar de duinen overgaan in de polders borrelt deze neerslag op onder de vorm van zoet en kalkrijk water, een verschijnsel dat we kwel noemen. Om aan de groeiende vraag naar drinkwater te voldoen wordt zoveel water weggepompt dat de typische kwelstroom de laatste decennia sterk verminderd is en daarmee ook een bijzondere rijkdom aan planten die in dit overgangsmilieu groeiden. Een gedeelte van dit Ter Ydegebied was in handen van de IWVA, de drinkwatermaatschappij die hier

60

water wilde winnen. Daardoor zou de grondwatertafel grondig verstoord worden. Natuurpunt begon hiertegen een strijd in 1980 en heeft die na een lange procedure gewonnen. Vorige week zou het zijn aangekocht door de Vlaamse gemeenschap, volgens onze gids. De aanwezigheid van mosduinen, open graslanden en duinpannen is absoluut noodzakelijk voor het voortbestaan van tal van bedreigde planten en diersoorten in Ter Yde. Een van de opvallendste maatregelen totnogtoe is de afbraak van het Home G. Theunis, dat middenin het gebied lag. Hierdoor ontstond een nieuwe oppervlakte stuivend duinengebied. Een van de eerste planten die zich hier opnieuw vestigde was de Teunisbloem! Met Europese steun werden twee poelen en een ooit opgehoogde duinpan uitgegraven. Gecombineerd met een extensieve begrazing door pony’s en runderen zullen de duinpolderovergangen zich kunnen ontwikkelen tot een mozaïeklandschap van natte en droge graslanden, ruigten en spontaan opschietend struweel. Zo worden ze opnieuw de groene juwelen van onze kust. We beëindigen onze mooie wandeling met lekkere dauwbramen.

61

SSSSpringtij en de wind horenpringtij en de wind horenpringtij en de wind horenpringtij en de wind horen We zetten onze tent recht op Cristal Palace (Lombardsijde Bad), de laatste camping met zicht op zee. Ook deze camping moet verdwijnen tegen het einde van het jaar. We kamperen hier al jaren temidden van de elementen, in de dynamiek van wind en water, getij en zand. De beheerder, Jacques senior, is een echte zeebonk die alles weet over zee, strand, duinen. Hij heeft de duinen ontruimd van vele oorlogsbommen en ze beschermd alsof het zijn eigen kinderen zijn. Hij zorgde persoonlijk voor een natuurlijke zeewering. Als kinderen de duinen dreigen te beschadigen buldert hij ze eruit. Ondanks het feit dat hier reeds generaties lang gekampeerd wordt hebben de duinen een gezonde dynamiek behouden. Helaas is Jacques nu opgenomen wegens gezondheidsredenen en gezien zijn leeftijd vrees ik dat dit het einde wordt van een tijdperk. Ik hoop toch dat er hier nog een mogelijkheid zal blijven tot nomadisch kamperen. Het is volle maan en springtij. De golven rollen onstuimig tot aan de zeewering, zo hebben de kinderen de zee nog nooit meegemaakt. De wind rukt woest aan onze tent, “d’wind horen, dwindoorn, duyndoorn”, giert hij… LLLLe nouveau Ae nouveau Ae nouveau Ae nouveau Argousier est arrivérgousier est arrivérgousier est arrivérgousier est arrivé

62

En dan het grote moment, de nieuwe oogst van Duindoorn. Le nouveau argousier est arrivé ! Gewapend met een reuzentas, snoeischaren en handschoenen trekken we naar het duindoornstruweel ter hoogte van de Calidris in Westende. De bessen zijn rijp en plukklaar. Ik heb er heel wat nodig voor al mijn bereidingen. We zijn er een tijdje zoet mee en vertrekken dan naar huis zodat ik de verse oogst in de diepvries kan stoppen om nadien de bessen makkelijk van de takken te ritsen. Buiten op de terrastafel halen we met vereende krachten de bessen van de takken. Het doet me denken aan het erwtjes peulen, vroeger, rond de tafel van mijn grootmoeder. De kinderen wegen de bessen, we hebben zeven kilo. Ze hopen dat het niet genoeg is zodat we terug moeten naar zee.

