anazcholiodalfidestlidscluift

Nr. 62, elfde jaargang - april/juni 1983

De As verschijnt vier maal per jaar en is een uitgave van Stichtingde As, 's-Gravenhage.

Jaarabonnement f. 19,50, buiten Benelux f. 25,50.Bestellingdoor storting op giro 4460315 van Stg. de As.

Adreswijzigingen bij voorkeur per briefkaart, of per giro (verbeterhet adres op de kaart) graag met vermelding van de postkode.Reklamering met vermelding van de laatste betaaldatum, als aan-gegeven in uw giro-administratie.Verlenging van het abonnement door tijdige betaling van de vol-gende jaargang.Nieuwe abonnementen gaan in met het eerste nummer van dejaargang, tenzij anders aangegeven bij bestelling.

Redaktie-adres postbus 35061, 3005 DB Rotterdam.Administratie-adres postbus 93, 2501 CB `s-Gravenhage.

Redaktiekollektief: Machteld Bakker, Cees Bronsveld, AntonConstandse, Wim van Dooren, Thom Holterman, Rudolf de Jong,Wim de Lobel, Simon Radius, Hans Ramaer.Omslagontwerp: Wrik/UtrechtVerder werkte mee: Herman Noordegraaf en Wim Robben

BART DE LIGT - EEN BIOGRAFIESE SCHETS

Herman Noordegraaf

Het is dit jaar een eeuw geleden dat Bart de Ligt werd geboren. De _Ligt ( 1883 -1938) kan beschouwd worden als één van de belangrijkste theoretici van devooroorlogse anarchistiese beweging in Nederland, wiens denkbeelden sinds kortook (her )ontdekt zijn door niet-anarchisten. Evenals Ferdinand Domela Nieuwen-huis was De Ligt oorspronkelijk predikant en evenals Domela stapte hij van dekansel om zich voor het anarchisme in te zetten. Toch kunnen reeds in zijnperiode als predikant de aanzetten tot zijn latere ethies-anarchistiese denkbeel-den gevonden worden. Geestelijke weerbaarheid, tweeërlei revolutie (struktureelen mentaal), verantwoordelijk produceren, het zijn opvattingen die Bart de Ligtook in zijn "christelijke" tijd propageerde.

Bart de Ligt groeit op in een rechtzin-nig miljeu, waar klassieke calvinistiesewaarheden, zoals geformuleerd op desynode van Dordrecht in 1619, onaan-tastbaar waren. Deze rechtzinnigheidwas dan ook verbonden met recht-lijnigheid. Een groot deel van zijnjeugd brengt hij door in Rhenen, waarzijn vader in 1885 predikant wordt.Intuïtief wordt hij dan al bij socialeproblemen betrokken; de ellende vanhet arbeidersleven raakte hem diep.Van Rhenen verhuist het gezin naarMiddelburg, waar Bart het gymnasiumbezoekt. Hij verslindt literatuur(Dickens, de Tachtigers e.a.). Hij komtook in aanraking met Abraham Kuy-per. In 1891 had deze in zijn rede voorhet eerste Christelijk Sociaal Con-gres het kapitalisme aangeklaagd, eensysteem waarin de snoeken de voorn-tjes opeten. Nodig is architektoniesekritiek: heel het maatschappelijkbouwwerk moet onder kritiek gesteldworden. Op dèze Kuyper zouden allelatere christelijke sociale partijen zichsteeds weer beroepen. Als ~ter-president werd hij echter een ernstigeteleurstelling (o.a. door de reaktie opde spoorwegstaking van 1903 en dedaarop volgende worgwetten). Ookmet het anarchisme maakt Bart deLigt kennis. Van John Ruskin leest1-ij in diens brieven, geschreven aanarbeiders tijdens de Frans-Duitse oor-log: "Gij moet" - zo schreef RusIdn -"eenvoudig liever sterven, dan enigverdelgingsmechanisme of -mengsel tefabriceren".Hier vindt De Ligt de gedachte van het"verantwoordelijk produceren", dielater één van de bouwstenen zal gaanvormen van de antirnilitaristiese strate-gie, die hij voorstaat.

DIALEKTIEK

Het zal duidelijk zijn, dat de verwijde-ring van zijn miljeu dan al is begonnen.

Zulke lektuur past niet in het calvinis-tiese denken. Veelvuldig zijn er botsin-gen met zijn vader. De Ligt typeertzelf zijn wijze van ontwikkeling als"opstand tegen den vader". Toch heefthij met degene tegen wie hij zich afzethet nodige gemeenschappelijk: hetzoeken naar waarheid, het stellen vankonsekwenties. Eigenschappen, diezijn hele leven zullen beheersen. Zijnverhouding tot zijn moeder was an-ders. Die kan geschetst worden als"trouw aan de moeder". Haar oprech-te karakter, haar naiève en zuivere reli-gie schiep een milde sfeer in het gezin.Ook hier is voer voor psychologen tevinden. De Ligt heeft mede hierdoor,zij het nog intuitief, het eenzijdigmannelijk karakter van de samenle-ving, met zijn nadruk op kracht,geweld en zaken, onderkend. Heel zijnleven is hij blijven opkomen voor deemancipatie van de vrouw, niet in devorm van vrouwenkiesrecht, maar alsdaadwerkelijke realisering van hetrecht op eigen persoonlijkheid, die nietondergeschikt is aan de man. Hij zagdit als een noodzakelijke voorwaardevoor een menselijker samenleving. Ookin de strijd tegen het militarisme zaghij de vrouwen als één van de groependie dragers van verzet konden en moes-ten worden (geen leveranciers vankanormenvlees!).Als hij in 1903, dus twintig jaar oud,in Utrecht theologie gaat studeren,ontwikkelt hij een eigen levens- en we-reldbeschouwing in een konfrontatievan zijn calvinistiese milieu en zijnsterke sociaal-ethies besef, gericht op denoden van de wereld. De universiteitvalt hem echter bitter tegen. De schoolheeft hij gehaat. Daar heerste disci-pline, leerde hij dingen, die niet in zijninteressesfeer lagen en wordt zelfstan-dig denken allesbehalve bevorderd. Opde universiteit is het niet veel anders.Hij vindt het een bekrompen omge-ving. Van socialisme heeft men schijn-

baar nooit gehoord. Zijn eerste exa-men haalt hij maar net. Een uitzon-dering vormen de colleges van G.J.P.J.Bolland (1854 - 1922), hoogleraar inde filosofie en vernieuwer van het He-gelianisme in Nederland. Ondanks zijnkonservatisme bevorderde Bollandtoch het revolutionaire denken. In ditdialekties denken is immers vervat, datde geschiedenis zich konfiiktmatig ont-wikkelt naar steeds hoger nivo.Intensief leest De Ligt werken vangrote Duitse denkers als Kant, Fichteen Nietzsche. Ook met Tolstoj maakthij kennis en dat betekent dat zijn be-langstelling voor de in Nederland on-der socialistiese en religieuze invloedontstane dienstweigeringsbeweging, isgewekt. Zijn eerste artikel in de stu-dentenpers is een verdediging van eendienstweigeraar. Zijn rusteloze studieen studentenaktiviteiten ondermijnenzijn zwakke gezondheid, ondanks deafwisselingen met tochten in de na-tuur. Van 1907 tot 1910 wordt hijdoor malaria geteisterd. Ook geestelijkraakt hij in een krisis, mede onderinvloed van de theoloog A.H. de Har-tog, met zijn zwaarmoedige kruis-theologie.Het is de ontmoeting met J.W. Kruyten zijn vrouw Truus Kruyt-Hogerzeil,die hem hier bovenop helpt. Zijnaandacht wordt weer gericht op kon-krete maatschappelijke vraagstukken.Ze lezen socialistiese literatuur. Ookmet A.R. de Jong raakt hij in dietijd bevriend. Samen met De Jong enTruus Kruyt-Hogerzeil treedt hij toetot de redaktie van Wereldvrede, eenblad dat gekenmerkt wordt door eenchristelijk-sociale gezindheid. Als zijzich echter openlijk socialist noemen,valt de financiële basis voor het bladweg, waardoor het opgeheven moetworden.In 1910 studeert hij af. Het kost hemmoeite een gemeente te vinden, diehem wil hebben. Hij staat immers als"rood" bekend. Eindelijk lukt het. Hijwordt beroepen in de kleine hervorm-

de gemeente te Nuenen. Eerder hadnog een belangrijke gebeurtenis plaats-gevonden. In dat jaar namen De Jongen De Ligt kennis van de opvattingenvan Daan van der Zee, één van de voor-mannen van de Bond van Christen-So-cialisten (BvCS). Ze werden zo geraaktdat zij nog dezelfde avond naar Van derZee toereisden om over samenwerkingte overleggen. De groep rond De Ligtwerd kort daarna in de BvCS toegela-ten. De BvCS, in 1907 opgericht doororthodoxe christenen, kreeg hiermeeeen belangrijke verbreding. Op deBvCS zou De Ligt, zoals we nog zullenzien een steeds sterker stempel gaandrukken. Zoals Van der Zee het later zouuitdrukken: Bart de Ligt werd op denduur de BvCS (1).

PREDIKANT

De tijd in Nuenen behoort tot de ge-lukkigste uit zijn leven. Hij heeft indeze kleine gemeente volop tijd voorstudie. Zijn pastorie was het huisgeweest van die andere sociale strijder:Vincent van Gogh. Met zijn vriendenheeft hij intensief kontakt. A.R. deJong is predikant te Veghel, de familieKruyt woont in Gennep, en het echt-paar Van den Bergh van Eysinga inHelmond. Allen in de buurt van Nue-nen.In de BvCS wordt hij steeds aktiever.Hij publiceert veelvuldig in het Bonds-orgaan Opwaarts, waarvan hij laterredakteur wordt. In 1912 schrijft hijmet een geestverwant een toelichting,op het ontwerp-beginselverklaring, dieechter grotendeels zijn werk is. In degeschriften uit deze tijd zijn vele ele-menten uit zijn latere denken te onder-kennen. In vele opzichten wordt demaatschappij-analyse van (neo)-mar-xisten overgenomen. Onze samenlevingis volgens De Ligt een klassenmaat-schappij, waarbij een kleine groep gro-te groepen uitbuit. Ook het imperia-lisme is een uitvloeisel van het kapita-lisme.

De klassenstrijd wordt dus als feit er-kend. De kritiek op het kapitalisme isechter zedelijk van aard: in dezesamenleving heerst het ieder voor zich.Dit vloekt met de christelijke idee derbroederschap en liefde. Strijd tegenhet kapitalisme vloeit niet enkel voortuit de objektieve tegenstrijdigheden inhet systeem en een beroep op het pro-letaries eigenbelang; neen, het gaat omeen rechtsstrijd, om een inzet voormenselijkheid, dat als zodanig metgeen enkel klassebelang samenvalt.Daartoe moeten mensen opgewektworden. Deze nadruk op de "subjek-lieve" faktor, onder erkenning van hetbelang van de objektieve maatschappe-lijke omstandigheden, maakt ongetwij-feld De Ligt latere voorkeur voor hetanarchisme begrijpelijk.In de kerk van die tijd vinden zijn idee-ën weinig weerklank. Aandacht voorde sociale noden van het volk was erweinig. Verbijsterd neemt hij hiervankennis. Zijn woede en ontsteltenisbarst los in zijn Profeet en Volksfeest(1913), een protest tegen de oproepvan de hervormde kerk om metdankbaarheid Nederlands honderd-jarige onafhankelijkheid te gedenken.Een tweede aanvaring met de kerkvindt plaats in 1914. Na het uitbrekenvan de eerste wereldoorlog beraden DeJong, het echtpaar Kruyt en De Ligtzich. Wat te doen? Zij besluiten eenmanifest op te stellen: De schuld derkerken. Hierin wordt het feit gehe-keld, dat de kerken altijd weer aan dekant van het imperialisme staan. Hetwordt aan alle predikanten en kerkera-den toegestuurd en op ruime schaal inhet land verspreid. Door de hervormdesynode wordt het als "aanstoote-lijk" veroordeeld.De mobilisatie brengt met zich, dat hetdicht bij de Belgiese grens gelegen Nue-nen, volstroomt met soldaten. In depastorie worden twee officieren endrie soldaten ingekwartierd. De Ligtbesluit ze goed te ontvangen en methen in gesprek te geraken. Zijn preken

roepen eensdeels verzet op, anderzijdszijn ze aanleiding tot diepgaande dis-kussies. Op 6 juni 1915 houdt hij inEindhoven een Pinksterpreek. Hij zegtdaarin ondermeer: "Er zijn veelRomeinen onder ons, voor wie de staathet hoogste is en zoo maar, zondermeer, met goddelijk gezag bekleed.Wat de staat zegt, moet onverbiddelijkgeschieden. Wij vinden het belichaamdin dat vervloekt militaristische sys-teem. Wat is dat voor een systeem? Desoldaat staat onder den korporaal, denkorporaal onder den sergeant, deze on-der den officier, deze onder denhoofdofficier; eindelijk komt de gene-raal. Maar die is als een handvat in dehand van de regeering, die hem richt; 'tzij naar rechts, 't zij naar links. Be-weegt de regeering den generaal, danbewegen allen mede, 't is één machine.En zegt de generaal: "Schiet" - zooschieten allen, waarop dan ook; al washet op het hart van Jezus Christus, datheilig hart van God (...). De eersteeisch van den militairistischen staat isdeze, dat gij, zoo nodig, uw gewetenslingert uit uw borst" (2). Daaropwordt De Ligt verbannen uit de zuide-lijke provincies, zonder vorm van pro-ces.We hebben dit gedeelte uit de preekweergegeven, omdat het in beeldendtaalgebruik enige centrale gedachtenweergeeft. Het militarisme schakelt demenselijke persoon uit, voor denkenen geweten is geen plaats. Dit is enblijft De Ligts diepste motivering vanantimilitarisme. Ten tweede, dat destaat als onderdrukkende instantieervaren wordt. Het recht op dienstwei-geren moet bevochten worden! Ookdeze ervaringen zullen tot zijn latereanarchisme bijgedragen hebben.De Ligt is volop aktief in de opkomen-de dienstweigeringsbeweging. Vooraldoor zijn invloed spreekt de BvCS zichin 1915 als eerste politieke partij uitvoor demobilisatie. Verder is hij aktiefbij het opstellen van het Dienstweige-ringsmanifest (september 1915), het-

4

geen repressieve maatregelen van rege-ringszijde oproept.In maart 1916 verschijnt hij daarvoorsamen met de Tolstojaan Lodewijk vanMierop voor de rechtbank te Utrecht.Zijn verdedigingsrede mag hij niet ge-heel uitspreken. In hoger beroep ten-slotte wordt hij veroordeeld tot vijf-tien dagen hechtenis subsidiair 75 gul-den boete. Aangezien hij weigert zijnboete te betalen, gaat hij de gevangenisin. Omdat de gevolgen van dienstwei-geren (gevangenisstraf!) zodanig warendat het mensen weerhield deze daad testellen, begint De Ligt met ICruyt eenActie voor Conscientievrijheid. Vier-enveertig predikanten richten eenadres tot de regering om ontheffmgvoor hen, die onoverkomelijke bezwa-ren hebben tegen militaire dienst. Nietallen zijn anti-militaristen, maar vindenwel, dat met bezwaarden rekening ge-houden moet worden.Door al deze aktiviteiten groeide desamenwerking tussen de BvCS, Tolsto-janen, syndikalisten, vrij-socialisten,revolutionaire marxisten e.a. Zij zettenzich daarbij vaak tegen de SDAP af,die met de burgerlijke regering eengodsvrede gesloten had. Het Revolu-tionair-Socialistisch Comitee, was eensamenwerkingsorgaan van deze groe-pen. Het eiste o.a. onmiddellijke demo-bilisatie en maatregelen om te voorzienin de nood van de bevolking. De Ligt,beseffende dat hij voorlopig geen kanshad om naar Nuenen terug te keren,nam ontslag als predikant en ging zichgeheel aan de revolutionaire propagan-da wijden. In het vooijaar van 1917werd hij ook uit Overijssel en Gelder-land verbannen na een reeks lezingen(later uitgegeven als Tweeërlei revolu-tie). Hij bleef veel lezingen geven o.a.voor de Internationale school voorWijsbegeerte. Via deze school leerdehij Clara Wichmarm kennen en ookzijn vrouw, de weduwe C.L. v. Peski-van Rossem.Met anderen in de BvCS maakte hijeen diepe geestelijke krisis door, die

uiteindelijk uitliep op zijn bedanken.In een brief van 19 februari 1919schreef hij: "Door cultuurhistorischestudies, in het bijzonder de godsdienstbetreffende, is er een zekere wijzigingin mijn theoretisch bewustzijn ont-staan' . Het christendom was voor hemniet meer het hoogste. Hij vond hetniet waarachtig om dan lid te blijven,ondanks zijn diepe verbondenheid enhet vele dat hij aan de BvCS te dankenhad. Later meende hij dat de BvCStoch wel sektariese trekken vertoonde,maar met grote waardering en diepebewondering voor de zedelijke krachten offervaardigheid is hij steeds overdeze kleine groep blijven spreken.Het was een einde van een periode.Het afscheid van het christendom washet resultaat van een groei naar eenuniversele wereld- en levensbeschou-wing, waarin de beste elementen uitde diverse godsdiensten en wereldbe-schouwingen verenigd worden in eendenken gericht op zelfontplooiing en-organisatie.

