Albert Helman - De Sphinx Van Spanje

De sfinx van Spanje

Beschouwingen van een ooggetuige

Albert Helman

bronLou Lichtveld, De sfinx van Spanje. Nijgh & Van Ditmar, Rotterdam 1937

Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/helm003sfin01_01/colofon.htm

© 2007 dbnl / erven Albert Helman

7

Voorwoord

Wie uit de verte, door middel van dagbladen radioberichten de gebeurtenissen inSpanje heeft trachten te volgen, moet zich vaak genoeg geërgerd hebben over demethoden die aan beide zijden gebruikt worden om het buitenland ‘op de hoogte’ tehouden van het verloop van de burgeroorlog. Want de officiële dagbladberichtenblijken onderling op den duur zo tegenstrijdig en meestal overdreven, de wederzijdsepropaganda zo confuus, dat de niet-deskundige er waarschijnlijk niet alleen nietwijzer door wordt, maar al naar zijn gezindheid reden genoeg vindt om aan te nemendat de Rebellen of de Legalen de eindoverwinning en het recht reeds in hun zakhebben. Terwijl de meer deskundige er licht toe geneigd zal zijn alles ‘en bloc’ af tewijzen, wel wetend dat in tijden van oorlog de leugen een der machtigste wapens isin handen van een geslepen vijand, en dat niets zo gemakkelijk in de publieke opiniewortels schiet, als juist handig verspreide leugens en geruchten.Het is dus zaak zich zo goed en onafhankelijk mogelijk op de hoogte te stellen,

het liefst door eigen waarneming, en zich voorts nooit te verlaten op de gegevenswelke van beide zijden ambtshalve met de grootste welwillendheid verstrekt worden,maar onophoudelijk te onderzoeken, te wikken en te wegen.Dit sluit partijdigheid in het eindoordeel niet uit, maar het gaat dan tenminste om

een gedocumenteerde en verantwoorde partijdigheid. Het actieve en verantwoordelijkeleven noopt steeds tot partijkiezen, zij het meestal tot een partijkiezen buiten een dergevestigde partijen.

Albert Helman, De sfinx van Spanje

8

Een zorgvuldige, maandenlang volgehouden analyse van alle bereikbare binnen- enbuitenlandse berichten in Spanje, en een dikwijls ter plaatse doorgevoerde contrôlevan hun juistheid, leidde mij tot de volgende conclusies, die ik in hun nog spontanevorm weergeef, omlijst door beschouwingen die gegrond zijn op rustige studie enpersoonlijke ervaring.Niets van het hier vervatte wordt ‘op gezag’ herhaald; niets om de een of andere

regering naar de mond te spreken; niets op last van de een of andere politieke partij.Men beschouwe deze, ongetwijfeld door het temperament gekleurdewaarnemingen

en betrachtingen, als het oordeel van een onafhankelijk en vrij mens, die meer danvijf jaren lang geheel Spanje bereisde en bestudeerde, en die zowel devoorbereidingsfase als het verloop van de militair-fascistische opstand aan de zijdeder Legalen meemaakte, tot eind Februari 1937. Uit het feit dat hij niet actief deelnamaan de strijd, mag men, evenals uit hetgeen verderop volgt, gerust afleiden, dat hijhet ook met de meeste Legalen niet volkomen eens kon zijn, al was hij het steedsmet de Rebellen en de reactie oneens. Laat de nergens-bevoordeelde anti-conformist,die slechts door een Gide geprezen wordt, ook bij ons zijn kansje wagen om gehoordte worden!Er is bij dit alles geen enkele ‘autoriteit’ aan het woord, alleen het enige en

onvervreemdbare gezag dat ik erken, het enige waarvoor ik zonodig zou willensterven: mijn woord van eerlijk man.

Brussel, 31 Maart 1937.


9

I De grote herhalingsdwang

Spanje is feitelijk het gehele Iberische schiereiland, de geïsoleerde uitloper van eencontinent dat vroeg vrijgekomen is in de noordelijke ijstijd. Hoge, ontoegankelijkebergen sloten het af naar het Noorden, en deze Pyreneeënketen die in de latemiddeleeuwen de Graalburchten en de kloosterlijke kastelen van Katharen enAlbigenzen verborg, hangt ten nauwste samenmet het mystieke, dweepzieke karakterder Noord-Spanjaarden.Naar het Zuiden en Oosten en Westen lag het land geheel open aan de Oceaan.

Naar het Zuiden ook open voor Afrika, bijna verbonden ermee, met gemakkelijkerverkeerswegen dan die welke naar Europa voerden. Dit heeft het lot van Spanje,uiterlijk, materieel gezien, beslist. Bij herhaling, sedert de prae-historie tot op dehuidige dag.Het onbewoonde, uit winternevelen opdoemende schiereilandwordt vóór duizenden

jaren, reeds in hetMagdalénien, van het Zuiden uit bezocht door een donkere, negroïdemensensoort van hoge cultuur, die er zijn sporen achterlaat. Het zijn enige der oudstebewoonde plekken van Europa, deze grotten van Altamira, van de provincies Huelvaen Cadiz, waar deze praehistorische mensen de gekleurde voortbrengselen van eenrealistische schilderkunst hebben achtergelaten, die ons vandaag nog stil maken vanbewondering.Uit hun nauwe overeenkomst met de voorhistorische rotstekeningen der

Bosjesmannen in Zuid-Afrika leidt men af, dat het afrikaanse indringers waren dievoor de eerste


10

maal dit Niemandsland bezetten, om er de monumenten te bouwen van hun panischewereld-angst. Wij weten echter niet wat voor diercultus deze oudste Iberiërsbeoefenden in die grotten met tekeningen van bison en hert. Zij zijn gekomen engegaan in de duisternis van een ondoorgrondelijke oertijd, en na hen bleef hetschiereiland dor en leeg en verlaten; een niemandsland als voorheen, na de kleinekentering der tijden.Hetzelfde zou zich telkens en telkens wéér herhalen.De Iberiërs volgden. Zij die het oudste nawijsbare volk van Spanje werden.

Vanwaar kwamen zij? Niemand weet het. Hun taal, die tot op heden in het Baskischheet voort te leven, heeft zijn herkomst nog niet prijsgegeven. In de baskischePyreneeën ligt nog altijd de Sfinx van Spanje en roept ons haar vraag toe: Hoe kaneen mens met zijn rijke verlangens en zijn grandioze verbeeldingskracht gelukkigzijn in een arme en weerbarstige wereld? De Basken hebben zich teruggetrokken opeen klein en onaantastbaar gebied, om meer dan tweeduizend jaar lang na te denkenover deze vraag. Zij hebben daarmee hun eigen ethnisch karakter en hun eigenmelodieuze taal, - een unicum in Europa, - gered. Ze hebben daarmee deonverzettelijkheid en taaiheid geleerd, die nodig zijn in deze dagen, wil eenminderheid niet ondergaan in de algemene vervlakking en verdwazing.De Iberiërs liepen verloren in de verschillende uithoeken van dit ontzaglijke land.

Zij trokken naar het binnenland en noordwaarts. Het kustgebied aan deMiddellandsezee wachtte op kolonisten. Feniciërs uit Tyrus en Sidon kwamen weldra, stichttenGadir (de latere stad Cadiz), daar waar slechts een smalle zeestraat Spanje van Afrikascheidt. Diepe sporen hebben deze Feniciërs op het schiereiland achtergelaten; zijwerden zelfs niet geheel uitgewist door de Grieken die hen snel op de voet volgden.Het land der Hesperiden bracht een voortdurende twistappel voort voor de

Middellandse zee-bewoners, ofschoon het een gouden appel scheen, die meer danéén Hercules


11

aanlokte, en waarop ook heden nog, meer dan één Hercules zich de tanden zalstukbijten. In de Homerische eeuwen was het land nog uiterst schaars bevolkt, hetis ook vandaag nog in verhouding tot andere europese landen half onbewoond, enlokt met zijn rijkdom aan mineralen altijd weer ondernemende invallers aan. In deonrust van deze voortijd kwamenGrieken en Carthagers de oudere bewoners plagen.De Carthagers hadden het vooral op de mijnen vanMurcia en Almeria gemunt, maarwerden al ras gehinderd door de rivaliteit der Romeinen. Zij allen bleven echter meeraan het kustgebied van de Levant, waar handel en export mogelijk waren, terwijl deprimitieve stieraanbidders zich naar het barre binnenland terugtrokken en daar dehardheid en de askese leerden in een hopeloze strijd tegen de weerbarstige natuur.Zij verwierven daar die eigenschappenwelke Spanje nodig had toen het een twintigtaleeuwen later op zijn beurt een werelddeel veroveren ging, en onverschrokkendoorzetting vereist was om het indiaanse kultuurvolk in Amerika te kunnenvernietigen.In Spanje werd de grote kultuurcirkel rondom deMiddellandse zee gesloten.Maar

niet voor lang. Handelsbelangen en staatkundige verwikkelingen doorbraken diemagische cirkel, net als vandaag. En men ging ertoe over een toen reeds beproefdmiddel aan te wenden, dat ook heden nog gangbaar is: men vroeg om interventie, ende gewapende tussenkomst werd maar al te graag verleend. De Romeinen uit de tijdvan de Punische oorlogen namen dezelfde taak op zich, die ook heden door Rometen opzichte van Afrika enWest-europa met ongeduld wordt opgevat. De Carthagerswaren de Feniciërs tegen de Iberiërs ter hulp gekomen. Toen zij later, na de eerstePunische oorlog, Sicilië verloren hadden, besloten zij zich in Spanje schadeloos testellen. Het gebied ten Zuiden van de Ebro werd veroverd, de stad Cartagena gesticht,die van toen af tot op heden een schier onneembare natuurlijke operatiebasis geblevenis.


12

De Romeinen, van een rusteloze expansiedrang bezeten, konden een dergelijkeeigenschap bij de Carthagers niet dulden. Omgekeerd wilden ook de Carthagers metRome breken. Nadat Hannibal de Pyreneeën en Alpen overgetrokken was om Italiëbinnen te vallen, werd zijn basis, Spanje, door de Romeinen veroverd. De toenmaligeinvallers toonden zich genadiger tegenover de inheemse bevolking dan hun20ste-eeuwse navolgers. Tengevolge daarvan konden de Romeinen zich in hetveroverde land handhaven.Maar eeuwenlang bleef de romeinse strijd tegen de Iberiërsuit het Noorden en het midden van Spanje voortduren. Numantia moest even hardbelegerd worden als thans Madrid.In het Zuiden ging de kolonisatie, - juist als vandaag, - veel gemakkelijker. Maar

de voorchristelijke fascisten hadden niet al te veel plezier van hun veroveringen, zijwaren onderling verdeeld, en een lange periode van troebelen begon, waaruit eindelijk,dank zij de medewerking der inboorlingen, een nieuw streven naar onafhankelijkheidontstond. Slechts door een uitgebreide militarisering konden de Romeinen zichstaande houden, en het ‘romaniseren’ van het land ging slechts uiterst langzaam.Op de puinhopen van de iberisch-fenicische cultuur, - men houde in het oog dat

daar een mengsel van primitief-afrikaanse en semietische rassen aanwezig was,waarbij zich nog de Joden kwamen voegen, - werden de opslagplaatsen der Romeineningericht; werden de heirwegen aangelegd die van Zuid naar Noord voerden; werdende amphitheaters gebouwd die komvormig naar de hemel openlagen, in gelukzaligeoppervlakkigheid, juist het tegengestelde van de om den ingekeerden mens heenstolpende cultusgrotten der primitieve dieraanbidders en stierendoders. De verborgenreligie met het hoorn-symbool werd een openbare vermakelijkheid van kampvechtersen tauromachiërs. Slechts de huivering die allen doorvoer bij het vergieten van hetbloed van den onttroonden


13

Apisstier herinnerde nog aan het grootse, heroïsche verleden. Tweeduizend jaargeleden is de eerste ernstige decadentie van Spanje begonnen, de eerste heftigestuiptrekking van den homo hispanicus. Niettemin werden de Seneca's in die tijd teCórdoba geboren, zoals later in dezelfde stadMaimonides, temidden van de wreedstejodenvervolging.Maar eerst zou zich nog een andere, diep-ingrijpende episode afspelen.Het romeinse imperium raakte in verval, het ging ten gronde aan zijn eigen

innerlijke verdeeldheid, aan zijn liefdeloosheid tegenover het verdierlijkte,materialistische plebs; het ging ten gronde aan de overdaad van de enkeling en dearmoede van de massa. Wederom werd Spanje een Niemandsland waar Goten enVandalen als een soort van vroege en krijgshaftige Zigeuners rusteloos doorheentrokken. Van al deze Germanen bleven de ariaanse West-Gothen achter, in eenonophoudelijke strijd met de schimmen der romeinse nalatenschap. De synthese vandeze nalatenschap en deze strijd heette ‘christendom’.Het vroeg-christelijke Spanje zocht naar het isolement dat inhaerent is met alle

dogmatische religie. Het stond afwijzend tegenover het leven, tegenover de goddelijkeBios, omdat de natuur hard en meedogenloos was op de steenachtige hoogvlakte.Maar de wellust van klimaat en kustgebied wekte op tot weelde, en het is voor eendeel deze geografische antithese die de persoonlijkheid van iedere Spanjaard splijt,en hem tot op de dag van heden slingert tussen askese en wellust, tussenzedenstrengheid en hartstocht, tussen individualisme en onverdraagzaamheid, tussenfamiliehang en zwerfzucht, tussen sentimentaliteit en wreedheid. Iedere Spanjaardheeft twee lijnrecht tegenover elkander liggende, maar communicerende afgrondenin zijn ziel. Andere volken hebben een meer eenvormige ondoorgrondelijkheid, zoumen kunnen zeggen.In de vroege middeleeuwen is Spanje de verzamelnaam voor een aantal zeer

heterogene staten en staatjes, vèr-


14

uiteenliggend en geïsoleerd, bolwerken van de meest volstrekte feodaliteit, in pandgegeven aan twistzieke vazallen gedurende onophoudelijke ruzies om dekoningskroon. Deze feodaliteit had zulke diepe wortels geslagen, dat zij nog in de20ste eeuw niet geheel overwonnen werd. Een toenmalige legende met een diepekern en een leerrijke historische ondergrond vertelt, dat bij een twist van een graafin het Zuiden met koning Roderik, eerstgenoemde de hulp inriep van demohammedaanse krijgers in Marokko. De moorse vorst gaf gehoor aan de oproepvan deze legendarische spaanse proto-nationalist en viel het Iberische schiereilandbinnen, van dezelfde kant als zijn voorvaderen tijdens het Magdalénien, en als zijnnazaten in deze dagen onder generaal Franco.De spaanse graven die om interventie gevraagd hadden, brachten de Islâm naar