Het wordt een gezellige bedrijvigheid. Bessen knikkeren over de tafel, over het terras, zelfs de poezen vinden het leuk! Titus, onze border collie, likt de gevallen bessen op en als we hem een handvol aanbieden eet hij ze gretig op. De bessen zijn erg dorstlessend en verfrissend door hun wrangzure smaak. Het zijn echte vitaminebommetjes. Je kan de geplette vruchten op een wonde leggen, ze hebben een samentrekkende, wondhelende en bloedstelpende werking. Dit merken we wanneer we ons geprikt hebben aan de doorns!

Ik zet een duindoornoliemaceraat op voor huidolie, crèmes, lotion en lippenbalsem van de CALIDRIS-lijn. Ik bereid een duindoornlikeurtje van verse duindoornbessen op brandewijn en een duindoornazijn. Ik droog duindoornbessen, in de warmeluchtoven op 50° tot ze zo droog zijn als rozijntjes, voor een sprookjesthee en voor koekjes. Ik pers het sap en maak siroop, gelei en snoepjes. Dit gamma duindoornproducten geef ik de naam DUYNBEZEKEDUYNBEZEKEDUYNBEZEKEDUYNBEZEKENNNN.

63

DDDDuindoornbereidingen uindoornbereidingen uindoornbereidingen uindoornbereidingen ‘‘‘‘DUYNBEZEKEDUYNBEZEKEDUYNBEZEKEDUYNBEZEKENNNN’’’’ Duynbezekenssap

duindoornsap

Spoel de duindoornbessen en laat ze in een weinig water even openbarsten op het vuur zodat het sap vrijkomt. Laat ze in een neteldoek uitlekken. Dit sap kan je ongesuikerd in de diepvries bewaren, in kleine porties zoals ijsblokjes. Zo behoudt het zijn hoge gehalte aan vitamine C. Je kan het dan naar behoefte gebruiken. Voor een betere weerstand, als een tonicum na ziekte, bij vermoeidheid door vitamine C-gebrek en als een voorjaarskuur, 3 maal per dag een eetlepel, verdund in water, thee of melk eventueel met honing, kuurmatig gedurende 7 weken.

Duynbezekensgelei

duindoorngelei

1 liter duindoornsap, 1 kg geleisuiker Spoel de duindoornbessen en kook ze met een weinig water gaar. Laat ze in een neteldoek uitlekken. Meng het sap goed met de geleisuiker. Breng al roerend aan de kook. Laat 4 minuten borrelend doorkoken. Giet de gelei warm in de bokalen en sluit onmiddellijk af. Bewaar de gelei op een koele, donkere en droge plaats. Lekker op een toast, op een boterhammetje met platte kaas.

64

Duynbezekenssiroop

duindoornsiroop

Kook 1 liter duindoornbessensap met 5OO gr rietsuiker even op. Giet de siroop zo warm mogelijk in de flessen en doe na afkoeling een stop op de flessen. Voor een betere bewaring kan je eventueel een eetlepel alcohol zoals rum toevoegen. Een eetlepel van deze siroop, in een glas fris bronwater, is een uitstekende zomerdrank, een zonnig eetlustopwekkend aperitiefje. Je kan de siroop gebruiken in yoghurt, roomijs, milkshakes, vruchtenpunch. In de winter zorgt deze duindoornsiroop voor een betere weerstand. Ze voorkomt winterse infecties en bevordert het herstel na ziekte (door de vitamine C vergezeld door de nodige flavonoïden). Het is een vitaliserend tonicum, bij voorjaarsmoeheid, vermoeidheid, zwangerschap en borstvoeding, bij bloedarmoede. De siroop heeft een mild laxerende werking bij constipatie, door de vruchtenzuren en door de choline die de darmperistaltiek activeren. Bij diarree werkt de duindoornsiroop samentrekkend door de looizuren. De siroop bevordert het gezichtsvermogen (door de flavonoïden die de bloedsomloop in de haarvaten van het netvlies bevorderen, door het gehalte aan bèta-caroteen. Ze helpt hart- en vaatziekten voorkomen door de anti-oxidantia als de carotenoïden en vit E, door de stabiliserende, beschermende vit P-werking op de haarvaten (door de flavonoïden). Dosis: 3 eetlepels per dag.

