ANDERS OMGAAN MEt GElD

MAART - APRIL - MEI 2008

Magazine Netwerk Vlaanderenverschijnt driemaandelijks, 26e jaargang, nr 1

België - BelgiquePB

1000 Brussel 11/1366

Verantwoord investeren verovert de wereld

Afgiftekantoor 1000 Brussel 1, P2A8306 - Afzender: Netwerk Vlaanderen, Vooruitgangstraat 333/9, 1030 Brussel

Kijk mama, zonder handen!

2

Mijn moeder is altijd modern ge-weest. Moderner dan ik. De eerste mama met een microgolfoven, waar ze voor mijn ontstelde kinderogen een ei in deed ontploffen. Ik bekeek dit wonder van vooruitgang met een aarzeling tussen wantrouwen en op-winding. Wist niet wat ik aanmoest met zo’n bak vol straling. Nu, duizen-den gekookte aardappelen in de pel later, is mijn weerstand gebroken en heeft mijn ma tien keer ‘o’ voor haar titel. Een moderne oma. Ze haalt een bakje boven met gekleurde knopjes. Dit is haar bank. Ze gaat het mij weer lappen. Een bank zonder kantoor. Ik ben op mijn hoede, maar bewonder haar stiekem om zoveel lef en haar geloof in de techniek. Ze duwt een kaart in het bakje en begint geheime codes te formuleren. Ik bekijk haar met dezelfde bewondering als toen ik als kind mee mocht in de grote kluis, waar ze plechtige papieren vellen uit-viste om er bonnetjes af te knippen. Ik begreep niet wat ze deed, maar dat dit een belangrijk ritueel was, stond vast. De kille ruimte, de zware deur die achter ons dicht zoog, het tijdlo-ze, bijna sacrale van dit moment. Dit was iets tussen haar en mij. Ik werd ingewijd in een parallelle werkelijk-heid die het aanschijn van de wereld zou bepalen.

Het is me blijven fascineren, de we-reld van het geld. Geldstromen heb-ben iets weg van de dodelijke stralin-gen die mijn melk doen overkoken. Ze zijn zo abstract en tegelijk zo gevaar-lijk, dat je bijna niet durft te vragen, durft te begrijpen. Ze hebben een complot gesmeed tegen het gezond verstand en zelfvertrouwen. Proble-men worden groter, oorzaken ongrijp-baarder. Aasgierfondsen die schulden opkopen van derdewereldlanden, Chinese banken die de wereldmarkt overspoelen met investeringen in controversiële projecten, banken die

banken opkopen die banken opkopen, beurspaniek, kredietcrisis, … Om cy-nisme te vermijden is de verleiding groot om over te schakelen op blind vertrouwen. Kernfysici en hefboom-fondsbeheerders doen rare dingen met je hersenpan. Wat moeten we ermee?

Nee, modern ben ik niet. Maar wel koppig. Het nieuws over de vernufti-ge financiële machinaties boren zich een weg naar het hoekje kwaadheid in mijn sponzig bewustzijn. Ik weiger me te laten intimideren. Beslissin-gen over geldstromen bij ons hebben een impact op onszelf én op levens aan de andere kant van de wereld. Banken zijn niet langer plaatselijke investeerders, maar wereldwijde oc-topussen. En er komen steeds nieuwe spelers bij: hefboomfondsen, aas-gierfondsen, private equity funds, belastingparadijzen en andere exo-tisch aandoende constructies. Zij bepalen hoe onze wereld eruit ziet. Dus moeten ook wij internationaal gaan denken. Hoe kunnen we al deze financiële groepen op hun verant-woordelijkheid wijzen? Hoe kan een Belgische bankklant impact hebben op wereldwijde geldstromen? Welke alternatieven zijn er voor de gang-bare financiële producten? Dat is een vraag waar we ons graag over buigen samen met andere bewegingen voor duurzaam investeren. Het internati-onale netwerk BankTrack biedt ons hiertoe de mogelijkheid. BankTrack vertegenwoordigt ons op internati-onaal vlak, samen met gelijkaardige bewegingen uit onder meer de VS, Australië, Groot-Brittannië, Frankrijk, Zwitserland, Italië, Nederland, Duits-land en Spanje. We merken dat de grens tussen ‘hun’ en ‘onze’ banken vervaagt. In een recent rapport ‘Mind the Gap’ spit BankTrack het investeringsbeleid van 45 financiële groepen uit.

Edito Kijk mama, zonder handen! 2In de kijker Mind the Gap. Investeringsbeleid van 45 banken onder de loep 3In de kijker Bloedgeld in Birma en Soedan. Buitenlandse investeringen en desinvesteringen 6Mijn geld. Goed geweten? Je choisis. Ik kies …waar mijn geld naartoe gaat! 10Portofolio Rentevrij investeert samen met Kringloopfonds in sociale tewerkstelling. Draag jij ook een steentje bij? 11Portofolio Jeugdvereniging KSA-VKSJ Deinze: grootse plannen voor jeugdcentrum 12Het woord aan… Dries Lesage. Financiering van ontwikkeling en fiscale rechtvaardigheid 13Achter de schermen En… wat doede gij? 16

INHOUD

EDITO

Kijk mama, zonder handen!

Collevecchio is een klein dorpje in de buurt van Rome. Hier lijkt de wereld stil te staan. Toch schrijft het plaats-je geschiedenis. Vijf jaar geleden werd hier de Collevec-chio-verklaring geschreven. Dit document vormde de grondslag voor BankTrack, een internationaal netwerk van organisaties die de financiële wereld kritisch opvol-gen. De publicatie van een nieuw bankenrapport was een uitgelezen moment om nog eens de koppen bij elkaar te steken. Delegaties van over de hele wereld stemden, tus-sen de heerlijke pasta’s en straffe koffie’s door, strate-gieën op elkaar af en legden de laatste hand aan het rap-port ‘Mind the Gap’. Maandenlang graven in beleidsnota’s van banken en internationale akkoorden was eindelijk tot zijn orgelpunt gekomen: een grondige analyse van het investeringsbeleid van 45 internationale bankgroe-pen. Het rapport vergelijkt de intenties van banken met hun concrete investeringen. »

Investeringsbeleid van 45 banken onder de loep

3

IN DE

KIJKER

Ook bij ons bekende groepen als ING, Fortis, KBC en Dexia duiken op in dit onderzoek.