Europa. De invallers waren niet meer te stuiten. Aanvankelijk vormden zij eenmachtige golf, die het gehele land overstroomde en tot over de Pyreneeën heensloeg,in Zuid-Frankrijk. Karel de Grote met zijn Roeland en zijn Olivier drong hen terugtot over de bergen, maar zij bleven in Spanje, na een onderlinge strijd tussen Arabierenen Berbers zich eeuwenlang verwerend tegen de christen-vorsten, langzaam terreinverliezend en achteruitwijkend voor de geweldige zwaardhouwen van ‘El mio Cidcampeador’, de verdediger van spaanse traditie en religieus isolement, tegenover demoorse cultuurvernieuwers, die ondanks alles geheel het geestelijk aanzijn van Europatot ver na de kruistochten hebben veranderd. Moren tegenover christenen betekendetoenmaals: culturele vooruitgang tegenover vasthoudendheid aan de overlevering.De Moren stonden in hun taak niet alleen; overal waar zich een dergelijkgistingsproces voordoet, vinden wij de Joden als werkzaam ferment. Daarna gaanzij gewoonlijk aan zichzelve ten gronde of verdwijnen naar elders.Aan de Moren en Joden heeft Spanje de hoge cultuurtrap te danken, waardoor het

een der dominanten van de late


15

middeleeuwen en de Renaissance heeft kunnen zijn en waardoor het ruim een eeuwlang de beheerser van meer dan de helft van onze planeet geweest is. Bovendien: incultureel opzicht vormt Portugal, dat het grootste deel van de andere helft beheerste,een eenheidmet Spanje.Men kon gerust gaan spreken van een vergevorderde specialeIberische kultuur.De politieke en staatkundige herovering van Spanje droeg uiterlijk het karakter

van een godsdienstoorlog. Ook dit is tot traditie geworden. Van ouds her zijngodsdienst en staatsmacht in Spanje onverbreekbare duo's geweest. Maar deherovering geschiedde van vele zijden tegelijk, waardoor ook vele verschillendestaten ontstonden, en de rasverschillen op het schiereiland geaccentueerd bleven.Ieder van deze staatjes kreeg zijn eigen rechten en organisatie, en dientengevolgeook zijn eigen tradities. Zulke verschillen zijn tot op de huidige dag blijven bestaan.Castilië en León, Catalonië en Aragón vormden nooit een eenheid, integendeel,wanneer er ook al geen openlijk antagonismewas, bleef toch altijd een ondergrondsestrijd om de hegemonie bestaan; en reeds toen was de spaanse maatschappijsamengesteld uit edelen, groten (grandes), rijkaards (‘ricoshombres’), geprotegeerden(‘hidalgos’ - zonen van iemand die wat te betekenen heeft), talloze zwaar-bevoorrechtegeestelijken, en een arme, uitgebuite volksklasse.Daarbij zijn er steeds eigenaardige kiemen van republicanisme geweest. De

koningen van Aragón kregen hun waardigheid van de Cortes (de burgerlijkevolksvertegenwoordiging) met de woorden: ‘Wij die meer zijn dan gij, geven u dekoninklijke waardigheid ter bescherming van onze rechten en privileges. Indien gijdat niet wilt, dan niet.’ Een dergelijke onafhankelijkheidszin was toen nog in geenenkel ander europees land te vinden.Nog voordat de herovering goed voltooid was, ontstonden aan de christelijke zijde

burgeroorlogen, waarbij ook alweer buitenlandse hulp werd ingeroepen. (Peter de


16

Wrede en de engelse Zwarte Prins). Tenslotte, naarmate de macht en het territoriumvan deze vorsten groeiden, trachtten zij ook te komen tot personele unies, met hunschijn van staatkundige eenheid en hun grotere administratieve mogelijkheden. Aandeze schijn en deze geforceerde eenvoudigheid heeft Spanje altijd geleden. Er isnooit een innerlijke, gevoelde eenheid geweest; zij berustte steeds op persoonlijkebinding en op geweld, en deze beide factoren bewerkstelligden de ‘eenheid’ dieIsabel van Aragón en Ferdinand van Castilië bij hun huwelijk wisten te bereiken.Met de wetenschap en het geld dat deze beide vorsten op de overwonnen Moren

en de moedwillig verdreven Joden veroverd hadden, werden de amerikaanseontdekkingstochten georganiseerd. En de onderneming wierp duizendvoudige batenaf. Spanje steeg en steeg in zijn imperialistische hoogmoed en in zijn geestelijkisolement, dat groeide naarmate zijn territorium en zijn goudvoorraad toenamen. Hetwas als een gulzige rijkaard, die alle geestelijke behoeften vergetend, zich te berstenvrat aan exotische spijzen en dranken. Het vervette en kon zijn rijkdom niet meerverteren. Dit gold natuurlijk voor de heersende klasse. De massa had er even weinigaan, als het ongedierte aan de rijkdom der mensen; de rijken deden niets voor deontwikkeling van het eigen land. Kardinaal Cisneros die de ‘pacificatie’ van Spanjevoor de Katholieke Koningen moest tot stand brengen, begon het bewind vankerkelijke macht en onverdraagzaamheid, van dogmatisch-religieuzeonderdrukkingspolitiek, waarvoor Spanje berucht is geworden in de europesegeestesgeschiedenis. Het verloor alle contact met de groeiende, getourmenteerdeWest-europese wereld. Het harde, maar nog heroïsche chauvinisme van Filips IIverkommerde en verschrompelde tot de nog slechts luxueuze lamlendigheid vanFilips IV. De nakomelingen van Johanna de Waanzinnige hebben de kiem derverdwazing van generatie op generatie overgeplant. Niet alleen in de dynastie, maarook bij haar trouwste


17

onderdanen, de Grandes de España.Nooit hielden de ruzies tussen Cortes en Koningen, om volksrecht en vrijheid, op.

De spaanse massa liet nooit haar onderdrukkers met rust, en zelfs een zo machtigvorst als Karel I (onze Karel V) had de opstand van de ‘comuneros’ te dulden, dieonder veel meer tot grief hadden, dat Karel vreemdelingen aan het bewind liet. Hetkwam tot een openlijke oorlog, waarbij de comuneros het pleit verloren, en door debuitenlandse successen van Karel de aandacht kon worden afgeleid van deze strijd.Ook begon men toen met de ‘germanìas’ (in de provincie Valencia en op Mallorca),broederschappen van algemeen-sociale aard, een soort van volks-syndicaten dietelkens tot bloedige opstand overgingen. Spanje is altijd het land van zulke syndicatengebleven, tot op de huidige dag.Zij die in een al te kortstondige Gouden Eeuw in geheel Europa, neen, in geheel

de wereld hadden geïntervenieerd, grepen in hun onmacht van latere jaren, toen dedecadentie begonnen was, op hun beurt naar het klassieke middel der buitenlandsehulptroepen. Het land werd, dank zij de Inquisitie, tot een geestelijke kolonie, hetverviel meer en meer, totdat het, ontoegankelijk voor het licht der vrije rede waarvoorde Franse revolutie streed, rijp werd voor de occupatiedromen van Napoleon. Nietde Koningen regeerdenmeer, maar slechts handlangers en intriganten, de zogenaamde‘privados’ en ‘validos’. Aan deze corruptie, die zich steeds dieper vastwortelde inSpanje, zou het land telkens weer ten gronde gaan. Het is de traditionele corruptiedie Spanje thans in de burgeroorlog gevoerd heeft, die deze burgeroorlog mogelijkgemaakt heeft. Het is dezelfde corruptie die maakt dat de strijd niet eerder, en ondergunstiger omstandigheden beslecht wordt.

Sinds eeuwen is de redding van Spanje afhankelijk geworden van een eerlijke,kundige volksregering. Sinds eeuwen wordt tevergeefs daarop gewacht.Er is genoeg voor gestreden door het iberische volk. Het


18

nationaal-socialistische ras-chauvinisme van Filips III, die deMoriscos (musulmaanse,of musulmaans-sympathiserende Spanjaarden) verjoeg, werd de ruïne van het land.In Catalonië volgde de opstand der ‘Segadors’ (de maaiers), die een republiek onderfrans protectoraat uitriepen (in 1640!), maar een twintigtal jaren later bezweken voorde koninklijke troepen, moe van strijd en geërgerd door de ‘helpende’ interventievan Frankrijk. Dynastieke ruzies brachten Spanje daarna in voortdurende conflictenmet de naburen aan gene zijde van de Pyreneeën. Tevergeefs had Louis XIV verklaarddat er geen Pyreneeën meer bestonden. Ze isoleerden het iberische schiereilandmeerdan ooit, en de oorlogen voltooiden de ruïne. Spanje kreeg ook Engeland en Portugaltot vijanden, de voormalige rijkdommoest verdeeld worden, nu de oude bezitter nietmeer in staat was krachtdadig zijn rechten te doen gelden. Nadat de koloniënsuccessievelijk in andere handen overgingen, bleven de goudvoorraad en de mineraleschatten de begerige ogen van andere imperialistische magnaten trekken. Degeschiedenis van Spanje vertoonde voortaan slechts een dalende lijn, die in onzedagen ongetwijfeld haar diepste punt bereikt heeft.Doch de reacties van het volk, van de arbeidende massa, bleven niet uit. Napoleon,

de onoverwinnelijke, stiet juist in de twee achterlijkste landen van Europa, in Ruslanden in Spanje, het hoofd. Daar werd zijn lot en ondergang beslist. En het kan onsvandaag, op een afstand van meer dan een eeuw, reeds toeschijnen, alsof die beideuithoeken van Europa, in al hun achterlijkheid onwillekeurige en onbewustebondgenoten waren. In de napoleontische tijd werden de banden gelegd die vandaagrussische en spaanse interessen verbinden. De sociale ontwikkeling moest in beidelanden een analoog verloop nemen, want de innerlijke structuur van beide staten,van beide verzamellanden, vertoont een frappante en gemakkelijk te ontdekkenovereenkomst. Beide waren agrarische gebieden met weinig industriële vooruitgang;beide bestonden uit een moed-


19

willig dom-gehouden bevolking, uit zeer heterogene ethnische groepen samengesteld,die met geweld door een bigotte dynastie aan elkander gekluisterd gehouden werden,en die nagenoeg geen deel hadden aan de democratische vrijheid welke men in anderelanden van Europa begon te veroveren.Er was geen eenheid in Spanje, en toch... er ontstond een tijdelijke eenheid waaraan

de franse interventie te pletter liep. De bijna insulaire drang naar autonomie, in Europaslechts vergelijkbaar met die van Engeland, vormde voldoende binding, niet voor desamenstelling van een groot en goed georganiseerd leger, dat het in een geregeldeslag misschien toch tegen dat van Napoleon had moeten afleggen, maar voor hetonderhouden van een verwoede en heldhaftige guerrilla. Er werd een oorlog gevoerdvan franctireurs en kleine, zwervende troepen die tot de ongelooflijkste heldendadenin staat waren, omdat zij geloofden in het ideaal waarvoor zij streden: hunzelfbestemmingsrecht, hun ethnisch isolement. Tegen deze zwermen van gewapendearbeiders en boeren moest het model-leger van Napoleon het afleggen.En het isolement? En de behouden traditie, die uit meer negatieve dan positieve

verworvenheden bestond? Spanje vegeteerde voort. Het volk vroeg om geestelijkevrijheid, om culturele vooruitgang. Maar de koningen sjacherden met de constituties;de Grandes die alleen als grootgrondbezitters hun naam eer aandeden, saboteerdeniedere vorm van ontwikkeling, om het arme, achterlijke volk in slavernij te houden.Ook de Grandes kenden geen verlichting, zij bleven de geestelijk armsten, waar hetvolk nog een natuurlijke cultuur en tenminste een zekere adeldom van karakter bezat,die onmiskenbaar zijn voor ieder die Spanje van nabij heeft leren kennen.De intocht van Napoleon's troepen in Madrid baatte hem niets. De passieve, en

later actieve tegenstand van het volk maakte een langdurige occupatie onmogelijk.Het ‘verlichte’ despotisme der Habsburgers, die op hun beurt


20

de staatsinmenging der Jezuïeten niet konden verdragen en hen verdreven, genootaltijd nog de voorkeur boven buitenlandse voogdij. Toen echter de strijd tegen deinterventie beslecht was, begon het volk zijn strijd voor een behoorlijke constitutie.Het een volgde uit het ander, het waren fasen van een en dezelfde vrijheidskamp.De negentiende eeuw in Spanje werd gekenmerkt door samenzweringen enpronunciamientos; de hogere officieren kregen een steeds grotere macht door hunsleutelpositie. Want de autoriteit kon slechts met wapengeweld gehandhaafd wordenin het gistende land. Toen in 1820 de liberalen aan de macht kwamen en Spanje eengrondwet wilden schenken, sloegen de absolutisten aan het muiten, wierpen zich opals verdedigers van het katholicisme (de ideologie waarmee de koningen hundespotische macht handhaafden) en vormden een zogenaamd ‘apostolisch leger’.Slechts de dreigementen van de ‘Heilige Alliantie’ maakten een einde aan deverschrikkelijke burgeroorlog, terwijl Louis XVIII intervenieerde met een leger van100.000 man, de ‘cent mille fils de Saint Louis’. Zij slaagden erin Madrid binnen tetrekken, en op bloedige wijze met de liberalen af te rekenen. Eens te meer viel denacht over Spanje, dat middels Ferdinand VII door de buitenlandse grootmachtenwerd beheerst.Ook de Carlisten-oorlog droeg het karakter van een strijd tussen botte behoudzucht

en drang naar constitutionele vrijheid en vooruitgang. En der traditie getrouw plaatstende Carlisten zich op ultra-katholiek standpunt, terwijl de progressisten zich naaralgemeen-europese normen oriënteerden. Het weinige dat deze laatsten bereikten,was niet van lange duur. In 1845 werd een nieuwe, absolutistische grondwet het landopgedrongen en de oppermacht der Kerk hersteld.De strijd van absolutisten en conservatieven enerzijds en liberalen en democraten

anderzijds, eindigde niet meer. Hij duurde voort tot de laatste spaanse koning, dienog slechts door middel van een militaire dictatuur kans zag


21

aan het bewind te blijven, en die evenals zijn voorgangers de vele politieke partijenhandig tegen elkaar wist uit te spelen. De strijd om de vooruitgang had geenklasse-basis, en daardoor verbrokkelde hij. Het socialisme begon in 1836 in Spanjeop te komen, doch slechts zeer zwak; de anarchistische partij die nergens sterker isgeweest dan daar, begon omstreeks 1870 haar negatieve, maar zeer sterk aan hetspaanse volkskarakter beantwoordende actie.1Ook het regionalisme, dat steeds latentaanwezig geweest was, begon zich in het midden van de vorige eeuw duidelijker tedoen gelden. Het droeg niet alleen een cultureel, maar uiteraard ook een politiekkarakter.De carlistische reactie werd onvoorwaardelijk door de geestelijkheid gesteund.

Voor zover zij de massa nog niet onsympathiek was, werd de clerus het hierdoorgeheel en al. Meer dan elders ter wereld had de Kerk zich in Spanje schuldig gemaaktaan intolerantie. De beruchtheid der Spaanse Inquisitie heeft een odium op geheelhet land gelegd. En terecht. De talloze ketter- en heksenverbrandingen, de eindelozerassistische procedures over de ‘limpieza de sangre’ (reinheid van joods enmusulmaans bloed) gingen samen met geregelde confiskatie van de goederen derveroordeelden of verdachten. Geestelijkheid en Kerk verrijkten zich daarmede, engaven er niets van terug aan het noodlijdende, terwille van het ‘geloof’ met opzetdom gehouden volk.

1 Het is interessant te weten dat het ‘anarchisme’ in Spanje is voortgekomen uit hetvóór-marxistische socialisme.Wat het anarchisme aan positieve socialistische doctrine brengt,is al vroeg ontleend aan de gedachtenwereld van Fourier en Saint-Simon. Het utopistischekarakter dat de primitieve socialistische leer uit de tijd van de Romantiek droeg, - uitgaandevan de ‘natuurlijke goedheid des mensen’ volgens Rousseau en zijn adepten, - is bijna geheelovergegaan op het anarchisme dat door Bakoenin en Kropotkin in zijn huidige vorm gegotenis. De Russen waren en zijn echte Chiliasten, gelovers aan de komst van een Vredevorst eneen Duizendjarig Rijk; de Spanjaarden meer Fourieristen: de ‘phalanxen’ van de Fransmanzijn er ‘syndicaten’ geworden!