65

Duynbezekens - duindoornsnoepjes

duindoornsnoepjes

500 cl duindoornbessensap met 250 g rietsuiker mengen en een tijdje laten doorkoken. Al roerend laten indikken tot een taaie vloeibare massa. Eventueel wat honing toevoegen. Laat een druppel van het mengsel vallen in een glas koud water. Stijft de druppel op, dan kan je karamellen vormen. Giet de massa op een ingevette arduinen of marmeren steen. Bestrooi je handen met een weinig bloem. Til de massa aan één kant op, rol ze, trek ze op de gewenste dikte en snijdt ze in stukken van 2 cm lengte. De karamellen hebben een warme, fruitige smaak. Het is een gezonder snoepje. Duynwindjes - duindoornkoekjes

duynwindjes duindoornkoekjes

300 gr boter, 5OO gr havermoutvlokken, 4 eieren, 200 gr zelfrijzende bloem, 100 gr rietsuiker, 20 gr gedroogde duindoornbessen. Als versiering maanzaadjes, sesamzaadjes of zonnebloempitjes. Smelt de boter, voeg de havervlokken toe. Klop de eieren met de suiker en voeg de bloem toe. Vermeng alles. Meng de duindoornbesjes onder het deeg en laat het een half uurtje rusten. Versier met de zaadjes en laat 15 tot 20 min. Bakken op 175° C. Deze koekjes zijn een lekker en gezond tussendoortje.

66

Duynbezekensazijn

duindoornazijn

4 eetlepels verse duindoornbessen op 500 cl appelazijn. Voeg de duindoornbessen toe aan de azijn en schud het mengsel goed. Bewaar de azijn 2 weken op een warme, donkere plaats en schud de fles af en toe. Zeef de azijn na 2 weken en bewaar hem in een afgesloten fles. Deze azijn is lekker, fruitig en gezond in vinaigrette, in mayonaise, bij slaatjes. Hij is een bron van vitaminen, mineralen, enzymen, aminozuren, pectine en bètacaroteen. Hij verbetert het metabolisme, bevordert de spijsvertering, houdt het cholesterolgehalte onder controle, laat hart- en bloedvaten beter functioneren, verlicht hoofdpijn en helpt microben in het eten vernietigen. Je kan deze azijn ook gebruiken als lotion voor huid en haar, verdund met mineraal water (1:10). Appelazijn helpt de zuurtegraad van de huid (pH 5-6) in stand te houden. Voor de geur kan je 15 druppels etherische olie toevoegen van een citrusvrucht naar keuze. Deze azijnlotion maakt de huid gezond en rozig door een betere bloed-doorstroming, hij pakt huidproblemen aan, hij vertraagt de vorming van huidvlekken, hij maakt de huid streelzacht, hij helpt in de behandeling van likdoorns en eelt en vermindert huidontstekingen en huidschimmels. Het haar krijgt een mooiere glans en meer volume wanneer je het spoelt met deze azijnlotion.

67

Duynengeest - duindoornlikeur

duynengeest duindoornlikeur

300 g duindoornbessen 3 reepjes citroenschil 3 reepjes sinaasappelschil 3 takjes citroenmelisse 20 korianderzaadjes 700 ml alcohol van 40° suikersiroop van 200 cl water met 100 g suiker 2 tl honing Laat de duindoornbessen, schillen, citroenmelisse en korianderzaad 4 weken macereren in de alcohol. Zeef de vloeistof en voeg suikersiroop en honing toe. Goed roeren en in gesloten flessen bewaren. Deze Duinengeest is, met mate genoten, een hartverwarmend digestief en lekker borreltje.

68

Er was eens… een sprookjesmengsel van Duyndoorntje

er was eens… sprookjesmengsel

3O g gedroogde duindoornbessen 10 g gedroogde vlierbloesem 10 g gedroogde meidoornbloesem 10 g gedroogde rozenbottel 10 g gedroogde rozenblaadjes 30 g gedroogde appeltjes Deze kruidenmengeling heb ik voor mijn kinderen samengesteld. Ik koos voor die kruiden die in de natuurlijke biotoop van Duindoorn groeien. Ik heb ze geoogst uit eigen tuin en gedroogd. Vlierbloesem is zweetbevorderend en een uitstekend borstkruid. Het is aangewezen bij griep en verkoudheid. Meidoornbloesem helpt bij verdriet, angst, nervositeit en slaapstoornissen. Het is hartversterkend, bloeddrukverlagend en bevordert de bloedsomloop. Het ondersteunt de werking van Duindoorn. Rozenbottel (hondsroosvrucht) is net zoals de Duindoorn rijk aan vitamine C. Het is aangewezen bij koorts, griep en verkoudheid. Het is een bloedzuiverend middel en een goed diureticum bij nier- en blaasontsteking. De rozenblaadjes zijn zenuwversterkend, rustgevend en ontspannend. Ze staan voor de liefde waarmee ik deze mengeling gemaakt heb en voor het warmhartige van ‘Duyndoorntje’. Samen met de appeltjes geven ze dit kruidendrankje een sprookjeskrans. Van dit sprookjesmengsel doe ik 5 koffielepels in de theepot en overgiet dit met pas gekookt water. Ik laat dit infuus 5-10 minuten afgedekt trekken. Ik schenk het door een zeefje in de kopjes en zoet met wat honing. Ik zet deze sprookjesthee voor mijn kinderen net voor het slapengaan. Hij brengt hen zoetjes naar de nacht die dromen weeft.

