Anja Guinée,tuin- en

ktnd-schapsarchitect

Lucia Albers,kunsthistoncrrs

FrankendaeL aan de)[tdderut:egomstreeks 1725.

-' -UZe-a,:'-\t 2001

TLusthowen in or-ngeving Arn=F.

IIHistorische trrinb.

bleven bewaardFnaNxpNDAEL IS DE ENIGE BUITENPI.AATS DIE IS oVERGEBLEVENrN DE 17e BeuwsE DRoocMAr(ERrJ DE DrevrBnruEER oF wa--I'ERGRAAITSIYTÉFN. ATT-E ANDERE LUS:IHOVEN, EN FIET \MAREN ERVEEL, zIJN IN HET IrERLEDEN BIJ DE UITBREIDING vaN AvTsIeR-DAM VAN DE KAART GEVEEGD.

.r§mdat Frankendxil steeds werd bewoond en park (ontwerp bureau Sant & CO), waarvan de

"

' een functie kreeg als kwekerij, zijn het huis en aanleg irr*iaa.t. ver gevorderd is. Voor het' de tuinen voor slopersharrer en dragline ge- historische deel van tret part is door de au-spaard gebleven. Proteslen hebben voorko- teurs een plan gemaakt àat gebaseerd Ís opi men dat de kwekerij in het afgelopen decen- zowel de stijl van de oorspronkelijke aanteg' nium alsnog heeft moeten wijken voor als op de in de loop var de LijJ gegroeidewoningbouw. De historische tuinen van Fran- nieuwe waarden. tl,lei ae uoo.U.riaiig"u611 a.

' ' kendael worden nu opgenomen in een nieuw uitvoering wordt binnenkort gestar-t.

§l*ku

ii,!r -! fl *i .\ a'li \ r,

I-

I6

trrdarn werd'werfen:

reIf. Fratlketr.cf ael

I

1

l

I

3

rr'lÈ

È

l''fi,_

illl(.r:

Een Hollandse RégencetuinFrankendael ligt op een kruising van de Mid-denweg en een hoofdtocht van de droogma-kerij. Oorspronkehjk was het een kleine 17e

eeuwse buitenplaats. Rond het huis lag een

rechthoekige gracht, waarlangs lanen warenaangeplant. Vermoedelijk werd tussen 1720en 1740 het huis sterk vergroot. Binnen degracht werd een geometrische tuin aange-legd met fruitbomen, perken en verschillen-de soorten sierelementen. Van deze tuin zijnalleen de grachten overgebleven. De enkelezeer dikke iepen die er nog staan, zijn ver-moedelijk nog geen 270 jaar oud.In de tijd dat Frankendael in gebruik was als

tuinbouwschool (1867-1882), heeft de tuin-architect l,eonard Springer een nauwkeurigetekening van het complex gemaakt. Deze te-kening laat zien dat de tuin toen al een heelandere vorm had gekregen en dat er boven-dien verschiilende sebouwen in stonden. Inde eerste helft van de 20e eeuw werd. nadatde bebouwing was afgebroken, het centraledeel van de tuin achter het huis opnieuw in-gericht volgens een eigentijds ontwerp. De

ontwerper (Bijhouwer?) heeft wellicht naarde historische aanleg willen verwijzen doorrijen appel- en perenbomen aan te planten.Deze bomen worden nu bijna verstikt doorfors uitgegroeide rododendrons.

Voorbeeld uoor derégence-htín uanFYankendael,grautLre 1725.

Qroen,,,,*Ëí.1 17

È!-

18

fu9*r"*/.**Y1*,,&9'.",*

FÍuitbomen gelegenbinnenJraaigesnoeide hagen.

Om de tuin weer tot een pronkstuk van de

Watergraafsmeer (Diemermeer) te maken,zou, met behoud van de waardevolle bosranden fruitbomen, een tuin moeten worden te-ruggebracht in een bij de architectuur vanhet huis passende Régence stijl (1715-1730).Deze sUjl is zwieriger dan de barok en ken-merkt zich door enige asl.rnmetrie.