ANARCHISME EN REVOLUTIE

De Russiese revolutie had verwach-tingen gewekt. Alom heerste er eenrevolutionaire stemming. De Ligt meen-de dat intellektuelen een speciale taakhadden te vervullen in de revolutionai-re opbouw. Zij behoorden hun denkenaan te wenden door o.a. kritiese bestu-dering van de revolutie. De Ligt wasdan ook betrokken bij de oprichtingvan de Bond van Revolutionair Socia-listische Intellectueelen, waarvan hijook enige tijd voorzitter was. Het offi-cieuze orgaan daarvan werd de DeNieuwe Amsterdammer. De Ligt enClara Wichmann traden tot de redaktietoe. Bij het verflauwen van de geest-drift voor de revolutie worden zowelde Bond als dit orgaan opgeheven.De Ligt is voor de positie van de intel-lektuelen scherp oog blijven houden.Niet uit een elitaire theorie. Dat zou instrijd zijn met zijn anarchistiese opvat-

tingen, gericht op massa-aktie van on-derop. Maar wel meende hij dat intel-lektuelen de oorlog hielpen mogelijkmaken. Wie immers bereidden de che-miese en bakteriologiese oorlogenvoor? Hij had hiervoor diepe minach-ting: "Zij zijn tenslotte de hoofdmis-dadigers van het moderne leven. Intel-lectueele 'slaven, die voor geld en goedhun kennis, hun ziel, hun leven, hungeest aan het kapitalisme tot den ge-raffineerdsten oorlogsdienst verkoo-pen. Vanuit algemeen-menschelijkoogpunt staan zij diep onder de offi-cieele publieke vrouwen". (3).In zijn rede "De intellectueelen en demoderne oorlog" gehouden op de Con-ferentie over de nieuwe krijgsmetho-den en de Bescherming der Burgerbe-volking, op initiatief van de Interna-tionale Vrouwenbond voor Vrede enVrijheid in 1929 in Frankfort gehou-den, riep hij de intellektuelen op totwerkweigering. Hij trachtte een organi-satie op te bouwen van intellektuelen,die dit onderschreven, zoals hij eerderal aan het begin van de jaren twintiggeprobeerd had. Wegens tijd- en geld-gebrek mislukte dit. Aan het eind vanzijn leven, in 1938, poogde hij tot eenoprichting van een Vredesacademie tekomen, waarin de oorlog op weten-schappelijke wijze bestudeerd zouworden. Hij trachtte hiervoor intellek-tuelen te winnen. De Ligt besefte datbestrijding van de oorlog niet alleenethies besef, maar ook wetenschappe-lijk inzicht vereiste.Keren wij terug naar 1921. Om beterinzicht te krijgen in de Russiese revo-lutie gaat hij in 1921 naar Berlijn. Hijontmoet dan vele mensen in dit revo-lutionaire brandpunt. Wat hij hoortover de mishandeling van anarchistene.a. bevestigt zijn bange vermoedens.De revolutie ontaardt in machtscen-tralisering en militarisering gaat haarkenmerken. Tegen het rode militaris-me en het machtshongerende bolsje-wisme heeft De Ligt zich altijd felgekant. Hij nam meerdere malen deel

aan protesten tegen de sowjet-terreur.Wel is hij de wereldhistoriese betekenisvan deze revolutie altijd blijven onder-kennen. Dit standpunt leidde tot eenbreuk met de "gezagskommunisten"waaronder vrienden uit de eerste we-reldoorlog. Op het Anarchistenkongresin Berlijn (december 1921) keerde hijzich tegen degenen, die meenden datin een revolutionaire situatie het doelde middelen zou heiligen.Hij is in datzelfde jaar één van de ini-tiatiefnemers van het InternationaleAnti-Militaristisch Bureau (IAMB), datpoogde de zaak van de InternationaleAnti-Militaristische Vereniging (IAMV)nieuw leven in te blazen. Van hetorgaan van het IAMV De WapensNeder wordt hij in 1924 redakteur.Ook het IAMB distantieert zich van deRussiese revolutie. Het anarchismebeschouwt hij krities. In menig opzichtachtte hij het verouderd. Doch de rich-ting waarin het wees - zelforganisatieen -ontplooiing, ingebed in samenwer-king - achtte hij principieel juist. Maarzelfherziening, de bereidheid kritieseigen standpunten te herzien achttehij onmisbaar voor iedere revolutio-naire beweging. Zoals hij later nog eenszou herhalen: "Wij kunnen gerustzeggen, dat ook een groot gedeelte vande theorieën van het anarchisme prin-cipieel en praktisch verouderd zijn, endat de dingen van de grond af nieuwmoeten worden opgebouwd. Het gaater in de eerste plaats om, dat wij onszuiver richten. En als wij ons eenmaalzuiver gericht hebben, hebben wij vandaaruit onze praktische maatregelen intechnisch, sociaal en cultureel opzichtte bepalen. Doch de stuwende krachtvan dat alles kan niet anders dan de di-rekte aktie van het volk zijn. En dat isalleen mogelijk voor zover wij ons indeze strijd geven met onze ganschepersoonlijkheid" (4).1921 is ook vanwege een andere ge-beurtenis een belangrijk jaar. Dedienstweigeraar Herman Groenendaaliaat in hongerstaking. Vanwege diens

gevangenschap vinden massale beto-gingen plaats. "In naam van JezusChristus, in naam van Marx, in naamvan Bakoenin, in naam van Kropotkin,in naam van Tolstoj en in naam vanGroenendaar ruide hij op tot werk-staking.In Groenendaal zag hij een persoon-lijkheid met verantwoordelijkheidsbe-sef. Hij maakte het militaire vraagstuktot een levensvraagstuk. Wegens pogingtot opruiing werden zowel De Ligt enAlbert de Jong gevangen genomen enveroordeeld tot zesentwintig, resp.zevenentwintig dagen gevangenisstraf.Zonder meer gaf De Ligt zijn pogingtot opruiing toe. Hij zag dit niet alseen schande, maar als een goede zaak.De officier van justitie zei in zijn re-quisitoir, dat hij niet de illusie had datdoor de straf De Ligt zou verbeteren.Daarom vroeg hij ook geen straf. Hijdeed dit slechts omdat de wet wasovertreden.Uiteindelijk mislukten de pogingen totvrijlating en gaf Groenendaal zijnvoedselweigering op na een misluktebomaanslag. Wel is deze affaire aanlei-ding geweest tot de Dienstweigerings-wet van 1923. De Ligt had overigensgrote bezwaren tegen deze wet. Zij wasbeperkt tot principiële dienstweige-raars, diegenen die geweld in alle geval-len afwezen. Politieke bezwaardenwerden niet erkend. Voorts betekendehet verrichten van vervangende arbeidhet erkennen van diezelfde staat, diedienstplicht oplegt. Zoals bekend eennog aktuele diskussie.

ZWITSERLAND

"Ik moet eruit. Ik word mijn eigengrammofoon". Rusteloos was de ar-beid van De Ligt. Schrijven , lezingen, ver-gaderingen bezorgden hem een jachtigleven. Om weer tot echte studie tekomen en vanwege zijn zwakke ge-zondheid besluiten De Ligt en zijnvrouw naar Zwitserland te vertrekken.Eerst tijdelijk, maar het wordt een

definitief afscheid van Nederland. Naeen reis van vier maanden door Italiëvestigen zij zich in Onex,, in de buurtvan Genève. (In 1934 verhuizen zijnaar Petit Lancy, iets dichter bij Genè-ve). Dit wordt het uitvalspunt voor deinternationale reizen, die hij blijft ma-ken, mede tot aktivering van de vre-desbeweging. Het spreekt vanzelf, datzijn invloed in Nederland beperkterwordt. Wel maakt hij elk jaar weken-lange tochten door Nederland voorvergaderingen, lezingen, kursussen enz.Een zekere adoratie van De Ligt blijftbestaan. Als in een debat gesteld wordtdat dit in strijd is met het anarchisme,stelt De Ligt: "Wat de opmerkingenover een de Ligt-vereeniging betreft,zoo hoop ik daarvan verschoond teblijven. Ik heb er gelukkig nog nooitveel van gemerkt, maar,voor zover ikhet gemerkt heb, heeft het mij onaan-genaam aangedaan. Wanneer ge waar-deert, dat ik voor onze beweging doe,wat ik kan, vind ik dat prettig, natuur-lijk. Maar hecht u vooral niet aan eenbepaalde persoon vast".(5).Steeds is De Ligt blijven beklemtonen,dat de mens zich niet afhankelijk vanleiders moet maken. Dit belemmertzelfstandig handelen en denken.Bovendien zijn alle leiders feilbaar.wat afhankelijkheid des te gevaarlijkermaakt. In Genève studeert hij hard enwerkt hij hele bibliotheken door. Hierschrijft hij ook zijn hoofdwerk Vredeals Daad en zijn biografie van Erasmus.Het is een plaats van internationalefaktiviteit, mede omdat de Volkenbonder gevestigd is. In deze organisatiezag hij echter niets anders dan een ver-lengstuk van imperialistiese politiek,dat eerder de oorlog zou bestendigendan uitbannen. Aktie van onderopzoals werkstaking, andere opvoeding,non-koöperatie, bolot ed was naarzijn mening het enige doeltreffendemiddel tegen de oorlog.In 1927 werd in Brussel het Congrestegen Koloniale Onderdrukking enImperialisme gehouden. Hij zag dit als

'7

de start van een èchte volkenbond. Deafgevaardigden vertegenwoordigdeninderdaad de betrokken volken en deomvang van de betrokken landen over-trof het door de Volkenbond bestre-ken gebied verre, want ook de kolo-niale volken - alle beledigden en onder-drukten - waren er vertegenwoordigd.Al vanaf heel vroeg heeft De Ligt zichfel verzet tegen elke vorm van kolonia-le onderdrukking. Honend schreef hijover "Messias" ( de met olie gezalfde)Colijn. Ook pleitte hij steeds tegen heteenzijdig Europese denken, waarin deEuropeaan als de enige mens werdgezien. Een grove vertekening. Samen-werking tussen het blanke proletariaaten de gekleurde volken was nodig omde gezamenlijke vijand - kapitalismeen imperialisme - te breken.Met grote aandacht volgde hij verderde nieuwe ontwikkelingen op het ge-bied van de opvoedkunde. Het hadook de speciale interesse van zijnvrouw, die regelmatig over opvoed-kundige kwesties publiceerde. Om huntheoretiese inzichten te toetsen be-zochten zij in 1928 Hamburg en in1929 Wenen. Zelfopvoeding in en dooreen vrije gemeenschap tot veelzijdigevorming van het kind, daar gaat hethen om. Het geschiedenisonderwijsmag niet nationalistjes zijn, maar dientjuist aandacht te vestigen op de waardevan andere kulturen. De strijd voor vrijonderwijs zagen zij als onderdeel vande strijd voor een vrije samenleving,zoals de strijd voor een vrije samen-leving altijd weer in de strijd voor eenvrije opvoeding overgaat. Als hij inGenève de bekende anarchiste EmmaGoldman ontmoet en vertelt van zijnartikelen over nieuwe scholen in Ham-burg en Wenen, zegt ze: 0 ja (..), hoeis het daar tegenwoordig? Toen ik inDuitschland was, heb ik ook onmiddel-lijk aan allerlei moderne scholen inHamburg, Berlijn, Stuttgart en eldersbezoeken gebracht. Die pogingen zijnvan het allergrootste belang. Julliedoen goed werk, de zaak ook van dien

kant eens aan te pakken. Voor ieder,die werkelijk anarchist is , is het vraag-stuk van de vrije opvoeding van deallereerste beteekenis" (6).Inmiddels is hij medewerker gewordenvan het blad Bevrijding van de Bondvan Religieuze Anarcho-Communisten(BRAC), welke in 1920 opgericht wasdoor een aantal leden van de in ont-binding geraakte BvCS en een aantalTolstojanen (vanaf 1932 Bond vanAnarcho-Socialisten BAS) In 1930wordt hij mederedalcteur. Het bladstond op een hoog nivo. Behalve dathij er zelf veel in publiceerde, bevor-derde hij dat er vanuit allerlei discipli-nes (biologie, psychologie, sociologie,politiek, ekonomie, filosofie, geschiede-nis enz.) publikaties kwamen. Het oor-logsvraagstuk vroeg immers om interdis-ciplinaire benadering waar vakspecialis-men doorbroken werden.De jaren dertig zijn de jaren van krisisen het oprukkende fascisme en natio-naal-socialisme. Ook de jaren waarinhet enthousiasme voor de vredesbewe-ging voor een deel verloopt. ("we levenin tijden van bedenkelijke terugval").Uitvoerig besteedt De Ligt aandachtaan Einstein, die, na vele jaren tegen-stander te zijn geweest van dienstplichtbij het aan de macht komen van Hitlerdaarop terugkomt. De Ligt zag in hetfascisme een uitloper van de burger-lijke demokratie, die, nu ze bedreigdwerd, greep naar onderdrukkende mid-delen. Ook in Nederland meende hijdaarvan symptomen te zien, al was,zoals altijd, het tammer, voorzich-tiger en met een godsdienstig saus-je overgoten. Hij wees op het optredentegen de muiterij op het oorlogsschipDe Zeven Provinciën, op de censuurwaaronder geschriften en radiouitzen-dingen van vrijdenkers en anarchistenvielen. Zijn radiorede Godsdienst enAtheikne, die hij op 3 maart 1934hield voor de Vrijdenkers Radio-Om-roepvereniging werd door de Radio-Omroep Controle Commissie beknot.In hetzelfde jaar verbood de minister

8

van defensie "alle geschriften van B.de Ligt" voor het personeel van land-en zeemacht.Het fascisme met zijn staatsvergoding,nationalisme, naar binnengeslagen im-perialisme en leidersideologie achttehij in strijd met de hoogste kultuurbe-langen, met vrijwel alles waarom heteigenlijk was begonnen in de modernebeschaving. Overigens achtte hij de so-ciaal-demokratie in Duitsland inbelangrijke mate schuldig aan de op-komst van het nationaal-socialisme, èndoor zijn leidersideologie èn door zijnnationalisme.In zijn rede Oorlog aan den oorlog infebruari 1933 voor de Studenten Vre-des Aktie gehouden, werkte hij kon-kreet een aktieplan tegen de oorloguit. Het werd uitgebreider behandeld-op het kongres van de War ResistersInternational (WRI) in 1934 (Mobili-satie tegen den oorlog!). Uit dit allesblijkt dat De Ligt niet enkel ethieswilde getuigen tegen de oorlog, maardaaraan een prakties aktieplan gekoppeld wilde zien . Een plan dat overi-gens het anarchistiese model-aktie vanonderop . als basis had. We kunnen ereen voorloper in zien van wat thanssociale verdediging heet. De plannenwerden zowel in Nederland als daar-buiten voorwerp van diskussie enstudie.Aktief was hij nog betrokken bij deRassemblement International contre laGuerre et le Militarisme, een komen-tratie van al die groepen, die voor

militaire ontwapening streden als ooktegen militaire dienstplicht en voorpolitieke, ekonomiese en maatschappe-lijke gerechtigheid als wezenlijkevoorwaarden tot allesomvattendevrede. Het eerste kongres werd inaugustus 1937 te Parijs gehouden. DeLigt zag deze bundeling als een uiterstbelangrijke zaak en een bekroning vanjarenlange pogingen daartoe. Hem waser veel aan gelegen de verschillendegroepen op één noemer te krijgen.Alle krachtsinspanningen tasten zijntoch al zwakke gezondheid steedsverder aan. Meer dan eens is hij ziek.Werkend aan een plan om een interna-tionale werkgroep tot stand te brengendie zich bezig zal gaan houden met de"wetenschap van de viede" en aan deeerder genoemde "Vredesakademie",sterft hij op 3 september 1938 op hetstation van Nantes. Te Parijs wordt hijgecremeerd terwijl onder grote be-langstelling op 10 september zijn aswordt bijgezet op Westerveld. Zoalszijn vrouw later zou schrijven: "Zijnleven is geweest als een vlam, die tevlug is uitgebrand" (7)De Ligts denken en doen - onlosmake-lijke tweeëenheid - waren gericht opeen radficale humaniteit: tegen elkdwangsysteem en voor een mensheid,die zich niet meer op het dierlijk nivobevindt; voor een mens die eindelijkwordt wie die is: mens. En waar geenplaats meer is voor de grootste aanslagop de menselijke persoon: de oorlog.

(1) Daan van der Zee, Een tijdverschijnsel. De voormalige Bond van Christen-Socialisten (Den Haag z.j.) p. 51.

(2) Veni Sancte Spiritus (1915) p.1Z(3) De antimilitaristen en hun strijdwijzen (1921) p. 90.(4) Waarop het fascisme stuit (1934) p. 30.(5) Idem pp 38139.(6) Ontmoeting met Emma Goldrrwn, in: Bevrijding, oktober 1930.(7) In: Bart de Ligt 1883 - 1938 (Arnhem 1939) p. 226.

DE AKTUALITEIT VAN BART DE LIGTVOOR VREDESBEWEGING EN VREDESWETENSCHAP

Cees Bronsveld

In 1963 publiceerde prof Röling, de grijze eminentie van de Nederlandse pole-mologie - hij was o.a. de oprichter van het Groningse Polemologies Instituut -zijn destijds driftig gelezen en vele malen herdrukte inleiding "Over oorlog envrede" (1).). Het blijkt twintig jaar na verschijning zo niet een totaal verouderd,dan toch een gedateerd boekje te zijn. Het is immers opmerkelijk te moeten vast-stellen, zeker in het licht van de tegenwoordig tot vervelens toe benadruktenoodzaak tot samenwerking tussen vredesbeweging en vredeswetenschap of pole-mologie, dat bij Röling de vredesbeweging, of het belang daarvan, nauwelijksaandacht kreeg.

Verwees hij bijv. wèl naar een studievan 'de oorlog in het licht der historie,'een verwijzing naar De Ligts - nogaltijd magistrale - Vrede als daad, waar-in de eeuwenoude traditie van verzettegen oorlog en militarisme beschrevenwordt, ontbrak bij Röling (2). Metenige overdrijving kan zelfs beweerdworden dat de polemologie die Rölingvoorstond een, uiteraard kritiese 'we-tenschap van de oorlog' was, hetgeenongetwijfeld samenhangt met zijnjuridiese (volkenrechtelijke) achter-grond. Dat De Ligt al in 1938 voor een'wetenschap van de vrede' (3) pleitte,dat hij daartoe o.a. wees op het feitdat de Franse anarchist Proudhon in1861 de eerste was die het vraagstukvan oorlog en vrede, in zijn La guerreet la paix (4) aan een histories ensociologies onderzoek onderwierp,deze feiten ontbraken ook in Rölingshoofdstukje over de (voor)geschiedenisvan zijn 'nieuwe' wetenschap.De Ligfi ideeën waren, en zijn, niette-min belangrijk genoeg voor de polemo-logie. De direkte relatie die hij legdetussen ethiek, persoonlijke verant-woordelijkheid enerzijds en de praktijkvan alledag anderzijds doet verfrissendaan in een tijd waarin ethiek en reali-teit als twee totáál verschillende gebie-den beschouwd worden. Voor De Ligt

betekende de voorbereiding op de 'to-tale oorlog' nog de verantwoordelijk-heid van een ieder: "allen zijn wij aanalles schuldig" schreef hij naar eenwoord van Dostojevski. De 'oorlog aande oorlog' waartoe De Ligt opriepdeed hem dan ook wijzen op dat"wat een ieder in dit opzicht doenkan" (5). In een tijd waarin een Delft-se hoogleraar vliegtuigbouwkunde zijnstudenten voorhoudt dat zij zich maarniet zo druk moeten maken over demorele implikaties van hun eventuelelatere medewerking aan de wapenin-dustrie, omdat "ook een broodmes optwee manieren gebruikt kan worden"(6) is het nog steeds van groot belanger op te wijzen dat ethiek niet zoiets isals een verzameling van wat vage emo-ties waar je in de praktijk toch nietmee uit de voeten kunt.Met name intellektuelen wees De Ligtdaarom op hun verantwoordelijkheid:"Terwijl ten alle tijde het doel derwetenschappen is geweest de mens-heid te dienen en de ontwikkeling vanhet leven te bevorderen, begunstigenzij in onze dagen meer en meer devernietiging en de dood en doen zo eenaanslag op al wat menselijk is". Scherpvoorzag De Ligt de ontwikkeling vaneen Wehrwissenschaft' die niet be-perkt bleef tot een strikt militaire

10

wetenschap, maar tevens de psy-chologie, de filosofie, de sociologiezou gaan omvatten. Alle intellektuelekrachten werden z.i. ondergeschiktgemaakt aan een volstrekt absurd enverwerpelijk 'nationaal belang' (7).Tegenwoordig wordt inderdaad nietsmeer aan het toeval over gelaten, hetleger en vrijwilligers oefenen zelfsvoor oorlogen waar de gehele bevol-king tegen is, zoals een Onkruit-onder-zoek aantoonde (8). Alleen op het'stomme toeval" dat er 'per ongeluk'een kernoorlog uitbreekt schijnt mennog niks gevonden te hebben ....