69

ZZZZand in de haren en zout op de huidand in de haren en zout op de huidand in de haren en zout op de huidand in de haren en zout op de huid Een laatste zomerse uitstap brengt ons naar Zeeuws-Vlaanderen: Breskens, het veer naar Vlissingen, Retranchement, Cadzand. Het valt me op dat het kustlandschap hier niet verminkt is door rijen hoogbouw, er is hier een zee van ruimte. De vele campings zijn ingeplant aan de zuidkant van de duinen. Je merkt aan de dynamiek en de plantengroei dat de duinen al veel langer streng beheerd worden dan bij ons. Ze zijn beschermd tegen betreding door prikkeldraad. En dan zijn er de dijken, de Nederlandse bergen, niet mooi maar wel efficiënt. Hier werd de strijd gewonnen door het land op de zee. Ze lenen zich tot ideale wandel- en fietspaden. De duinen zijn nu een patchwork van oranje lapjes Duindoorn en rode lapjes rozenbottel van Rimpelroos en Hondsroos. Verrukt zie ik een geit zich tegoed doen aan een duindoornstruik. Ze rukt wild en gretig aan de doornige takken en plukt met een behendig tongetje de bessen van de struiken.

Voor mij het mooiste plaatje om dit logboek af te sluiten.Van Wissant tot Cadzand, met zand in de haren en zout op de huid komen we thuis. Een jaar verdicht zich en vertraagt een ogenblik de pas.

70

SEPTEMBER Herfst is de tijd van vermoeden, niet van weten. Van tasten, niet van grijpen. Van eerst met mijn duim het waas wegvagen van een purperen pruim en van voelen en van dàn pas eten. Herfst is rustig doende, niet als zomer doende was, met dat druk ondernemen, proclameren en oprichten en met uitbreiden en met weer iets anders stichten. Herfst vertraagt een ogenblik de pas. Een krekel zit nog vol te houden in het gras. En op de grindweg snort een laatste bij. Wat vorig jaar nog komen moest, is nu voorbij. Maar de geest is vrij. Om te berekenen en te weerleggen en te ijken. En om te rangschikken en te bevragen, te beschouwen en te kijken.

Edna St. Vincent Millay

Het lichaam van de zonnebloemen buigt en zinkt, druiventrossen en vlierbessen hangen zwaar door en de appels blozen. De teunisbloem ontvouwt haar laatste avondlijk wonder. Spinnen weven webbenkant en wiegen op de draden. Ik leg de laatste hand aan mijn duindoornproducten en maak mijn geest vrij om te rangschikken, te bevragen, te beschouwen en te kijken. Tijd voor een terugblik.