Overigens verzetten we steeds meer grensverleggend werk. De website bankgeheimen.be bevat voor het eerst banken die we niet onmiddellijk als ‘Belgisch’ beschouwen, zoals Citi-group en Deutsche Bank. Bovendien is de website beschikbaar in drie talen en krijgen we stevige internationale respons. Internationale actiegroepen en NGO’s nemen het investeringsver-haal op in hun werking en banken uit verschillende landen nemen contact met ons op om hun wapenbeleid ver-der uit te kunnen werken. Tja, dan be-ginnen we ons knap modern en een stukje machtiger te voelen.

Inez Louwagie Campagne

Kloof tussen theorie en praktijk

Langzamerhand houden banken meer rekening met mensenrechten en milieu in hun investe-ringsbeleid. Thema’s zoals wapens, mensenrech-ten en milieu duiken steeds vaker op in verslagen en op websites van banken. Financiers blijken duidelijk niet ongevoelig voor de maatschappe-lijke druk voor meer duurzaamheid in de bank-wereld. Sommigen beslissen bepaalde investe-ringen stop te zetten. Anderen onderschrijven internationale gedragscodes of ontwikkelen een eigen specifiek investeringsbeleid binnen een gevaarlijke sector. Maar deze algemene evolu-tie is traag en ongelijkmatig. Sommige banken geven een voorbeeld, anderen lopen ver achter. Bovendien is er een zorgwekkende kloof tussen de aangenomen investeringscriteria en de dag-dagelijkse investeringsbeslissingen.

Het onderzoek richtte zich op diverse sectoren zoals bosbouw, klimaat, inheemse bevolking, mijnbouw en olie en gas. In deze sectoren werd het beleid van de banken vergeleken met een standaard van goed beleid. Deze standaard werd afgeleid uit internationale verdragen, richtlij-nen en de beste praktijken wereldwijd. Een ge-lijkaardige oefening werd gemaakt voor de ver-wezenlijkingen van de banken op het vlak van transparantie en aansprakelijkheid, zowel op het niveau van het investeringsbeleid van de bank, als op vlak van de concrete investeringen. Het rapport beschrijft ook dertig controversiële in-vesteringen waarbij banken betrokken zijn: de zogenaamde ‘dodgy deals’. Deze variëren van grootschalige damprojecten tot mijnen, van controversiële wapens tot kinderarbeid, van oliepijplijnen tot palmolieplantages en van pa-pierfabrieken tot steenkoolcentrales.

“Over het algemeen schetst Mind the Gap geen rooskleurig beeld van de banksector,” zegt Ulrike Lohr, coördinator van het onderzoeksproject. “Enkele banken nemen het voortouw, te velen hinken achterop. Toch is het bemoedigend dat banken steeds meer aandacht besteden aan de nood om een beleid te ontwikkelen dat rekening houdt met sociale en ecologische thema’s, een beleid dat verder gaat dan het schrijven van vrij-blijvende en algemene principeverklaringen.”

Nuke it!

Het klimaat is een thema binnen de bankwereld, ook duidelijk voet aan de grond krijgt. De alge-mene consensus dat we onze CO2-uitstoot naar beneden moeten halen, vindt ook zijn weg naar de financiële wereld. Verschillende campagne-groepen wakkeren discussies aan met hun ac-

ties over investeringen in de sector van fossiele brandstoffen, duurzame energie en energie-effi-ciëntie. Door te investeren in sectoren die veel CO2-uitstoot veroorzaken, zoals steenkool en olie, hebben banken een grotere klimaatimpact dan op het eerste gezicht lijkt. Dat bewustzijn is langzaam aan het groeien.

Welke maatregelen kan de banksector nemen? Een eerste belangrijke stap is het meten van de impact die banken hebben op CO2 uitstoot. Ook de indirecte impact van banken via bedrijven die ze financieren is belangrijk. Een volgende stap is het verkleinen van deze impact door anders te gaan investeren; enerzijds minder in secto-ren als steenkool en olie, anderzijds door actief klimaatvriendelijke technologie te financieren. Maar hoewel de evolutie om weg te blijven van fossiele brandstoffen cruciaal is, mogen er geen valse alternatieven binnensluipen. Kernenergie wordt nu bijvoorbeeld steeds meer naar voren ge-schoven als oplossing voor het klimaatprobleem. Een ideaal argument voor financiële instellingen om hierin te blijven investeren, of zelfs om dit soort investeringen in hun duurzame fondsen op te nemen. ‘Mind the Gap’ geeft een paar voor-beelden van controversiële nucleaire projecten waaraan banken hun financiële steun hebben toegezegd.

Eén van deze ‘dodgy deals’ is de nucleaire cen-trale Belene in Bulgarije. Er zijn ernstige proble-men met deze kerncentrale. Het Belene-project situeert zich in een aardbevingszone in Noord-Bulgarije, dicht bij de Roemeense grens. Tij-dens de laatste aardbeving in 1977 stierven 120 mensen op slechts 14 kilometer afstand van de projectsite. Het plan om de centrale te bouwen dateert nog van de Sovjet-periode. De plannen werden getekend in het begin van de jaren tach-tig en de constructie begon in 1985, kort na de ramp in Chernobyl. Na protesten van de bevol-king en een studie door de Bulgarian Academy of Sciences, die waarschuwde voor het bouwen van kerncentrales in deze regio, werd de construc-tie gestaakt. In 1990 werd het project officieel stopgezet. De Bulgaarse overheid beschouwde Belene als ‘technisch onveilig en economisch onrendabel’.

In 2004 besliste de Bulgaarse regering om het plan terug van onder het stof te halen. Er zou-den toch twee centrales komen in Belene. In 2006 verleende het een contract aan een Rus-sisch bedrijf (AtomStroyExport), dat voor de constructie een bod had gedaan in samenwer-king met een Frans-Duits bedrijf (ArevaNP). De reactoren in Belene zijn van een nieuw Russisch ontwerp, waarvoor geen degelijk veiligheidson-

»

4

derzoek voorhanden zou zijn en dat nog nooit is uitgevoerd in Europa. “We willen geen testcase worden voor Russische kernindustrieprojecten”, zegt Petko Kovatchev van BelenE!, een Bulgaar-se coalitie van NGO’s.