22

Zelfs de officiële katholieke heiligen van Spanje, mannen als San Juan de la Cruz ofFray Luis de León, of een grote uitzonderlijke vrouw als de heilige Teresa van Avila,werden slachtoffers van de macchiavellistische practijken der Kerk. Een bisschopals Bartholomé de las Casas, die met kracht opkwam voor het recht der onderdruktekoloniën, werd door de prelaten onder de voet gelopen. De enigen die het vertrouwenvan het volk genoten, waren hier en daar de eenvoudige dorpsgeestelijken. Maarallen gingen gebukt onder de geestelijke terreur en de gewetensdwang.Dat is er niet beter op geworden in latere tijd. Juist omdat de Kerk het gehele

onderwijs in handen hield, worden in dit deel van Europa, bijna tot op heden, nogaltijd een 50 % analfabeten gevonden. In een land waar nog nauwelijks een eeuwgeleden de Inquisitie zich met al haar brutaliteit deed gelden, waar de kerkelijkecensuur iedere critiek verbood, daar zijn begrippen als ‘christendom’ of ‘christelijkebeschaving’ of ‘Staat Gods’ tot een aanfluiting en een schandelijk bedrog geworden.De gevolgen, die van een felle, wanhopige reactie hierop, konden niet uitblijven.Iedereen wist: eenmaal zou Spanje moeten ontwaken uit deze geestelijke nacht.En geen wonder dat dit ontwaken met veel tumult zou samengaan.


23

II Vijf jaren republiek

‘Het is een omwenteling met bloemen geweest; er werd niet geschoten, alleen maarfeest gevierd,’ vertelde mij iemand die enkele dagen tevoren de uitroeping van Spanjetot Republiek had meegemaakt.Het gezegde zelf bewees dat er in het geheel géén omwenteling had plaatsgevonden,

slechts een omwisseling van bestuursformaliteiten.Kort daarop kon ik zelf de toestand in ogenschouw nemen. Er was inderdaad maar

weinig veranderd. De vele hotels ‘Koningin Cristina’ heetten voortaan ‘HotelCristina’, tout court. Het woord ‘Koningin’ was echter meestal nog te lezen onderde verse kalk. Iedere stad of dorp die een ‘Plaza del Rey’ bezat, had voortaan een‘Plaza de la Repùblica’ of een ‘Plaza de la Constitución’. Iedere ‘Calle Alfonso’werd een ‘Straat van de 14de April’.Over de kroon, bovenop de koninklijke wapens die gewoonlijk de openbare

gebouwen versierde, werd een hoes getrokken, of ze werden voorzichtig met gipstot een vormloze klont bijgepleisterd. Nergens werden ze definitief verwijderd. Enop munten en bankbiljetten bleven de koninklijke gezichten ongemoeid. Het wasalsof elkeen dacht: ‘Je kunt immers nooit weten...’En inderdaad, men had den koning op de meest hoffelijke manier laten gaan; het

meest nam men hem kwalijk dat hijzelf er het eerst van door ging, nog voordat hijvoor de veiligheid van zijn vrouw en kinderen gezorgd had. Hierom verachtten hemzelfs degenen die hem niet haten kon-


24

den; en zelfs voor de monarchisten van Spanje kwam toen vast te staan, dat als ooiteen nieuwe koning zou komen, dit in geen geval Don Alfonso XIII de Bourbon zouzijn. Maar er waren toch nog genoeg lieden die iets bleven voelen voor het goedekoningschap.De Republiek had don Alfonso en de zijnen verrast, juist omdat zij zonder

omwenteling gekomen was, door een eenvoudige afspraak van groepen die hijonverzoenlijk geacht had, die dit in den vervolge ook bleven, maar die voor dezeéne gelegenheid de meningsverschillen en de rancunes wilden vergeten, om zichaaneen te sluiten op een zuiver negatieve basis: het afzetten van de impopulaire vorst.Hoe de nieuwe Republiek er zou moeten uitzien, dáárover waren zij het volmaakt

oneens met elkander. De mannen die in 1930 het Verdrag van San Sebastian sloten,dat het aanzijn gaf aan de Republiek, begonnen onmiddellijk na de blijde geboortevan het lamme en waterzuchtige kind te twisten over zijn toekomst, en elkander, -zeer ten detrimente van de jonge Republiek, - op de meest verwoede wijze tebestrijden. Een kortstondige verkiezingscoalitie bracht de Republiek; men zou zichdit gevaarlijke middel weer herinneren toen de Republiek nog eens ernstig gevaarliep.Toen nu de nieuwe staat positief moest georganiseerd worden, en de Constituerende

Vergadering voor de enorme taak geplaatst werd een nieuwe, bevredigende socialeorde te scheppen, bleek eenstemmigheid onbereikbaar, en werden al aanstonds dekloven zichtbaar, waarlangs Spanje zich verder splijten zou, om tenslotte uiteen tevallen. Het geheel liep uit op een ‘republicanisering’ van boven af, die weinig of nietvoldeed aan de simplistische vergeldingsdrang en het rechtvaardigheidsgevoel vande man op straat. Deze uitte, zoals telkens en telkens weer in de geschiedenis vanhet Schiereiland, zijn ontevredenheid door gewelddaden tegen het machtigste symboolvan materiële onderdrukking en geestelijke reactie: de Kerk.


25

Het scheen alsof dit de Republiek in den beginne had kunnen compromitteren, maarhet feit dat alle bloedvergieten uitgebleven was, compenseerde voldoende hetverbranden van een aantal kerken, hoofdzakelijk in het Zuiden. In Catalonië blevende kerken en kloosters ongemoeid.Het waren de oude kwesties die bij het vaststellen van de grondwet de grootste

moeilijkheden opleverden: het streven naar regionale autonomie (vooral doorCatalonië en Baskenland), het beknotten van de macht der Kerk, die naar de meningder liberalen teruggedrongen moest worden tot op zuiver religieus gebied (scheidingvan Kerk en Staat), en het regelen van het grondbezit dat voor ongeveer twee derdenin handen was van slechts een paar duizend personen. Zowel de arme catalaansepachtboeren, die nagenoeg geheel rechteloos waren, als de dagloners in het Zuiden,die met hun hongerlonen van een peseta (20 cent) of minder per dag ongeveer delijfeigenen waren van de grootgrondbezitters; zowel de noodlijdende boertjes vanAragón als de holbewoners van Extremadura, werden slechts met beloften zoetgehouden. De regeringsmannen, opgegroeid in al de traditionele corruptie van spaansebebestuurslichamen, behartigden liever de belangen van de bezittende klasse dan dieder paupers. Zij leefden grotendeels mede van de opbrengsten der latifundiën, zijschoven zelfs de eenvoudigste landbouwhervormingen die reeds jaren geledenontworpen waren, op de lange baan, en het is wel merkwaardig voor hun taaiheid indit opzicht dat, zelfs nu in het legale deel van Spanje een officiële communist reedsmaandenlang minister van landbouw is, geen andere ‘hervorming’ door hem is totstand gebracht dan het in beslag nemen der landerijen van gevluchte fascisten!Intussen hongert het volk naar bouwgrond. En dat het zich, - overigens sporadisch,- zelf recht verschaft heeft en zich het land toeëigende dat het reeds jarenlangbeploegde, is waarlijk niet de schuld der trage regeerders geweest.Zeker, op papier werd allerlei voortvarends uitgewerkt.


26

Maar wat kwam er in werkelijkheid van terecht? Het was als met het huwelijksrechtdat Spanje tijdens de Republiek kreeg. Het was het meest geavanceerde dat Europakende; het werd alleen maar regelmatig gesaboteerd, en nergens bleef de vrouw zorechteloos, de scheiding zulk een practische onmogelijkheid, als juist hier.De scheiding van Kerk en Staat werd nooit geheel doorgevoerd; men stuurde aan

op een concordaat; Rome kreeg weer een gezant. De geestelijkheid behield het meestevan wat er op onderwijsgebied bestond, in haar hand. De opheffing van deJezuïetenorde, een gevolg van de economische macht der Sociëteit van Jezus die alsgroot-aandeelhoudster nagenoeg de gehele industrie beheerste, en uit wier schooljuist die staatsmannen kwamen die meewerkten aan haar opheffing, had geen andergevolg dan dat de Paters S.J. nu als civiele personen voortgingen met hun ijverigeactie op alle gebieden, moeilijker te achterhalen en te bestrijden naarmate de Staathen meer dwong in het verborgen te handelen. Voor het overige kon de Kerkonbelemmerd doen en laten wat zij wilde, en zij voer er materieel niet slecht bij.Indien zij door de Republiek schade geleden heeft, dan moeten haar inkomsten enbezittingen vroeger wel onmetelijk geweest zijn, want nog in het jaar '35, dus langna de scheiding van Kerk en Staat, bedroegen de gezamenlijke jaar-inkomsten vande clerus een 500 millioen pesetas, dat is dus meer dan 100 millioen gulden per jaar!Een vergelijking met de inkomsten der Andalusische landarbeiders bijvoorbeeld,zegt alles.Ten opzichte van de industrie heeft de Republiek ongetwijfeld het een en ander

gedaan. Maar bij lange na niet genoeg. De ietwat grotere menselijkheid door denieuwe arbeidswetten de patroons opgelegd, ging niet zo ver, dat daardoor de kinder-en vrouwen-arbeid geheel beschermd, de loonschaal der mannen voldoende geregeldwerd. Demacht der ondernemers enwerkgevers bleef bijna onbesnoeid, onophoudelijkontstonden conflicten, en stakingen waren aan de orde van de dag.


27

Deze stakingen tijdens de Republiek droegen een eigenaardig karakter. Al warenook meestal loonkwesties of arbeidsvoorwaarden de directe aanleiding, zij gingenom heel iets anders, om een morele kwestie, om de vraag naar klasse-autonomie.Het waren uitingen van klassenstrijd. De dictatuur had de stakingen haast geheelkunnen onderdrukken, bestreed de arbeidersorganisaties met de zogenaamde‘Sindicatos libres’, rechts-georiënteerde verenigingen van gewapende stakingsbrekersen provocateurs. Deze hadden een heilloos werk verricht, maar niet kunnenverhinderen, dat zowel van anarchistische als van socialistische zijde verschillendevóór de Republiek geheime, en later gedeeltelijk openbare arbeiders-syndicatengevormdwerden, die de vakverenigingsbelangen behartigden, en al naar hun herkomsthet ‘vrije communisme’ van Bakoenin en Kropotkin of het ‘socialisme’ van Marxen Engels tot doel stelden. De invloed van de leninistische en stalinistischecommunisten (die elkander tijdens de Burgeroorlog bitter zouden bestrijden) was totkort vóór 1936 uiterst gering. De stakingen werden dus meestal geleid door de groteconfederaties van syndicaten, de C.N.T., die onder invloed en leiding stond van deanarchisten (F.A.I.) en de zwakkere, gematigdere U.G.T. die onder socialistischevoogdij stond, en zich sedert de vereniging der socialistische partijen tot de P.S.U.hoofdzakelijk onder de invloedssfeer der IIIe Internationale bevindt.Feitelijk waren de stakingen het enige middel dat de Republiek de arbeiders gelaten

had om hun misnoegen te kennen te geven en druk uit te oefenen. En zelfs dit middelwerd dikwijls door de regering ‘onwettig’ verklaard, en met het radicaalste geweldtegengegaan.De democratie werd in haar verwerpelijkste vorm toegepast; bepaalde uiterlijkheden

werden bewaard, maar de kloof tussen volk en volksvertegenwoordigers, tussengeregeerden en regeerders verbreedde dagelijks. De verkiezingen geschiedden meteen corruptie zoals die alleen in


28

Spanje mogelijk scheen. Wie het meeste geld bezat, won het pleit, precies als aan despaanse rechtbanken. En dat waren natuurlijk niet de arbeiders. Men liet de dodenstemmen, en deze stemden altijd rechts, want rechts betaalde voor hun identiteitskaartwelke zulk een zonderlinge verrijzenis des vleses teweegbracht. Van meet af aanhadden de arbeiders slechts verachting voor een dergelijke ‘democratische’ regering,overtuigde aanhangers van het zelfbestemmingsrecht en dragers van het republikeinseideaal als zij waren!Iedereen die de een of andere bestuursfunctie had, van de kleinste tot de grootste

ambtenaar, was omkoopbaar. Ik heb dit zelf talloze malen, ook bij handelshuizene.d. in Spanje waargenomen, niemand was ontoegankelijk voor bestekingsgelden enalles kon men er gedaan krijgen indien men slechts voldoende betaalde aan debeslissende instantie. Er is zowat geen enkele spaanse politicus die op dit gebiedvrijuit gaat; het is van meer dan één gewezen ministerpresident bekend en bewezendat hij zich aan de ergerlijkste omkoperij schuldig maakte. Ik zou de algemenecorruptie niet zo boudweg aan de kaak durven stellen, wanneer het geen algemeenbekende en uitgemaakte zaak was, die geen deskundige zal durven ontkennen. Deenige die de roep van onomkoopbaarheid genoot, was: Azaña. Het is wellicht daaraanalléén dat hij zijn prestige te danken heeft. En stellig is het dááraan te wijten, dat hijzo geïsoleerd staat.De zware industrie van Spanje was en bleef grotendeels in handen van de

geestelijkheid. Deze even groteske als juiste volzin kan tot motto dienen voor hetSpaanse drama. Voorts was de Kerk ook een der belangrijkste grootgrondbezitters.Koning Alfonso XIII had uiterst gewichtige openbare bedrijven als spoorwegen,telefoon, electriciteitswerken, in handen gespeeld van buitenlandse ondernemingen,die gemene zaak maakten met de kleine groep van adellijken en bewindsmannen, endie derhalve zwaar bevoorrecht werden. Juan de proletariër mocht het


29

gelag betalen.De adellijke titels heetten afgeschaft, maar na de eerste weken van schuchterheid

bleven zelfs de ‘liberale’ en ‘republikeinse’ dagbladen die titels gebruiken. Tot aande opstand bleven zij hun magische werking op bepaalde kringen uitoefenen.De spanning tussen linker en rechter groeperingen bij het begin van de Republiek,

werd aanvankelijk enigermate verminderd toen de liberale katholiek Alcalà Zamorahet presidentschap aanvaardde. Maar spoedig bleek hij niet boven de partijen te staanzoals zijn constitutionele opgaaf luidde, maar als fervente katholiekmet republikeinseambities vond hij zich telkens opnieuw voor dilemma's geplaatst, waaruit alleenjuridisch-theologische spitsvondigheden hem konden redden, zonder veel practischresultaat. Alcalà Zamora's aanvankelijke betekenis was die van compensatie voorhet overwicht dat de linkse groeperingen hadden bij het begin van de Republiek.Men noemde het tijdvak 1931 tot '33 het ‘bienio rojo’, de twee rode jaren. Ze warenhet niet al te zeer. De twee jaren die volgden, heetten ‘bienio negro’, de zwarte.Omdat de reactie zegevierde tussen '34 en '36.Hoe is deze scherpe, en in zijn uitwerking fatale overgang tot stand gekomen? In

de eerste plaats door het verraderlijk lavéren van links naar rechts door Lerroux enzijn radicalen. Lerroux is het klassieke voorbeeld van corruptie in Spanje geworden;zelfs de rechtsen werd dat te veel, en zowel Gil Robles als Alcalà Zamora lieten hemvallen, naar aanleiding van de beruchte Straperlo-affaire.Bij het verraad van Lerroux kwam zich het deelnemen van de vrouwen aan de

verkiezingen voegen. Het was voor de eerste maal sedert de geschiedenis dat devrouw enige medezeggenschap kreeg in bestuurszaken. De republikeinse grondwethad haar dit recht gewaarborgd, maar terecht hadden de linkse partijen gevreesd ditrecht in toepassing te brengen. De vrouw scheen nog te zeer onvoorbereid, stond nogte critiekloos onder invloed van haar