71

Terugblik

Het weefsel is klaar. Ik haal het van het weefgetouw en houd het een eindje van me af. Ik bekijk het patroon en zie hoe een jaar zich ontrolt, uitvouwt, uitspreidt, samentrekt en verdicht, een jaar uit Duindoorn geweven. Ik zie een patroon van aarde-water-lucht-vuur. Aardend als pioniersplant, groeiend achter de zeewering, bestand tegen het zilte water, in weer en wind, beschermt de duindoorn zich tegen uitdroging door de zon. Deze struik die zo krachtig staat in de natuurelementen blijkt in zijn fytotherapeutische werking dezelfde beschermende, herstellende en vitaliserende eigenschappen te hebben voor mens en dier, levend in dezelfde elementen. Het Meisje ontdekt intuïtief de Struik vanuit haar intieme verbondenheid met de natuurelementen. Ze luistert naar de Wind, ze kan de stem van de wind horen, ze kan D’wind horen, ze wordt Dwindoren, Duyndoorn. Ze stelt zich open voor de kracht van de natuur en komt zo bij haar eigen kracht. Ze wordt creatief zoals de aarde, levengevend, oogst voortbrengend, zorgend voor voedsel en kledij. Ze beoefent de weefkunst. Door te leven en leven te geven weeft ze de relatie tussen mens en natuur. Ze leeft de diepe ervaring van de onderlinge verbondenheid tussen alles in het leven. Deze essentiële verbondenheid met de natuur is het uitgangspunt voor het bestrijden van de ecologische crisis en het ongedaan maken van ongelijke verhoudingen zoals die tussen Noord en Zuid, arm en rijk, man en vrouw. Van hieruit wordt het mogelijk de wereld te ‘herweven’. De eigen ervaring van natuur, lichaam, mens en wereld leidt tot een ecologisch bewustzijn, tot natuurlijke gezondheidszorg en tot duurzame ontwikkeling. Duindoorn moet op een verantwoorde manier geïntegreerd worden in een permacultuur, een duurzame ontwikkeling en in een preventieve en natuurlijke gezondheidszorg. Hij is ‘de struik die leven geeft’. Duindoorn draagt bij tot de biodiversiteit, een betere nutriëntencyclus en de vermindering van de erosie en verwoestijning. In natuurgebieden moet aandacht besteed worden aan het feit dat bomen en struiken eetbare vruchten opbrengen, die geoogst kunnen worden. Waarom wordt bij het duinbeheer, naast het maaien, begrazen en verwijderen van duindoornstruiken ook niet gedacht aan het oogsten van duindoornbessen of aan het winnen van het hout? Duindoornproducten kunnen dan verkocht worden net zoals dat nu gebeurt met het vlees van de Galloway-runderen die natuurgebieden begrazen. Er ontstaan enorme mogelijkheden als men zich bewust wordt van de voedings- en gezondheidswaarde van deze producten.

72

Ik denk hierbij aan ontwikkelingslanden zoals, erg actueel, Niger. Hier zou de aanplant van nutstruiken zoals Duindoorn tegemoetkomen aan een enorme nood en kunnen leiden tot een duurzame ontwikkeling. In ons gezin is het gebruik van de Duindoorn huidverzorging schering en inslag geworden. We gebruiken de producten uit de Calidris-lijn na het douchen en zonnebaden, na het zwemmen en wandelen, bij de verzorging van schrammen, bij zonnebrand, bij huidirritatie en droge plekjes, ter behandeling van ruwe handen en voeten, als lippenverzorging. Ze zijn gewikt, gewogen én ook goed bevonden zoals blijkt uit mijn kleine huisenquête. Ik gebruik de duindoornolie ook voor de verzorging van de vacht van onze hond en van de poezen. We hebben nu een Cunophae, glanzende hond en Felophae, glanzende poezen zoals de Hippophae, glanzend paard. De nieuwe oogst is binnen, le nouveau Argousier est arrivé. Ik heb het verse duindoornoliemaceraat opnieuw verwerkt en verfijnd in mijn gamma Calidrisprodukten. De duindoornbessen zijn tot sap geperst en verwerkt tot siroop, gelei, snoepjes. Ik heb bessen gedroogd en bessen op azijn en op alcohol gezet. Er zweeft een ‘duynengeest’ en er waaien ‘duynwindjes’ door ons huis. Na een kopje sprookjesthee slapen we zo zoet als Duynbezekens! We nemen afscheid van de zomer en we zijn gewapend tegen de winter: de duindoorn zal ons blijven verwarmen, hij zal onze huid blijven beschermen, voeden, verzorgen en genezen. Hij zal winterse infecties helpen voorkomen, hij zal onze vaatwanden beschermen en onze ogen helder houden. We bekijken de winter zonnig dit jaar! Ik zal mijn gamma Calidrisproducten en mijn Duynbezekenslijn, met begeleidende folder, presenteren bij de verdediging van dit eindwerk. Duyndoorntje is thuisgekomen, ze leeft nog lang en gelukkig, beschermd tegen vele vervelende kwaaltjes.