België in de (nucleaire) wereld

Niet alleen milieuorganisaties staan kritisch tegenover het project. Twaalf internationale banken hebben intussen geweigerd Belene te fi-nancieren. KBC, Deutsche Bank, Commerzbank, UniCredit, Société Générale, Citibank, Credit Suisse en anderen beschouwen dit project als te riskant of te controversieel. Volgens de Bul-gaarse pers zou BNP Paribas echter wel van plan zijn om een lening toe te staan. De Duitse NGO Urgewald trok aan de alarmbel en organiseerde vele acties in heel Europa. In 60 Duitse steden organiseerden ze acties bij Deutsche Bank en HypoVereinsbank (nu onderdeel van UniCredit). In oktober 2006 waren er in 16 Europese hoofd-steden protesten bij UniCredit. In juni 2007, op Wereld Milieudag, waren er acties in 15 Europese steden bij BNP Paribas.

Ook Netwerk Vlaanderen, Réseau Financement Alternatif en Friends of the Earth organiseerden een symbolische actie aan het kantoor van de investeringsbank in Brussel. BNP Paribas stond weigerachtig tegenover een gesprek met de NGO’s. Maar onder druk van de vele acties was BNP uiteindelijk bereid om een gesprek aan te gaan, voorlopig zonder engagement om zich uit het project terug te trekken.

Via de nieuw geplande kerncentrale Mochovce, in Slowakije, komen we opnieuw in België terecht. Acht banken voorzien hier samen een lening van 800 miljoen euro. Het gaat over ING, KBC, Erste

Bank, Mizuho, Dexia, Société Générale, Calyon en Intesa Sanpaolo. Ook dit project ligt onder vuur omwille van de verouderde Russische technologie uit de jaren zeventig, ernstige veiligheidsrisico’s en de nabijheid van dichtbevolkte steden. Reden genoeg voor Urgewald om ook dit project aan te kaarten bij de financiers.

“Banken spelen een belangrijke rol als financiers van de nucleaire industrie. We moeten banken herinneren aan hun verplichtingen op vlak van mensenrechten, hen informeren over problemen die kunnen voortvloeien uit hun investeringen en ze ook informeren over de immense imagoschade die ze kunnen oplopen door nucleaire projecten te financieren. Het is essentieel om het bewust-zijn van bankpersoneel, managers en klanten over de financiering van de nucleaire sector te vergroten,” stelt Heffa van de Duitse organisa-tie Urgewald. Hun campagne ‘Nuclear Bank? No Thanks!’ wordt ondersteund door verschillende Europese NGO’s en heeft al haar eerste successen geboekt.

Inez Louwagie Campagne

Het rapport ‘Mind the Gap’ kun je downloaden via www.banktrack.org of www.netwerkvlaanderen.be.

Meer informatie over de organisatie Urgewald vind je op www.urgewald.de.

“Door te investeren in sectoren die veel CO2-uitstoot veroorzaken, zoals steenkool en olie, hebben banken een grotere klimaatimpact dan op het eerste gezicht lijkt. Dat bewustzijn is langzaam aan het groeien.”

5

Bloedgeld in Birma en SoedanBuitenlandse investeringen en desinvesteringen

Birma en Soedan zijn twee landen waar bloederige conflicten en mensenrech-tenschendingen hoogtij vieren. De heersende regimes blijven in het zadel dankzij inkomsten van buitenlandse bedrijven uit onder meer de olie- en gassector. Diverse internationale instellingen hebben een investeringsboycot ingesteld of aangekondigd. Wereldwijd reageren financiële instellingen en regeringen. Ze herbekijken hun posities of trekken zich terug uit bedrijven die deze regimes ondersteunen. Is het niet hoog tijd dat ook in België ver-antwoordelijkheid wordt opgenomen?

Birma: democraten roepen op tot desinvestering

In september vorig jaar gingen duizenden Birmese monniken de straat op om te demonstreren te-gen de militaire regering. Tijdens deze protesten opende het leger het vuur op de monniken. Hon-derden demonstranten kwamen hierbij om. Deze gewelddadige actie maakte de onderdrukking van de Birmese bevolking en de brutaliteit van het re-gime zichtbaar voor de hele wereld. Het agressieve optreden leidde dan ook tot nieuwe initiatieven om buitenlandse investeringen te bannen of te blokkeren.

Aung San Suu Kyi, Nobelprijswinnares voor de Vrede en leidster van National League for Democracy, roept buitenlandse investeerders al jaren op om zich terug te trekken en niet langer te investeren in Birma. De militaire junta vroeg haar onlangs nog om deze op-roep stop te zetten. Ze wilden verder onderhandelen na de gewelddadige incidenten van vorig jaar. Aung San Suu Kyi weigerde hier op in te gaan.

Sinds 1962 heerst er in Birma een militaire dictatuur. In 1990 hielden de militaire leiders verkiezingen in dit Aziatische land. De democratische partij van Aung San Suu Kyi won de verkiezingen met meer dan tach-tig procent van de stemmen. Maar de militaire junta

6

IN DE

KIJKER

annuleerde de verkiezingen, plaatste Aung San Suu Kyi onder huisarrest en verstevigde de greep op het land.

Tot op de dag van vandaag is de Birmese bevolking het slachtoffer van ernstige mensenrechtenschendin-gen. Gedurende het militaire bewind heeft het leger drieduizend slaven gebruikt voor het bouwen van in-frastructuurwerken en het vervoeren van legeruitrus-ting. De overheid heeft meer dan tienduizend demo-cratische opposanten gevangen genomen en wordt verantwoordelijk gehouden voor ernstige folteringen. De militairen, verantwoordelijk voor het handhaven van de orde, maken zich nog altijd schuldig aan het moorden en verkrachten van vrouwen en kinderen.

Een concluderend rapport uit 2007 van de VN-Men-senrechtencommissie stelt dat decennialang de mo-gelijkheden tot het oprichten van civiele initiatieven en democratische instellingen ernstig gekortwiekt zijn. Het rapport geeft ook aan dat de uitoefening van fundamentele vrijheidsrechten decennialang ernstig beperkt zijn in Birma.

Corruptie en talloze willekeurige beslissingen van het regime drukken een stempel op het huidige in-vesteringsklimaat. Birma is een paradijs voor jun-taleiders. In de Corruptie Perceptie Index 2007 die Transparency International jaarlijks publiceert, staat het land onder aan de lijst. Met andere woorden: van de 180 onderzochte landen, wordt Birma als het meest corrupte gepercipieerd.