30

biechtvaders en bisschoppen. De rechtsen die overigens niet het minste voorvrouwen-emancipatie voelden, zetten met juiste berekening het algemeenvrouwenkiesrecht door. En het gevolg was een onmiddellijk overhellen van de balansnaar rechts. Gil Robles en de zijnen waren aan het roer gekomen, en domineerdenmet de dubbele macht van geld en sacramenten.Doch in de twee jaren van het zwarte biënnium hadden de vrouwen al genoeg

leergeld betaald, hadden zij de bloedige gevolgen van hun blind geloof in de clerusvan nabij kunnen zien. Bij de Februari-verkiezingen van 1936, die het Volksfrontaan het bewind brachten, waren zij het alweer, die tezamen met de anarchisten enleden van de C.N.T. (die zich tot dan toe principieel van alle stemming onthoudenhadden) de doorslag gaven naar links. En het zullen ook ongetwijfeld de vrouwenzijn, die in de toekomst van Spanje de beslissende rol gaan spelen. Zij zijn degeestelijke paupers van het land, de grootste klasse van misdeelden. Zij zijn nog nietin opstand gekomen, slechts wakker geschud door de burgeroorlog. Niet voordat despaanse vrouw tot revolutie overgaat, zal het lot van Spanje beslist worden. Wanthaar rol op het iberische schiereiland was tot nu toe: onder het mom van slavin teheersen. Thans moet zij leren kameraad te zijn, om straks in de volle zin des woords‘gelijkgerechtigd’ te wezen, en te weten waarhéén de man geleid en gevolgd moetworden.De onmiddellijke reactie op deze overgangsfase naar rechts en de kennelijke

domper-politiek waarmee de rechtsen hun bestuur begonnen, was de Asturiaanse enCatalaanse opstand van October 1934. In Asturië droeg de opstand een geheel anderkarakter dan in Catalonië; oorzaken en organisatie waren totaal verschillend. Deasturiaanse mijnwerkers die onder de allerongunstigste arbeidsvoorwaarden leefden,en telkens weer met werkloosheid bedreigd werden, sloten zich op revolutionaireklasse-basis aaneen tot een hechte en weerbare groep, die


31

geen ideologische meningsverschillen meer kende. In die eenheid lag hun kracht, erkwam een fusie tot stand tussen de twee grote syndicaten-confederaties, de U.G.T.en de F.A.I. onder het motto ‘U.H.P.’ (Oe atche pé). Deze ‘Unión de HermanosProletarios’ (Unie van Proletarische Broeders) organiseerde de revolutie radicaal enmet zeldzaam talent, bezette regeringsgebouwen, spoorwegen, mijnen; schafte hetprivate bezit der productiemiddelen af en reguleerde het verdelingsproces; leidde deopenbare orde en de barricade-gevechten. Het volk dat zich, - vrouwen en kinderenincluis, - wonderbaarlijk snel hierbij aanpaste, kreeg natuurlijk de gewapende machttegen zich, die door de Centrale Regering tot de grootste doortastendheid werdaangezet. Niettemin boden de bewapende arbeiders wekenlange tegenstand, zelfstegen de Moren en het Vreemdelingenlegioen die Lerroux uit Marokko had latenaanrukken, en die op de meest barbaarse wijze tegen de arbeiders te keer gingen.Niets of niemand werd gespaard. De mijnwerkers waren besloten tot uiterstetegenstand; zij rekenden op hulp van de opstandelingen in Catalonië, op tumulten inMadrid en op de revolte der landarbeiders van het Zuiden. Zij bleven echter van allehulp verstoken en werden volkomen geïsoleerd. Toen de regering hun aanbood tecapituleren onder voorwaarde van algehele amnestie, stemden de Asturiërs, die geenuitweg meer zagen, tenslotte daarin toe. Lerroux en zijn rechtse ministers braken hetgegeven woord en honderden arbeiders werden door de soldaten geëxecuteerd, terwijltienduizenden werden gevangen gezet. Voor Asturië begon in het zwarte biënniumeen bewind van de ergste terreur.In Catalonië bezat de terzelfdertijd uitgebroken opstand geen proletarische basis.

Integendeel, hij mislukte omdat o.a. de C.N.T. weigerde daaraan deel te nemen, ende regionalistische links-republikeinen, die de leiding hadden, het niet aandurfdende arbeiders en boeren welke zich bij de beweging aansloten, wapens in de hand tege-


32

ven. Omdat Lerroux en zijn ministers begonnen waren ernstig te tornen aan demoeizaam verworven autonomie van Catalonië, wilden derepublikeins-regionalistische partijen (o.a. ‘Estat Català’) onder leiding van depresident der Generaliteit, Companys, op het ogenblik dat de centrale regering doorde algemene opstand verzwakt scheen, zich afscheiden en de Generaliteit proclamerentot onafhankelijke republiek. Men had daarbij gerekend op de medewerking van decatalaanse generaal Batet, die aan het hoofd van de troepenmacht van Barcelonastond. Batet vroeg om bedenktijd, en maakte daarvan gebruik de regeringsgebouwenonder vuur te nemen. Companys capituleerde onmiddellijk, en de slecht voorbereideopstand was binnen weinige uren mislukt en binnen weinige dagen zonder al te veelbloedvergieten gesmoord. Companys en zijn ministers werden gevangen gezet, enCatalonië kwam onder een voogdij, die dit onafhankelijke land moeilijk op den duurverdragen kon.Ook aan de troebelen in Madrid werd snel een einde gemaakt, terwijl het Zuiden

rustig bleef, daar het volk niet bijtijds wapenen had kunnen ontvangen. Een periodevan wraakzuchtige represailles volgde, waarbij de rechtsen victorie kraaiden en zichin al hun traditionele onverdraagzaamheid deden kennen. Zij achtten het in hunbelang ook de voormalige liberale ministerpresident Azaña van medeplichtigheidaan de troebelen te beschuldigen. En geruime tijd verstreek voordat Azaña zijn‘onschuld’ kon bewijzen.De volksmassa vroeg om amnestie voor de opstandelingen. De rechtse partijen,

met Gil Robles aan het hoofd, vonden het een prestige-zaak om elke vorm vanclementie te weigeren, en eisten de grootste strengheid. De houding van hetstaatshoofd, president Alcalà Zamora, was weifelend, hij voerde een eigenondergrondse politiek om zijn staatkundige republikeinse opvattingen te verzoenenmet zijn katholieke kerksheid. Door deze tussenpositie verloor hij ook de sympathievan het rechtse bloc, dat onder invloed


33

van Italië en Duitsland meer en meer fascistische tendenzen begon te tonen, en decoalitie van monarchisten en ‘Agrariërs’ (partij van de grootgrondbezitters) nietversmaadde.De tweespalt in het land werd zo groot, dat ministers elkander soms met een

tussenpoos van slechts een paar dagen opvolgden, terwijl de Cortes(volksvertegenwoordiging) niet meer in staat waren tot vruchtbare arbeid. Het werdden president onmogelijk nog nieuwe regeringen samen te stellen, in staat totsamenwerkingmet de rumoerige Cortes. Om uit dezemoeilijkheid te geraken, ontbondhij in de aanvang van 1936 het parlement. Er zouden dan in Februari nieuweverkiezingen moeten gehouden worden, en algemeen werd aangenomen dat derechtsen die over geweldige geldmiddelen beschikten, die al hun strijdkrachtenhadden gemobiliseerd, en die bovendien de leiding der verkiezingen in handenhadden, over bijna de gehele linie zouden triomferen.Deze verwachting liep falikant uit, tot verbazing van iedereen, ook van de linkse

partijen, welke zich in hun nood, en met het recente voorbeeld van Frankrijk voorogen, tot een Volksfront hadden aaneengesloten. Een der programmapunten van hetVolksfront was juist de ‘algemene amnestie’ waartegen Gil Robles en de zijnen, nade val van Lerroux en de radicalen waaraan allen hadden medegewerkt, harder danooit te keer gingen.Geen gezin uit het volk, waarvan niet het een of andere lid slachtoffer van de

opstanden in 1934 of van de daaropvolgende stakingsonlusten geworden was. Menwilde vóór alles de gevangenispoorten openen voor vrienden en familieleden.Hoofdzakelijk om deze reden stemden zowel de vrouwen (tegen bevel van degeestelijkheid) als de anarchisten (tegen hun principe om alle medewerking aan ‘destaat’ te weigeren) voor het Volksfront. Bovendien was de weleer machtige RadicalePartij dusdanig gecompromitteerd, dat bijna alle aangeslotenen haar voorgoed verlietenen hun stem uitbrachten op het Volks-


34

front waarmee zij, krachtens hun vroegere ideologie, nog het meeste gemeen hadden.Dank zij al deze factoren behaalde het Volksfront een beduidende overwinning.

Voor de naaste toekomst scheen een democratische regering gewaarborgd, en derechtsen waren gedwongen bakzeil te halen. Het was op dit ogenblik dat zij het besluitnamen tot rebellie over te gaan. Maar eerst moesten zij zich van buitenlandse hulpverzekeren.Ook tijdens de Republiek waren de officieren, die gedurende het koningschap van

Alfonso XIII zoveel te vertellen hadden, niet rustig geweest. Sanjurjo was eenpronunciamiento begonnen, die mislukte. Hij werd begenadigd en vluchtte naarPortugal. Van daar uit gingen hij en andere hoge militairen regelmatig naar Berlijnen naar Rome, waar zij vele vrienden vonden en de mogelijkheden van eenmilitair-fascistische staatsgreep uitvoerig bespraken. Gil Robles, die vóór deVolksfront-regering minister van Oorlog was, maakte gemene zaak met hen,bevoordeelde het leger om het op zijn hand te krijgen, en liet o.m. de beroemdebetonnen versterkingen in de Sierra de Guadarrama nabij Madrid bouwen, - naar hetheette voor de manoeuvres. Tijdens de aanval op Madrid werden deze versterkingende voornaamste bolwerken der Rebellen. Er zijn talloze bewijzen dat toen reedsvoorbereidingen getroffen werden voor een eventuële fascistische staatsgreep. Ookde Kerk, - vooral in de persoon van de Pauselijke Nuntius, die uit handen van AlcalàZamora zelf de kardinaalshoed kreeg, - zegde haar materiële en morele hulp toe. DeKerk behield zelfs de tactische leiding naast de strategische der militairen.De overwinning van het door Rome zo geïncrimineerde Volksfront gaf het sein

voor intensievere vijandelijkheden.Inmiddels waren de nieuwe Cortes bijeengekomen, die te oordelen hadden over

de oirbaarheid van de vorige kamerontbinding. Een afwijzend oordeel zou het afzetten


35

van het staatshoofd meebrengen, en dit geschiedde ook inderdaad. Alcalà Zamoraverdween vrij roemloos van het toneel, en werd opgevolgd door Azaña, wiensliberalisme geëerd werd door de geslagen vijandschap der antirepublikeinen.De rechtse partijen, die men uit democratische overwegingen alle vrijheid liet,

begonnen het bestaan en de rustige ontwikkeling van de Republiek te ondergraven.Provocaties kwamen aan de orde van de dag: moordaanslagen die de arbeidersgroepentot wraak dwongen, sabotage die noopte tot gewelddadigheden. Het is bekend datmenige kerk (o.a. in Madrid) door de handlangers der rechtsen zelf in brand werdgestoken, om de arbeiderspartij daarvan te kunnen betichten, en de regering te kunnenbeschuldigen van onmacht en wanorde. Op zulk een wijze werd in binnen- enbuitenland stemming gemaakt tègen het Volksfront.Dit haastig, pour le besoin de la cause samengestelde Volksfront zelf, was niet al

te hecht, en ging mank aan al de euvels waaraan een coalitie van groepen metverschillende klasse-belangen lijden kan. Het omvatte zowel gematigde republikeinenals anarchisten, zowel Baskische katholieken die van de Republiek eerder deautonomie verwachtten dan van hun fascistische geloofsgenoten, als socialisten. Enniet het volk, - het proletariaat van arbeiders en boeren, - kwam door dit Volksfrontaan de regering, doch de burgerlijk-democratische elementen, die hoofdzakelijk inde republikeinse, gematigde partijen te vinden waren. Communisten en anarchistenvan iedere soort waren geheel van de regering uitgesloten. Dientengevolge was menin het algemeen evenzeer van de principiële onmisbaarheid als van de practischeondoeltreffendheid der Volksfront-regering overtuigd. De Rechtsen, die zelf ookallesbehalve een eenheid vormden, verwachtten terecht dat het Volksfront aan zijneigen verdeeldheid ten gronde zou gaan; doch zij hadden geen geduld ditonvermijdelijke proces af te wachten. Onder pressie van natio-


36

naalsocialisme, fascisme en ‘vaticanisme’, besloten zij met de gewapende macht eenwig te drijven in het Volksfront.In plaats daarvan werd de wig gedreven in het spaanse land zelve, dat met

donderend geweld uit elkaar barstte.Het ontbrak niet aan voorboden en waarschuwingstekens. Allerlei kleineremilitaire

opstanden werden slechts met moeite onderdrukt. Iedereen wist dat er geheimzinnigeafspraken gemaakt, samenkomsten belegd werden; iedereen wist dat er iets broeideen gistte. Alleen de regering scheen van niets te weten. Zorgeloos liet ze desamenzweerders hun gang gaan, en verloor ze haar tijd in een onverantwoordelijkafwachtende houding. Zelfs aan de openlijke dreigementen, die Gil Robles c.s.waagden uit te spreken, werd geen aandacht geschonken. Het was of de regeringzichzelf zo onzeker voelde, dat zij geen andere raad wist dan het er op aan te latenkomen.Maar de arbeiders waren gealarmeerd. Reeds een paar maanden vóór de fatale