Als de herfst de zomer verjaagt, komt hij met ooft belaân Dat in de bomen hangt te dromen, onder de bamismaan…

Everberg, 18 september 2005, Volle maan

73

Bronnen BEEKMAN, W., OLOFSEN, Fr., Flora’s Kus, Weleda’s negentien gebruikte verzor-gingsplanten, tweede druk, 2001, Weleda Nederland N.V., ISBN 90-75885-03-2 BERGHMANS, J., Cursus Kruidenchemie BERGHMANS, J., Cursus Kruidenbereidingen COËLHO, Zakwoordenboek der geneeskunde, Elsevier PBNA, Arnhem, 1997, ISBN 90-6228-255-5 CONINCK, H., DE, Je wandelde, in: De Lenige Liefde, 5e druk, 1976, Uitgeverij Orion, Brugge, ISBN 90-264-2405-1 DRIES, J., HOUBEN, J., Kruidenadviezen vanuit de traditionele kruidengeneeskunde, Uitgeverij Arinus, As GEEBELEN, J., Volksgeneeskunde – Natuurlijke remedies voor het gezin, 2003, Uitgeverij Arinus, As GROOT, B., de, De vondeling van Ameland, op: Het Eiland in de Verte, 2004, Universal Music HERMY, M., DE BLUST, G., SLOOTMAEKERS, M., Natuurbeheer, 1e druk, 2004, Argus VZW, Natuurpunt VZW en Uitgeverij Davidsfonds NV, Leuven, ISBN 90-5826-266-9 HUYSENTRUYT, L., De geleefde ervaring van het baren – Elf getuigenissen over thuisgeboortes in Vlaanderen – Eindverhandeling Licentiaat in de Sociale en Culturele Antropologie, 2003, Leuven JULIUS, F.H., Metamorfose – Ontwikkeling bij plant en mens, 4e druk, 1999, Uitgeverij Vrij Geestesleven, Zeist, ISBN 90-6038-352-4 K.V.L.V., Ons Kookboek, 1999, ISBN 90-80484-42-3 MACHADO, A., Caminando, op: A Fuego Lento, Esta Loco, 1994, CNR Music MILLAY ST. VINCENT, E., Herfst is de tijd, in: Ter ere van de goedertieren maan – Gedichten, ingeleid en vertaald door Herman de Coninck, 4e, gewijzigde druk, 1988, Manteau, Antwerpen, ISBN 90-223-1116-3

74

MILLAY ST. VINCENT, E., Ik heb dit werk, in: Ter ere van de goedertieren maan – Gedichten, ingeleid en vertaald door Herman de Coninck, 4e, gewijzigde druk, 1988, Manteau, Antwerpen, ISBN 90-223-1116-3 NERUDA, P., Ode aan de geur van het hart PREVERT, J., Deinende Verten, in: We hebben elkaar lief – De mooiste liefdesgedichten, samengesteld en vertaald door Ruben van Gogh, 1e druk, 2000, Uitgeverij Bert Bakker, ISBN 90-351-2180-5 SCHELKENS, S., Kustmanager verenigt natuur en toerisme, in: Natuur.blad, driemaandelijks verenigingsblad van Natuurpunt, jaargang 4, nummer 3, p. 4-5 SEYMUS, F., Wandelen en … Kruidig Genezen, 2e druk, 1978, De Nederlandsche Boekhandel, Kapellen, ISBN 90-2890162-0 SWIERSTRA, T., Gebied in Koksijde is de nieuwste aanwinst van de afdeling natuur van het Vlaamse Gewest, in: De Morgen, 12 januari 2005 VAN DER MEYDEN, R., Heukels’ Flora van Nederland, 22e druk, 1996, Wolters-Noordhoff, ISBN 90-0158343-1 VANHOVE, M., DEVLIEGHERE, G., Etherische Oliën – Handboek voor aromatherapie, 8e druk, 2004, De Eenhoorn bvba, Wielsbeke, ISBN 90-73913-12-8 VERHELST, G., Groot Handboek Geneeskrachtige Planten, 1e druk, Oktober 2004, BVBA Mannavita, Wevelgem, ISBN 90-8077484-2-7 VERHULST, A., Cursus Plantkunde VERSWEYVELT, S., De Westkust (brochure), 1999, uitgave Wereld Natuur Fonds, Brussel http://users.pandora.be/arbovita/inleiding.htm http://www.pfaf.org/leaflets/intro2.php http://www.wervel.be/voedselkrant4/vk4_7_4_pede_agroforestry.htm http://ourworld.compuserve.com/homepages/henkmerts/.htm http://members.lycos.nl/DKG/vakartikels/2002/hippophae.htm