SOCIALE VERDEDIGING

Tegenwoordig wordt het belang vanDe Ligt in de polemologie erkent, met-name door die polemologen die zichmet 'sociale verdediging' zijn gaan be-zighouden. Zijn praktiese ethiek, zijninventiviteit en zijn encyklopediesekennis stelden hem in staat uitvoerigde verzetsmogelijkheden die een vast-beraden bevolking ter beschikkingstaan te inventariseren. Een belangrijkerol bij deze herwaardering speelde hetproefschrift van de Westduitse polemo-loog Gemot Jochheim Antimilitaris-tische Aktionstheorie, Soziale Revolu-tion und Soziale Verteidigung uit 1976(9). Jochheim wees hierin o.a. op hethoge peil van de theorievorming in devooroorlogse anarchistiese anti-milita-ristiese beweging, waarin naast De Ligtook mensen als Arthur (Milller) Leh-ning en Albert de Jong aktief waren.Het pionierswerk van Röling, met allegebreken van dien, heeft er uiteinde-lijk toch de ruimte voor geschapen.Een vergelijking van die diskussiestoen met de diskussies in de huidigevredesbeweging valt dan ook overdui-delijk in het nadeel van de modernebeweging uit. De eenzame strijd dieStichting Voorlichting Aktieve Ge-weldloosheid (SVAG) met name WimRobben (10) voert om de ideeën vanDe Ligt onder de aandacht van een

groter publiek te brengen heeft tot opheden weinig effekt gesorteerd. Hope-lijk heeft een kongres zoals het tijd-schrift Histories Vredesonderzoek on-langs organiseerde over de geschie-denis van de Nederlandse vredesbewe-ging in dit opzicht meer sukses. (11).Wie weet zal een armzalige (non)dis-kussie van let om zeep helpen' van dekommissie Niezing - een door de rege-ring ingestelde kommissie die sociaal-wetenschappelijk onderzoek naar demogelijkheden van 'sociale verdedi-ging' zou moeten gaan begeleiden - inhet vervolg voorkomen kunnen wor-den. 'Ach en wee' klaagden de verza-melde vredesbewegingen toen Niezingen de zijnen door de ministerraad opeen zijspoor werden gezet. Aandachtvoor de konkrete plannen was ernauwelijks. (Kerk en Vrede vormde bijmijn weten de enige uitzondering),kritiek op de door eindeloos vergade-ren met de ambtenarij sterk verwater-de plannen, nog minder (12). Zeker,de vredesbewegingen mochten op eenhoorzitting in de tweede kamer hunzegje doen. Maar een vredesbewegingdie zijn geschiedenis niet kent, bleekslechts tot gejammer voor een kamer-kommissie in staat. Onderzoek naarsociale verdediging vindt men belang-rijker dan sociale verdediging zelf, zolijkt het wel!En dat terwijl de vredesbeweging tochvoor alles zijn bestaansrecht ontleentaan die sociale verdediging zelf. Wantwat anders dan 'sociale verdediging' is hetorganiseren van maatschappelijk verzettegen een staat, of je die nu demokra-ties of repressief tolerant wilt noemen,tegen een systeem dat in de loop derjaren in elk geval de Nederlandse be-volking heeft weten mee te slepen ineen bewapeningswedloop, waar ieder-een in feite tegen is. Pax Christi Neder-land moest nota bene de AmerikaanGene Sharp, inderdaad een van de be-langrijkere auteurs op het gebied vansociale verdediging, overvliegen om devraag beantwoord te krijgen of sociale

11

verdediging misschien een alternatiefwas voor het plaatsen van kruisraket-ten .... (13). Nog geen twee jaar latergaat de diskussie ineens over 'burger-lijke ongehoorzaamheid', een verwantbegrip inderdaad, zij het dat de vraag'wat kunnen we doen?' een andereis dan de vraag 'wat mogen we doen?.Dat verzet tegen een (potentiële) be-zetter niet principieel verschilt van ver-zet tegen een doordrammende 'eigenoverheid' wordt blijkbaar niet inge-zien.

STRATEGIE

De (taktiese', `stategiese' aanpak vande moderne vredesbeweging zal vooreen groot deel voor de nauwelijks funda-menteel te noemen diskussie verant-woordelijk zijn. De voornaamste in-breng van de professionele 'brede we-desbewegers' is immers het nadenkenover manieren waarmee een wervendekampagne op gang gehouden kanworden, een strategie waarin 'dus' voorradikale akties, die verder gaan dan eenbrave demonstratie - waarvan hetpolitieke effekt gelijk is aan nulkomma nul - geen plaats is. Die inbrenglevert soms interessant materiaal op(14), maar ook verwarde en verwar-rende betogen (15) en bedenkelijke(bijna) verdachtmakingen van bijvoor-beeld radikalere anti-militaristen (16).In het gunstigste geval luidt de redene-ring ongeveer als volgt: de vredesbewe-ging heeft 'gewoon' een brede basis no-dig onder de bevolking om effektiefpolitieke druk te kunnen uitoefenen.Of het allemaal ook lukken zal moetnog blijken. Niemand kan tenslotte detoekomst voorspellen, al denken som-migen dat zij het wel kunnen: dat goldvoor Karl Marx, het geldt eveneensvoor menige moderne vredesbeweger.Toch lijkt het zelfverzekerde optimis-me zo langzamerhand plaats te gaanmaken voor een verlammend pessi-misme. De Britse polemoloog Youngvroeg zich onlangs af waarom vredes-

bewegingen toch altijd (gedoemd zijnte) mislukken (17) en IKV-stafmede-werker Wim Bartels schreef onlangsnaar aanleiding van de door hem(terecht) gekonstateerde 'groeiendekloof' tussen de vredesbeweging en 'depolitiek': "Wanneer er nu geen politie-ke vertaling komt van het nieuwe be-wustzijn, dan zou dat enerzijds eennieuwe politieke machteloosheid bete-kenen en anderzijds een nieuw politiekradikalisme opleveren. Wanneer de po-litiek niet reageert op de vredesbewe-ging dan loopt de zaak uit de hand. Endat geeft op zich niet, ik ben niet zo voordie hand, maar er moet toch iets uitko-men van een nieuwe visie en strategie. Ikzie alleen maar machteloosheid. De ver-antwoordelijkheid van de politiek isniet gering te schatten op dit mo-ment". (18).Waarom dan tèch dat "rotsvaste ver-trouwen in de werking van onze par-lementaire demokratie" (19) volhou-den, in plaats van te analyseren hoehet komt dat die parlementaire demo-kratie funktioneert zoals die funktio-fleert, namelijk slecht. Is het b& nietde verantwoordelijkheid van de vredes-beweging te (gaan) zoeken naar alter-natieve politieke besluitvonningsstruk-turen op het moment dat weer eensblijkt dat Domela Nieuwenhuis dom-weg gelijk had dat de term 'parlement'wel lijkt te zijn afgeleid van een kom-binatie van 'park? en `mentie, spre-ken en liegen in plaats van van ietsanders? Zou niet ook de vredesbewe-ging in moeten spelen op wat in dejaren zestig de `vertrouwenskrisis' heet-te, vèbrdat bedenkelijke lieden met degebruikelijke autoritaire oplossingenkomen?Intussen blijkt ook het oostblok nietmee te werken aan de gepropageerde'ontspanning van onderop'. Een kon-gres van de Westeuropese vredesbewe-gingen onlangs in West-Berlijn verkeer-de in opperste verwarring begreep ikuit de kommentaren. Iemand alsJohan Galtung bezwoer de aldaar aan-

12

wezigen het toch vooral niet op een'totale aanval' op het reëel bestaandesocialisme te laten aankomen.: "... an-ders komen we op één lijn met Rea-gan" (20). Alsof zelfs Reagan niet zijnheldere momenten zou kunnen heb-ben. Het is 'toch nog wel uit te leggen'- een gevleugeld woord in deze krin-gen - dat Reagan zo ongeveer de laatsteis die recht van spreken heeft over ditsoort zaken? Het is toch overduidelijkdat ook de zogenaamde demokratieserechtsstaten zich herhaaldelijk aanschendingen van de mensenrechten tebuiten gaan, zo zij zich al niet systema-tics aan oorlogsmisdaden schuldig ma-ken. Garaudy had toch gelijk met zijnveroordeling van de rijke landen als degrootste kriminelen uit de geschiedenisder mensheid, gegeven de gigantiesebedragen die aan bewapening wordenuitgegeven terwijl twee derde deelvan de mensheid krepeert? (21)Hebben Onkruiters dan niet - op zijnminst - het recht om een munitietreinongeacht het belang van die transpor-ten, te blokkeren? Het 'hier zit ik opde rails, ik kan niet anders' zou in ditLuther-jaar toch enkele IKV-beraads-leden moeten aanspreken. En werd dezin van die akties bovendien niet aan-getoond doordat, op aandringen vaneen IKV-kern langs de bewuste spoor-lijn, het IKV zich meer dan in het ver-leden gaat buigen over de konventione-le bewapening? (22) Hoog tijd, mijdunkt, temeer daar de fixatie op 'depolitiek' oók tot gevolg had dat menaan de eigenlijke IKV-kampagne 'Helpde kernwapens de wereld uit, om tebeginnen uit Nederland', overspoeldals men werd door de dreigende invoe-ring van steeds weer nieuwe wapensys-temen (zoals neutronenbommen enkruisraketten) in feite nooit is toege-komen.

KRITIEK

"Grote idealen moeten niet verkwan-seld worden voor een linzengerecht,

en het is beter voorlopig te verliezen danzonder enig beginsel voort te modderenin het moeras" zou Bart de Ligt gezegdhebben (23). Niet dat hij dit een beterestrategie achtte, in tegendeel. Taktiekwees hij af ; waarhet op aan kwam was hetnastreven van een zuivere levenshou-ding: "Wat gij niet kunt laten, moogt gijm.i. doen ,wat gij niet doen kunt, b ehoortgij m á . te laten" waaruit dan ook voor eenieder andere konsekwenties volgen (24),wars van elk dogmatisme."Aanniemandwordt intussen ook maar iets opgelegd.Wij zijn geen militaristen. Geen menswordt door ons tot de oorlog aan deoorlog verplicht, en wij dreigen bij dienst-weigering wat onze zaak betreft met ge-vangenisstraf noch kogel. Ons leger be-staat uit vrijwilligers, die wij rusteloos op-wekken zich overeenkomstig inzicht,krachten en omstandigheden zo verant-woordelijk mogelijk te gedragen (..) 'Gijzult', 'Gij zult niet' of 'Gij moet' isons vreemd. Er zit aan dit alles te veelvast, dan dat wij ook maar iemand mo-reel of prakties zouden willen opjagen.Wij waarschuwen zelfs bewust tegen(...) daden die men werkelijk niet aankan" (25).Het betekende overigens niet dat DeLigt zijn eigen radikale opvattingenvoor zich hield, integendeel. Felveroordeelde hij bijvoorbeeld Gandhi,in zovele opzichten een verwantegeest, als een 'weerloos fascist' omdatdiens nationalisme tot kompromissenmet de Engelse regering dreef (26).Overdreven? Wellicht, maar met heilig-verklaringen is ook weinig gewonnen.De Onkruit-kritiek op het IKV ishierbij vergeleken in elk geval alleszinsmild. 'Gans het raderwerk staat stil,het is niet Mient Jan die dat wil' luiddeeen kop boven een artikel waarin 'demienen en mienten' van het IKV-sekre-tariaat verweten werd als 'politici'de IKV-kampanje te leiden (27). Hoejuist dit op zich ook moge zijn, het iszeker niet de schuld van Mient JanFaber alleen dat hij, tot de "Machiavel-li van de vredesbeweging' (28) kon

worden uitgeroepen. Het is jammerdat je zelfs anarchisten moet wijzenop een mechanisme dat Etiènne dela Boétie in de 16e eeuw al door had:leiders bestaan slechts zolang er men-sen zijn die volgen ...Intussen verdient het IKV alle lof voorhet feit dat het de ruimte die bleek teschuilen in de opdracht die het van dekerken kreeg ook daadwerkelijk benutheeft door, na ruim tien jaar - van 'be-raad', in 1977 met de kampanje tegende kernwapens te beginnen, en dat hetbovendien de moed gehad heeft omde sindsdien opgebouwde organisatie,die thans uit honderden plaatselijkekernen bestaat, te demokratiseren. Datniet alle kernen zo volgzaam zijn ennaast hun 'loyaliteit' aan de kampanje,ook hun eigen verantwoordelijkheidserieus nemen is een hoopvol teken -wie weet vindt ook de brede kerkelijkevredesbeweging iets terug van het anti-

militarisme van voor de tweede we-reldoorlog (29).De zorg over het instorten van dekampanje is intussen reëel genoeg. Dekerken zitten in toenemende mate met'hun' vredesberaad in de maag. Het isechter zeer de vraag of het voorstel vano.a. Wim Bartles (30) om er naar te stre-dat meer 'maatschappelijke organisa-ties' (vakbewegingen etc.) zich voor dein de kampanje verwoorde voorstellenuitspreken, die kampanje overeind zalkunnen houden. Het gaat tenslotteniet om papieren uitspraken, maar omde ideeën in de hoofden van de men-sen. Een verdergaande demokratise-ring van de kampanje is daarom denkik een eerste vereiste. In IKV-publi-katies zou het belerende toontje daar-om plaats moeten maken voor een'ethies appèl' - de term is helaas watbezoedeld geraakt - in de geest vanBart de Ligt.

NOTEN:(1) B.V.A. Röling, Over oorlog en vrede. Amsterdam/Delft 1963. (2) Bart deLigt, Vrede als daad. 2 dln., Deventer 193111933. (3) Bart de Ligt, Inleiding totde wetenschap van de vrede, 1938 (tekst van een lezing voor de Academie de laPaix die hij niet meer heeft kunnen uitspreken) posthuum verschenen in: Bart deLigt, 1883 - 1938 (hieronder: Gedenkboek) pp. 228-255. (4) Een vertaling ver-schijnt (hopelijk) begin 1984. (5) B. de Ligt, Oorlog aan den oorlog; wat eenieder in dit opzicht doen kan. IAMV-brochure z.j. (1933?). (6) Aldus Leo Fretzin de Volkskrant 27-1-1983. (7) De Ligt in: Gedenkboek, pp. 233-234. (8) zieOnkruit PMC-papers. (9) In 1977 in boekvorm verschenen (Assen/Frankfurt

M). Het wachten is nog steeds op een Nederlandse vertaling. Wèl verschenen ar-tikelen van Jochheim in het Nederlands in het tijdschrift TransAktie (nrs. mei1973 en juli 1977) en in de bundel voor Arthur Lehning (10) Vgl. de recentepublikaties van Wim Robben over Bart de Ligt. (zie De As 61). (11) Het kon-taktadres van HVO is postbus 4098, 1009 AB Amsterdam. Ongetwijfeld ver-schijnt in een komend nummer een verslag van het kongres. (12) Zie voor deverhouding antimilitarisme-sociale verdediging bijv. Hans Ramaer's bijdrage inDe As 44145. Een poging van mij in het dienstweigeraarsblad Veedee leverde dereaktie op dat 'kritiek' het militarisme in de kaart zou spelen (zie Veedee nrs. 55,56,59). Het blijkt overigens een hele toer datgene wat je geschreven hebt ookdaadwerkelijk afgedrukt te krijgen! ( 13) persbericht Pax Christi, mrt. 1980. Delezing van Sharp is te vinden in: Kommunikatieblad, 198012 (katern). (14) Ziebijv. (IKV-beraadslid) Ph. Everts' "The mood of the country" in Acta Politica,okt. 1982, pp. 497-553 en zijn recente dissertatie. (15) Wim Bartels' onleesbare"Weloverwogen beweging. Pleidooi voor een hechte relatie tussen vredesweten-schap en vredesbeweging" pleit vooral voor het tegendeel van wat het beoogdezie Cahier Nr. 24, uitg. Studiecentrum v. Vredesvraagstukken, Nijmegen, sept.

14

1982, pp. 19-26. ( 16) Voor de diskussie over de munitietrein zie o.a. De GroeneAmsterdammer febr.-mrt. 1982. ( 1 7) N. Young, "Waarom vredesbewegingenmislukken" in: HVO 2 (1983), pp. 14. ( 18) Wim Bartels, op. cit p. 25. ( 19)M.J. Faber in: Volkskrant, 2-10-1983. (20) galt. door De Groene Amsterdam-mer, 18-5-1983. Het Oost-Europese-beleid van het IKV is overigens 'volop in dis-kussie'. Zie voor een bijdrage van Wolfgang Midler over de arrestaties in Jena:IKV-Berichten 1982183, nr.3 pp. 1-3. Zie voor aantaldiskussietherrw's Oost-EuropaVerkenningen Nr. 65, febr. 1983 (gewijd aan 'de vredesbeweging en Oost-Europa:een dialoog met hindernissen'. (21) Zie bijv. Wending, mrt. 1983, p. 212. (22)IKV-Kernblad, mrt. 1983, p. 7. (23) Vgl. Arthur (Müller) Lehning in: Gedenk-boek, p. 10. (24) De Ligt, gecit. door A. de Jong, in: Gedenkboek, p. 175. (25)De Ligt, Oorlog aan de oorlog, op cit. p. 4 (26) C. de Ligt-van Rossem in: Ge-denkboek, p. 225. (27) De Schoffel, nr. 8 (april 1982), pp. 3-9. Vgl. ook:diskussie in De As 44145 (Holterman vs. Onkruit) en de Vrije 198311 en 198313.(28) Haagse Post, 19-3-1983. (29) Voor een goede indruk van het vooroorlogseanti-militarisme van Kerk en Vrede: H. v.d. Berg & T. Coppens, Dominees inhet geweer. Cahier 22-23, Studiecentrum voor Vredesvraagstukken, Nijmegenmaart 1982. (30) Wim Bartels, op. cit. 25.