Julidagen van 1936 wist men dat er een militair-fascistische staatsgreep beraamdwerd. De anarchisten overlegden wat er zou moeten gedaan worden wanneer deuitbarsting zou plaatsvinden. Men besloot tot gewapende tegenstand. Een traditievan meer dan een halve eeuw had de F.A.I. en door haar de syndicaten van de C.N.T.geleerd, dat het proletariaat alleen zelf zijn zaken kan behartigen, en dat het op debeslissende ogenblikken steeds genoodzaakt is, met de wapens in de hand debourgeoisie te dwingen de belangen der massa niet prijs te geven. Zij wisten watillegale arbeid en doodsverachting was, en terwijl de meeste marxisten rustigdóórtheoretiseerden over hun toekomststaat, bereidden de anarcho-syndicalisten vanCatalonië en de medestanders der asturiaanse U.H.P. in de noord-westelijkeindustrie-gebieden en in Madrid zich zo goed en zo kwaad het ging vóór op detegenweer.Zonder dit op-hun-hoede-zijn der revolutionaire elementen zou de regering reeds

gedurende de eerste dagen, of


37

gedurende de eerste uren al van de opstand, geheel onder de voet gelopen zijn. Hetwas de massa die zich onmiddellijk, bij het eerste alarmsein op straat wierp, en diemet de blote vuisten op de gewapende vijand lostrok, welke de situatie redde, en hetvoortbestaan der regering mogelijk maakte.Men heeft dit àl te gauw willen vergeten, toen deze revolutionaire massa ook

verder haar lot in handen wilde nemen, nadat de regering haar adem herkregen had.Dagenlang tevoren werd reeds overal des nachts gepatrouilleerd, niet door de

vertrouwenspersonen der regering, maar door de revolutionaire arbeiders, op eigeninitiatief. Zelf werkten zij de plannen ter verdediging uit, en verdeelden zij in hetgeheim de wapens waarover zij te beschikken hadden.De moordaanslagen over en weer volgden elkander in steeds sneller tempo op. Ze

culmineerden tenslotte in het neerschieten van Calvo Sotelo, de leider dermonarchisten, als represaille voor het neerschieten van een stormwacht-officier wiensrepublicanisme boven alle verdenking stond. De dood van Calvo Sotelo heeft demilitair-fascistische opstand verhaast. Want Gil Robles, wiens fysieke lafheid bekendis, vreesde daardoor zozeer voor zijn leven, dat hij onmiddellijk de vlucht nam,daarbij het sein voor de opstand gevend. Zijn moediger partijgenoten moesten dezaak nu maar uitvechten.Onmiddellijk daarop drongen vage berichten naar het schiereiland door, dat

generaal Franco, de bevelhebber van de troepen inMarokko, tot een pronunciamientowas overgegaan. Het volk geraakte in opschudding, ofschoon de regering, die nogaltijd net zo kwistigmet de censuur omsprong als haar voorgangster, deze alarmerendeberichten in de doofpot trachtte te stoppen. De bourgeoisie koesterde nog hoop datalles met een sisser zou aflopen. In arbeiderskringen wist men echter: het grote,gevaarlijke ogenblik was aangebroken. De militair-fascistische opstand zou slechtsdoor de gewapende massa te keren


38

zijn. Maar deze massa van ontevreden arbeiders en boeren bewapenen, betekendedat geen revolutie?Er viel niet te delibereren, er viel niet te kiezen.Binnen enkele dagen sloeg de vlam over naar het Schiereiland. Generaal Sanjurjo,

die reeds lang de aangewezen officierenleider was, zou snel uit Portugal overkomenom de veldtocht der rebellen te leiden. Deze rekenden er op Madrid in een oogwenkte bezetten, en zich van de regering meester te maken. De rest zou kinderspel zijn.In één nacht... De nacht van 18 op 19 Juli, een kalme, staalharde Zaterdagnacht

in de zomer...In die nacht en in de daaropvolgende Zondagmorgen werd het lot van Spanje

beslist. Het proletariaat liet zich niet overrompelen.


39

III De spannendste dagen: juli '36

Wij wisten dat het gebeuren zou, en toch scheen niemand het zich duidelijkvoorgesteld te hebben. Men leeft haast zonder fantasie. En in Spanje, het land vande onbegrensde mogelijkheden, rekent een ieder, - als het zo in zijn kraam te paskomt, - gaarne op onmogelijkheden.Er was ook een pracht-ding aanwezig om de aandacht af te leiden, vooral in

Barcelona: de Volksolympiade. Daarvoor werd iedereen gemobiliseerd dieanti-fascistische neigingen bezat. Men zou de wereld eens tonen wat een volk invrijheid binnen de kortst mogelijke tijd tot stand kon brengen; en vooral Duitslandmet zijn belemmerde en tendentieuze Olympiade wilde men een gevoelige les geven.De Volksfront-regering had eerst aarzelend haar steun verleend, maar er zoudengrote sport-kampioenen uit de Sovjet-Unie komen. Dat moest de beste attractievormen. Op het laatste ogenblik bleven zij echter weg. Niet toevalligerwijze. Wantop de openingsavond van de Olympiade brak de fascistische revolte op hetSchiereiland uit.Alle vrienden hadden gedurende de eerste weken van Juli als waanzinnigen aan

de ‘Olimpiada Popular’ gewerkt, want zoals het hier in Spanje nu eenmaal degewoonte is, werd alles tot het laatste, allerlaatste moment uitgesteld. Elkeen is erheilig van overtuigd dat niets in orde is en alles in het honderd loopt, maar tenslottewordt dan, als door een wonder, het meeste toch nog brillant geïmproviseerd.


40

Een ieder was doodmoe, en er heerste de fatale onweersstemming van alle ‘generalerepetities’ toen wij op de vooravond van de Olympiade (Zaterdag 18 Juli) in hetStadion, boven in het Park van de vroegere Wereldtentoonstelling bijeenkwamen.Stellig was er ook nog een andere nervositeit bij de velen die in politiek opzichtingelicht waren, en die wisten wat ginds in Marokko begonnen was.In het Stadion dat fantastisch gelegen is, met een overweldigend panorama op de

stad Barcelona en de omliggende bergen, waren juist een paar grote auto's vol fransesportslieden aangekomen, die zich bij de ingang verdrongen, en met bewonderingde heerlijke omgeving in ogenschouw namen. Binnen enkele dagen zouden demeestenvan hen vol teleurstelling en angst dezelfde stad de rug toekeren!Binnen in het Stadion was het een verschrikkelijk doorelkaar-geloop; de

verschillende sportbureau's waren eerst daags tevoren naar het Stadion overgebracht,en bij de aangeboren onverschilligheid voor organisatie bij de Spanjaarden, wistniemand meer waar hij wezen moest. Het leek wel een gekkenhuis.Verschillende spaanse sportmensen hoorde ik het plan opperen, daar in het Stadion

te blijven slapen, om de volgende morgen meteen op hun post te kunnen zijn. Zijzagen er allen oververmoeid uit, van de inspanning der laatste dagen en door eengroot tekort aan slaap. Kenmerkend waren de gesprekken die wij toen voerden.Juanito, een van de ijverigste leden van de arbeiderssportvereniging, een jongen vanzeventien, achttien jaar, was hoogst opgewonden op de repetitie gekomen; hij moestaanstonds weer weg met nog enige andere jongens van zijn groep. Zij moestenonmiddellijk naar hun partijlokaal, zeide hij,want de fascisten hadden voor die nachteen staatsgreep op touw gezet, en hij moest patrouilleren. Dat was de avond tevoren.Nu, in het Stadion, vroegen wij hem ironisch: ‘Hadden ze jullie per telefoon

gewaarschuwd? Het is te hopen dat


41

jullie vanavond weer geen golpe de estado (staatsgreep) opvoeren.’De brave Juanito trachtte met alle overtuigingskracht waarover hij beschikte, ons

duidelijk te maken, dat er niet te spotten viel, dat het werkelijk om ‘algo serio’ (ietsernstigs) ging. Wist ik dan niet dat de leden van de F.A.I. avond aan avondschietlessen en onderricht in straatgevechten gaven aan de arbeiders, zelfs aan demeer voortvarende leden van àndere organisaties en partijen? Ook Juanito was ereen paar maal geweest en had er de beginselen van de schietkunst geleerd. Maargisteravond had de Partij hen allen weer naar huis gezonden, omdat toch niemandvan hen een wapen bezat.Hetgeen met Juanito geschiedde, was het geval met honderden andere arbeiders.Typerend voor de toestand was ook, dat bepaalde arbeiders-sectoren vijandig

tegenover de Volksolympiade stonden. Deze werd namelijk ernstig bedreigd doorde langdurige transportarbeidersstaking.Het Olympiade-comité had de stakingsleiders (C.N.T.) gevraagd een uitzondering

voor de Olympiade te maken; dit verzoek werd evenwel geweigerd, en zo kreeg menhet ongewone en ietwat penibele schouwspel te genieten, dat de transporten voor deOlympiade, - bedden voor de deelnemers, levensmiddelen, bagage e.d. - door devrachtauto's van het leger werden verricht, en door het geschoolde militairestakingsbrekers- en onderkruiperspersoneel, dat bij zulke gelegenheden op de proppenkomt. Het was een niet bepaald geruststellend gezicht.Want overal zagmen groepjesarbeiders met dreigende gezichten in de buurt staan. Bij Juanito en de zijnen heettehet: ‘De C.N.T. saboteert het Volksfront, zij hebben met opzet deze stakinggeorganiseerd om de Olympiade onmogelijk te maken.’Deze mening heb ik vaak horen verkondigen, zonder te kunnen beoordelen of zij

gegrond is.Toen wij tegen middernacht huiswaarts gingen door de


42

stad, was er niets opvallends te zien. Ook niet in de haven waar ik even geweest wasom wat koelte van de zeebries te zoeken. Ook daar stonden weliswaar groepjesarbeiders zwijgend of fluisterend bijeen, maar dat was in de laatste dagen, - juisttengevolge van de transportarbeidersstaking, - iets heel gewoons geweest.De volgende morgen in alle vroegte werd ik gewekt door schoten. Geïsoleerde

knallen en het doffe dreunen van kanonnen in de verte. Daartussen gaapte een doodsestilte. Geen tram ging voorbij, geen auto. Ik wist uit ervaring wat deze stilte betekende:Algemene staking. Juanito had dus toch gelijk gehad... Ik snelde de straat op.Het werd een gedenkwaardige Zondag, een van de drie, vier dagen die een mens

nooit meer vergeet.Daar wij aan de rand van de stad woonden, waren wij volkomen afgesneden. Geen

nieuws drong tot ons door, er viel niet aan concrete berichten te komen. Maar hetdreunen van de kanonnen zei genoeg.Alvorens de stad in te gaan, klommen wij op een van de heuvels die naar de

Tibidabo omhoogleiden, en van daar uit konden wij geheel de uitgestrekte stadoverzien. Verscheidene vliegtuigen cirkelden onheilspellend boven de centrale wijkenen rondom het fort Montjuich dat de haven beheerst. Dikke rookpluimen stegen vanverschillende punten op. Brandende kerken! Brandende kloosters! Dikwijls warengehele stadswijken door de rook verhuld.Bijwijlen werd zo intensief geschoten, dat er geen twijfel aan kon bestaan of er

werden echte veldslagen geleverd. Het was aangrijpend in de starre, blauwe, vanbrandlucht bezwangerde zondagmorgen. De straten beneden ons waren uitgestorven.Slechts op de heuvel zaten hier en daar nog andere mensen met angstige gezichtenomlaag te staren naar de dreunende stad.Toen wij de heuvel weer afklommen, wisten wij één ding met zekerheid: een tocht

door de stad zou levensgevaarlijk zijn. Maar de onwetendheid, het isolement wason-


43

draaglijk. Waar was Juanito? Wat deden de overige vrienden en kameraden? Wijbesloten een voorzichtige verkenningstocht te beginnen; hoe hadden wij zo domkunnen zijn die nacht naar huis te gaan. Allen hadden het geweten, waren er bijtijdsbij geweest...Slechts zeer weinig mensen kwamen wij tegen op straat. Haastig en schuw, met

sombere gezichten. Op de kleine Plaza, een kwartier van onze woning verwijderd,vonden wij enige mannen bijeen op het terras van een klein café, dat maar halfgeopend was. Demeeste ijzeren rolluiken waren nog neergelaten.Met hun gedemptestemmen zaten de mannen druk te redeneren. Wij zetten ons in hun buurt om enignieuws te kunnen opvangen, doch nadat zij ons wantrouwig van terzijde haddenaangezien, vervolgden zij met nòg zachtere stem hun gesprek.De kellner die ons bediende, was hermetisch en afgetrokken. ‘Ik weet van niets.’

zei hij. ‘Er wordt geschoten. Waarschijnlijk een militaire opstand... Iedereen had hetwel kunnen voorspellen dat...’Hij voltooide zijn zin niet. Er was een plotseling tumult, een auto suisde over het

pleintje en verdween in een andere straat. Op de rugzijde stond met grote ruwekrijtletters: ‘C.N.T.’ geschreven.Wat betekende dat? Vlucht? Occupatie?Een tweede auto kwam aangesuisd. Hij hield midden op het plein stil. Aan alle

kanten loerden geweerlopen naar buiten. Aan alle kanten was het opschrift ‘C.N.T.’aangebracht. Uit de auto kwamen een man en een vrouw; de overigen bleven zitten,en spiedden onophoudelijk om zich heen. Deman richtte een revolver op onze kleinegroep en riep kort en scherp: ‘Manos arriba!’ (handen omhoog!). De vrouw trad opons toe. Zij zwaaide in haar rechterhand een grote hamer. Nooit zal ik het gezichtvan deze jonge arbeidster vergeten. Het was als droeg ze slechts bij toeval haar ruwzwart kleed. Haar gezicht had een harde, vastberaden uitdrukking. Zij richtte eenvraag die ik niet verstaan kon aan de mannen die met opgeheven


44

handen naar haar toe liepen. Dan een korte woordenwisseling tussen haar en deinzittenden van de auto, die met dreigende gezichten naar ons keken. En terwijl wijlangzaam de handen lieten zakken, zette zich de auto met de revolutionairen weerin beweging. Hij maakte voorzichtig een toer rondom het gehele plein, en verdweendan even plots als hij gekomen was.Gewapende arbeiders... dat was dus de Revolutie...Wij stonden op met kloppende harten, konden niet meer drinken van de emotie.

En wij hadden ook geen lust een tweede maal in deze pijnlijke situatie te geraken,voor het proletariaat waartoe wij zelf behoorden ‘handen omhoog’ te moeten staan.Als stonden wij aan de andere zijde...Tegelijk met ons verlieten ook de andere lieden het café, en de bezitter liet nu het

laatste rolluik naar beneden ratelen. Het schieten was weer luider geworden, de stratenwaren volkomen leeg. Van welke hoek zouden de verdwaalde kogels komen? Inwelke straat zou ons plotseling de eerste charge verrassen?Onze woning lag nog als een veilige burcht tegen zijn heuvelflank. Maar het was

een onrustige nacht die wij er doorbrachten, want er werd nu schier ononderbrokengeschoten, ofschoon het niet zo luid aandeed als overdag. Maandagochtend was despanning niet meer uit te houden. Het schieten in de nabije verte duurde voort, envan onze heuvel uit zagen wij steeds meer gebouwen in brand. Thans scheen ook deSagrada Familia rook uit te slaan, deze vreselijke stenen sigarenkoker van Gaudí,waarop de Catalanen zo trots zijn, en die eeuwig een moderne ruïne zal blijven,omdat de ondernemers geen geld meer hebben en wachten moeten totdat de armengenoeg geschonken hebben om weer verder aan dit monument van wansmaak tekunnen bouwen. Een steeds dikkere rook steeg op van de voet der torens; het branddeal urenlang, en een rooknevel hing over de gehele wijk, een uitgesprokenarbeiderswijk. De kerk van Bonanova, vlak bij ons, brandde reeds sinds gisteren;een arbeider op de heuvel


45

die enkele huizen daar vandaan woonde, vertelde ons, dat men er wapens en munitiehad gevonden.Alles had ik eerder verwacht, dan dat de kerken tot arsenalen, forten en kazernes

zouden dienen, en de kloosters, - zelfs vrouwenkloosters, - tot hoofdkwartieren vande militairen. Toch bleek de waarheid hiervan al aanstonds bij het bezoeken van diewijken, waaruit de gevechten reeds waren weggeluwd om op andere punten te wordenvoortgezet. Daar stonden de ooggetuigen en de bezoekers in kleine groepjes bijeen,en de eersten wezen precies aan, hoe de machinegeweren op de torens en de dakenvan de kerken opgesteld waren. Zij wezen ons de gaten in de tegenoverliggendemuren, die alleen van die punten uit hadden kunnen ontstaan. Op de Rambla, eender drukste handelsstraten van de stad, werden de civiele voorbijgangers regelrechtonder vuur genomen van een kerk uit, die zoals kort daarop bleek, door middel vaneen geheime gangmet een kantoorgebouw daarnaast verbonden was. De aanval bleekzorgvuldig voorbereid.Het rechte van wat er gebeurde kwamen wij nog altijd niet te weten. De enkele

mensen die wij spraken, waren er zelf niet achter. Ieder zag slechts het accidentelevan bepaalde straatgevechten, bepaalde overwinningen. Maar omtrent de politiekebetekenis die dit alles bezat, tastten wij nog volkomen in het duister. Die was niet teoverzien.Des avonds gingen wij wederom naar onze Plaza, die ditmaal drukker bevolkt

bleek. Een troep jonge arbeiders stond er opgewonden te debatteren. Een paar hieldenhet blad van een krant in de hand, en in groepjes stonden de anderen er omheen ommee te kunnen lezen. Wij drongen ertussen, er was eindelijk nieuws!Het was de ‘Solidaridad Obrera’, het orgaan van de anarchisten. Wij lazen slechts

de opschriften, om in het halfdonker zo snel mogelijk alles te kunnen begrijpen:‘Arbeiders, bewapent u. Proletarische broeders, trekt als één man op ten oorl... Deverraders, generaal Goded met vier van


46

zijn medeplichtigen, gevangen genomen. Te wapen, kameraden! Ieder melde zichaan bij zijn syndicaat omwapens en munitie te ontvangen. Proletariaat van Catalonië,wij zullen gemeenschappelijk de fascistische rebellen verslaan!’Het blad werd ons uit de handen getrokken, maar wij hadden genoeg gezien.