Reconstructie volgens BijhouwerHoe zag de oorspronkelijke plattegronderuit? Er bestaat een prachtig boek vanBrouerius van Niedek en Daniël Stopendaaluit 1725, 'Het Verheerlykt Watergraefs- ofDiemer-meer'. Daarin staat een kaart van de

Diemermeer met alle buitenplaatsen en velezeer gedetailleerde aanzichten van de tuinen.Frankendael is er ook in opgenomen, maaralleen met een aanzicht van de buitenzijde.Tijdens het onderzoek naar de geschiedenis

van Frankendael kon ook in geen enkel ar-chief een plattegrond van de oorspronkelijketuinaanleg worden gevonden. De details van

...*;:{. .1,:::.::a,l_-.

#r:*:x{"*:ffi,de tuinen op de kaarten van de nieuwe pol-der bleken niet naar de realiteit getekend. Ze

berusten meer op het toen reeds verouderdevoorbeeldboek van Jan van der Groen. Ar-cheologisch onderzoek, zortder de hele tuinaf te graven, zou ook niets opleveren. Wel isdoor bureau BIAX pollenonderzoek gedaan

naar de beplanting die er oorspronkelijk ge-

rueest is. De kennis dat er woeger onder an-dere viel iepen zijn geweest, maar ook den-nen en taxus is benut voor het herstelplan.Het ontbreken van een originele plattegronddie als basis voor het ontwerp kon dienenwas een probleem, ruaarvoor uiteindelijk profJ.T.P Bijhouwer uitkomst bood. Bijhouwerwas de eerste hoogleraar in de landschaps-architectuur aan de Landbouwhogeschoolvan Wageningen. Daarnaast was hij werk-zaam als zelfstandig adviseur. In zijn boekje'Nederlandse tuinen en buitenplaatsen'(1946) gaf hU een beschrijving v.rn Franken-dael met een tekening van de 'gereconstru-

eerde'plattegrond. De tuin, die Bijhouwer te-

€re-r"JUNI 2OO1

kende, past bij het huis en in het terrein zon-der historische en waardevolle onderdelenvan de beplanting te hoeven weghalen. ZUn

schets, die vermoedelijk deels is uitgevoerd,bleek dus een goed uitgangspunt.

Hlstorisch verantwoordebeplantlng en maatvoerlngMet behulp van de globale plattegrond vanBijhouwer en het boek van Brouerius isdaarom een Régencetuin ontworpen met hettypische karakter van een tuin uit de Die-merrneer. Weliswaar kan niet de uiterste ver-fijning in detaillering en ornamenten ge-

maakt worden die op de prenten te zien is -in een openbare tuin is dat niet realistisch-maar de stijlreconstructie gaat ver. De ont-worpen asymmetrische parterres bijvoor-beeld zullen worden ingeplant met een keurvan planten die in de tijd vóór 1740 werdentoegepast. Vele daarvan worden genoemd inde catalogus van D. Wolfringh die tussen

IiíiA

!x'a *a

l72O en 1740 een kwekerij had in de Water-graaÍsmeer. Iangs de randen van de parter-res komen geschoren taxuskegels. De be-staande fruitbomen worden aangevuld metnieuwe en worden door hagen omzoomd.Om de schets van Bijhouwer niet uit de los-se pols in het bestaande terrein in te passen,is een maatsystematiek toegepast met de

Amsterdamse voet (28,31 cm) als rekeneen-heid. Dat van Amsterdamse voeten moestworden uitgegaan en niet van Rijnlandsevoeten ( 31,4 cm) is afgeleid van de laan aande noordzijde. De linden in deze laan zijn pasca 100jaar oud, dus nietvan de eerste gene-ratie, maar ze staan wel op een onderlinge af-stand van respectievelijk twintig Amster-darnse voeten binnen de rij en 24 voetentussen de rijen.

Herstel llndelaan entoegangsbrugEenDe noordelijke lindelaan is de enise overge-

{J

i**-.:itrll

tï*-.

:

i

r-t1iL1i-lii

{:*-]l1tll{lil

. íi'----li:li:l

I

F-rankendael ín 1873,tekening door L,Springer uan 1886.

(ï*H

d

--;]:l

t?I!

ji

.tla

l-

A,rsa*--.nrM 2oor I9

t-

AY

§Y

\:iriI

tl

;i:.l

i.:,

IiI

t.'

j"

i,::

!

I

.-,i

:'!

fr

AY

S.'§lr* s s s S s S s s §;,à*ryiiez*§Wsxqe{n+settosss§ysïsïïïs§.ryïï1'§'!