BART DE LIGT ALS CULTUURFILOSOOF

Anton Constandse

In de geschriften van Bart de Ligt komt het woord cultuur herhaaldelijk voor,en wel voornamelijk als doel en resultaat van de evolutie. Hij geloofde aan dezin van dat proces, aan de "vermenselijking van de mens", en hij heeft geenafstand gedaan van het woord dat volgens hem dit vertrouwen weergaf: religie.Hij wees er op dat zelfs . Bakoenin had gesproken van een "religion de la liber-té" en een "religion de l'humanité" om de toewijding daaraan tot uitdrukking tebrengen. In zekere zin verstond hij onder cultuur het "onderbouwen", het ver-stevigen tot een universeel beginsel van de leuze: "Arbeiders en soldaten, ver-broedert u, verenigt u!". En hoewel hij kunstzinnig was en aan artistieke richtin-gen voldoende aandacht heeft geschonken, had voor hem cultuur toch voor-namelijk twee pijlers: ethiek en filosofie, in dienst van een mystieke éénwording.Eens heeft professor G. Heymans de cultuur een genezingsproces genoemd, enze moest zeker genezen van het barbarisme.

Nu is voor de beschaving natuurlijkook de ervaringswetenschap van bete-kenis, niet alleen wat zou behoren tezijn, maar datgene wat is, en waaruitde toekomst toch moet voortkomen.Meer dan in het algemeen bij anar-

chisten het geval is, waardeerde De Ligtin de beschouwingen van Marx het ver-band tussen die twee faktoren. Ener-zijds het histories-materialisme, als eenpoging de geschiedenis te verklaren uitde ontwikkeling van maatschappelijke

15

verhoudingen. Anderzijds het utopieseelement: de verkondiging van een lich-te toekomst, een klasseloze maatschap-pij, waarin niet alleen de staat zoukunnen "afsterven", maar waarin zelfshet overwicht van de sociale ekono-miese factoren op de geestelijke pro-duktie zou ophouden te bestaan.Zijn brochure Anarchisme en revolutie(1922) begint zelfs met een lang citaatvan Marx en een kort motto van Ba-koenin. Aan Marx ontleend is de be-kende passage uit Das Kapital: "Hetrijk der vrijheid begint inderdaad eerstdaar, waar het arbeiden, dat door nooden uitwendige doelmatigheid bepaaldis, ophoudt; het ligt uit de aard derzaak derhalve boven de sfeer van deeigenlijke materiële voortbrenging ...Boven het rijk der noodzakelijkheidbegint eerst de menselijke krachtsont-plooihg, die het doel heeft in zichzelf:het ware rijk der vrijheid, dat echterslechts uit het rijk der noodzakelijk-heid als uit zijn grond kan opbloeien".Aan zulk een dialektiek (evolutie doortegenstellingen) was De Ligt zeergehecht, ook ten aanzien van deverhouding tussen godsdienst enatheisme. Hij meende dat het atheïsmede godsdienst niet alleen veronderstel-de als pure antithese maar dat het po-sitieve atheïsme als een vorm van"menskunde" (geen theologie, maaranthropologie) al aanwezig was in degodsdiensten. En hij bleef gaarne debijbel citeren, als dit boek zulke ethie-se elementen bleek te bevatten.Bijvoorbeeld in Samuel ("een republi-kein"), in Jesaja of Jeremia, en natuur-lijk in de Evangeliën, in het voetspoorvan Tolstoj.Toen hij nog over God sprak achtte hijdeze naam identiek aan "het goede,het rechtvaardige" en niet (zoals metevenveel aanspraak en in alle praktijkgebeurde) aan "de almachtige grondder werkelijkheid en de bron van allegezag". Toen hij nog sprak van "Goddienen" doelde dit op "het ideaal vande liefde dienen", en niet de belangen

en de macht van mensen, zoals intel-lektuelen deden die slechts "schand-knapen van het kapitaal" waren. Voorzijn profetiese aanvallen op het hui-chelachtige establishment citeerde hijook later graag de bijbelteksten, dievoor dat doel dienstig waren. Toen DeLigt in 1921, tijdens de Groenenc1221-aktie (ten gunste van een anarchistiesediensweigeraar die ook voedsel weiger-de) opruide tot ongehoorzaamheiddeed hij dat mede - en allereerst - innaam van Jezus Christus, met eenberoep op "de opofferingsdrang en wiltot communisme, die van het oudstechristendom uitstraalt, en doorstraaltdoor ketters, sekten, heiligen en revo-lutionairen tot in de nieuwe tijd".

SYMBOLEN

De overgang van een christelijke toteen atheïstiese visie geschiedde zeer ge-leidelijk en zonder enige breuk in zijnsocialistiese en militaristiese levensbe-schouwing. Hij prees in de wijsbegeertevan Hegel - en hier te lande dus vanBolland - de opvatting dat van eenvroegere historiese fase, die, in zichzelfinnerlijk tegenstrijdig was, één elementzich voortzet, terwijl het andere wordtoverwonnen, zij het niet absoluut. Hijwees onder andere op het christelijkehumanisme, dat zich ontwikkelde alseen ideaal van menswording, vanethiek en rede, zoals in de Renais-sance. Zijn boek over Erasmus, begre-pen uit de geest der Renaissance(1936) is aan die fase van de cultuurgewijd. Het is stellig de beste verhande-ling over deze denker en zijn tijd die inonze taal is verschenen: de theologiewordt reeds anthropologie. Ongewoonis het vertoog van Pico de la Mirandolaover de menselijke waardigheid, waarinmen kan lezen: "De wonderen desgeestes overtreffen de wonderen deshemels ... Er is niets grootser op aardedan de mens, en niets zo groots in demens als zijn ziel en zijn geest. Wiedaartoe opstijgt, stijgt boven de hemel

16

uit". In Erasmus was voor De Ligtvooral van belang diens belangstellingvoor de oudheid, de "heidenen", envoor waarden en oordelen, die zo alge-meen menselijk zijn, dat ze elke gods-dienst te boven gaan.Nu was de belangstelling van De Ligtvoor Hegel en Bolland, behalve door dedialektiek, ook gewekt door tweeandere faktoren. Hegel had gepoogd,zoals Marx, om een wijsgerig systeemte ontwikkelen, waarin elk verschijnselzijn plaats had, dat dus al-omvattendwas en in die zin monisties, maar ookdynamies. Het tweede element betrofde godsdienst. In het menselijk be-wustzijn volgt op het verwerken vanbeelden de invloed van zinnebeelden,die dus een diepere betekenis hebben.Ja, zelfs een dubbele betekenis: één'voor de gewone man "die zich veel ver-beelden kan, maar weinig begrijpt",en daarnaast de ware zin van datbeeld, het wijsgerige begrip.In het werk van De Ligt wordt de sym-boliek, de mythe steeds gewichtiger,hij wil die voor "de gewone man" ont-hullen. En niet alleen voor hem. Zijnstudie De wedergeboorte van Maria(1926) is kennelijk geschreven voor"ingewijden", overvol van symbolenen van de analyse daarvan. Hij vindtdat het protestantisme te weinig dewaarde heeft gekend van katholiekezinnebeelden. En dan volgt in eennoot: "Geen symbolen meer van node:ziedaar dan de zin der beeldeloosheidvan de protestantse kerken. Hetgeenmen echter in beginsel erkent, daar-aan is men in werkelijkheid vaak noglang niet toe. Slechts wanneer watvooraf ging, als vóóronderstelling blijftgelden - in het geestesleven opgehevenvoortwerkt - is men het inderdaad teboven. Voorzover het protestantismeverrationaliseerde en verindividualiseer-de, is het religieus verarmd en zedelijkverdord.Evenzo bestaat er een "vrije gedach-te", welke vruchteloos armzalige ont-kenning van alle vroegere geestes-

waarden als opperste wijsheid be-schouwt. In plaats van naar boven,negeert men naar beneden. (Bedoeld isdat men door de negatie geestelijk af-daalt. C.) Het einde is trivialiteit.Gelukkig raakt zulk een schriele "da-geraad" - die histories psychologiesoverigens weer zin had - thans alomvoorbij". En De Ligt citeert dan JulesSagaret die in een verhandeling overLa Religion de rathée had geschrevendat in zijn levensbeschouwing God enChristus waren opgenomen. (En naarmen moet veronderstellen, ook opge-heven!)De afwijzing van het verleden mag dusgeen verarming betekenen. En aldusmoet men beoordelen, wat hij reeds in1924 had geschreven in de inleidingtot zijn bundel Kerk, Cultuur enSamenleving (1925) over zijn verhou-ding tot de godsdienst: "Indien ikmij geen christen meer noem, is ditomdat ik erboven uit ben gegroeid.Omdat het Nieuwe Testament voor mijeen Oud Testament is geworden.Omdat christendom, jodendom, grie-kendom enz. alle slechts wortels zijnvan de grote boom der kosmiese reli-gie. Indien ik voor mijzelf het woord"godsdienst" niet meer gebruik, is ditomdat "god" zowel als "dienst" indeze tijd meer misverstand wekt danverstand. Indien ik aarzel mij "reli-gieus" te noemen, en bij geen officieel.religieuze instellingen meer ben aange-sloten, is dit omdat ik alle officiëlereligie wantrouw; omdat men werke-lijke religie slechts beleeft bij ogen-blikken, en men op dit gebied vanzichzelf beter te weinig zegt dan teveel. Het is geen kwestie van ontken-ning, maar van opheffing, niet van ver-arming, maar van ontzaglijke verrij-king".Maar behalve door de dialektiek vanBolland (die zelf overigens maatschap-pelijk conservatief was, omdat hij "demassa" vreesde) is De Ligt beiiivloeddoor twee werken van Jean-MarieGuyau. De eerste studie is gewijd aan

17

aan "een moraal zonder verplichting ofstraf", uitgaande van een ingeborensociale energie van elk mens, die zijnovervloed aan kracht moet uitstorten,zoals een plant niet kan nalaten tebloeien en vruchten voort te brengen,als de omstandigheden (water, lucht,zon) gunstig genoeg zijn. Men vindt deweerklank daarvan in De weder-geboorte van Maria, met het motto vanGuyau: "Laten we ons dus verwijden,laten we onze harten openstellen voorelke siddering van dit onmetelijke uni-versum". En in Soldaten en arbeiders,staakt/ (1918) zegt hij dat de strijdlustopkomt van binnen uit. "Uit levens-overvloed: men kan zijn vuur, zijngeestdrift niet meer in zich bergen:men moet! Zoals een boom in lentetijdzijn leven niet meer binnen kan hou-den, maar uitbreekt in knoppen, bla-deren, bloesems, en de bloesems haarharten zullen geven aan de zon en wor-den vruchten - zo breken waarachtigmaatschappelijke daden voort uit eenzeer diepe, sterke en onverwoestbaregezindheid. Weten slechts is nietgenoeg. Weten vergroot de angst juistder zelfzuchtigheid. Liefde alleenschept moed".Het andere, grotere werk van Guyaudat door De Ligt is genoemd, wasdiens "ongodsdienstigheid der toe-komst". Guyau wilde niet sprekenvan godsdienstloosheid, niet van "are-ligion", wel van "irreligion", zoietsals een andere religie, tegen de oudein; en niet van "antireligion". Wantvolgens hem zit in de kern van hetbegripreligie bewondering voor de kosmos envoor de onuitputtelijke energie die erin wordt ontplooid. Daarmee was DeLigt het kennelijk eens.

RELIGIE

Men kan waarschijnlijk de opvattingvan De Ligt over cultuur aldus om-schrijven, dat hij de beschaving zag alseen algemeen-menselijk proces, in we-zen bij alle mensen, die zich van we-

reld en maatschappij bewust worden,van gelijke aard. Bij Lao-tse, of bijBoeddha, of bij Storcijnen vindt mensoortgelijke oordelen als bij Spinoza ofKant over goed en kwaad, of overwaarheid en leugen. In de ethiek ligthet voor de hand dat de identifikatievan de mens met zijn medemens, hetbesef van wederkerigheid, het weder-zijds hulpbetoon, in alle tijden tot deidealen heeft behoord. Doe een ander,wat je wilt dat men je doet; wens nietsvoor jezelf wat je niet tevens voorieder ander verlangt; laat het motiefvan je handelen zo zijn, dat het ookvoor je medemens kon gelden. Maardat universele principe wordt onop-houdelijk doorbroken door belangen,driften, angsten van enkelingen engroepen. Zulke tegenstellingen moetenworden overwonnen door samenwer-king, solidariteit, gelijkheid. En de in-deling in klassen of naties of statenbehoort te worden opgeheven. Zowelemoties als een instinkt tot gemeen-schappelijk voortleven moeten daar-voor worden gemobiliseerd.De belijdenis was geenszins ongewoonof opvallend. De wijze van uiting vanzulk een opvatting was wel zeer per-soonlijk, en niet zelden hartstochtelijken vol van vervoering. In de kringenwaarin De Ligt verkeerde viel zijnvoortdurende verdediging op van delichtzijde van de godsdienst: "De gods-dienst heeft zich bij zijn beste ver-tegenwoordigers in de loop der eeuwensteeds meer veredeld en vergeeste-lijkt", zo zei hij in 1934 in zijn radio-rede over Godsdienst en athei:sme. Menzou het tegendeel kunnen beweren,als men de verantwoordelijkheid vande kerk voor het kapitalisme en milita-risme registreert, en de massale afval-ligheid van zulk een christendom, dattoch niet - als theologie - onschuldigkan zijn aan het sadisme en barbaris-me, dat in zijn naam ontwikkeld is.Niettemin heeft De Ligt duidelijk eennieuw soort religie op het oog gehad.Zijn vervoering gold de toekomst.

18

Hij wees de stelling van Tolstoj af, datwaarheid en goedheid zouden liggen inhet verleden, en dat men "terug tot denatuur" zou moeten gaan. Hij zei in1920 daarover: "Evenals de waarheidkomt het ware leven aan het eind. Hetis de onvergankelijke verdienste vandie andere Rus, Bakoenin, dat hij ditdoor en door gevat en zeer helderuitgesproken heeft." Hij citeert danvan Bakoenin o.a. "niet in het verle-den, zelfs niet in het heden moeten wijde vrijheid der massa's zoeken, maar inde toekomst ... Al wat menselijk is inde mens - en meer dan iets anders devrijheid - is het produkt van eensociaal, gezamenlijk werk ... De ge-schiedenis bestaat in voortgaande ont-kenning van de oorspronkelijke dier-lijkheid van de mens door de ontwik-keling van zijn menselijkheid". Hetideaal is: "een progressieve bewegingnaar boven", aldus De Ligt.Zijn meest bewogen geloofsbelijdenisheeft hij gegeven in zijn boek Wereld-crisis en wijsbegeerte (1928), vooralgewijd aan de studie van Paul Masson-Oursel inzake datgene, wat alle kultu-ren gemeen hebben. Zijn PhilosophieComparée bedoelde vooral de eenheidder mensen, en niet hun verdeeldheid,te schetsen. De Ligt schreef er bijna

lyrisch over: "Volken en rassen gaanelkaar geestelijk doordringen ... Demenselijke geest is één ... Oost en Westworden één". En tenslotte de onder-streping van zijn optimisme: "Hetwerk van Masson-Oursel is een van devele bewijzen van de grootheid van dietijd waarin wij leven: een tijd van alge-mene zelfherziening. Eeuwenoudegrenzen vallen, Chinese muren smeltenweg als sneeuw. Overal ontstaan nieu-we politieke, ekonomiese en zedelijkegemeenschappen. Het besef dringtalom door, dat men als mens werkelijkleven en zich ontwikkelen kan in be-wust verband met al meer anderen. Te-zelfder tijd poogt men steeds meer aanhet beste in zich trouw te blijven. Hoegroot tegenwoordig meermalen dezedelijke duisternis ook zij, welkevreselijke perioden wij blijkbaar doorzullen maken, ondanks de ernstigegevaren waardoor nog verscheidenemenselijke geslachten zullen wordenbedreigd - zien wij toch reeds de eersteschemeringen van de wereld-dage-raad".Dat schreef Bart de Ligt in november1927, in Zwitserland. Zou zijn geloofnog even hartstochtelijk zijn, als hijnog leefde?

Sinds kort is aan de Lauweirecht 13bis in Utrecht het dokumentatiecen-trum Vrij Socialisme gevestigd. Dit centrum verzamelt literatuur over hetanarchisme, die aan donateurs wordt uitgeleend. Een donateurschap kostf. 10,— per jaar. Het centrum is geopend op donderdagavond en zaterdag-middag. Meer informatie via postbus 14045, Utrecht.

Bij uitgeverij Macula, Nieuwstraat 26, Boskoop verscheen een geheugen-opfrissend boekje. Het heet "Achter de coulissen van de praatshow. Ge-schiedenis en bedoelingen van de BMD". Hierin gaan vijf auteurs in op deBrede Maatschappelijke Discussie over het energiebeleid die onder leidingvan jonkheer De Brauw momenteel wordt gevoerd. Daarbij komt steedsde vraag `boikotten of deelnemen?' aan de orde. Het boekje kost f. 11,—.

19

ANTIMILITARISME EN GEWELDLOOSHEID BIJ BART DE LIGT

Rudolf de Jong

In 1883, het jaar dat Marx stierf werd, zo niet hèt licht, dat toch De Ligt ge-

boren. Bart de Ligt leefde van 1883 tot 1938. Het is goed even bij die jaartal-

len stil te staan. Hij stierfv(Mr de tweede wereldoorlog uitbrak; hij groeide op en

ontwikkelde zich in het tijdperk vôâr 1914, v r de eerste wereldoorlog. Dat

was ook de periode waarin het socialisme en de socialistiese bewegingen zich al

hadden uitgekristalliseerd. Een pionier kon Bart de Ligt niet worden. Wèl een

vernieuwer. Hij werd slechts 55 jaar oud en ongeveer een kwart eeuw is hij ak-

tief geweest op "ons" gebied: het anarchisme, het vrije denken en vooral het

antimilitarisme.