De militaire junta blijft in het zadel dankzij de inkom-sten uit de exploitatie van natuurlijke grondstoffen. De exploitatie gebeurt telkens in joint ventures met buitenlandse bedrijven. In 2006 ontving de militaire junta ongeveer 2,16 miljard US dollar uit de verkoop van gas. Deze verkoop was goed voor meer dan vijftig procent van de Birmese export. Geschat wordt dat de junta veertig procent van zijn jaarbudget spendeert aan militaire uitgaven.

In 1992 ging de militaire junta in zee met een con-sortium onder leiding van het Franse Total, voor de exploitatie van het Yadana gasveld. Het gas wordt naar Thailand uitgevoerd en voorziet de machtheb-bers van naar schatting 300 tot 450 miljoen US dol-lar extra inkomsten per jaar. Bij de aanleg van de pijplijn en de omliggende infrastructuur vonden zware mensenrechtenschendingen plaats.

Momenteel staat er een nog groter gasproject op stapel. Een joint venture tussen de militaire junta en een consortium onder leiding van Daewoo Interna-tional wil het Shwe-gasveld ontwikkelen. PetroChina tekende in december 2005 een overeenkomst met de militaire machthebbers, om het gas aan te kopen en naar China te transporteren. Het Shwe-gas zal de Bir-

mese overheid van meer dan 800 miljoen dollar extra inkomsten voorzien.

Andere beursgenoteerde ondernemingen die belang-rijke posities aanhouden in de olie-, gas- en mijn-bouwsector in Birma zijn: Petronas, Unocal, Mitsui, Nippon Oil en Ivanhoe Mines.

Investeringsverbod

De protesten van de monniken zorgde voor aardig wat commotie binnen de investeringswereld. Zo instal-leerde de VS extra handelsverboden voor Birma. De VS riep nieuwe investeringen in Birma reeds een halt toe in 1997 en legde een importverbod op in 2003.

De Europese Unie kondigde zowel een investerings-verbod, als een import- en exportverbod aan voor sectoren als hout, metalen, mineralen en edelste-nen. Dit gebeurde helaas nog niet voor de belang-rijke olie- en gassector. Wel verklaarde de EU bereid te zijn om deze verboden uit te breiden, afhankelijk van de evolutie in Birma.

Vakbonden uit Denemarken en Canada riepen pensi-oenfondsen reeds op om hun verantwoordelijkheid op te nemen en daar waar nodig te desinvesteren. In-ternationale en Europese vakbondsconfederaties en mensenrechtenorganisaties als Human Right Watch en de Burma Campaign hebben allen opgeroepen tot hardere investeringsverboden. Zelfs de CGT-vakbond van Total heeft haar eigen bedrijf opgeroepen om alle gasontginningen te stoppen en alle transfers te bevriezen. Total is één van de grootste buitenlandse investeerders in Birma. »

7

Soedan: “ergste humanitaire crisis in de wereld”

Soedan is verscheurd door een gewelddadige bur-geroorlog. De actuele crisis in de regio Darfur brak uit in 2003. Na jaren van verwaarlozing, droogte, onderdrukking en kleinschalige conflicten namen twee rebellengroepen de opstand in handen te-gen de centrale regering. De regering van Soedan verhoogde daarop hun wapenleveringen aan lokale groepen en milities die het regime steunen. Deze milities roeiden complete dorpen uit, vernietig-den de watertoevoer en de voedselvoorzieningen. Ze moordden, martelden en verkrachtten honderd-duizenden inwoners van Darfur.

“Het regime voert een vuile oorlog. Zo kleuren Soedanese militairen hun gevechtsvliegtuigen wit. Wit is ook de kleur van de humanitaire vliegtuigen van de Verenigde Naties. Het mis-bruiken van deze kleur is een inbreuk op het humanitair recht. Wanneer de vliegtuigen na-deren, weten de dorpsbewoners niet of het om een vliegtuig gaat dat hen komt helpen of bom-barderen. Dikwijls is het bombarderen.”

De burgeroorlog heeft al tweehonderd- tot vier-honderdduizend mensenlevens gekost. Sinds 2003 zijn 2,4 miljoen mensen verdreven van hun woon-plaats. Eén miljoen inwoners van Darfur leven nog in hun dorpen, maar onder constante bedreiging van bombardementen, overvallen, doodslag, ver-krachtingen en folteringen.

De VN beschouwen de Darfur-crisis als de ergste humanitaire crisis in de wereld. Het aantal hulp-behoevenden wordt geschat op 4,2 miljoen, bijna twee derde van de populatie van Darfur. Ondanks de hoge nood aan hulp verliezen hulporganisa-ties toegang tot honderdduizenden slachtoffers, omwille van het stijgend aantal aanvallen op hun hulpkonvooien. De VN schatten dat meer dan een half miljoen mensen onbereikbaar waren voor hulp in juni vorig jaar. Alleen in de eerste helft van 2007 zorgde het aanhoudend geweld op burgers ervoor dat honderdzestigduizend burgers op de vlucht sloegen. De Soedanese overheid slaagde er niet in om haar burgers te beschermen. Integen-

deel, ze blijft burgers bombarderen, ze herhuis-vest haar medestanders op locaties die zijn verla-ten door vluchtelingen en ze blijft internationale interventies blokkeren.

Deze crisis hinderde bedrijven niet om het bloe-derige regime financieel te versterken. De olie- inkomsten van 2002 stonden in voor 45 procent van de inkomsten van de regering, inkomsten waarvan tussen 1999 en 2002 wel 60 procent ge-bruikt is voor militaire uitgaven.

De VS, de VN en de EU beperkten vroeger reeds de toegelaten handelsactiviteiten met Soedan, onder meer met betrekking tot de wapenhandel. Deze restricties werden in de loop der jaren ook uitgebreid. Zo verharde de EU in 2007 haar posi-tie. Middels een resolutie van het Europees Par-lement maant de EU de lidstaten aan om maatre-gelen te nemen tegen de bedrijfsactiviteiten die de vrede dwarsbomen en die het conflict gaande houden. De EU roept haar lidstaten op om bedrij-ven en fondsen aan te moedigen te desinvesteren uit Soedan.

Olie- en gasbedrijven die momenteel actief zijn in Soedan zijn: PetroChina, Petronas en Oil and Natural Gas Corp. AviChina levert wapens en ander militair materiaal aan het land.

Goede voorbeelden op internationaal vlak

De recente gewelddadige conflicten in Birma en in Soedan hebben vele financiële instellingen er niet van weerhouden om geld te blijven pompen in bedrijven die deze regimes ondersteunen.