Plotseling raasde een vrachtauto op ons toe, vol bewapende arbeiders.Maar niemandop de Plaza was meer bang, het waren ‘de onzen’ die immers de macht in handenhadden. Men stormde om de vrachtauto heen. - ‘Salud, camaradas! Hebben julliekranten?’Neen, ze hadden er geen. Een korte uitwisseling van indrukken volgde, en de auto

raasde verder. Er kwam er wéér een. Ditmaal vol met blauwe uniformen. Guardiade Asalto, de spaanse storm-politie. De wagen hield stil, en ik kon nauwelijks mijnogen geloven: zij hieven de gebalde vuist op, en groetten: ‘Salud, camaradas!’ Hetwas een zeldzame sensatie, deze professionele verdedigers van de machthebbers degroet te zien brengen van het uitgebuite volk. Toen wij de dag daarop een GuardiaCivil (maréchaussée) een arbeider zagen omhelzen, begon alles op een sprookje telijken.Toevalligerwijze bemerkten wij in een voorbijrazende auto Juanito, en nog een

andere bekende, Paco. Ook zij hadden ons gezien en stopten.Wij bestormden elkandermet vragen.Paco en Juanito waren beiden bewapend, met revolvers die zij reeds ontzekerd in

de hand hielden. Een paar der inzittenden bezaten ook geweren: een jachtgeweer eneen goede karabijn.‘Vechten jullie niet mee?’ vroeg Juanito met ironische verbazing.‘Vreemdelingen...’ zei Paco, een tikje verachtelijk.Maar de mannelijke ijdelheid zette hen over de lichte teleurstelling heen, dat wij

slechts toeschouwers gebleven waren. En zij begonnen opgewonden de toedrachtvan zaken te vertellen.


47

De officieren van een paar aan de rand van de stad liggende kazernes hadden hunmanschappen getracteerd op cognac, en ze toen de straat op gecommandeerd ‘terverdediging van de republiek.’ Bij het universiteitsgebouw vond het eerste treffenplaats, een tweede troep rukte van het Noorden aan, een derde van de haven uit. Zozouden zij het centrum van de stad als het ware kunnen insluiten. Maar depatrouilledienst der arbeiders had goed gefunctioneerd; uit zijstraten, hoeken enportieken drongen zij te voorschijn, verschansten zich achter stenen banken en bomen,en namen de verraste soldaten onder vuur. De officieren voerden licht veldgeschuten machinegeweren aan; de kanonnen werden door er op los stormende mannen envrouwen genomen, die ze veroverden met de blote handen, of met geen ander wapendan knuppel en keukenmes.‘Hoe zijn jullie dan aan vuurwapens gekomen?’ vroeg ik. ‘Een paar kameraden

uit het havenbedrijf wisten, dat er een schip vol wapens aan een der kaden lag. Datschip hebben we met behulp van kameraden van de F.A.I. zondagochtend in allevroegte leeggehaald. En toen wij eenmaal de kazernes en de kloosters hadden, waarinwij stormenderhand zijn binnengedrongen, kwam er genoeg te voorschijn.’Juanito scheen jaren ouder geworden te zijn in die enkele uren.‘De twee grootste slagen,’ sprak Paco, de bedaardere, ‘zijn op de Plaza de Cataluña

en in het havenkwartier, bij de Capitanía geleverd, vanwaar de Rebellen hethoofdcommando voerden. De telefooncentrale is regelrecht belegerd en metgeschutvuur genomen. Maar wij wisten, dat dit gebouw tot elke prijs in onze handenmoest blijven. Aan de overkant hadden de militairen zich in het Hotel Colón sterkgemaakt. We hebben ze er ook uit gekregen, net als uit de Capitanía.’‘En hoeveel verliezen?’ vroeg mijn gezel.


48

‘Veel. Doden en gewonden tezamen: enige honderden minstens.’‘Caramba!’Bij de haven was Ascaso gevallen, de bekende anarchistenvoorman. C.N.T. en

F.A.I. hadden de morele leiding van de tegenweer gehad. Bijna alle arbeiders droegenhet zwart-rood van de Anarchistische Federatie, en de auto's waren met hún lettersbeschilderd. Ook Estat Català (regionalisten) en P.O.U.M. (revolutionaire socialisten)vielen op. Van de P.S.U. (IIIde Internationale) was aanvankelijk het minst tebemerken, wat wel merkwaardig is voor een partij die zich later het breedst gemaaktheeft.Wij besloten elkander de volgende morgen in de stad te ontmoeten. Een

waanzinnige afspraak. Maar de weg erheen was vol sensaties. Door de lege stratensuisden voortdurend auto's met gewapende arbeiders, vele thans ook bedekt metmatrassen en beddegoed; iedereen voerde zijn eigen nachtlogies met zich mee indeze bewogen tijd. Men begroette elkaar met luide roepen: ‘Viva la República!’‘Vivaaaa!!’Er was geen enkel verkeersmiddel beschikbaar; wij moesten heel de lange weg

naar het centrum der stad lopen, en kwamen eerst voorbij de grote woonpaleizen derspaanse aristocratie, dure bezittingen in een meestal affreuze stijl. Ze waren thansuitgestorven. Aan de vensters hingen witte doeken, als teken van overgave.‘Ze zijn nu alle te huur,’ zei lachend een meisje tot een ander, terwijl ze ons

voorbijliepen. Lege huizen worden immers in Spanje door een wit papiertje of eenlapje aan de vensters aangegeven.In dezelfde wijk kwam ik vroeger vaak genoeg langs een reeks van grote kloosters;

de clerus had hier zijn waardevolste bezittingen, echte burchten uit een voortijd,waarin nog altijd levenslang-opgesloten nonnen hun bestaan voerden. Maar thanswaren alle vensters geopend, de toegangspoorten stondenwijd open, en een reusachtigwit doek met een rood andreaskruis daarop, bewees dat hier


49

in allerijl een hospitaal was ingericht. Buiten stonden bewapende milicianos; auto'sreden af en aan. Er volgden steeds meer gebouwen met rode kruisen. Matrassen enbedden werden afgeladen. Er moesten ontzettend veel gewonden zijn...Andere gebouwen waren volkomen verwoest, met muren zwart van roet en

verkoolde vensters. Vele rookten nog, moesten eerst kort geleden in brand gestokenzijn.Hoe verder wij in het centrum van de stad doordrongen, des te levendiger werden

de straten. Op haast iedere hoek was er het een of ander in beslag genomen gebouw.Ze droegen ruwe opschriften met krijt: ‘In beslag genomen door de C.N.T.’ of‘Onteigend door de Regering ter inrichting van een school.’ Dan weer: ‘In beslaggenomen door het Volksfront.’ Maar het meest van al kwam het anarchisten-tekenvoor: ‘C.N.T.’ (Nationale Confederatie van Arbeiders). Steeds waren de in beslaggenomen gebouwen kloosters of andere kerkelijke instellingen. Eerst later volgdende villa's en paleizen. Ook vonden wij zonder uitzondering alle kerken verbrand ofleeggehaald. Alleen de Kathedraal was intact en gesloten en droeg het opschrift:‘Eigendom van het volk. Onder bescherming van de Generaliteit.’ Ik wist maar al tegoed wat in de andere kerken behalve wapens, munitie en geldschatten weggeruimdwas. Een onbeschrijfelijke, zo goed als waardeloze kitsch. Zelfs de mooiste oudekerken bevatten hier slechts rommel.Nooit had ik overigens vermoed, dat er in Barcelona zoveel kerken en kloosters

stonden. Dat viel eerst nu op. Daarvoor ontbrak het dan ook aan ruimte voor scholen.Er was in de laatste jaren zulk een toeloop aan de staatsscholen, dat men de kinderenom beurten een weinig onderricht moest geven en er per week vaak 500 verschillendeleerlingen in de klas van één onderwijzer terechtkwamen.Zal het ooit mogelijk zijn al deze kerkelijke prachtgebouwen in werkelijke

volksscholen te veranderen? Zal het


50

licht der goddelijke rede nu werkelijk gaan schijnen in dit land?‘Veni sancte spiritus’ baden wij in stilte, terwijl wij voortliepen langs de straten

die op iedere hoek een nieuwe verrassing brachten. De catalaanse arbeiders hebbenhun geloof nog niet verloren; hun geloof in de toekomst der mensheid. Steeds meerlazenwij deze hoopvolle opschriften: ‘In beslag genomen voor onderricht-doeleinden.’Het meest verbaasden wij ons nog over de uniformiteit der gevolgde methoden. Alleverschillen van opvatting schenen verdwenen te zijn. Naast elkander stonden deopschriften der anarchisten en der marxistische partijen. U.H.P., de plots herleefdeleuze der asturiaanse revolutionairen.Tenslotte stonden wij op de Plaza Cataluña, het middelpunt van deze uitgestrekte

stad, gisteren en eergisteren nog het middelpunt van de strijd. Grote granaatholen inde gevels, talloze kapotte vensterruiten. Verschillende van de monumenten die erstaan, waren beschadigd. Hier en daar lagen de opgezwollen lijken van gevallenpaarden, en verspreidden eenmisselijk-makende verrottingslucht, die zich vermengdemet de walm der brandende gebouwen. Een treurig, verlaten slagveld was dit vroegerzo levendige plein geworden.Op de Rambla hetzelfde gezicht. Maar merkwaardigerwijze was er geen enkele

winkel geplunderd, geen enkel paleis verwoest. Slechts de kerken en kloosters diedoor de Rebellen zelf tot strategische objecten gemaakt waren. De krantenkioskenwaren doorzeefd van kogels. En een sigarenkiosk, met metalen blinden gesloten,was als een sardine-blikje opengemaakt en geledigd. Het was het enige geval vanplundering dat wij te zien kregen, alleszins verklaarbaar na de doorstane strijd...Nu kwamen wij allerlei bekenden tegen, die eenstemmig de heldenmoed der

anarchisten prezen. Ooggetuigen die nog geheel ontdaan waren van de strijd en hetbloedvergieten, vertelden ons de talloze staaltjes van persoonlijke


51

moed, die fantastisch klonken. Overal heerste een bewonderenswaardige discipline.Zelfs bij de verbranding van de kerkelijke inventarissen die wij hier en daarmeemaakten, ging het in zekere zin ordelijk toe. Bewapende mannen bewaakten debrandstapels vóór de kerkdeur. Het was niemand toegestaan ook maar het geringsteweg te nemen. Zelfs het gevonden bankpapier werd gedurende de eerste dagen inenthousiaste onwetendheid verbrand. Alle overwegingen werden overheerst door deinnige wens voorgoed met het verleden te breken.Een paar kleine scènes die wij meemaakten, waren erg typerend. Het ijzeren rolluik

van een sigarenwinkel was door een kanonskogel ernstig beschadigd. Daarvóórstonden een paar arbeiders in heftig dispuut, dat hiermee eindigde, dat de een denander een pakje sigaren afnam en hem dwong alles af te geven wat hij verder aantabak bij zich had. Tegensputterend haalde de ander uit zijn verschillende zakken desigaren te voorschijn, die dan door de omstanders gezamenlijk weer in de onbeheerdewinkel werden gedeponeerd.Een oud vrouwtje dat wilde oversteken, sprak mij aan: ‘Hoor eens, kameraad...’Er was een nieuwe toon gekomen. Een nieuw ideaal.Overal kon men, dag en nacht door, de radio-luidsprekers horen weerschallen. Zij

brachten de eerste berichten, gaven de consignes, maanden tot rust. Op de eerste dagal, werden de officiële berichten van de opstand afgewisseld met muziek. ‘Die lustigeWitwe’, alsof het erom begonnen was! Maar de Spanjaarden hebben zin voor zoiets.Na enkele dagen bestond de muziek hoofdzakelijk uit de nationale hymne en hetcatalaanse volkslied, ‘Els segadors’. het plechtige dramatische gezang van demaaiers-opstand. Voorts de ‘Internationale’ en het pittige anarchisten-lied ‘Hijos delpueblo’. Zij kwamen spoedig ook op de draaiorgels, hetgeen bewees dat deomwenteling al bijna ‘normaal’ geworden was.Nauwelijks stond het, nog geen week later vast, dat de


52

militaire revolte in Barcelona en Catalonië volkomen neergeslagen was, maar dat deprovincie Aragón met de hoofdstad Zaragoza zich nog in handen van deopstandelingen bevond, of de Catalanen maakten zich met geweldig enthousiasmeop, om een expeditie naar Zaragoza te improviseren. Van regionalisme was geensprakemeer; de gemeenschappelijke vijand vormde een volmaakte binding, voorlopig.De berichten uit Madrid luidden gunstig, maar niet onverdeeld bevredigend; hetZuiden stond precair. Met zijn bekende realiteitszin nam Catalonië het dus op zich,voor Aragón te zorgen.Op vrachtauto's en in gerequireerde particuliere auto's rukte, begeleid door het

eindeloos gejubel der massa, de eerste kolonne der volksmilitie uit. Een bonte,fantastische groep, met al de wapens en als wapen bruikbare voorwerpen uit drieeeuwen uitgerust. Zij werd in de komende dagen door talrijke kolonnes gevolgd,waaronder ook in overalls geklede groepen van vrouwen, met het geweer op deschouder. Zo ingrijpend hadden de gebeurtenissen plotseling de gemoederenveranderd, dat zelfs de vrouw zich op een wijze emancipeerde, die niemand hadkunnen voorzien.Daarbij bleven excessen op het gebied der goede zeden volkomen uit. De morele

vormelijkheid der Spanjaarden bleek zo diep geworteld te zijn, dat in dit opzicht deomwenteling niet het minste heeft veranderd. Demannen vielen elkander broederlijkom de hals, na de harde strijd. De vrouwen bleven ongemoeid.In deze dagen beleefden wij ook nog het treurige slot van de volksolympiade. De

franse regering had een oorlogsschip gestuurd om de deelnemers mee te nemen. Voorhet franse consulaat sprak ik met verschillende reisvaardige sportlieden. Er warenprachtige jongens daarbij, die met treurige gezichten stonden te kijken. Eén in hetbizonder viel mij op, die opgewonden toespraken tegen de nabijzijnde Spanjaardenhield. Hij wilde niet weg; en dat juist nù, terwijl de anderen op weg waren naar defascisten-


53

olympiade te Berlijn! ‘Als wij onverrichter zake terugkeren, wat zullen de Duitserszich in de handen wrijven,’ jammerde hij.Ik vreesde dat hij nog in tranen zou uitbarsten, zo ongelukkig zag hij er uit. ‘Maar

gelooft niet,’ vervolgde hij, ‘dat wij werkloos in het hotel gezeten hebben. Menigeenvan ons is aan een geweer gekomen, en heeft meegevochten. Het gaat immers ookom ónze zaak...’Hij sprak met al de woordenrijkdom van een Fransman, maar tenslotte zag ik hen

toch vertrekken, de franse sportlieden.Teleurgesteld over de verloren Olympiade, maar gesterkt in een geheel andere

zin...Een bekende hollandse staatsman, - niet bepaald een arbeidersvriend, - hielp ik

met onze auto uit de verbarricadeerde stad aan boord, zonder dat hij wist wie ik was.De witte angst van deze mensen, die straks van hun gemakkelijke zetel uit, over hetwel en wee van duizenden beslissen, is iets heel bizonders. De verachting voor zijnsoort, die hij mij bij deze gelegenheid geleerd heeft, weegt ruimschoots op tegen dekleine dienst. Ofschoon men wist wie hìj was, heeft niemand hem het geringsteaangedaan.Maar hij heeft bij mijn weten nooit geprotesteerd tegen de gruwelberichtenwaarmee zijn partijpers zich al bizonder onsympathiek heeft gemaakt, zelfs in onslauwe landje...Barcelonawas inderdaad binnen enkele dagen een verbarricadeerde stad geworden.