Het was een overdonderende aktivi-teit. "Niets ontging aan zijn encyclo-paediese blik", schreef hij over de hu-manist Nikolaas van Kues in zijn bio-grafie van Erasmus. Maar het kan ookover De Ligt zelf gezegd worden!Blader je in zijn geschriften dan benje elke keer weer verbijsterd over hetaantal namen dat je tegenkomt, namenuit de meest uiteenlopende tijden, kul-turen en wetenschappelijke disciplines.Namen: die ik, als ze mij al iets zeggen,voornamelijk uit de encyclopedie ken,maar die Bart de Ligt had gelezen enverwerkt. Zijn boeken -en brochureszijn een spiegel van het geesteslevenvan een tijd waarin sociologie en psy-chologie als wetenschap ontstonden,literatuur en kunst nieuwe wegenzochten, niet-Europese kulturen ont-dekt werden en tegelijkertijd de klas-sieken (van alle tijden) hoog in erewerden gehouden. De Ligt heeft hetalles - zo komt het althans op mijover - waarschijnlijk te enthousiastondergaan, te weinig krities.Ongetwijfeld heeft dit enthousiasmevoor al het nieuwe, dat ontdekt werden opkwam, te maken gehad met hetfeit dat hij zich los moest maken vanhet calvinistiese milieu waarin hij wasgeboren en waaover hij in 1924 (Kerk,cultuur en samenleving) schreef: "Al-les is af. Er is en blijft één onverander-

lijk regiem, waaraan men zich te on-derwerpen heeft".Dan was er de eerste wereldoorlog, dieuitbrak toen hij reeds gevormd wasdoor het rijke geestes- en kultuurlevenvan vóór 1914. Hij heeft op die oor-log positief gereageerd: door er tegente strijden. Om te beginnen op deplaats waar hij stond. Als domineepreekte hij tegen de oorlog en behoor-de hij tot de eerste ondertekenaars vanhet "Dienstweigeringsmanifest" van1915. Hij ontwikkelde zich van reli-gieus-socialist, via de Bond van Revo-lutionair Socialistische Intellectuelen,tot anarchist en revolutionair anti-mili-tarist en verliet de kerk.Zijn antimilitarisme was direkt ver-bonden aan de strijd tegen het kapita-lisme en de staat. Zijn anarchisme meteen brede opvatting van het socialismeals cultuurstroming, waarbij de mensen het socialist-zijn centraal staan enbegrippen als mens-worden en waar-lijk-mens-zijn een grote rol spelen.

ANTIMILITARISME

Ik bepaal mij nu voornamelijk tot hetrevolutionaire antimilitarisme. Het be-leefde evenals de in 1904 opgerichte In-ternationale Antimilitaristische Vereni-ging (IAMV), een bloeiperio de in de j arenna de eerste wereldoorlog, met als

20

21

hoogtepunten de aktie van - en rond! -de dienstweigeraar en hongerstakerHerman Groenendaal in 1921 en hetInternationale Antimilitaristiese Kon-gres in Den Haag in hetzelfde jaar. BartDe Ligt werd wegens een opruienderede veroordeeld in de Groenendaal-aktie en was enige jaren redakteur vanDe Wapens Neder, het blad van deIAMV.Ondanks het feit dat de Russieserevolutie uitgedraaid was op de dik-tatuur van één partij, in Duitsland enelders de revoluties waren mislukt ende reaktie overal triomfeerde, waren erin de eerste tijd na 1918 grote ver-wachtingen en vonden er allerlei moed-en hoopgevende gebeurtenissen plaats.Daar was niet alleen de - groeiende -dienstweigeraarsbeweging, er warenook andere vormen van direkte aktietegen de oorlog. Engelse transport-arbeiders belemmerden de interventievan Engeland tegen de Russiese revo-lutie, Berlijnse arbeiders verijdeldeneen reaktionair-militaire staatsgreep(de Kapp-putsch).De opvattingen in de IAMV over "deoorlog tegen de oorlog" waren verwantaan het anarcho-syndikalisme (ook or-ganisatories kwamen er banden totstand met de in 1922 opgerichte anar-cho-syndikalistiese Internationale). Destrijd tegen oorlog en kapitalistiesereaktie werd vooral als een ekonomieseaktie van (georganiseerde) arbeiders ge-zien: algemene werkstaking; boikot;sabotage; verantwoordelijk produceren(geen wapens maken, geen kazernesbouwen). Zonder dat men revolutio-nair (bevrijdend) geweld principieelverwierp, zocht men naar een niet-gewelddadige, ekonomiese, taktiekin derevolutionaire strijd.Bij Bart de Ligt stonden de persoon,lijke ethiese en culturele aspekten vande strijd voor de vrede echter centralerdan de ekonomiese. En deze aspektenversterkten zich bij hem toen de revo-lutionaire verwachtingen wegebden,zo rond 1925, het jaar waarin hij naar

Zwitserland verhuisde. "Ik word mijneigen grammofoonplaat" had hij inHolland geklaagd en in Zwitserlandhoopte hij de rust voor studie en ver-dieping te vinden. Inderdaad schreefhij er o.a. zijn levenswerk Vrede alsdaad. Beginselen, geschiedenis enstrijd - methoden van de direkte actietegen de oorlog, twee delen die in1931 en 1933 uitkwamen. Vrede alsdaad bevat een schat aan informatieover niet-gewelddadige akties en idee-ën, maar geeft weinig analyse. Het is- ook nu nog - een prachtig handboekvoor iedereen die, bijvoorbeeld ten be-hoeve van de propaganda, voorbeeldenen argumenten zoekt voor de strijdvoor de vrede.In zekere zin weerspiegelt Vrede alsdaad Bart de Ligts eigen positie.Hij wilde geen (of niet alleen maar)propagandist (grammofoonplaat) in deouderwetse zin zijn, maar kon zichevenmin in een ivoren toren terug-trekken. In tegendeel. Hij volgde nietalleen "alles" met grote intensiteit, hijmaakte deel uit van de redaktie vanhet maandblad Bevrijding, onderhieldaan alle kanten kontakten en kwam re-gelmatig over naar Nederland voorlezingentoemees enz.De ontwikkeling die het antimilitaris-me van Bart de Ligt doormaakte is dievan een hele groep in de IAMV enrond Bevrijding. Na het wegebbenvan de revolutieverwachtingen en methet veldwirmen van brute geweldsyste-men (Hitler!!) had een sterke bezin-ning plaats waarbij de nadruk kwam teliggen op het verderontwfickelen vande beginselen en de idee, maar niet ophet uitbouwen van akties en nieuwepraktijken. Interessant is in dit ver-band zijn briefwisseling met Gandhi(Een wereldomvattend vraagstuk1930), waarin De Ligt meer aandachtheeft voor de niet-vredelievende aspek-ten in Gandhi's opvattingen (diensnationalisme, zijn pro-Engelse opvat-tingen in de eerste wereldoorlog) danvoor de praktijk van Gandhi's boven-

22

gewelddadige massa-aktie. Bij Bart deLigt komt nu heel sterk de nadruk teliggen op mentaliteitsverandering, opvorming.Tegelijkertijd vermindert zijn aandachtvoor het anarcho-syndikalisme en dekonkrete strijd van de arbeidersbewe-ging. Waarschijnlijk sluit dit aan bijzijn eigen persoonlijkheid. Op zijn bestwas hij, naar ik aanneem, als hij in be-trekkelijk kleine kring, met direktkontakt, kon spreken, diskussiërenen leren.Twee foto's van hem, kennelijk geno-men in zo'n leer-debat situatie, op deéén "betogend" op de ander "luiste-rend", zijn mij althans het meest sym-pathiek. Zijn publiek verengde zichdaardoor tot een groep van werkelijkgeinteresseerden.

GEWELDLOOSHEID

Het belangrijkste aspekt van de ont-wikkeling in het antimilitarisme vanBart de Ligt is die naar een volledigegeweldloosheid toe waarbij ook hetbevrijdend geweld veroordeeld werd.In 1924 had hij nog geschreven: "Ge-weld zal altijd de zwakste, kán nimmerde sterkste zijde van de revolutie zijn";maar tegelijkertijd "Er kunnen ogen-blikken komen, dat het zedelijkerhoger staat, geweld te gebruiken, dangeheel en al niets te doen" (Inleidingbij Kerk, cultuur en samenleving).In 1936 bij het uitbreken van deSpaanse burzeroorlo3 kozen Bart deLigt en een meerderheid in de IAMVniet voor het revolutionaire geweld,waarmee hun anarcho-syndikalistiesegeestverwanten het Spaanse fascismede weg probeerde te versperren. Infeite was het een keus voor "niets tedoen". Dit leidde tot een breuk met deNSV, de anarcho-syndikalisten, eenbreuk die ook dwars door het IAMVliep. De anarcho-sydikalisten aksep-teerden dat in Spanje hun opvattingenover een ekonomiese strijdwijze mis-lukt waren - op de plaatsen waar alleen

maar gestaakt was, was het fascisme erdoor gekomen en waren bloedbadenonder de stakende arbeiders aangericht.Hun konsekwentie was solidariteitmet de Spaanse revolutie die zich metgeweld verdedigde. Het leidde tot hef-tige diskussies in de Nederlandse liber-taire beweging, waarbij de standpuntenelkaar niet nader kwamen. Integen-deel. Het geweld en de militarisering inSpanje staafden de geweldlozen in hunopvatting; hun passiviteit de anarcho-syndikalisten en anarchisten als Con-standse.Drie dingen zijn in dit verband interes-sant. Ten eerste dat de Nederlandsediskussie heel anders liep dan de inter-nationale (nog steeds voortdurende)anarchistiese diskussie over Spanje.Buiten Nederland stond het probleemvan de samenwerking met niet-revolu-tionaire anti-fascisten in Spanje (repu-blikeinen, konununisten, socialisten)en de wijze waarop die geschiedde- anarchistiese ministers; opofferingvan de Sociale revolutie - centraal enniet het geweld.In de tweede plaats is het opvallend- en erg jammer - dat Bart de Ligten anderen wel keken naar de "zwak-ste zijde" van de Spaanse revolutie(het geweld) maar nauwelijks naar de"sterkste zijde": de poging een nieuwesamenleving op te bouwen, o.a. in degekollektiviseerde fabrieken en op hetplatteland. Aandacht voor de kollekti-visaties vind je eerder in de anarcho-syndikalistiese pers dan in De WapensNeder en Bevrijding.In de derde plaats komt in de helediskussie de naar mijn mening belang-rijkste problematiek niet aan de orde.Namelijk de kwestie van de opbouw enuitbouw van bovengewelddadige aktiesen strijdwijzen tot een massa-aktiealthans tot een politiek-sociale kracht.Er zijn tussen de wereldoorlogen eenaantal plannen en schema's ontwor-pen, laat ik het noemen, totaal-akties.Volledige boikot van produkten uitfascistiese landen, algemene stakingen,

23

(B,nr.nr.

tiese

ed. Ook Bart de Ligt ontwierp (in1934) een "strijdplan tegen oorlog enoorlogsvoorbereiding", waarin hij on-der mer industriële sabotage (maarniet ten, koste van mensenlevens) be-pleitte. (Akties als die tegen de muni-tietreine'n passen volledig in dit strijd-plan!). Wat echter steeds ontbrakin deze plannen is het konkreet begin-nen. De gedachte dat de praktijk uit depraktijk moet groeien, dat akties totverdergaande akties en brede diskussiesleiden eh een heel zichbaar en herken-baar aangrijpingspunt moeten hebben.In dit pzicht zijn de tegenwoordigeakties vanaf de jaren zestig (Vietnam,Angola, miljeu, kernbewapening) kon-kreter en hebben ook veel meer po-litiek-soCiale kracht, èn een vormend

karakter!Typerend is Bart de Ligts laatste ge-schrift Inleiding tot de wetenschapvan de vrede (Gepubliceerd in hetmooie herdenkingsboek Bart de Ligt1883 - 1938). Men heeft het wel hetbegin van de polemologie genoemd, alis het meer een oproep tot intellek-tuelen en kunstenaars. In dit stukkomen Spanje, de arbeidersbewegingen gericht aktie-voeren niet ter sprake.Maar wel vindt men er het besef vande samenhang tussen oorlog, staat enmaatschappij: "De totale oorlog heefttot complement de totalitaire staat,terwijl, de totalitaire staat de meestdoeltreffende organisatie is om de to-tale oorlog voor te bereiden".

EXEMPLAREN

de voorraad strekt zijn nog de volgende afleveringen van De As;baar: nr. 28 (Kropotkin), nr. 31 (Milieu), nr. 36 (Europa), nr. 38g van het kapitaal), nr. 41 (Gezondheidszorg), nr. 42143 (Proudhon),145 (Onkruit en antimilitarisme), nr. 46 (USA), nr. 47 (Geweld),(Sociale aktie), nr. 53 (De staat van verzorging), nr. 55156 (Politiekeg), nr. 58 (Koöperaties en kollektieven), nr. 59160 (Anarchis-vspektieven) en nr. 61 (Marx).en door storting van f. 4.95 per exemplaar, resp. f. 6,95 voor eennummer en voor nr. 61 op postgiro 4460315 van De As in Den Haag.

24

BART DE LIGT EN GANDHI

Wim Robben

Vanaf het begin van de jaren twintig is Bart de Ligt op de hoogte van Gandhi'saktiviteiten, ondermeer via "Speeches and Writing of M.K. Gandhi" ( 1922),Prof Case "Non-violent Coercion" (1923) en Romain Rolland "Mahatma Gan-dhi" (1924). Zijn eerste indrukken geeft hij in december 1924 als volgt weer:"Gandhi, wiens maatschappelijke doeleinden mij min of meer reaktionair voor-komen, behoort, wat de strijdmiddelen betreft, zeer zeker tot de revolutionairen,wanneer hij als kernbeginsel `soulforce' stelt: het vermogen van de mens, omkrachten uit te stralen." (1). Maar door vele andere werkzaamheden kan De Ligtzich pas omstreeks 1928 uitvoeriger met Gandhi bezighouden. "En toen kwamde grote ontgoocheling", schrijft hij in "Een wereldomvattend vraagstuk. Gandhien de oorlog" (2).

Het blijkt dat Gandhi viermaal, via zijnbereidheid tot hulp aan gewonden,betrokken is geweest bij oorlogssitua-ties en in het laatste geval zich zelfs inge-zet had voor de rekrutering van sol-daten. Tijdens de Boerenoorlog (1899 -1902) richtte Gandhi, die toen inZuid-Afrika woonde, een ambulance-korps op om de gewonden te helpen.Tijdens de Zoeloe-opstand in 1906deed hij dat opnieuw. Toen hij in 1914in Londen was, begon de eerste we-reldoorlog en nam hij opnieuw het ini-tiatief tot een ambulance-korps.Omdat hij echter ziek werd, keerde hijnog datzelfde jaar terug naar India.Daar meldde hij zich in 1918 als vrij-williger aan voor ambulance-werk inEuropa , en zette hij zich, gedurendetwee maanden, in om degenen die nietin geweldloosheid geloofden op tewekken vrijwillig militaire dienst te ne-men. Door ernstige ziekte getroffenmoest hij deze aktiviteiten staken enlag vele maanden te bed. (3)Hoe was dit alles te rijmen met zijnbeginselen van geweldloosheid, zo vroegDe Ligt zich af. Daarom besloot hijom Gandhi een brief te schrijven enom opheldering te vragen (mei 1928).Het antwoord van Gandhi, september1928, bevredigde De Ligt niet hele-

maal, en in maart 1929 stuurde hijhem een tweede brief. Gandhi ant-woordde in mei 1929. Nog niet geheeltevreden stuurde De Ligt in december1929 een derde brief, waarop Gandhiin januari 1930 antwoordde (4).Op 3 december 1931 heeft De Ligt eenontmoeting met Gandhi in Lausanne,op uitnodiging van de Zwitserse paci-fist Pierre Céresole. De Ligt vraagt aanGandhi, wat zijn houding zou zijn,indien een eventueel bevrijd India zouovergaan tot oorlog. Gandhi verklaartovertuigd te zijn, dat indien India,zoals hij hoopte, zich op geweldlozewijze zou hebben bevrijd, het nooitmeer oorlog zou voeren. Maar als In-dia tijdens zijn leven toch tot oorlogzou overgaan, dan zou hij zich metGods hulp uit alle macht tegen zijn re-gering en tegen de krijg verzetten.Want de oorlog moest zowel om prak-tiese als om zedelijke reden zo spoedigmogelijk uit de menselijke samenlevingworden uitgebannen. (5)Dit stelt De Ligt tevreden, maar tochblijft er nog een tegenstrijdigheid:waarom heeft Gandhi op de RondeTafel Konferentie te Londen, najaar1931, ondermeer gesteld "... Daaromeis fic hier in naam van het Kongresmet alle eerbied, dat India de vrije

beschikking heeft over zijn leger, dekrachten van zijn nationale defensieen over buitenlandse zaken."? (6)De Ligt ziet wel in dat Gandhi de In-diase Nationale Kongrespartij verte-genwoordigt, welke niet tegen eenmilitaire macht is, maar hij had tochgraag willen zien dat Gandhi, ook tij-dens de Ronde Tafel Konferentie,meer zijn eigen overtuiging naar vorenhad gebracht: "Ziedaar het minimum,wat radikale oorlogsbestrijders mijnsinziens het recht hebben van de In-dische leider te eisen, sinds hij voorwesterse volken anti-militaristieseboet-predikaties houdt. Het zij, zo hetis. In elk geval verheugt het ons, dat deMahatma onomwonden verklaardheeft, dat hij zich tegen elke krijg,die een eventueel vrij India zou voerenmet alle kracht zal verzetten. WanneerGandhi, door zijn grote liefde totwaarheid en waarachtigheid geleid, dekonsekwenties weet te trekken uit destellingen, die hij zelf te Lausanne ente Genève heeft ontwikkeld, is hetzeker dat hij het standpunt van derevolutionaire anti-militaristen steedsmeer naderen zal" (7)Ik denk dat De Ligt terecht konsta-teert dat Gandhi aanvankelijk nog nietzo'n radikale oorlogsbestrijder was,maar dat daar de laatste tijd verande-ring in kwam. (8) Dit, en dat heeft DeLigt niet meer mee mogen maken,blijkt dan ook duidelijk tijdens detweede wereldoorlog, als Gandhi zichfel tegen de oorlogsvoering verzet enzelfs tijdelijk breekt met de IndiaseKongrespartij, als deze, in ruil vooronafhankelijkheid, de geallieerdentoch militaire steun wil geven.Een tweede verandering betreft Gan-dhi's houding ten opzichte van destaat. Tot 1919 voelt hij zich burgervan het Britse rijk, en wil hij zijn plich-ten, die hij als onderdaan meent tehebben, nakomen. Maar dan steeds welop een manier waarbij hij persoon-lijk niet aan gewelddadigheden mee-doet. Zo schrijft hij in 1914 onder-

meer: "Ik zou zelf niet kunnen schie-ten, maar kan wel de gewonden ver-plegen" (9) Na 1919 breekt hij echtermet het Britse imperium. Omstreeks1921 schrijft hij dan ook: "Als ik degeweldloze rebel geweest was die ikvandaag ben, dan zou ik zeker nietgeholpen hebben, maar door elkeinspanning die open staat voor geweld-loosheid zou ik geprobeerd hebben omzijn bedoelingen (van de Engelsen-WR)te verijdelen" (10).Belangrijk is ook Gandhi's reaktie opde opmerking van Pierre Céresole (tij-dens het hiervoor aangehaalde gesprekop 3 december 1931), dat de staattoch ook menselijke kanten heeft.Gandhi zegt dan, dat hij dat vroegerook dacht, maar hij moet nu erkennen,in dit opzicht te hebben gedwaald enthans veel dichter bij Tolstoj staat,dan bij Céresole. (11)Een derde aspekt in Gandhi's houdingis het verschil dat hij maakt tussen zijneigen handelen en dat van anderen. Opnogal extreme wijze voert hij dat doorin 1918, als hij soldaten gaat rekrute-ren: " ... ikzelf geloofde in geweldloos-heid en de rest geloofde er helemaalniet in maar weigerde hun plicht tedoen en de regering te helpen, omdatze gedreven werden door angst enhaat. (...) Daarom hield ik hen hunplicht voor, legde hen de leer van degeweldloosheid uit en liet ze hunkeuze maken, wat ze deden." (12)Vanuit deze zelfde houding is Gandhi'soptreden tijdens de Ronde Tafel Kon-ferentie te verklaren. Hij vertegen-woordigt daar de Indiase NationaleKongrespartij en geeft haar meningdoor, ook al is die soms strijdig metzijn eigen mening. Die kent ieder endie laat hij ook buiten de Konferentieduidelijk horen. De Ligt blijft het metzo'n 'dubbelzinnige funktie" tochmoeilijk hebben (13).Gandhi laat overigens merken geenmaatstaf te willen zijn, als hij in zijntweede brief (9 mei 1929) aan "Mr. DeLigt en andere vrienden oorlogsbe-