Kaart 181O bleven laan van de oorspronkelijke recht-hoek van lanen rond de gracht. Aan de voor-zijde is een rij bomen gesneuveld toen de

Middenweg voor het verkeer moest wordenverbreed. Aan de achterzijde zijn de meestebomen omgehakt toen de hier reeds aanwe-zige tuin in woege landschapsstijl werd ver-anderd in tuin met een 'volledige' land-schapsstijl. Waarom de laan aan de nidzijdeis verdwenen, is echter niet duidelijk. ToenSpringer zijn tekening maakte bestond hijnog en liep hij zelfs door naar de kwekerij-gronden achter de landschapstuin. Omdatdit deel van de rechthoek bij de oudste aan-leg behoort, en het 'drjkje' waaÍop de laanstond intact is, werd besloten hier weer een

lindelaan te planten. De uiteinden van de

laan worden gevormd door een klein balkonaan de gracht en een rond pleintje aande zij-de van de landschapstuin. De zuil die op hetpleintje is voorgesteld, past zowel bil de Ré-gencetuin als bij de landschapstuin en is bo-vendien van buiten het park zichtbaar. Van-af de beide lindelanen zal het huiseiland in

de toekomst weer bereikbaar njn door tweefraaie, nieuw te maken bruggen.

Ontwikkeling vrn eenlandschapstuinDe landschapstuin van Frankendael is in fa-sen tot stand gekomen vanaf ongeveer 1800.(De eigenaren van Frarkendael breiddenhun bezit uit met aangrenzende pleziertui-nen en buitens langs de Middenweg - IJs-land,'t l,am, Schoonzigt en Waterland - envormden het geheel om tot een landschappe-lijke tuin. Vewolgens werd het ontwerp ver-beterd.)Het deel van het grote park dat nog bestaat,is aangelegd op een perceel achter het huis-eiland, dat mogelijk een boomplantage was,en een weiland aan de noordzijde.In het eerste ontwerp voor het'Frankendael-se' deel is het water nog niet meer dan een

los slingertje met een primitief vormgegevenbegin en einde. Op een kadastrale kaart uit1821 is te zien dat het water een element isgeworden dat continuïteit heeft. Het is aan-

ffiss§*JUNI 2OO120

lí$ ,*". r'**n n. *116-1,*o*m(tu) ,

ffi *Z*Ll.*lf[,'*

ffiM(§ffi)

tuffi(6tu1

§lt*§U rta s ldtad

s*lq

gesloten op de gracht van het huiseiland enloopt uit in een vijver, waarin ook een omge-vormde voormalige scheisloot van Franken-dael uitmondt. Op verschillende plaatsenwordt de beek overbrusd. Een brug in hetoudste deel van de landschapstuin, was eenhoge houten brug, een zogeheten'Zwitsersebrug'. Op de kaart is ook een kleine akker ge-

tekend. Zo'n agrarisch tafereel, deel van een'ferme ornée' (verfraaide boerderij), is een ty-pisch element dat in meerdere landschaps-tuinen in Nederland voorkomt.In Frankendael is een landschap verbeeldmet een beek als centraal motief. De nage-bootste beek stroomt als het ware vanuit dedonker beboste bergen ofheuvels (in de zuid-hoek van het terrein) naar het opener envlakker wordende laagland. Het is allemaalminiatuur, zeker in vergelijking met de grotehistorische landschapsparken in Engeland,maar dat is juist ook de charme van zo'nwoege landschapstuin in een Hollandse pol-der.

Bijzonder is het kleine eiland dat wordt ge-

vormd door een splitsing van de beek. Op diteiland werd, passend in de sfeer van melan-cholie die oorspronkelijk in landschapstui-nen werd nagestreefd, een imitatieruine ge-

bouwd met daarin een kluizenaar. Het geheeldoet denken aan voorbeelden uit het 'Maga-

zijn van tuinsieraden' van Van Laar uit 1802.De kluizenaar, een houten pop in monniks-pij waarvan de arm kon worden bewogen,wordt in het Amsterdams Historisch Mu-seum bewaard.

VersnlpperingVanaf 1835 kreeg het park een openba.re

functie als theetuin. Er werden concerten ge-

li*rd

qr*E

lhfiak iq d Brud!&kE#öbSq

l,a*.rf*. U* *"ra"l-. -*t ,

,n.;dr;;.p

r;É-.É& c"mI,--.lcl****

Herstelplan 200O,Guinee enAlbers.