Op tal van hoeken en pleinen had men de straten opgebroken en van de klinkersongeveer één-meter-hoge omwallingen gemaakt, versterkt met zakken zand, metmatrassen soms, en dikwijls met oude roestige platen. Enkele waren cirkelvormigen zelfs ‘bewoonbaar’ gemaakt, met beschutting voor regen en nachtkoude. Er warenmachinegeweren opgesteld, en de bewapende arbeiders hielden er de wacht.Meer dan alle andere veranderingen gaven deze barricaden een onheilspellend en

tevens schilderachtig aspect


54

aan de stad. Ze versperden de weg voor de auto's die gedwongen werden langzaamte rijden als ze passeren wilden. Dat werd met opzet zo gedaan.Steeds meer milicianos kwamen te voorschijn; het was een leger dat gestadig

groeide. Geen man liep meer zonder revolver. Met de zonderlingste kledingstukkenook, werd gezorgd voor een krijgshaftig uiterlijk. Maar wie nog vechten wilde, gingnaar Aragón. In de stad was het veel rustiger geworden. Er waren verschillendeonschuldigen vermoord, er waren excessen vanwreedheid voorgekomen.Misdadigersvan professie hadden dagenlang in troebel water kunnen vissen.Doch dit was onvermijdelijk in de gegeven omstandigheden. Wáár heeft zich iets

dergelijks volmaakt, en zonder fouten afgespeeld? De arbeiders waren deaangevallenen, zij werden niet in de gelegenheid gelaten, kieskeurig te zijn in hunverdedigingsmiddelen en in hun methoden om de orde te herstellen. Er is soms tèsnel recht gedaan. En toch zijn de meeste vijandelijke schuldigen, de schuldigen aande voorbereiding van de rebellie, ontsnapt.Er is geen soortgelijke episode in de geschiedenis aan te wijzen, die met minder

excessen, met meer gevoel voor verantwoordelijkheid en zedelijke waarden is gepaardgegaan. Dit is een eer die de geschiedenis deze spaanse beweging zal moeten nageven;een eer die haar overigens misschien duur genoeg te staan zal komen. Want eenradicaler optreden was, - altijd van het standpunt der sociale revolutie uit, - wellichtnoodzakelijk geweest.Nu zijn er twee weken voorbij, sedert deze opwindende dagen. Barcelona heeft

gedeeltelijk zijn normale aanblik teruggekregen. Alleen de gewapende arbeiders diede soldaten vervangen hebben, bewijzen hoezeer de toestand veranderd is. En demerkwaardige, onheilspellende rust die er heerst, vooral des avonds wanneer de staddoodstil wordt, omdat na tien uur geen tram meer loopt en de koffiehuizen geslotenworden.


55

Dan bemerkt men nog dat er ‘oorlog’ is. Er wordt druk gepatrouilleerd in de straten,en iedereen die zich niet voldoende legitimeren kan, wordt in hechtenis genomen.Ook hoort men nog altijd 's nachts van tijd tot tijd schoten vallen, en verneemt mende dag daarop dat vluchtende fascisten neergeschoten werden, en dat men nieuwefascistische groepen in de woonhuizen ontdekt heeft. De barricaden-gevechten hebbenplaats gemaakt voor een strijd achter de muren.En intussen vechten de catalaanse kolonnes in Aragón voor de bevrijding van hun

klassegenoten uit de handen van de militaire fascisten. Geheel Spanje is in oorlog.Een burgeroorlog die in niets onderdoet voor een echte krijg. Met een front en eenachterhoede. Met angstig achtergebleven moeders en vrouwen.Dagelijks grijpt men naar de kranten om de laatste berichten van het front te

verslinden. Wanneer wordt Zaragoza genomen?De optimisten zeggen: morgen.De beter-ingelichten weten: het kan nog héél lang duren voordat Spanje werkelijk

zijn uiterlijke en innerlijke rust teruggevonden heeft. En het moet duur genoegdaarvoor betalen.Met het bloed van zijn beste zonen.


56

IV Intermezzo over kunst en kultuur

Niets is ongewisser dan psychologische berekeningen. Ze kunnen theoretisch nogzo goed sluiten, ze kunnen gebaseerd zijn op de meest subtiele beschouwingen, zodraze getoetst worden aan de werkelijkheid, blijken hun gevolgtrekkingen ridicuul enontdekt men het bestaan van ‘onberekenbare’ factoren. De reacties van onszelf envan anderen zijn nooit vooruit vast te stellen. Op zijn best kan men van een zekerewaarschijnlijkheid spreken. Maar telkens weer doorbreekt de realiteit dezewaarschijnlijkheidsnevel, en stelt zij ons voor onloochenbare verrassingen.De waarheid hiervan werd weer eens gedemonstreerd door de reacties van mijzelf

en anderen, toen wij getuigen waren van het verwoesten van kunst. Wij hebben totnu toe steeds gemeend dat ‘beschaafden’ elk vandalisme vreemd is. Onze kultuurbestaat voor een zeer groot gedeelte uit kunst, die wij op bizondere wijze leerdenliefhebben en respecteren. Onze beste ogenblikken waren die van intens kunstgenot,onze dierbaarste troost ging uit van de kunstwerken die de zintuigen streelden enhart en verstand meesleepten door hun edel ritme. Kunst gold en geldt nog voor dehoogste uiting van kultuur, en onze eerbied voor het geestelijk erfgoed der vaderen,zonder hetwelk wijzelf, naar het heet, niets dan barbaren geweest zouden zijn, werdovergedragen op de kunst in het bizonder. Een eigenaardig gevoel, samengesteld uitrespect, liefde, dankbaarheid en verlangen, verbindt ons met de kunstuitingen vanvoorheen en thans.


57

Men zou zich echter a priori kunnen afvragen of dit een zuiver, onvertroebeld gevoelis en niet bijgeval dubbelwaardig. Men zou in twijfel kunnen trekken of wij inwerkelijkheid geheel en al zo kunstlievend denken en voelen. Heeft niet elk van onsweleens iets bij zich waargenomen van de ‘haat tegen de kunst’ die zo onverbloemden frequent te vinden is bij de zelfgenoegzame burgerman? Natuurlijk hebben wijdergelijke plebejische stuipen snel van ons afgezet, of ze omgezet in een soort vanneo-artistieke manifestatie, in het genre van ‘Goethe ist der graue Star im deutschenAuge’ of ‘Baudelaire est un bourgeois’ of ‘Leonardo, die uitvinder van Ripolin’ endergelijke. Het is op de zwakke plekken van ons artistiek bewustzijn, daar waar deappreciatie verettert, dat de diep-verscholen haat doorbreekt gelijk kwaad bloed.Maar wij willen het meestal niet bemerken en vergeten àl te gaarne dat het licht derliefde niets beschijnt zonder de slagschaduw van haat te werpen. Hoe heviger deliefde, des te feller de haat die daarmee samengaat.Misschien is daarom vandalisme slechts het voorrecht van volkeren met veel

object-gebondenheid, met grote capaciteit tot liefde en haat, met wèrkelijke kultuur,en komt het niet voor onder lauwe, verzeepte en met melk doordrenkte volkeren.Misschien is het werkelijk een bewijs van kultuurloosheid wanneer het vandalismevan een natie zich beperkt tot het ‘betreden van plantsoenen’ en het afscheuren vanaffiches. Een schaap wordt nooit een tijger, al vreet het van de heg.Zeker, deze beschouwingen zijn in de eerste plaats een zelfverdediging. Want

stellig ben ikmede-schuldig door gebrek aan verontwaardiging. Ik hebmèt de anderenmee bij het verwoesten van kunst onbewogen toegezien. Nog meer: ik heb het instilte toegejuicht, want het heeft mij met een tot dan toe ongekende vreugde vervuld.Deels kinderlijk, niet ongelijk aan de pret van een kind dat zijn prentenboek ruïneertof zijn harlekijn de armen en benen uittrekt. Deels met een verbeten en koelbloedigsadisme,


58

dat aanstonds tientallen argumenten gereed vond tot zijn verdediging. Hoe moet ikdie dingen gehaat hebben, die ik zo menigmaal bewonderde en welgevallig aananderen liet zien! We zijn nog steeds in dezelfde stad Barcelona, die wanneer menhaar goed kent, overal even rijk blijkt aan kunstschatten. Gisteren nog was het anders;maar nu zijn we in de week van 19 tot 26 Juli; bombardementsvliegtuigen zoemenboven de daken; kerken en kloosters staan in lichtelaaie, schoten dreunen en knetterenuit alle richtingen. En het volk wreekt zich, de tijgers zijn losgelaten, de kunstwerkenin gevaar!Ik zie een prachtige renaissance-gevel in elkaar storten; wat mij daarbij het meest

interesseert is het donderend geweld dat dit maakt. In een auto de fé, - acte van geloofin een nieuwe tijd, - ligt een oude gothische madonna reeds halverwege verkoold opde brandstapel. Overheersende gedachte: dat oude hout brandt wel erg langzaam.Mijn zeer verfijnde begeleider, aan wien niets vreemd is wat tot de europesedecadentie behoort, zegt enkel: ‘Jammer dat we niet mogen fotograferen; wat zoudat een leuk plaatje zijn.’ Als wij later op een der schilderachtigste hoekjes van destad gekomen zijn, en zien dat het romaanse kerkje verdwenen is, dat er devoornaamste charme aan gaf, zegt de vriend: ‘Dit is het eerste waarbij ik het jammervind.’ Wij waren al zeker voorbij vijftig verwoeste monumenten gekomen, en toch,ik kon niet nalaten uit te vallen: ‘Vervloekte aestheet! Wat gaat ons die oude rommelnog aan? Is de menselijke Vrijheid niet méér waard?’Later heb ik dikwijls aan dit spontane antwoord moeten terugdenken, dat min of

meer beaamd werd door een verontschuldigend: ‘Nou-ja...’ Want het gaf in alleoprechtheid uiting aan de haat tegen een verleden dat op ons drukt met de last vanduizenden jaren; waardoor onze weg gedetermineerd is en wijzelf verlamd worden,en niet meer in staat zijn een jong volk te wezen dat blij en onverantwoordelijk leeft.


59

Al het voorbije staat ons in de weg; er kan nooit meer sprake zijn van werkelijkevernieuwing, tenzij men grondig zou opruimen, tenzij het vandalisme op devoosgeworden gebieden volkomen zegeviert. Tussen oudheid enmiddeleeuwen staande Vandalen, staan Attila en Djengis Khan, die in iedere kunstgeschiedenis eeneervolle vermelding verdienen. Tussen de middeleeuwenwaarin wij helaas nog levenen de nieuwe tijd waarvan wij dromen, zullen moderne Vandalen moeten opstaan,en zal een nieuwe Gésel Gods de aardbol moeten kaal zwepen. De dichter van eenvorige generatie riep al om ‘de Kozakken en de Heilige Geest!’ Maar wij behorendoor onze afkomst en onze opvoeding en onze omgeving nog te veel tot het verledenen tot het afstervende. Met onze diepste vezels blijven wij daaraan verbonden;niemand van ons durft ten volle het vandalisme aanvaarden, dat de enige redding isvan de kunst, wijl elke akker die men met nieuw zaad beplanten wil, moet wordenomgespit.Een week na het vurige wraakgericht in Barcelona schrijven de anarchisten met

trots: ‘Bergen van vuilnis hebben wij opgeruimd. Een gezuiverde woning staat openvoor de toekomst.’ Ze hebben zichzelf overschat, deze kinderlijke en eerlijke lieden.Het fetichisme der kunst is niet in enkele dagen uit te roeien. Haar spook is aan allepuinhopen ontstegen en waart nog altijd rond door de stad. Het verleden, de historie,het atavisme, hoe men het ook noemen wil, het is de vampyr die elke revolutie vanhaar bloed berooft, en haar aan het eind krachteloos achterlaat. Het is de vampyr diezich duizenden jaren lang met onze eerbied en onze liefde gevoed heeft, en die wijnu te lijf moeten. En wee het kind dat in zijn eigen grootmoeder de vampyr ontdekt,en in zijn eigen moeder de heks. Dat drama is nog nooit geschreven, - het lijkt tebelachelijkromantisch, - maar het is het drama van alle volkeren.Weer een week later schrijven de anarchisten bedachtzaam: ‘De rommel is

opgeruimd; de puinhopen roken nog. Maar het is ons een vreugde geweest te kunnenvaststel-


60

len, welk een diepe eerbied voor kunst en kultuur het volk bezielt. Tallozekunstschatten zijn, soms met levensgevaar, door eenvoudige arbeiders gered. Devoornaamste kunstjuwelen der stad zijn gelukkig behouden gebleven. Zij zullen ineen bizonder museum worden ondergebracht, want alleen kunst die voor iedereentoegankelijk is, blijkt ware kunst. Na het straffende, zuiverende vuur komt deopbouw.’Nobele woorden.... maar van een eindeloze kinderlijke dwaasheid. Ze hebben de

vreugde bij het verwoesten van kunst, bij het verminken van de vampyr Verledenbespeurd, maar ze hebben die vreugde gewantrouwd. Ze hebben zich laten bepratendoor hun doodsvijanden, de trawanten der traditie, en ze zijn zich gaan oefenen inhet berouw waaruit een nieuw respect geboren wordt. Wij allen laten ons bepraten,niemand durft te leven met de keerzijde van zijn natuur, met zijn gevoelens binnenstebuiten en zijn gedachten tot aan hun dialectisch tegendeel dóórgedacht. Wij bazelenvan evolutie omdat wij angst hebben voor het vacuum dat ontstaat bij iedere breuk,die de ware re-volutie vooropstelt. Zo concipieerde men de eerste automobielen inde vorm van victoria's, en de eerste vliegmachines met beweegbare vleugels gelijkvogels. Men bedreef e-volutie, terwijl alleen de volslagen breuk met het verleden,de doorgevoerde re-volutie leidde tot succes. Draagstoelen en victoria's heeft menop vandaalse wijze durven behandelen: men heeft ze laten verdwijnen uit demenselijke samenleving, ze werden gedegradeerd tot zeldzame museumstukken.Maar met de kunst waagt niemand hetzelfde te doen, zomin als met de altaren enmet de koningskronen.En toch... Niets is eeuwig, niets is onaantastbaar. Het leven dat èn groei is, èn

afsterven, heeft in ons ook de kiem van vandalisme geplant, die wij op elke generatieoverdragen, en die groeit naarmate onze kunstliefde teleurgestelder en onmachtigertot nieuwe schepping wordt. Op de plaats waar zich een gotische kathedraal bevindt,


61

kan geen modern clubhuis staan. En wie ze naast elkander zetten wil, - gelijk dereformistische lijmers trachten, - die is eerst een volslagen vijand der kunst. Wanteen lauwe en onpartijdige.Dit naast-elkaar-zetten van oud en nieuw, van het dode en het levende, is de

walgelijke stijlloosheid van onze eigen tijd.Aan het verwoesten van kunst zit veel vast. Het discrediteert een omwenteling

niet, vooral niet wanneer het planmatig en consequent gebeurt. Wat ik daarmeezeggenwil? Hetzelfde wat een boer uit San Cugat mij antwoordde, toen hem gevraagdwerd of men heel het interieur verbrand had van de kloosterkerk daar, die een dermooiste monumenten van Catalonië is.‘Op een paar poppetjes na,’ zei hij. ‘Die hebben wij bewaard om aan het buitenland

te verkopen.’Verachting voor de imbecielen, realiteitszin en liefde voor de toekomst spreekt

daaruit. Oók liefde voor de kunst. Want de Toekomst moet ook haar kunstenaarskunnen betàlen. En om te beginnen zijn daar ‘die poppetjes’ net goed genoeg voor.Een nieuwe tijd zal zijn eigen nieuwe kunst voortbrengen.Kunst wordt verwoest; leve de Kunst!