26

strijders" ondermeer schrijft: " ... in-dien zij mijn betoog niet kunnen vol-gen, laten zij mijn deelname aan deoorlog dan eenvoudig beschouwen alsonbewuste zwakte. Want ik zou hetzeer betreuren te ontdekken, dat mijngedrag door iemand gebruikt werd, omonder zekere omstandigheden oorlogte rechtvaardigen" (14).In het voorgaande heb ik vooral denadruk gelegd op de kontroverse dietussen De Ligt en Gandhi bestond,waaraan ik nog wil toevoegen dat Gan-dhi moest handelen vanuit een situatiedie onvergelijkbaar was met de positiewaarin De Ligt verkeerde. Dat De Ligtprobeerde Gandhi op te wekken totverdergaande, meer universele, konse-

kwenties van diens opstelling, is ech-ter te waarderen.Wat de verdere beoordeling van Gan-dhi door De Ligt betreft, onder anderediens min of meer `reaktionaire maat-schappelijke doeleinden', diens 'natio-nalisme' en diens 'religieuze opvattin-gen', ben ik van mening dat De Ligt dediepere universele strekking van Gan-dhi's ideeën onvoldoende doorzag.Misschien is Gandhi 'eeuwiger' in zijnmaatschappelijke doeleinden (zie bij-voorbeeld de inspiratie die de klein-schaligheidsfilosoof Schumacher bijGandhi heeft opgedaan) .

'

'internationa-ler' dan de nationale bevrijding diehij ook wilde; 'universeler' in zijn reli-gieuze opvattingen.

NOTEN:( 1) De Ligt, Kerk, Cultuur en Samenleving. Arnhem 1925; pag. XXXV(2) De Ligt, Gandhi over oorlog, volkenbond en ontwapening. 1930; pag 20.(3) Zie meer uitvoerig over deze kwestie: W. Robben, Gandhi tijdens twee

wereldoorlogen. SVAG, Postbus 137, Zwolle 1983.(4) Zie voor deze korrespondentie: B. de Ligt, Een wereldomvattend vraag-

stuk. Gandhi en de oorlog. Utrecht 1930.(5) Gandhi over oorlog, volkenbond en ontwapening; pag. 6(6) ibid; pag. 19(7) ibid; pag. 22-23( 8) De Ligt, Vrede als Daad IL Arnhem 1933; pag. 180(9) Gandhi tijdens twee wereldoorlogen; pag. 19( 10) ibid; pag. 23-24( 11) Gandhi over oorlog, volkenbond en ontwapening; pag. 10.( 12) Gandhi tijdens twee wereldoorlogen; pag. 23( 13) Gandhi over oorlog, volkenbond en ontwapening; pag. 22( 14 ) Een wereldomvattend vraagstuk; pag. 81

Waargchijnlijk zal komend najaar een bijeenkomst gehouden wordengewijd aan Bart de Ligt en zijn ideeën. Deze kongresdag is een initiatiefvan een twaalftal organisaties, groepen en redakties, waaronder De AS.Meer informatie in De AS nr. 63.

De Libertaire uitgeverij Spreeuw (postbus 411, Utrecht) is van plan eenserie brochures over anarchisme en organisatie uit te geven. Als eersteuitgave in die serie verscheen een vertaling van een artikel van Louis Mer-cier Vega over affiniteitsgroepen. Het is de bedoeling van de uitgevers dis-kussiemateriaal te leveren en met dit eerder in het tijdschrift Inteirogationsverschenen artikel zijn ze daarin zeker geslaagd De brochure kost f. 2,-- inde (linkse) boekhandel of f 3,50 per post (postgiro 3598714 tnv Perm.Anarch.KolL, Utrecht).

'27

VAN EN OVER BART DE LIGT

Hans Ramaer

In zijn mémoires, gepubliceerd in het maandblad Buiten de Perken, ( 1961-65 ),

vertelt de anarchosyndikalist Albert de Jong hoe hij eens in konflikt raakte met

Bart de Ligt. Beiden waren redakteur van het weekblad De Vrije Samenleving

dat in 1923 was opgericht uit ongenoegen met het beleid van Gerhard Rijnders,

uitgever en redakteur van De Vrije Socialist. De Jong memoreert hoe De Ligt

pertinent weigerde om mee te helpen aan het 'vuile werk' dat het uitgeven van

een tijdschrift nu eenmaal met zich meebrengt, zoals het korrigeren van druk-

proeven, het verzorgen van de opmaak, de administratie en korrespondentie.

De Ligt wilde slechts essays en boekbesprekingen voor het nieuwe tijdschrift

schrijven.

Dit voorval is tekenend. Bart de Ligt, al-dus De Jong, richtte zich niet op wat voorde toenmalige anarchistiese beweging al-lereerst noodzakelijk was, maar werkteop eigen houtje. Wat De Ligt aanpakte- en dat was veel - deed hij individueel,met zichzelf als middelpunt. Toch kanmen niet anders dan bewonderinghebben voor hetgeen hij in enkeledecennia heeft gepresteerd. Zijn bi-bliografie die te vinden is in de gedenk-bundel Bart de Ligt 1883 - 1938 om-vat bijna duizend essays, korte artike-len en boekbesprekingen, die in zo'n75 binnen- en buitenlandse tijdschrif-ten werden gepubliceerd; verder eenzestigtal brochures (deels overdrukkenvan artikelen uit Opwaarts, het bladvan de Bond van Christen-Socialistenen uit De wapens Neder, het blad vande Internationale Anti-MilitaristischeVereeniging IAMV); en tenslotte eentwaalftal boeken, waarvan het twee-delige Vrede als Daad waarschijnlijk -en terecht - het meest bekend is ge-worden.Bovendien schreef De Ligt nog enkeleinleidingen op studies van anderen. Zobehoort zijn introduktie tot NieuweGeschiedenis; het antimilitarisme vande daad in Nederland van Jos Giesenniet alleen tot het beste wat hij ooitschreef, tegelijk is dit essay te be-schouwen als de basis van zijn latere

studies over het vraagstuk van oorlogen vrede. En in een andere inleiding,die tot Sociale wijsbegeerte van M.A.Romers, komt hetvolgende karakteris-tieke fragment voor: "Inderdaad bete-kent 'anarchist' tenslotte niet andersdan 'mens' en zijn enkeling en samen-leving juist in zoverre anarchistisch alszij waarachtig menselijk is. Zoals ech-ter M. Jourdain niet wist dat hij zijnhele leven 'proza' had gesproken,weten de meeste mensen niet, hoe'anarchistisch' zij reeds in duizenderleiopzicht handelen: elke spontaan verrich-te daad, iedere volbrenging van een vrij-willig opgenomen taak, elke organisatievoor gemeenschappelijk gestelde maat-schappelijke, morele of culturele doel-einden, alle vormen van samenwerkingdie op zelfbestuur gegrond zijn, zijnanarchistisch". Het is zonder twijfel tebetreuren dat van het omvangrijke werkvan Bart de Ligt zo weinig is herdrukt,dat in tegenstelling tot dat van andere an-archisten uit de periode van hetinterbel-lum als Arthur Lehning en Anton Con-standse. Hoewel De Ligt tot de meestinvloedrijke theoretici van het anar-chisme in Nederland gerekend kanworden ( ... "één der geestelijke vadersvan de nieuwe menschheid ...." schreefde anarchistiese dominee N.J.C.Schermerhorn in het aan De Ligtgewijde nummer van De Wapens Neder

- oktober 1938) is er na zijn doodslechts eenmaal een bloemlezing uitzijn geschriften gepubliceerd. Dezebundel Naar een vrije orde (Arnhem1951) - samengesteld door zijn geest-verwanten H. Kuijsten, H.J. Mispel-blom Beijer, MA. Romers, A. Stormen zijn vrouw C.L. de Ligt-van Ros-sem - geeft een goed beeld van de bre-de interesse van De Ligt en ook inch-rekt van de ontwikkeling van zijn den-ken, maar kan niettemin slechts eenschamel eerbetoon zijn aan eenbelangrijk Nederlands cultuurfilosoofen bovendien één van de grondleggersvan de polemologie.Eerst enige jaren geleden verscheen eenherdruk van de brochure Anarchismeen Revolutie (Appelscha 1978), eenbeschouwing naar aanleiding van hetanarchistenkongres te Berlijn in de-cember 1921, dat door De Ligt werdbijgewoond. Daarin pleit hij ondermeer voor een kritiese beschouwingvan het syndikalisme en vooral vooreen 'revolutie van de revolutie', dwzeen takties ondersteunen van het bols-jewisme, maar tegelijk een principiëleen praktiese oppositie daartegen.Recentelijk tenslotte verzorgde WimRobben een keuze uit De Ligts bro-chures en artikelen tot 1919 (zijn'christelijke' periode dus) onder detitel Vredesaktivist Bart de Ligt ( 1883 -1938): Gekruid geluid! (Zwolle1983).Hoewel een defmitieve studie nogmoet verschijnen, is het met publika-ties over het leven en denken van DeLigt beter gesteld dan met de heruitga-ve van zijn geschriften. Na zijn overlij-den in 1938 werd hij in tal van tijd-schriften herdacht, èn in libertaire bla-den, èn in religieus-socialistiese enchristen-pacifistiese als Tijd en Taaken Kerk en Vrede. Een jaar later ver-scheen de eerder genoemde gedenk-bundel, die nog steeds de meest com-plete kennismaking met de persoon enhet werk van De Ligt biedt. Dit Bartde Ligt 1 883-1 938 (Arnhem 1939)

bevat onder meer naast enkele auto-biografiese aantekeningen (die menverder verspreid in zijn boekbespre-kingen aantreft) een aantal verhelde-rende artikelen van zijn naaste geest-verwanten.In een honderd pagina's tellende bio-grafie plaatst Mispelblom Beijer hem inhet kader van mondiaal verzet tegenoorlog en repressie; Storm schetst debetekenis van De Ligt vooral als dievan cultuurfilosoof wiens noodlot hetwas dat hij in een klein land was ge-boren, maar die niettemin als geenander het in elkaar groeien van reli-gieus-anarchistiese, vrij-socialistiese enrevolutionair-antimilitaristiese bewe-gingen heeft bevorderd; en Romersanalyseert het op de dialektiek vanHegel gebaseerde en sterk door hetmarxisme beinvloede wijsgerigedenken van De Ligt, dat in termen als'meer-dan-leven' en 'meer-dan-religie'wil uitdrukken dat werkelijkheid enwaarheid veranderen. Informatief ookis het korte artikel van Albert de Jongdie ingaat op de plaats van De Ligtbinnen IAMV en IAMB, alsmede datvan Han Kuij sten over zijn pacifistieseaktiviteiten in internationaal verband.Na de oorlog bleef het denken van DeLigt onverminderd een inspiratiebron,althans voor anarchisten en (religieuze)pacifisten, want daarbuiten werdnauwelijks kennis genomen van zijngeschriften. Ook in libertaire kring be-perkte men zich echter veelal tot eentreffend citaat, wat niet de indrukwekt dat zijn werk grondig werd be-studeerd en bediskussieerd. Toch ver-schenen er regelmatig artikelen overDe Ligt. Zo bundelde de Federatie vanVrije Socialisten er een aantal in debrochure Bart de Ligt 1883-1938(Groningen 1958). Daarin beschrijftGé Nabrink hoe De Ligt de vrouwen-strijd als zelfbevrijding opvatte; WimJong herdenkt De Ligt als onvermoei-baar filosoof en propagandist van devrede, maar wijst er tevens op dat hijin zijn optimisme bepaalde maat-

')C/

schappelijke problemen onderschatte;en Bram Storm behandelt enkele cul-tuurfilosofiese aspekten van zijn den-ken.In diezelfde na-oorlogse periode (waar-in ook de PSP haar partij-orgaan Be-vrijding vernoemde naar het gelijkna-mige tijdschrift uit de jaren dertigwaarvan de Ligt redakteur was) werdverder door zowel humanisten als gelo-vigen aandacht aan De Ligt besteed.De vrijdenker Piet Spigt schetste hemals iemand die veeleer mystiek dan ra-tioneel van aard was, een portret datherdrukt is in 0. Noordenbos/P. SpigtAtheüme en vn/denken in Nederland(Nijmegen 1976) en de christen-pacifistiese predikant J.J. Buskes, dieeens verklaarde dat De Ligt een beslis-sende rol in zijn leven had gespeeld,bracht hem in zijn publikaties herhaal-delijk ter sprake (zie daarover de ar-tikelen van Herman Noordegraaf inTijd en Taak van 5-3-1983 en 24-1983)Ook Provo onderkende de betekenisvan De Ligt voor het—Nederlandseanarchisme - zie Roel van Duyn, Hetwitte gevaar (Amsterdam 1967). Enevenmin ontbrak hij in historiese over-zichten van humanisme en anarchismein Nederland (Anton Constandse, Ge-schiedenis van het humanisme in Ne-derland Den Haag 1967; Hans RamaerDe piramide der tirannie. Anarchistenin Nederland Amsterdam 1977).Het is opmerkelijk dat de toenemendebelangstelling voor de ideeënwereldvan De Ligt pas van recente datum is,vooral gestimuleerd door een studievan de Westduitse vredeswetenschap-per Gemot Jocheim. Deze wijdde eenaanzienlijk deel van zijn omvangrijkeproefschrift Antimilitaristische Ak-tionstheorie, Soziale Revolution undSoziale Verteidigung aan De Ligtsantimilitaristiese opvattingen en initia-tieven. Uit eerdere publikaties vanJochheim (in Mens & Maatschappij enTransaktie) was overigens al geblekendat deze uitstekend op de hoogte wasmet de theorievorming binnen het

vooroorlogse anarchisme in Nederland.Als polemoloog volgde Jochheim hetspoor terug. In de kring van vredeswe-tenschappers was immers in de jarenzeventig aandacht - ontstaan voor ge-weldloze alternatieven voor militairedefensiesystemen, die men wel metmodellen van 'sociale verdediging'aanduidt. Algemeen werd in die kringverondersteld dat Gandhi de vader vandit geweldloos verzet was. Jochheimtoonde nu aan dat allerlei konseptenvan geweldloze aktie ten behoeve vansociale veranderingen al in de jarentwintig en dertig merendeels onaf-hankelijk van Gandhi, door Nederland-se anarchisten en antimilitaristen wa-ren ontwikkeld. Met name Bart DeLigt, die zijn 'geestelijke weerbaarheid'tegen de historiese achtergrond vangeweldloos verzet plaatste, krijgtveel aandacht in Jochheims studie. DeLigt, aldus Jochheim, legde met zijn`bovengewelddadige' middelen als ar-beids- en dienstweigering (uitgewerktin zijn Strijdplan tegen de oorlog enoorlogsvoorbereiding van 1934) defundamenten voor latere opvattingenvan pacifistiese of sociale verdediging.Sinds het verschijnen van dit belang-wekkende proefschrift is men begon-nen met het herlezen van het werk vanDe Ligt, in het bijzonder ten behoevevan het historiese vredesonderzoek.Tegelijk ook wordt zijn rol binnen deBond van Christen-Socialisten bestu-deerd (zie Wim Robben, De Neder-landse vredesaktivist Bart de Ligt( 1883-193 8). Zijn leven en denken tot1919. Zwolle 1982), een aspekt waar-aan eerder aandacht werd besteed inde terugblik van Daan van der Zee,Een tijdverschijnsel (Den Haag 1967).Niettemin is men aan andere aspekten,zoals de positie van De Ligt binnen deanarchistiese beweging, nog niet ofnauwelijks toegekomen. Voor eengoed begrip van De Ligts persoonlijk-heid en werk zijn verdere (deel-)studiesonontbeerlijk, vooral omdat hij erinslaagde verbanden te leggen tussen

30

schijnbaar ver uit elkaar liggende ter-reinen van de sociale werkelijkheid.Vooralsnog echter kan men, zoalsArthur 1,elming opmerkt in Itaka.Essays en commentaren 2 (Baarn)

1980) zijn leven en werk samenvattenin een uitspraak van Fichte: "Alleswil mechaniseren, ik echter wilbevrijden".

MAATSCHAPPELIJKE DEMOKRATIE

Bart de Ligt

Democratie is allereerst geen politiek, maar een maatschappelijk-cultureel begrip,welks wezenlijke inhoud volgens een niet geheel nauwkeurige, maar klassiek ge-worden en tenslotte wèl begrepen formule in 'Vrijheid, Gelijkheid en Broeder-schap' bestaat. 'Gelijkheid' moet hier geenszins worden opgevat als uniformiteit- van soldaten, gevangenen of geiiiterneerden - maar als gelegenheid voor ieder,om zich in verband met alle anderen naar aard en aanleg te ontwikkelen en alsbijzondere persoonlijkheid te gelden, - waarbij dus allen hetzelfde recht op enige-lijkheid hebben, en het principieel juist gaat om pluriformiteit, veelvormigheid: hoehoger cultuur, hoe meer onderscheiden individuen en typen, die elkander aanvullenen verrijken. Slechts in z g.]) er, heeft elk, op grondvanalgemene solidariteit of broeder-schap, principieel dezelfde rechten.