Maar gelukkig zijn er een paar goede voorbeelden te noemen. Het investeringsbeleid van ethische financiële instellingen als Triodos Bank, Algemene Spaarbank Nederland (ASN) en de Britse Co-opera-tive Bank neemt de situatie ernstig. Deze banken sluiten investeringen uit in zowat álle bedrijven die actief zijn in Birma en in olie- en gasbedrijven die actief zijn in Soedan.

Wat de pensioenfondsen betreft, zijn onder meer het Norwegian Government Pension Fund, het

“Het investeringsbeleid van ethische financiële instellingen als Triodos Bank, Algemene Spaarbank Nederland (ASN) en de Britse Co-operative Bank neemt de situatie ernstig. Deze banken sluiten investeringen uit in zowat álle bedrijven die actief zijn in Birma en in olie- en gasbedrijven die actief zijn in Soedan.”

»

8

Deense ATP en het Nederlandse PGGM in actie geschoten. Deze drie fondsen behoren tot de vijf grootste in Europa. ATP en PGGM desinvesteerden en het Noors pensioenfonds herevalueert momen-teel haar ethische investeringsprincipes.

Het Britse dagblad ‘The Guardian’ rapporteerde eind 2007 dat de Europese pensioenfondsen samen voor bijna 110 miljoen Britse ponden hadden ge-desinvesteerd uit Total. Dit gebeurde uit protest tegen de betrokkenheid van het bedrijf in Birma. Het Deense pensioenfonds ATP verkocht haar ef-fecten van bedrijven die actief zijn in Birma, zoals Total.

Ook het Nederlandse pensioenfonds PGGM, dat de pensioenen belegt van twee miljoen (ex)-werkne-mers uit de gezondheids- en welzijnssector, kon-digde aan dat het bezig zijn buitenlandse bedrijven in Birma op hun verantwoordelijkheid te wijzen. PGGM beloofde zelfs te desinvesteren indien dat nodig moest zijn. Ook rond de kwestie Soedan is PGGM actief. Begin 2008 deelde PGGM mee te stop-pen met beleggen in olieproducent PetroChina. In zijn motivering stelde PGGM: “Het moederbedrijf van PetroChina, het Chinese staatsbedrijf CNPC, is betrokken bij mensenrechtenschendingen in Soedan. (...) De betrokkenheid van CNPC blijkt onder meer uit schendingen van mensenrechten door haar veiligheidspersoneel. Daarnaast is CNPC de grootste speler in de Soedanese olie-industrie. Hierdoor is het bedrijf een belangrijke financier van de Soedanese regering, die op grote schaal mensenrechten schendt. CNPC heeft onvoldoende maatregelen getroffen om betrokkenheid bij deze mensenrechtenschendingen te voorkomen of om een bijdrage te leveren aan de oplossing van de mensenrechtenproblematiek in dit land.”

Waar blijft België?

De stilte van de financiële instellingen en de over-heid in België is oorverdovend. Belgische overheden zouden een beleid moeten ontwikkelen, waardoor hun spaar- en beleggingsgeld niet gebruikt wordt voor investeringen die bloederige regimes verster-ken. Deze investeringen zijn immers in strijd met de geest van de door België onderschreven inter-nationale verdragen, zoals het EU wapenembargo.

Belgische pensioenfondsen en bankgroepen kun-nen bovendien een belangrijk signaal geven. Door niet te investeren in de sectoren die het Birmese of Soedanese regime van aanzienlijke inkomsten voorzien, nemen zij afstand van het repressieve bewind in deze landen en nemen ze de ethische dimensie van investeringsbeslissingen serieus.

Andere landen en buitenlandse financiële instellin-gen toonden ons een goed voorbeeld, België hoeft nu enkel te volgen.

Luc Weyn Investeren in duurzaamheid

Investeren in duurzaamheid

Meer informatie over banken in België die investeren in olie- en gas-bedrijven als PetroChina en Total, of betrokken zijn bij wapenleveran-ciers als AviChina staan in het dossier Bankgeheimen, verkrijgbaar via www.netwerkvlaanderen.be (publicaties).

Doe er iets aan

Wil jij buitenlandse investeringen in Birma en Soedan een halt toeroepen? Stuur dan een e-mail naar jouw bank via www.bankgeheimen.be (rubriek: doe er iets aan).

9

Ik kies… waar mijn geld naartoe gaat!Ook Wallonië volgt de bankwereld op de voet. Net-werk’s zusterorganisatie Réseau Financement Al-ternatif, lanceert dit voorjaar haar campagne ‘Je choisis’, oftwel ‘Ik kies’. Centrale vraag is of inves-teringen in wapens, bedrijven die kinderarbeid of milieuschade aanrichten getolereerd mogen wor-den of niet? Via www.jechoisis.be kan ook jij je mening kenbaar maken.

De campagne richt zich op spaarders, werknemers van financiële instellingen en politici. Doel is om aan hen duidelijk te maken dat zíj het recht hebben om zelf te kiezen waar (hun) geld in geïnvesteerd wordt.

Spaarders worden via de site uitgenodigd om aan te geven of ze ermee akkoord gaan dat hun geld wordt gebruikt voor controversiële activiteiten als wapenproductie, bedrijven die zich schuldig maken aan kinderarbeid of ernstige milieuschade.

Naar de financiers toe verwijst Réseau Financement Alternatif naar de reactie van de Belgische Federatie van de Financiële Sector (Febelfin) op de campagne ‘Bankgeheimen’ van Netwerk Vlaanderen. Volgens Febelfin heeft de klant de keuzevrijheid. Réseau Fi-nancement Alternatif vraagt dus aan de banken om

hun klanten te bevragen en vooral om hen beter te informeren, zodat ze een gefundeerde keuze kunnen maken over de bestemming van hun geld.

Réseau Financement Alternatif nodigt bovendien de overheid uit om een kaderwet te ontwikkelen die de ergste vormen van controversiële investe-ringen verbiedt. Dit kan op basis van internatio-nale conventies die België heeft ondertekend, die gaan over het verbod op kinderarbeid, het bescher-men van ecosystemen enz. Dergelijke maatregelen zijn al genomen op vlak van investeringen in anti-persoonsmijnen en clustermunitie. Een dergelijke ondergrens zou doorgetrokken moeten worden naar andere essentiële domeinen, zoals het beschermen van mensenrechten en het milieu.