Kadasterkasrt 1821

TT§HTT˧

t$tl\2r§14t5t,l7,l

AkgË**.rrrM 2oor 2I

ir' ,!

6r,,,j': '' *!

i$

geven en er werden speelelementen zoalsschommels aan de tuin toegevoegd. ErgensIag een kettingbrug over de beek, waar jeover heen moest hollen om geen natte voetente krijgen. En het kluizenaarseiland was indeze tijd een soort pretpark attractie.Hoewel Frankendael een heel populaire be-stemming werd, was de commerciële park-functie geen lang leven beschoren. In 1867werd Frankendael gekocht door vertegen-woordigers van het bestuur van de Konink-

lijke Nederlandsche Tuinbouwmaatschappij'Linnaeus'. Er werden een handelskwekerijen een tuinbouwschool gesticht. Dit had totgevolg dat het landschappelijk ontwerp noor-delijk van het huis steeds meer werd terug-gedrongen tot de vijver. Voor het aanleggenvan kweekbedden werden de open ruimtenbenut, waaronder ook de voormalige akker.Voor het praktisch gebruik van het terreinwerden rechte paden aangelegd en nieuwesloten gegraven. Grote delen van de beekloopwerden gedempt, waardoor de vijver loskwam te liggen. Op het eiland met de ru'inekwamen hoenderhokken te staan.Voorts werden op het terrein talrijke soortenbomen en heesters aangeplant. l,angs dezuidoevervan de vijver, waar nog een enormeCorsicaanse den staat die mogelijk van deeerste aanleg dateert, werden vooral allerleinaaldhoutsoorten aangeplant. Daardoorontstond hier een klein pinetum. Langs eennieuw breed grindpad, dat werd aangelegdnaar de kassen noordelijker op het terrein,werden allerlei bijzondere loofbomen aange-plant en een uitgebreide collectie heesters.Dit pad kreeg bekendheid als 'het WitteLaantje'. Menige leerling van de tuinbouw-school heeft er staan zweten tijdens het exa-men beplantingsleer.Het oudste deel van de landschapstuin, hetdeel achter het huis, behield een soort tuin-functie voor de school. Op de grote open plekin het volwassen geworden bos, werden nog

Ruítte op het eíland.

Witte laanmetgroenblluende eík{Queras turrleí cD.

Pseudohtrnei).

=f.r§e.en22 JUNI 2OOI

"r_4!:!1ir!

steeds conceÉen gegeven. Dit deel van hetIandschapspark kreeg uiteindelijk ook eennieuwe bestemming, maar pas toen deschool al weer vertrokken was en het huisvoor bewoning werd verhuurd. In 1963 be-gon de toenmalige beheerder van Franken-dael, J. Jongma, met de aanleg van eenheemtuin. Zijn doel was om ontwerpers metwilde planten kennis te laten maken. Deheemtuin is geen uitsluitend op de natuur-lijke kleibodem afgestemde tuin, maar eenverzameling van vegetaties die op verschil-lende plekken in Nederland thuishoren, zo-als een stukje begroeide holle weg uit Lim-burg, een stukje duinen en een stukjegriend. Tot op de dag van vandaag wordt erdoor wijwilligers enthousiast voor de heem-tuin gezorgd, waarbij hard tegen de krach-ten van de natuur in moet worden gewerktom de schrale milieus in stand te houden. Inde heemtuin zUn nog verschillende paden tezien die ook op de kaart varr Springer staan,maar er zijn ook nieu\Me paden bijgekomenen paden verlegd.

Samenhang en vorm herstellenDe uitgangssituatie voor het herstelplanvoor de landschapstuin is dus complex. Debeplanting heeft verschillende karakteristie-ken gekregen en de tuin is zo verknipt ge-

raakt dat de mensen de samenhang tussende gedeelten aan weerszijden van de noorde-lijke lindelaan niet meer begrepen. De Am-

sterdammers zUn gaan spreken over 'deSpringertuin' en'de Heemtuin'.Het herstelplan dat is gemaakt, is gebaseerdop het historisch ruimtelijk concept van eenrondwandeling die is opgebouwd rond eenbeekloop. Dat is een goede leidraad voor het

Huis Flankenda-eL

ToegangspoortmetdeLíndenlaan.

Qffi*n n,JLIM 200r Z\)