Daar ieder anders is, heeft elk dusfeitelijk rechten op iets anders,hoezeer hij ook, als medemens, metalle anderen talloze behoeften gemeenheeft - eerste levens- en geestesvoor-waarden zijn voor ieder ongeveer de-zelfde: minimum-voorwaarden aanvoeding, kleding, woning, hygiëne, ele-mentair onderwijs, spel, s port enz. enz.In zóver worden alle mensen dus weldegelijk als 'gelijken en met dezelfderechten geboren', om nogmaals eenklassieke leus der franse revolutie teciteren. De werkelijke inhoud derdemocratische idee blijkt tenslotte- anarchisme: een maatschappelijk stel-sel, waar alle van buiten opgelegdedwang en regering is opgeheven, omdathet volk zichzelf regeert, d.w.z. uitvrije oeconomische, sociale en culture-le verenigingen en verbonden van zichzelf regerende persoonlijkheden be-

staat, die in bewust beheerste zelfme-dedeling tezamen een 'gemeenschap'vormen.De strekking naar maatschappelijke de-mocratie was immer in het mensdomwerkzaam, zoals reeds duidelijk blijktuit de zgn. 'coöperatieve gemeenschapder natuurvolken', waarover o.a. AlfredVierkandt schreef. Hoe normaler zichhet leven van enkelingen en groepenontwikkelde, des te duidelijker trad zijaan het licht. Als typisch-menselijkwerd in de hoogste culturen steeds on-omwondener erkend de zelfregering enop persoonlijk, sociaal en cultureel ge-bied in menig opzicht reeds verwerke-lijkt. Alle heerschappij en dwangtegenover medemensen werd door dezuiverste gewetens en bewustzijnssteeds meer beleefd als zonde, onrecht,abnormaliteit; vrij samenwerken en vrijsamenleven als waarachtig menselijk.

31

In China leerde men eeuwen voorChristus, dat de geschiedenis van allerassen en volken uit moet lopen opvrije zelforganisatie van de mensheiden het ganse beschavings- en cultuur-proces daarop behoort te worden gerichtIn Indië predikte reeds Boeddha ophef-fmg van alle gezagsverhoudingen in devrij tot zich zelf gekomen persoonlijk-heid. Het 'voorchristelijk christendom'in de grieks-romeinse wereld verheer-lijkte vormen van vrij denken en vrijleven, waaraan het meer naïef, om niette zeggen primitief-gelovige messianis-me der zich ontwikkelende christelijkegemeente daarom ál minder toekwam,omdat het weldra door talloze sociaalen geestelijk achterlijken werd aange-hangen, en steeds grover ondergeschiktgemaakt aan allerlei politieke en klas-se-belangen, die met zijn niet weg tewerken oorsponkelijk-anarchistischestrekking vloekten. En zelfs zij, diehier op aarde klassen- en standenver-houdingen, tot de slavernij toe, prin-cipieel en praktisch in -Gods naampoogden te handhaven, erkenden nietalleen, dat dit alles in strijd was methet oorspronkelijk natuurrecht - welksinhoud wezenlijk wederom anarchis-tisch of volkomen democratisch was -doch dat die 'in de gelove' niet golden:'voor God' noch in 'de toekomendewereld' bestond er wezenlijk onder-scheid tussen heer en slaaf, man envrouw, griek of barbaar, doch warenallen 'koningen, priesters en profeten'dwz vorstelijk gelijken.Dit naar voortijd en de natijd wegge-gewerkte algemene mensenrecht - datfeitelijk niet van christelijke, maar vanheidense (hellenistische— afkomst is -werkte trouwens, in de tijd, vanuit hetfictieve paradijs en de phantastischgedroomde toekomst, diep door desociaal-politieke aardse werkelijkheid:telkens weer gingen ketters en sektentot het 'oorspronkelijk natuurrecht'terug en legden het zowel aan hunmaatschappelijk gedrag, als aan hunapocalyptische verwachtingen ten

grondslag. Tot het, door het renaissan-cistisch denken ontmythologiseerd, ge-durende het tijdperk van verlichting enmoderne wijsbegeerte ten slotte inkristalhelder sociaal begrip werd opge-heven, vanwaaruit dan alle menselijkeverhoudingen steeds scherper werden

gecritiseerd: de revolutie in de hoof-den, die aan de revolutie in de maat-schappij voorafging, en oa uitliep opde franse omwenteling, met wier be-ginselen wij zo juist begonnen.Het burgerlijk liberalisme erkende danook aanvankelijk dat het in de geschie-denis van enkeling en maatschappij omzelforganisatie en zelfregering gaat.MacCulloch eiste oa dat de staat in hetmaatschappelijk leven vooral niet tevéél zou regeren, terwijl hij volgensJules Simon er voortdurend op uitmoest zijn, zich overbodig te maken enzijn eigen opheffing voor te bereiden.Het ingrijpen van het politiek gezag inhet °economisch leven werd be-schouwd als ongeoorloofde interven-tie. Men kwam op voor vrijheid vanonderneming, vrijheid van handel, vrij-heid van drukpers, vrijheid van gedach-ten, algemene verdraagzaamheid opgrond van eerbied van elk-anders per-soonlijke overtuiging, en veroordeel-de inquisitie en censuur als menson-waardig. In abstract° waren de libera-len oorspronkelijk dicht bij de waar-heid. In concreto konden echter zelfhun schoonste beginselen daaromvooral niet ten volle gelden, - zoudenzij daarom al minder gelden - omdatvoor de overgrote meerderheid dermensen de oeconomische, sociale enculturele voorwaarden ontbraken omzich tot vrije persoonlijkheid te kun-nen ontwikkelen, dank zij het kapita-listisch klasse-karakter der burgerlijkemaatschappij. Dit is het, wat de engel-se en franse socialisten uit het beginvan de )UX6-eeuw voortdurend consta-teerden: geen formele gelijkheid inpolitiek opzicht was in staat, de mate-riële ongelijkheid uit het sociale levente doen verdwijnen. Hoezeer ook in de

32

burgerlijke maatschappij voor alle in-dividuën op politiek gebied formeel ge-lijkheid tegenover de wet werd inge-voerd, de zin daarvan werd telkens on-gedaan gemaakt door het onrecht, datten grondslag lag aan de maatschappe-lijke werkelijkheid: slechts de bezit-tende klasse beschikte over grond enproduktiemiddelen - en daarmee overalle rijkdommen der ganse maatschap-pij - ten koste van millioenen, die een-voudig niets bezaten, of veel te weinigom werkelijk als mens te kunnenleven. Zij liet dan ook vrijheid vandenken en handelen slechts in zóverretoe, als deze feitelijk met haar belangenstrookte, of ten minste: deze niet tezeer hinderde.Daar dit aanvankelijk echter vrij sterkhet geval was, ontstond in verschillendlanden op maatschappelijk gebied eenbetrekkelijk krachtige democratischetraditie, als o.a. bleek uit de steedstoenemende vrijheid van organisatie,vrijheid van vergadering, vrijheid vanverkeer, vrijheid van drukpers, die deburgerij tengevolge van de opstuwendemacht der opstandig wordende massa'smeermalen nog genoodzaakt was tevergroten. Deze vrijheden beant-woordden niet alleen aan de behoeftender voorbijgaande burgermaatschappijin een bepaalde periode van de ge-schiedenis der mensheid, maar aan dievan de menselijke persoonlijkheid alszodanig, die, naar de historie leert,zonder vrijheid wezenlijk niet kan ge-dijen. Het werd in de vorige eeuw nietslechts door vrije socialisten, maar ookdoor sociaal-demokraten erkend:volgens Marx en Engels behoorde deontwfickelingslijn der mensheid inanarchistische richting te worden door-getrokken, zoals trouwens nog doorLenin in zijn door Gorter vertaaldeverhandeling over de staat werd beves-tigd. Hun ganse levens- en maatschap-pijbeschouwing sluit aan bij de ideevan persoonlijkheid en gemeenschap,gelijk die o.a. door Fichte naar aanlei-ding van de franse revolutie was ont-

wikkeld, en bij het 'reëel humanisme'van Feuerbach: zij verzet zich tegen deontmensing van de mens door de kapi-taligtische maatschappij. In plaats van'de oude burgerlijke maatschappij methaar klassetegenstellingen, trede er eenassociatie, waarin de vrije ontwikke-ling van elk der voorwaarde voor devrije ontwikkeling van allen is' - besluithet tweede hoofdstuk van het 'Com-munistisch Manifest' (1847). Dit wilniet anders zeggen, dan dat Marx enEngels de wezenlijk liberale, maat-schappelijke traditie, die in het kapita-lisme vastliep, wilden voortzetten, endaartoe een sociale omwentelingnoodzakelijk achtten, die zich in deeerste plaats had te richten tegen destaat als machtsinstrument der bezit-tende klasse.—De vraag, waarin anarchisten ensociaaldemocraten verschilden, wasslechts, hoe men in dit opzicht zijndoel het best zou bereiken. Hierbijmeenden de zich van de oorspronke-lijke Marx steeds meer verwijderendemarxisten ál oppervlakkiger, dat mendaartoe op de wijze der zogenaamdepolitieke democratie allereerst 'destaatsmacht behoorde te veroveren',door deel te nemen aan het parlemen-tair-ministeriële stelsel, wat, naar hetoordeel der anarchisten, slechts zoukunnen leiden tot verovering van desocialisten zelf door de kapitalistischestaat. Wij hebben deze opvatting meer-malen uiteengezet; ze werd door de ge-schiedenis steeds onverbiddelijker be-vestigd. De bolsjewisten, die ditgevaar ook zagen, meenden het tekunnen ontgaan door de politiekedemocratie te vervangen door eenminderheidsdictatuur, waarbij destaatsmacht ten koste van alle persoon-lijke en maatschappelijke vrijheidvolstrekt gemaakt werd. Hierdoorwerd het socialisme vervreemd van zijneeuwenoude strekking, de maatschap-pelijke democratie, hoe sterk deze zichtijdens de inzet der russische revo-lutie nog hady doen gelden in het raden-

stelsel. Wezenlijk betekent derhalve deboLsjewistische opvatting een afval vanMarx en van de diepste strekking vanhet neo-marxisme, zoals dit oa was ver-kondigd in het Spartakusprogram.Anderzijds pasten de fascisten min ofmeer overeenkomstige dictatoriale me-thoden toe ter handhaving van het ka-pitalistisch klassenstelsel, dat sinds deopkomst van het moderne imperialis-me en zijn meest typisch symptoom,de wereldoorlog, ál minder met maat-schappelijke democratie beginnen kon.Met dat al had dit, evenals het bolsje-wisme, in zover gelijk als het beweer-de, dat de zogenaamde politieke demo-cratie principieel was verleugend, enpractisch in onmacht lag. Waar hetbolsjewisme geen kans heeft dringtthans vooral het fascisme op, te meer,nu de onhoudbaarheid der officiële,politieke democratie met de dag duide-lijker blijkt. Doch al erkennen wij hetbetrekkelijk gelijk van zijn genadelozekritiek in dit opzicht, dit neemt nietweg, dat wij het daartegenover onzeplicht achten, wat nog rest aan maat-schappelijke democratie zoveel moge-lijk te handhaven. In de hoogst ont-wikkelde burgerlijk-democratischelanden zijn nu eenmaal reeds verschil-lende individuele en sociale waardenontdekt, die geen tijdelijk klassekarak-ter, maar een algemeen menselijk ka-rakter dragen, waarop de geschiedenissteeds sterker behoort te worden ge-richt en die zelfs - als wij zagen - dewezenlijkste inhoud van het oorspron-kelijk marxisme en bolsjewisme vor-men. 1 Mei 1920 kon men in een op-stel over 'De zedelijke Roeping derCommunistische Partij', gepubliceerddoor het Oostenrijkste tijdschriftKommunismus dan ook nog lezen:'Daarom kan de vrijheid niet alleeneen vrucht, een resultaat der evolutio-naire ontwikkeling zijn, maar er moetin haar een ogenblik komen, dat zijeen der stuwkrachten wordt; haar be-tekenis als stuwkracht moet voortdu-rend toenemen, tot het ogenblik

gekomen is, waarop zij volkomen deleiding der menselijk ,geworden maat-schappij op zich neemt, op welk ogen-blik de 'voorgeschiedenis der mens-heid' ophoudt, en haar werkelijke ge-schiedenis kan beginnen.'Onze verachting voor de fiktief geble-ken politieke democratie mag er onsgeen ogenblik toe brengen, de werke-lijke, sociale democratie te verwaar-lozen: datgene wat zich in de wereldaan menselijke vrijheid, aan vrije men-selijkheid, reeds min of meer doorge-zet heeft. Het asylrecht voor buiten-landse revolutionairen, dat in de bur-gerlijke wereld lange tijd bestond,doch thans steeds meer bedreigdwordt, moet b.v. worden beschouwdals iets goeds, en behoort, in de eersteplaats door het revolutionaire proleta-riaat, krachtig te worden verdedigd,meer dan ooit al dadelijk ten gunstevan gekleurde opstandelingen. DatKropotkin en Malatesta, uitgestotendoor hun vaderland, indertijd in Lon-den konden leven en werken, datEmma Goldman kort geleden vrij inEngeland - en gelukkig ook weer inNederland - kon spreken, zijn dingen,die niet genoeg kunnen worden toege-juicht. Dat in Nederland openbaredienstweigeringscongressen kondenworden gehouden, strekt ons volk zelfstot eer. Overal echter, waar dergelijketradities worden bedreigd, hebben wijte bedenken, dat niet slechts wij zelf,maar onze zaak - de menselijke vrijheidde zin der geschiedenis - wordt aange-rand. Wat wij willen, is steeds meermaatschappelijke en persoonlijke vrij-heid, daadwerkelijk veroverd en beves-tigd op grond van al sterker beleefdeindividuele en sociale verantwoorde-lijkheid. Vandaar onze waarderingvoor het moderne onderwijs en denieuwe jeugdopvoeding, die, gebaseerdop de resultaten der moderne zielkun-de, het oude 'Vrijheid, Gelijkheid enBroederschap' practisch toepassen enzo mede een menselijker samenlevingpogen voor te bereiden.

34

Al wat in dit opzicht reeds in deze soonlijke en maatschappelijke vrijheidmaatschappij bestaat, hebben wij on- zich in ons land steeds méér verwerke-verbiddelijk te handhaven en te verde- lijkt. Vandaar al dadelijk onze strijddigen, steeds samen te werken. Ruste- tegen de militaire dienstplicht, dieloos hebben wij er naar te streven, dat wezenlijk een vorm van slavernij is.beginselen als vrijheid van spreken en Vergeleken bij Duitsland, is in Neder-schrijven, vrijheid van organisatie en land al heel was aan maatschappelijkevergadering, vrijheid van denken, democratie verwerkelijkt, dat wij thansvrijheid van opvoeding en onderwijs meer dan ooit hebben te handhaven.enz. al dieper in de maatschappij door- Het is zelfs de vraag, wie er trouwerdringen. Liever dan onder de fascis- zijn aan de zuiverste nederlandse tra-tische hiel te buigen, hebben wij, als" ditie, zij, die onder allerlei nationalis-het erop aankomt, de toestand zoals tische en orangistische leuzen zich aandie, wat dit alles betreft, in Nederland, Mussolini en Hitler inspireren, of wij,Engeland, Frankrijk, de skandinavische die met menswaardige middelen voorlanden bestaat, tot op het uiterst te persoonlijke en maatschappelijke vrij-beschermen, desnoods met bondgeno- heid opkomen. Het is geen vraag! Hetten, wier politieke en sociale opvat- is volkomen duidelijk.tingen wij overigens scherp bestrijden Hoe trouwer wij aan de beste neder-maar die bereid en in staat blijken tot landse tradities blijven, hoe beter wijloyale samenwerking. Minimum-pro- onze taak vervullen ten opzichte vangram: tot hier toe, en niet verder! Het de ganse mensheid, in de eerste plaatsspreekt echter vanzelf, dat wij, als de gekleurde volken en het internatio-reeds opgemerkt, ons tevens krachtig naal proletariaat.hebben in te spannen, opdat de per- (Uit: 'Bevrijding, mei 1933)

BOEKBESPREKINGEN

EKOLOGIE VAN VRIJHEID

Murray Bookchin heeft met zijn Theecology of freedom (De ekologie vanvrijheid) een massief boek geschreven.Massief in een dubbel opzicht. In deeerste plaats is het omvangrijk (hettelt bijna 400 pag. In de tweede plaatsis het moeilijk doordringbaar. Ditkomt door verschillende faktoren. Hetboek heet geen ideologies program teverschaffen, maar het heeft wel eenonbeschaamd messiaans karakter, zo-als Bookchin zelf zegt (p. 14-15). Ditlaatste staat dan men name voor het(mee-)maken van een voettocht dooreen jungle van ongeveer drieduizendjaar denken en doen. Bookchin heeftdaarmee vooral zichzelf gediend. In

die zin, dat hij veel van wat hij hier-voor gezegd en gepubliceerd heeft, nueen plaats kan geven. Dit maakt hetnauwelijks doordringbare karakter vanhet boek uit. Voor Bookchin zal nualles nóg duidelijker geworden zijn. Ikblijf echter zitten met een heleboelgegevens, waarvan ik niet weet water systematisch mee aan te vangen.Zijn boodschap is overigens onver-anderd gebleven.Bookchin kennen we ondermeer vanzijn 'post-scarcity anarchism' en zijnpleidooi voor ekologiese samenlevin-gen. Een situatie van post-schaarstebetekent niet onafzienbare overvloed,legt hij nogmaals uit. Het doelt op een

35

voldoende techniese ontwikkeling, diemensen een vrije keus laat om in hunbehoeften autonoom te voorzien, endie hen de middelen verschaft deze tebevredigen. De technologie die daarbijpast noemt hij libertaire technologie.Daarmee verwerpt hij wat autoritairetechnologie bij hem heet.Een van de kernmomenten van hetonderscheid tussen beide kategorieënligt in het gebruik maken voor de auto-ritaire technologie van de bevelende(multinationale) onderneming. Diemaakt alles en iedereen aan zich onder-geschikt. Het is die hiërarchiese struk-tuur, waarop Bookchin zijn pijlenricht.Hierarchie doortrekt als de vetlagenvan een doorregen lapje alle westers-maatschappelijk verhoudingen. Hetheeft zich als een kultuur-psychologiessysteem van gehoorzaamheid en bevelingeweven, en niet enkel in ekonomie-se en politieke systemen. Daarom kanhierarchie ook voortbestaan in een zo-genaamde "klasseloze" of "staatloze"maatschappij. Om dit te doorbrekenpleit Bookchin voor de introduktie van(sociale) ekosystemen. Een ekosy-steem behelst een bepaalde menselijkeen natuurlijke gemeenschap, waarin desociale en organiese faktoren een zo-danige onderlinge samenhang verto-nen, dat zij de basis verschaffen vooreen ekologies uitgewogen gemeen-schap. Het vermogen van een ekosy-steem om in een ongeschonden toe-stand te blijven verkeren, hangt af vande mate van verscheidenheid. In li-bertaire maatschappij konstrukties isverscheidenheid een wachtwoord, zozou je kunnen zeggen. In een autoritai-re maatschappelijke konstrukties luidtdat 'eenvormigheid'. In een autori-taire wereld zullen andere middelenworden gehanteerd, bijvoorbeeld hiër-archie, om de sociale orde instand tehouden, dan in een liberatie wereld.De libertaire wereld wordt gekenmerktdoor een spontaan gevormde, niet-ge-welddadige en egalitaire samenleving.