Meer informatie: www.jechoisis.be www.financite.be

Antoinette Brouyaux Réseau Financement Alternatif

Inez Louwagie Campagne Netwerk Vlaanderen

10

GELD.MIJN

GEWETEN?GOED

’t Werk biedt tewerkstelling voor haar werknemers. Zij produceren lekkernijen als roomijs, chocolade en pralines. Ook verzorgen ze diensten als mailings, klassement, drukwerk en verpakkings-werk aan bedrijven of organisaties. ’t Werk begeleidt de volwassenen inten-sief op de werkvloer. Zo zijn er strikt omlijnde taken en aangepaste materi-alen en werkruimtes.

Ook is er veel aandacht voor de woonsituatie en de vrijetijdsbesteding. Gezien de thuissituatie van de werknemer veel effect heeft op de werksituatie en de motivatie, onderhoudt ’t Werk veel contact met de ouders en hulpbegeleiders. Ook biedt de vzw

administratieve ondersteuning aan en in sommige gevallen een individuele budgetcontrole.

De sociale werkplaats heeft in de afgelo-pen jaren een geleidelijke groei gekend en begeleidt momenteel 25 werknemers. Vijf volwassenen zitten in een doorstromings-project. Het is de bedoeling is dat zij na

een tweetal jaar voldoende ervaring en werkatti-tude op hebben gedaan om in het reguliere circuit te kunnen werken.

’t Werk vzw kon een pand naast de huidige werk-plaats voor een goede prijs op de kop te tikken. Dit pand biedt een ideale uitvalsbasis voor een uit-breiding van de activiteiten in de toekomst. Ook is er een mooie stockruimte en parkeergelegenheid voor de bestelwagens. Om dit pand te financieren klopte ’t Werk aan bij Netwerk Rentevrij. De kre-dietcel van Rentevrij besliste om samen met het Kringloopfonds deze investering te financieren. ’t Werk is nu dus op zoek naar rentevrije leningen bij particulieren.

Voor iedere euro die ’t Werk inzamelt via sym-pathisanten doet Netwerk Rentevrij er twee bo-venop. Voel jij je aangesproken of heb je belang-stelling voor dit initiatief? Neem contact op met info@rentevrij.be of tel 20/201 00 17.

‘t WerkLening Bedrag (euro’s)

Van Netwerk Rentevrij 75.000

Van Kringloopfonds 175.000

Inzamelen via achterban 75.000

Totaal 400.000

Rentevrij investeert samen met Kringloopfonds in sociale tewerkstelling Draag jij ook een steentje bij?

‘t Werk in Herentals bestaat reeds 15 jaar en is een uniek sociaal tewerk-stellingsinitiatief voor normaal begaafde mensen met een zware graad van autisme. Deze groep autisten hebben nood aan een specifieke omkadering en begeleiding. Velen vallen dan ook uit de boot in een klassieke sociale of beschutte werkplaats. De vzw is nog altijd de enige werkplaats in Vlaanderen die specifieke begeleiding verzorgt voor deze groep volwassenen.

11

PORT-FOLIO

Jeugdvereniging KSA-VKSJ Deinze: grootse plannen voor jeugdcentrumEen jaar terug vierde de jeugdvereniging KSA-VKSJ Deinze haar 75e verjaar-dag. Dat gaf een bijkomende impuls aan de groep die inmiddels zo’n 300 leden telt. Interessant accent die de jeugdwerking legt, is hun aandacht voor kinderen van vluchtelingen. Geen gemakkelijke taak en toch slagen ze erin om ze in hun jeugdwerking te betrekken.

Op vlak van huisvesting moet de groep het nu stel-len met versleten barakken. Ooit waren dit werf-barakken voor de bouw van de kerncentrale van Doel. De jeugd heeft er vele jaren intensief gebruik van gemaakt, maar nu is het tijd voor een nieuw onderkomen.

Bouwfonds vzw, eigenaar van dit verou-derd bouwsel, is door het enthousiasme van de jeugdvereniging gemobiliseerd om actie te ondernemen. Ze staken de koppen bij mekaar en een knap maar ambitieus bouwplan zag het levenslicht. Een multifunctioneel jeugdcentrum ligt nu op de tekentafel: zowel geschikt voor de KSA-VKSJ groep als voor verblijfcentrum waar vele andere jongeren-groepen van kunnen profiteren. Aan dat laatste is in de ruime omgeving van Deinze zeker behoefte. Bij de bouw houdt men rekening met actuele vra-gen over energie. Een windmolen voor het leveren van stroom staat mee op de plannen en geldt tege-lijkertijd als voorbeeld voor het duurzaam verkrij-gen van energie.

Het bouwdossier is nu in volle voorbereiding: archi-tecten passen de plannen aan, offertes worden ver-

geleken, plannen worden gesmeed om zelf de handen uit de mouwen te steken en natuurlijk wordt naar fi-nanciering gezocht. De raming voor deze nieuwbouw komt op 800.000 euro. Subsidie is al gevonden bij de Stad Deinze en aangevraagd bij Toerisme Vlaande-

ren. Om de financiering rond te krijgen is echter bijkomende financiering nodig die ze bij hun achterban en Netwerk Rentevrij willen zoeken.

Voor elke euro die KSA-VKSJ en Bouwfonds zelf in-zamelen via de achterban, doet Netwerk Rentevrij er twee bovenop. Voel jij je aangesproken of heb je belangstelling voor dit initiatief? Neem contact op met info@rentevrij.be of tel 02/201 00 17.

KSA-VKSJ Deinze en Bouwfonds vzwLening Bedrag (euro’s)

Van Netwerk Rentevrij 100.000

Inzamelen via achterban 50.000

Totaal 150.000

Voor meer informatie zie ook www.ksadeinze.be.

12

PORT-FOLIO

De enorme transfers van arm naar rijk

Met het oog op Monterrey had een werkgroep onder leiding van de Mexicaanse oud-president Zedillo en toenmalig VN-Secretaris-Generaal Annan een inte-ressante fiscale agenda uitgetekend. De mondiali-sering maakt het voor staten moeilijker om belas-tingen te heffen, stelden zij. Ontwikkelingslanden worden extra hard getroffen. Ze lijstten een reeks prangende problemen op. Ontwikkelingslanden zijn verwikkeld in een neerwaartse spiraal met steeds lagere belastingtarieven op internationale bedrij-ven. Bovendien staan de zwakke belastingadminis-traties van ontwikkelingslanden vaak machteloos tegenover belastingfraude door multinationals. In het algemeen zou de kwaliteit van de belasting-diensten een prioriteit moeten vormen. De Britse econoom Alex Cobham (Oxford) schat het jaar-lijkse verlies van ontwikkelingslanden als gevolg van fraude en belastingontwijking op 385 miljard dollar. Belastingcompetitie en kapitaalvlucht naar belastingparadijzen zijn verantwoordelijk voor 100 miljard, de rest wordt binnenlands ontdoken. Ter vergelijking: de jaarlijkse officiële ontwikkelings-hulp vanuit de rijke landen bedraagt ruim 100 mil-

jard. Zowel VN-kringen als NGO’s pleitten naar aan-leiding van Monterrey ook voor een alternatieve financiering van ontwikkeling. Daarbij werd onder meer gedacht aan mondiale belastingen op wissel-transacties (Tobintaks) of CO2.

Doha; een nieuwe kans

Met bovenstaande agenda werd in Monterrey om-zeggens niets gedaan. Dit heeft verscheidene oor-zaken. De Amerikaanse regering wou niets horen van mondiale belastingen, noch van een door de VN opgelegd fiscaal kader. Daarnaast behoren tot de VN heel wat belastingparadijzen die natuurlijk op de rem staan. De tijden veranderen echter. Meer en meer groeit het besef dat de fiscale onrecht-vaardigheid uit de hand loopt. Zowel welvaarts-staten als ontwikkelingslanden worden zwaar ge-troffen door de frauduleuze kapitaalvlucht naar belastingparadijzen. Een studie van Tax Justice Network maakt gewag van 255 miljard US dollar aan jaarlijks gederfde belastinginkomsten. De re-cente commotie omtrent Liechtenstein wijst op een zekere mentaliteitsverandering.

Dries Lesage

Financiering van ontwikkeling en fiscale rechtvaardigheidBelgië kan verschil maken op VN-conferentie 2008

Van 29 november tot 2 december 2008 vindt in Doha, Qatar, een VN-confe-rentie over de financiering van ontwikkeling in het Zuiden plaats. Dit is een opvolgingsconferentie voor de Monterrey-top van 2002 in Mexico. Die kwam niet veel verder dan vage ideeën over de mobilisatie van binnenlandse geld-middelen, buitenlandse investeringen, wereldhandel, schuldenlast, ontwik-kelingshulp en internationale samenwerking. De rijke landen beloofden meer geld uit te trekken voor ontwikkelingshulp, een belofte waar weinig van in huis gekomen is. In Doha worden sommigen zaken hopelijk concreter. Deze bijdrage focust op het fiscale luik van Doha. Financiering van ontwikkeling heeft veel te maken met fiscale rechtvaardigheid. In het Zuiden zijn immense financiële middelen aanwezig. Maar de meerderheid van de bevolking kan er niet van mee genieten.

»

“Belastingcompetitie en kapitaalvlucht naar belastingparadijzen zijn verantwoordelijk voor 100 miljard, de rest wordt binnenlands ontdoken. Ter vergelijking: de jaarlijkse officiële ontwikkelingshulp vanuit de rijke landen bedraagt ruim 100 miljard.”

13

HET

WOORDAAN...

Belastingen en belastingparadijzen

In het tijdschrift Budget en Recht van maart/april 2008 (nr 197) publiceert Testaankoop een artikel over banken en hun ethisch beleid. Over belastingen schrijven zij het volgende: “Dank-zij dochterondernemingen in belastingparadij-zen hebben de banken de mogelijkheid om het ontwijken van belastingen en het frauderen te vergemakkelijken of er zelfs actief aan mee te werken. Maar de geheimhouding rond het fis-cale beleid van de banken is zo groot dat het enige element waaruit men daarover iets kan opmaken, het aantal dochterondernemingen in belastingparadijzen is. Het is nochtans niet om-dat een bank in zo’n paradijs aanwezig is, dat ze automatisch fraudeert of daaraan meewerkt. Maar het kan altijd... KBC is de enige bank die daar een beleid over heeft: ze verbindt zich ertoe de geest van de belastingwetten na te leven. Het feit dat KBC in belastingparadijzen aanwezig is, staat daar volgens ons een klein beetje haaks op.”

Bankgroepen Aantal dochter-ondernemingen in belasting-paradijzen

Fortis 410

Dexia 49

KBC Groep 33

ING Groep 16

Triodos 0

Bank van de Post 0

Argenta 0

Bron: Testaankoop: Budget en Recht, maart/april 2008, nr 197.

De onderhandelingsagenda voor Doha ligt op dit ogenblik nog helemaal niet vast. Het is van es-sentieel belang dat zoveel mogelijk regeringen en NGO’s blijven wijzen op de omvang en de gevolgen van fiscale onrechtvaardigheid. Ook België kan dit fiscale luik vooruit helpen, door het voortouw te nemen inzake strijdpunten waar op korte termijn al iets kan gebeuren. België is het enige land in de wereld waar een gedetailleerde wet bestaat voor een variant van de Tobintaks (die pas in voege treedt als de hele eurozone meedoet). België is daarom goed geplaatst om naar aanleiding van Doha internationale initiatieven mee te lanceren. Technisch gezien is het niet eens nodig dat alle lan-den van de wereld deelnemen. In Doha kan ook een kader uitgetekend worden om de steun aan belas-tingadministraties in het Zuiden op te voeren en te stroomlijnen, zodat zij bijvoorbeeld beter kunnen omgaan met multinationals of mijnbouwbedrijven.

Opwaardering van het VN-Belastingcomité

Tenslotte kan België er ook voor pleiten om het be-staande VN-Belastingcomité serieus op te waarde-ren. Nu is dat een expertencomité met omzeggens geen personeel en geen geld. Een beter VN-belas-tingorgaan zou heel wat interessant studiewerk kunnen leveren en het overleg tussen regeringen bevorderen, met extra aandacht voor het Zuiden. Dit staat ver af van het voorlopig utopische idee van een Wereldbelastingorganisatie, maar met iets meer middelen zou de VN al meteen een in-teressante dynamiek op gang kunnen brengen. De Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) doet al veel fiscaal werk voor de industrielanden, maar het Zuiden is er niet vertegenwoordigd. Dit is met andere woorden een erg belangrijk voorstel, dat politiek gezien niet zo controversieel hoeft te zijn. Het ligt binnen hand-bereik. Het komt er dus op aan dat een groep re-geringen dit strijdpunt op het juiste moment op tafel legt.

Dries Lesage Onderzoeksgroep Global Governance Vakgroep Politieke Wetenschappen Universiteit Gent

14

15

Bestel nu uw abonnement

via promotie@mo.be of

via 02 536 19 77.