Een natuurlijke samenleving (Book-chin spreekt ook van `organiese samen-leving') in een zelfde zin als die ont-staat uit innerlijke menselijke behoef-ten naar associatie, onderlinge afhan-kelijkheid en zorg. Dit alles klinkt ver-trouwd in de oren. Het is er niet min-der idealisties om.De titel van het boek bedoelt dan ookverzoening tot uitdrukking te brengenvan de natuur en de menselijke samen-leving in een nieuwe ekologiese gevoe-ligheid en een nieuwe ekologiese maat-schappij. In zijn beschrijving is hetboek daarom sterk utopies. Het lijktzich, door zijn vele verwijzingen, te be-roepen op feiten, maar telkens blijkenhet zienswijzen te zijn, steeds opge-diept bij de Grieken en dan vervolgensafgewikkeld (waar mogelijk) tot hetheden. En dit alles zonder duidelijkeverderliggende bedoeling om te ver-woorden wat ik hiervoor heb geresu-meerd. Mij hebben de 400 pagina'stekst met andere woorden helaas geennieuwe inzichten opgeleverd, noch benik getroffen door nieuwe of prik-kelende konstrukties in de sfeer vande argumentatie .(ThH).M. Bookchin, The ecology of freedom;Cheshire Books, 514 Bryant Street,Palo Alto (Cal. USA) 1982, 385 pag.;prijs 10 dollar.

ARBEIDERSBEWEGING

De Nederlandse Arbeidersbeweging iseen bij Van Gennep verschijnendereeks onder redaktie van het Interna-tionaal Instituut voor Sociale Geschie-denis. Bijna zonder uitzondering zijndeze historiese studies en mémoiresniet eerder gepubliceerd, zodat alleendaarom al deze reeks een lofwaardiginitiatief is. Sinds de eerste vijf delenin dit tijdschrift werden gesinjaleerdzijn er weer zes verschenen, die dit-maal merendeels over de vooroorlogsesociaaldemokratiese beweging hande-len. De meest opmerkelijke ervan is

36

misschien de autobiografie van Meijer.Zijn schets van het arbeidersleven rondde eeuwwisseling (in dit geval eenleven als matroos en voorman van devakbond van het lagere marineperso-neel, nadien als kaderlid van de SDAP)draagt zeker bij tot een beter inzicht inde vervlechting van de sociaaldemokra-tie in de bestaande staatsstnikturen.Het belang van dit geschrift met zijnuitgebreide annotatie is wel dat hetlaat zien hoe vele arbeiders zich mate-rieel en kultureel ontworstelen aan eenmiserabel bestaan, maar tegelijk poli-tiek integreerden.Een geheel andere autobiografie (metannotatie en bibliografie) is die van debekende radenkommunist en sterre-kundige Anton Pannekoek. Hij schreefdeze herinneringen in de hongerwintervan 1944 bij een stompje kaars. Nietalleen komt zijn politieke aktiviteit inSDAP en CPH, maar ook zijn natuur-wetenschappelijk werk ter sprake. Deonlangs overleden historikus Ben Sijes,een geestverwant van Pannekoek,schreef een verhelderende inleiding,die beschouwd kan worden als eenwelkome aanvulling op hetgeen Bren-del en Kloosterman eerder over dezebescheiden marxist publiceerden.De overige vier delen zijn historiesestudies, waarvan alleen die van Bruin-tjes niet direkt betrekking heeft op deSDAP of verwante organisaties. Zijnonderzoek van het 19e eeuwse socia-lisme in Groningen betreft de SociaalDemocratische Bond (DSB) die in1894 uiteenscheurde in een anarchis-tiese en een refonnistiese vleugel, ver-persoonlijkt in Luitjes en Schaper. Hetwaardevolle van deze studie is datbehalve de politieke verwikkelingenook andere aspekten, zoals de socialeherkomst van de Groningse socialistenzijn onderzocht.Weinig overtuigend en ook moeilijkleesbaar is het boek van Van der Meercs. In deze studie over de eerste fasevan de SDAP (tot de eerste wereld-oorlog) worden vele zaken genegeerd

en dat is jammer, want op zichzelfis de vraagstelling van de schrijvers in-teressant genoeg. Ze houden zich bezigmet de parlementaire strategie van deSDAP, die uitmondde in de eis van al-gemeen kiesrecht. Deze politieke strijdstond immers centraal en vormtdaarom de sleutel tot begrip van de inter-ne ontwikkeling van deze partij en haarverhoudingen tot de vakbewegingen ende andere burgerlijke partijen.Veel boeiender zijn de studies vanDona en van Hartveld cs. Ze handelenover de sociaaldemokratie als cultuur-beweging in het Nederland van tussende wereldoorlogen. De SDAP was• dankzij het algemeen kiesrecht - eengrote politieke partij geworden, maarstond nu tegelijk voor de noodzaakverder te integreren, wat voor die pe-riode betekent dat een eigen zuil werdgevormd. Het ontstaan van de Neder-landsche Arbeiders Sportbond (NBAS)en Arbeiders Jeugdcentrale (AJC) waskenmerkend voor die ontwikkeling.Dona toont aan dat de aanvankelijkemilitante NBAS zich moest onder-schikken aan de partijleiding en Hart-veld es schetsen de AJC mede als eenopleidingsinstituut voor partij- en vak-bondskader. De studie van Hartveld cs.is voorts een reaktie op het bekendeproefschrift over de jeugdbeweging vanGer Harmsen.Tot slot nog een opmerking. Wie gein-teresseerd is in de anarchistiese kritiekop de verburgerlijking van de (vooroor-logse) sociaaldemokratie doet er goedaan kennis te nemen van wat Rudolfde Jong daarover schrijft in het boekjeHet verbleekte ideaal (HR)W.H. Meiler, Terugblik, Herinneringenvan een sociaal-demolcraat; Van Gen-nep, Amsterdam 1981;f 32,50.Anton Pannekoek, Herinneringen; VanGennep, Amsterdam 1982; f 39,50.Geert Bruintjes, Socialisme in Gro-ningen 1881 - 1894; Van Gennep,Amsterdam 1980;f 19,50.Tom van der Meer, Steven van Schup-pen en Sjoerd Veen, De SDAP en de

'2 ^7

kiesrechtstrijd. De ontwikkeling van deNederlandse sociaal-demokratie 1894 -1913; Van Gennep, Amsterdam 1981;ƒ 38,50Hans Dona, Sport en socialisme, DeGeschiedenis van de NederlandscheArbeiders Sportbond 1926 - 1941Van Gennep, Amsterdam 1981;f 34,50Leo Hartveld, Frits de Jong Edz.en Dries Kuperus, De Arbeiders JeugdCentrale AJC 1918 - 194011945 -1959. Van Gennep, Amstedam 1982;ƒ 29,50.Rudolf de Jong e.a., Het verbleekteideaal. De linkse kritiek op de sociaal-democratie in Nederland; Bert BakkerAmsterdam 1982;f 14,90.

HET EINDE VAN HET ANARCHISME

Wanneer half 1907 in Rome een hon-derdtal Italiaanse anarchistiese aktivis-ten zullen gaan vergaderen, geeftF. Merlino een interview weg. De kopboven het interview, in een Italiaansdagblad gepubliceerd, luidde: "Heteinde van het anarchisme". Het voor-noemde vraaggesprek sloeg in als eenbom bij de in Rome vergaderendeanarchisten.Merlino was immers van 1877 tot1897 zelf een anarchistiese militant.Daarnaast was hij een advokaat, diezijn hele leven (hij overleed in 1930)strafrechtelijk vervolgde anarchistenverdedigde. Een van de vergaderendeanarchisten, L. Galleani, reageerde ophet interview met een serie van 10 ar-tikelen, waarin hij het tegendeel vanhet beweerde in het interview trachtteaan te tonen. Later werden deze arti-kelen gebundeld (in het Italiaans) uit-gegeven (1925). Onlangs verscheen ervoor het eerst een Engelse vertalingvan. In deze uitgave is tevens een ver-taling van Merlino's interview opge-nomen. Bovendien treft men een in-leiding en een geaktualiseerd notenap-paraat aan. Wie denkt dat een aantaldiskussiepunten pas in de huidige tijdde aandacht vragen, vergelijke dat eens

met wat toendertijd bediskussieerd -

werd. (ThH).L. Gallleani, The end of anarchism?Cienfuegos Press, 3512 12th Avenue,Minneapolis, USA 1982; 83 pag.prijs 2,75 Engelse ponden.

ALEXANDRA KOLLONTAJ

In 1980 verscheen in Londen vande hand van Cathy Porter de 537 pagi-na's tellende biografie van AlexandraKollontaj. (1) Dit buitengewoon gede-gen werkstuk is nu ook, zij het ietsjeingekort, in het Nederlands verkrijg-baar, want Tinke Davids zorgde vooreen schitterende vertaling.Cathy Porter is met haar biografie vanAlexandra Kollontaj niet over éénnacht ijs gegaan. Het werk valt op doorzijn rijke dokumentatie, z'n gedetail-leerdheid, z'n diepgaande analyses. Hetlijkt of Porter elk woord wil kunnenverantwoorden, elk feit, ook het klein-ste, wil kunnen staven. Dat brengt metzich mee dat Alexandra's levensbe-schrijving zich niet steeds laat lezen alseen roman. Vooral in de eerste hoofd-stukken is de hoofdpersoon nauwelijksecht aanwezig, maar vernemen we totin de kleinste bijzonderheden hoe hetpolitieke leven in Rusland, maar ook- voor zover relevant - daarbuiten, reil-de en zeilde; we zijn getuige van hetverloop van de talloze fabrieksstakin-gen, het oprichten van allerhande on-der- en bovengrondse kommissies, ko-mité's, vrouwengroepen en tijdschrif-ten ter bewustwording van de arbei-dende mens, de hoop, de tegenslagen,de onderdrukking.In latere hoofdstukken, bijv. die welkede periode van de eerste wereldoor-log omvatten, wanneer Porter meerautobiografies materiaal van Kollon-taj tot haar beschikking heeft, ver-dwijnt het geschiedschrijvende karak-ter naar de achtergrond en staatAlexandra Kollontaj voor ons, als eenmens van vlees en bloed. Een intelli-gente vrouw met een onuitputtelijke

38

energie, die haar leven lang vervuld isgeweest van één ideaal: de arbeiders-massa bevrijden uit slavernij en opvoe-den tot kritiese, zelfbewuste mensen.Veel tijd en energie stak zij in het ver-beteren van het lot van de arbeidsters,waarbij zij - hoe gek het ook klinkt - infel konflikt kwam met de Russiese fe-ministen, omdat die zich uitsluitendbekommerden om het leven van bour-geoisvrouwen.Haar strijdmethode was tweeërlei:schrijven en spreken. Naast het meerhaastige werk om snel op een gebeurte-nis te reageren, zoals artikelen, bro-chures en pamfletten, schreef zij boe-ken zoals Het leven van de Finse ar-beiders, een literair werk. Ze maaktetalloze vertalingen, want op den duurbeheerste zij het Frans, Duits enEngels evengoed als haar moedertaal.Maar het meest bekend is ze gewordenom haar lezingen, niet alleen in Rus-land zelf, maar ook in West-Europa ende Verenigde Staten. De tou3mees moe-ten een ware uitputtingsslag zijn ge-weest. In Amerika sprak zij in 1916 ineen tijdsbestek van viereneenhalvemaand 123 bijeenkomsten toe, en welin vier talen! Het reizen van de enestad naar de andere was toen zekerniet altijd een pretje.Het vele reizen leverde uiteraard tal-loze kontakten met geestverwan-ten op. We komen in het boek dan ookveel "bekenden" tegen: Emma Gold-man, Alexander Berkman, Clara Zet-kin, Rosa Luxemburg, Karl Lieb-knecht, Paul en Laura Lafargue. Deeigenlijke biografie van AlexandraKollontaj wordt voorafgegaan dooreen chronologie van de gebeurte-nissen in Europa en Rusland en in hetleven van Alexandra, en gevolgd dooreen uitvoerig notenapparaat, een lijstvan kranten en periodieken die in detekst voorkomen, een bibliografie vande geschriften van Alexandra Kollon-taj, een lijst van organisaties en Russie-se termen, een uitvoerige literatuur-opgave, een register en tenslotte 42

foto's.Wie niet óver Alexandra wil lezen,maar haar eigen stem wil horen, kanveel plezier beleven aan veertien ge-bundelde lezingen die zij in het voor-jaar van 1921 aan de Sverdlov-universi-teit in Leningrad heeft gehouden voorstudentes die binnen de vrouwenafde-lingen zouden gaan werken. In haarvoorwoord bij de uitgave van 1925schrijft Alexandra Kollontaj: "Hetdoel van mijn lezingen was enerzijdseen eenvoudig, elementair overzicht tegeven van de ideeën van het marxis-me ten aanzien van het vrouwenvraag-stuk, en anderzijds de studentes te wij-zen op de noodzaak hun levenswijze terevolutioneren. Ik wilde hen tegelijker-tijd wijzen op de nieuwe positie vande vrouw in de arbeidersstaat, dat wilzeggen haar volledige waarde als indi-vidu in de samenleving. Deze nieuwepositie van de vrouw hield niet alleenin een nieuwe waardering van haar po-litieke rechten en burgerrechten, maarook een fundamentele verandering vande verhouding tussen man en vrouw."Omdat Alexandra's ideeën hedenten-dage nog opvallend aktueel blijken tezijn, zijn de lezingen nu voor het eerstdirekt uit het Russies vertaald doorEls Wagenaar, die eveneens voor deprachtige vertaling van Kollontajs Lief-de van werkbijen zorgde. (Zie de AS59/60).Alexandra haalt in haar lezingen heelwat overhoop: zij bekijkt de positievan de vrouw vanaf de allerprimi-tiefste menselijke samenleving; vanafde mens als "holbewoner, die vruchtenverzamelde en op jacht ging om zich inleven te houden. Zij neemt de vrouwonder de loep gedurende de antiekebeschavingen, het oude Egypte, Grie-kenland en Rome, maar ook ten tijdevan de Westeuropese Middeleeuwen,kompleet met de heksenprocessen.Stapje voor stapje volgt zij de Euro-pese ekonomiese ontwikkelingen toten met het vigerende grootkapitalis-tiese produktiesysteem, en voortdu-

19

rend hamert zij erop, dat de positievan de vrouw altijd wordt bepaalddoor haar rol in de ekonomie. Hoemeer het maatschappelijke en ekono-mies leven afhankelijk is van de vrouw, -hoe hoger zij in aanzien staat. Daaromhoudt Kollontaj een pleidooi voor hetbetrekken van vrouwen in dat ekono-miese en maatschappelijke leven. Demaatschappij moet dan wel iets terug-doen: zodanige voorzieningen treffendat vrouwen maatschappelijke takenen moederschap kunnen kombinerenofwel kunnen kiezen voor het niet-hebben van kinderen. De vrouw zalzich dan niet meer aan een manhoeven te binden om materieel ver-zorgd te zijn, het gezin zal afstervenen liefdesrelaties zullen bevrijd zijn vanmateriële bijbedoelingen.Ergens op hameren kan Alexandragoed. Zij wist wat ze met haar lezingenwilde bereiken en schuwde de overdrij-ving niet als zij dacht daarmee tekunnen overtuigen. We moeten bij hetlezen dan ook niet vergeten dat oor-spronkelijk slechts één lezing voor éénavond was bestemd. Wie de bundelnu achter elkaar leest, zal nu en dangeamuseerd zijn. Want doet Alexandrain de ene lezing neerbuigend over strijdoorlogvoeren en op roof gaan alstypies mannelijke aangelegenheden,

terwijl de vrouwen zich bezighieldenmet hoogstaander zaken zoals het ver-bouwen van graan, in een volgendelezing, wanneer Alexandra er denadruk op wil leggen dat vrouwen geendoetjes waren en gelijk aan de man,verteld ze vol trots in hoeveel stammenen kulturen de vrouwen wel niet dap-per meevochten!Hoe dan ook, Alexandra's redenaarsta-lent en haar vlotte penvoering, gekop-peld aan het vlekkeloze Nederlandsvan Els Wagenaar, zorgen voor eenmeeslepend boek dat, -alhoewel dekennis over de positie van vrouwen in-middels aanzienlijk is vergroot-, ner-gens "gedateerd" aandoet.Ik heb het boek maar op één slordig-heid kunnen betrappen: de Sverdlov-universiteit waar de lezingen oorspron-kelijk gehouden werden zou volgensAlexandra's inleiding in Leningradstaan, terwijl de "achterflap" rept overMoskou. Maar wie daarop let is eenkniesoor! (MB)Cathy Porter, Alexandra Kollontaj;Het Wereld venster, Bussum 1982;f. 49,50.Alexandra Kollontaj, De positie van devrouw in de ontwikkeling van de maat-schappij. Veertien lezingen aan deSverdlov-universiteit; Het Wereldven-ster, Bussum 1982;f 26,50.

Adressen van libertaire groepen, uitgeverijen, tijdschriften, kollektievene.d. zijn te vinden in de "International Blacklist", een uitgave van BlacklistGroup, 719 Ashbury Street, San Francisco CA 94117 USA. Wat Nederlandbetreft, zijn de opgenomen adressen helaas in enkele gevallen verouderd,en dat zal ook voor andere landen gelden. Een supplement van maart 1983bevat aanvullingen van deze internationale adreslijst.

Van 26 augustus tot 5 september vindt in Schotland het InternationalCommunes Festival plaats. Het wordt gehouden in Laurieston Hall, CastleDouglas, Kirkcudbrightshire (Scotland). De organisatoren van dit festivalbrengen ook nieuwsbrieven uit, de International Communes Network .Newsletter.

40