Vermeld uw naam, adres

en Netwerk Vlaanderen.

Exclusief aanbod voor de leden en sympathisanten van Netwerk Vlaanderen: Eén jaar voor slechts 24 euro i.p.v. 30 euro! 10 nummers boor-

devol analyses, verhalen en mensen áchter de actualiteit, boeien-

de onderzoeksjournalistiek, kleurrijke fotoreportages en verhelde-

rende berichtgeving! Want de wereld is geen fait divers.

. Uw maandelijks mondiaal magazine.www.mo.be

OB

3441

5

abonneer u nu op

OB34415_Adv_MO_Netwerk_Vl.indd 1 15-01-2008 14:22:06

certified PDF

En, wat doede gij?Dinsdagmorgen, perron 10, Gent Sint-Pieters. In

de grijze pendelsmurrie duikt plots een vaag be-

kend gezicht op. Ik probeer nog weg te duiken achter

mijn Metro, maar het is te laat. Ze heeft me gezien

en lijkt vastbesloten een babbeltje te slaan. Paniek.

Niet alleen heb ik een monsterlijk ochtendhumeur

en heeft de koffie zijn werk nog niet gedaan, maar

ik weet bovendien totaal niet meer wie dit is. Mijn

lerares wiskunde van het derde middelbaar? Een

verre nicht? De woordvoerster van Dexia? Rustig blijven. Het was te

verwachten, zij kent natuurlijk wél mijn naam. 1-0. Patricia? Veerle?

Inge? Mijn hersenen razen. Dit loopt mis, ik moet offensiever te werk

gaan. Terrein winnen door vragen af te vuren. “Hoe is ‘t ermee? Ook

op weg naar Brussel? Zeg, eum … wat doede gij eigenlijk?” Oké, die

is binnen. In een mum van tijd kan ik haar terug plaatsen. Gevaar

voor gênante afgang geweken. Maar dan komt de tegenaanval. “En

jij? Waar werk jij?” Ik heb mijn eigen val gespannen. Ik wou dat ik

kon retalliëren met het vernietigende antwoord: “Ik ben lerares Ne-

derlands, een leuke en gevarieerde job, en met de kinderen gaat ook

alles goed.” Maar nee, bij mij moet het weer allemaal net een tikkeltje

ingewikkelder.

Ik zie twee ontsnappingsroutes: ik plaats mezelf in het vakje financi-

ele wereld of ga voor de zachte sector. Vormingsmedewerkster of lerares

economie of zo, dat vermijdt ook wel af en toe vijf minuten glimla-

chend afwe zig geknik. Ja, misschien moet ik gaan voor dat laatste.

Maar net als ik mijn openingszin wil beginnen, glijdt de trein mijn

overpeinzingen doormidden. Voor ik het goed en wel doorheb, braak ik

de naakte waarheid. “Je gaat het misschien niet geloven maar dit is

waar ik me mee bezig houd: Ik ga blote mannen fotograferen. Ik zing

liedjes in de inkomhal van het hoofdkantoor van Fortis. Ik loop met

een schapenmasker door de winkelstraat. Ik zit uren te brainstormen

met collega’s en vrienden. Ik schrijf subsidiedossiers vol dure woor-

den. Ik hou bevlogen speeches over uraniumwapens voor bankiers van

over de hele wereld. Ik laat me uitschelden door een horde bejaarde aan-

deelhouders van AXA, schud handjes met militairen, maak spaghetti

voor de bedienden van ACE bank. Ik duw weerloze stagiairs op een

podium, worstel me door ellenlange vergaderingen en schrijf ambiti-

euze plannen. Ik martel kopieerapparaten en snijmachines, kalmeer

hysterische secretaresses, sla advocaten van internationale verzeke-

ringsgroepen van me af, schilder spandoeken, geef presentaties over

foute investeringen aan vakbondsafgevaardigden van banken, draai

rekkertjes rond speelgoedsoldaatjes, eet zalmsoufflé met de crème de

la crème van ING, val iedereen die te dicht in mijn buurt komt las-

tig met mijn ideeën over maatschappelijke verandering, ga een bende

tieners de beginselen van de ruileconomie bijbrengen en drink op dit

alles geregeld een goed glas wijn in een ondefinieerbaar gebouw in

Schaarbeek. En … met de kinderen gaat ook alles goed!” 1-1

Inez Louwagie,

Campagne

Netwerk Vlaanderen vzw promoot het mens- en milieu-vriendelijk omgaan met geld. Netwerk voert campagne tegen omstreden investeringen van banken in wapens, activiteiten die mensenrechten schenden of het milieu ernstig schaden. Daarnaast wil Netwerk het duurzaam sparen en investeren bevorderen.

Netwerk streeft naar een, eerlijke rechtvaardige samenleving. www.netwerkvlaanderen.be

Wil je de activiteiten van Netwerk Vlaanderen steunen? Een gift is van harte welkom. Stort je bijdrage op rekening 001-1199225-90 op naam van Netwerk Vlaanderen met de mededeling gift.

COLOFON

Anders omgaan met geldMagazine van Netwerk Vlaanderen

Verschijnt vier keer per jaar

REDACTIE EN ADMINISTRATIEVooruitgangstraat 333/9

1030 BrusselTel: 02/201 07 70, Fax: 02/201 06 02

info@netwerkvlaanderen.be

WERKTEN MEE AAN DIT NUMMERAntoinette Brouyaux , Dries Lesage, Inez Louwagie,

Frederik Matthijs, Hugo Wanner, Luc Weyn

HOOFDREDACTIELeontien Aarnoudse

EINDREDACTIELuuk Besamusca, Christophe Scheire

VERANTWOORDELIJKE UITGEVERKristien Vermeersch

Vooruitgangstraat 333/91030 Brussel

DRUKKERDe Wrikker

LAY-OUTYichalal

FOTOGRAFIENetwerk Vlaanderen, ’t Werk vzw, jeugdvereniging KSA-VKSJ

ABONNEMENTEN

Een jaarabonnement kost 10 euro.Een abonnement loopt van januari tot en met december.

Indien je het bedrag overmaakt op 001-1353313-45 op naam van Netwerk Vlaanderen met de mededeling magazine,

ontvang je het eerstvolgende nummer in je brievenbus. Voorafgaande nummers worden alsnog toegestuurd.

16

DEACHTER

SCHERMEN