Overal in Spanje is het op ongeveer dezelfde wijze toegegaan. Men heeft in de eersteogenblikken de militairfascistische aanval, daar waar het mogelijk was, met eentegen-aanval beantwoord. Men heeft de kerken en kloosters die tot forten gemaaktwaren, behandeld als forten. En de overige heeft men zekerheidshalve uitgerookt.De tegenpartij, die later ook de Nationale Bibliotheek en het Prado-museum teMadridrustig gebombardeerd heeft, was de eerste om oude kerken en kunstschatten aan zulkgevaar bloot te stellen. De gevolgen komen dus voor zìjn rekening.


62

Maar alles tezamengenomen zijn deze gevolgen tòch nog betrekkelijk gering geweest,juist omdat de ingeboren cultuur van het spaanse volk, - zelfs van de domstelandbevolking, - het een globaal gevoel voor artistieke waarden gegeven heeft, datzich zelfs in tijden van zo grote spanning heeft doen gelden. Het was aandoenlijk tezien hoe arbeiders- en boeren-comité's zich uitsloofden om bij het ontruimen van inbeslag genomen huizen al datgene wat hun toescheen ‘kunstwaarde’ te bezitten,onbeschadigd af te leveren bij de Kultuur-Commissie. Goede en slechte Kunst,kostbare en waardeloze voorwerpen, alles werd met evenveel liefde en toewijdingweggebracht, en niet zonder humor heeft de dichter Ventura Gassol, die als ministervan Kultuur in Catalonië destijds het hoofd van de commissie was, de ijver derarbeiders geprezen, die op zo voorbeeldige wijze voor het behoud van groen en rijpzorgden.Tijdens de belegering van Madrid heeft de Volksmilitie in dit opzicht nog veel

meer gepresteerd. De grote spaanse steden zijn zeer rijk aan kunstschatten, en diewelke in de hoofdstad het meest gevaar liepen, heeft men naar Valencia of elders inveiligheid gebracht. Met de gewone spaanse laksheid heeft men daarmee tot het laatstgewacht, toen de stad heftig gebombardeerd werd, en de onmiddellijke kans op eenfascistische intocht geenszins denkbeeldig geacht mocht worden. Onder grootlevensgevaar, en meestal als vrijwilligers voor deze taak, hebben de milicianos, -grotendeels ongeletterden, - toen de voornaamste kunstschatten uit de belegerde stadvervoerd. En ze hebben hetzelfde gedaan met kostbare boekwerken, met demanuscripten, instrumenten en verzamelingen van verschillende geleerden, die daarnaook niet hebben nagelaten de gewapende arbeiders en boeren voor hun gestie teloven.Ook bij de bewakers van verschillende in beslag genomen huizen met historische

waarde of die waarin kunstschatten aanwezig waren, heb ik steeds een pijnlijke, soms


63

overdreven zorg en liefde opgemerkt. De meesten waren er diep van doordrongendat deze bezittingen thans ‘patrimonio del pueblo’ (erfdeel van het volk) gewordenwaren, en dat zij tegenover geheel de natie daarvoor verantwoordelijk stonden. Opdit gebied, - meer nog dan bij de in beslag genomen fabrieken en bedrijven, waarimmers aparte syndicaten en comité's tussen zaten, - viel al aanstonds eenvèr-ontwikkeld gemeenschaps-gevoel waar te nemen.Dat men bij deze overname van het bestaande vooralsnog weinig selectief te werk

kon gaan, en dat er zeer zeker ook enkele voorbeelden van bot onverstand zijn aante voeren, is een tweede zaak.Merkwaardig is, dat reeds onmiddellijk tijdens de troebele situatie een nieuwe

kunst is begonnen te ontstaan. Dat het in de eerste plaats een toegepaste kunst was,ligt voor de hand.Daar waren vóór alles de deels voortreffelijke affiches, die in het buitenland zoveel

aandacht getrokken hebben, en die begrijpelijkerwijze zeer sterk door de volkskunstbeïnvloed zijn, teneinde direct en gemakkelijk tot de massa te kunnen spreken. Deschilders en tekenaars sloten zich dikwijls aan tot onder-groepen van hun syndicaat,of tot arbeidsgemeenschappen, en zo ontstonden ook collectieve werkstukken. Hetis natuurlijk niet gezegd dat die de beste waren.Vele muurvlakken, vooral in de dorpen, werden met toepasselijke, didactische

schilderingen versierd. De wagons der treinen, die al gedurende de stakingen dikwijlsmet revolutionaire opschriften, en soms zelfs met loonstatistiekenwerden beschilderd,kregen nu vaak verdienstelijke schilderingen van buiten: affiche-achtige oproepentot de strijd en tot intensievere arbeid op het land en in de achterhoede.Volkspoëzie en volksmuziek, - de meest levende artistieke twee-eenheid van

Spanje, - reageerden vanzelfsprekend onmiddellijk op de nieuwe aangrijpende gebeur-


64

tenissen. Reeds in de eerste dagen van de opmars naar Aragón hoorde ik vrienden,die van het front terugkwamen, vertellen, hoe de catalaanse troepen metgeïmproviseerde gezangen door de aragonese landbevolking werden begroet. Eenvan die gedichten in traditionele copla-vorm luidde:

‘A Cataluñami mejor canciónpor su ayudaen Aragón.’‘Aan Cataloniëmijn beste liedvoor de hulp die het biedtaan Aragón.’

De revolutionaire leuzen die algemeen in zwang kwamen, werden in hoofdzaakontleend aan bekende liederen of gedichten. Het ‘hasta vencer o morir’ (tot deoverwinning of de dood) is de slotregel van de spaanse nationale hymne. Het forse‘no pasarán’ (ze zullen er niet dóórkomen) het refrein van een zeer mooi gedicht vande grijze catalaanse schilder-dichter Apelles Mestres, die in de eerste dagen van deburgeroorlog op zijn ziekbed overleed.Hoe dikwijls hoorde ik niet jongelieden hoopvol en vertrouwend de beide regels

uit het lied van de jonge Garde voor zich uitzingen:

‘Es la lucha final que comienza,la revancha de los que ansían pan.’‘'t Is de eindstrijd die nu is begonnen,de revanche van hen die snakken naar brood!’

In muziek en zang schenen de verschillende partijen en groeperingen elkander tevinden, al zongen de anarchisten op de muziek van de ‘Internationale’ ook anderewoorden dan de marxisten. Ze marcheerden ook gezamenlijk op de zelfde roffel, diemet zijn martiale ritme van ‘túk-tukke túk, túk’ nu eens scheen te zeggen: ‘Cénétéfai, fai, fai,’ dan weer: ‘No pasarán, no, no!’ Al naar men het horen wilde.


65

Gaarne zongen de anarchisten ook de ‘Jota libertaria’, een echte jota door ManuelGonzález gedicht:

‘Anarquía, anarquía,mira si yo te querréque aunque por ti sufra mucho

yo jamás te olvidaré.’‘Anarchie, anarchiezie eens hoe ik je bemin.Schoon 'k voor jou veel heb geleden,raak je nooit meer uit mijn zin.’

Maakwerk ontstond en verdween weer snel, gelukkig. Maar de blijvende liederenwaren prachtig. Catalonië's dramatische, archaïsche nationale hymne, nog uit demaaiers-opstand, kreeg een nieuwe toepasselijkheid. Ook de anti-burgerlijkeanarchisten-hymne ‘Hijos del pueblo’ (Zonen van 't volk) genoot een grote voorkeur,stellig door zijn krijgshaftig ritme en zijn rijke muziek, die ruimschoots tegen dezwakkere tekst opweegt.De professionele dichters, - vooral zij die aan het front waren, - stuurden regelmatig

hun producten ter publicatie. Meer dan hun nog altijd individueel gekleurde uitingenwerden echter de satyrische gedichten gewaardeerd, vol van rijke spaanse humor,dikwijls cru en direct, dikwijls geladen van bitterheid, haat en... goedmoedigheid.Niets leert de algemene geestesgesteldheid beter kennen, dan de satyre uit dagen vanstrijd.Om met één enkel voorbeeld te volstaan, laat ik de volgende imitatie van de

klassieke romances volgen, die door Antonio Agraz in de ‘Solidaridad Obrera’ werdgepubliceerd, en die de algemene hilariteit wekte.

‘Tres mil alemanes vienen.Aún acaban de llegar.Barco pirata les trajo

por los caminos del mar.

Todos son muy lindos mozos,y tienen dulce mirar,y anchas caderas redondas,que se ondulan al andar.

‘Drie duizend Duitsers nu komen.Ze kwamen zoëven aan;ze zijn met een zeerovers-stoomschipover de zee gegaan.

Alle zijn heel lieve jongens,van aanblik werkelijk knap,met dikke en ronde billendie wieglen bij iedere stap.


66

Eran del harén de Roehm,el bizarro militar.Con lágrimas de sus ojosAdolfo les vió marchar.

A donde han ido a caer!A donde han ido a parar!A Cádiz, señor, a Cádiz!

Escrito debía estar.

Moros, que les ven venir,moros, que les ven llegar,con risa de dientes blancos,

les van corriendo a abrazar.

Los efebos, muy contentos,se dejan acariciar.- Yo gustar de chicos guapos.

- Mi, moguenazos gustar.

- Yo querer tomar Madrid.

- Mi, también queguer tomar.

Del Guadalquivir la luna

se marcha a todo rodarpor los campos levantinos

hasta Valencia arribar,

y, con burlona sonrisa,le dice al Guadalaviar:‘Moros y alemanes juntos,

Osú, lo que va a pasar!’Ze komen uit Roehm z'n harem,die raar-militaire klit.Met tranen in beide zijn ogenziet Adolf ze gaan in gelid.

Waar zijn ze gegaan om te vallen!Waar zijn ze gegaan zonder baat!Naar Cádiz, mijnheer, al naar Cádiz,gelijk het geschreven staat.

De Moren, ze zien hen al komen,de Moren ontvangen hen daarmet de lach van hun helwitte tanden,ijlings omhelzen ze elkaar.

De efeben zijn bijster tevreden,het liefkozen staat hen zeer aan.


- Ik graag de mooi kereltjes hebben.- Mij, wil slechts met zwartjes gedaan.

- Ik morgen Madrid zullen nemen.- Mij, morgen ook vijand verslaan.

Van de Guadalquivir de zeer schone.trekt op deze lievende schaardoor de bloeiende velden van 't Oosten,Valencia is in gevaar!

Maar spotlachend bij hun voorbijgaanmerkt de Guadalaviar op:‘De Moren en Duitsers doen samen,o wereld, je staat op je kop!’

De laatste regel vooral is erg ‘castizo’ (rasecht) en daarom feitelijk onvertaalbaar.Hilariteit wekt het juist-geïmiteerde gebroken spreken van de Arabieren en Duitsers.


67

Aan satyrisch toneel is er tijdens de burgeroorlog minder voortgebracht dan menredelijkerwijze zou verwachten, zelfs bij de algemene decadentie van het toneel inSpanje. Bij zóveel barre werkelijkheid schijnt de lust tot ‘spelen’ nog niet ontwaakt.Satyrische boeken en tekeningen zijn talrijker, en onder de eerste moet stellig genoemdworden: het met veel humor, nog meer kennis van zaken, en soms ook met poëtischegevoeligheid geschreven boek vanManuel Benavides: ‘Curas y mendigos’ (Priestersen bedelaars) dat op uitstekende en veraanschouwelijkt-documentaire wijze hetclericale aandeel in de voorbereiding van de militair-fascistische opstand beschrijft.Van de vele zeer goede caricaturisten en politieke tekenaars die Spanje rijk is,

verdient vooral de kunstzinnige en intelligente Rivero Gil vermelding. Van zijntijdens de burgeroorlog gepubliceerde tekeningen hebben vele blijvende waarde.Ook het peil van de volkskranten is zeer omhooggegaan, terzelfdertijd dat vele

burgerlijke zich niet meer konden handhaven. De ‘Solidaridad Obrera’, een vroegervrij obscuur partijblaadje, werd een voorbeeldige krant in handen van zijnanarcho-syndicalistische leiders. De grootopgezette communistische ‘Mundo obrero’kreeg een catalaans pendant in ‘Treball’. Beide verspilden later een goed deel vanhun energie (en sympathie) in felle polemieken met de moderne, in de heetste dagenvan strijd ontstane ‘Batalla’, het hoofdorgaan van de revolutionaire communisten(P.O.U.M.).Afgezien van enkele stereotype excessen kon men voortdurend een zeer grote

gematigdheid en een uiterste decentie bij de dagbladen tijdens de burgeroorlogwaarnemen.Weinig gescheld, weinig nadrukleggen op het grof-sensationele. Daarbijook veel van de tot norm verheven onoprechtheid, die zich uitput in het met bloemrijketaal verhullen van dingen die duidelijk gezegd zouden moeten worden, maar slechtsvoor de zeer ingewijden verstaanbaar gemaakt zijn.Met deze traditionele insinuerendestijl


68

is helaas niet genoeg gebroken. Doch er wordt weinig over geklaagd, men vindt hetheel gewoon.Wel blijkt uit ieder willekeurig krantennummer de geweldige drang naar onderricht

en naar ontwikkeling, die er bij de massa heerst. Er wordt veel moderne historiegeboden, veel pasklaar gemaakte ‘algemene ontwikkeling’. En veel meer dan vroegerwordt aandacht besteed aan de grote economische problemen en aan de internationalepolitiek.De houding der leidende intellectuelen is bij dit alles weifelend, en dikwijls niet

al te fraai. De oude kloof is ook nu nog, - zelfs bij goede wil van beide kanten, - nietgeheel overbrugbaar. Stellig hebben een overgroot aantal schrijvers en geleerden dezijde van het volk en van de legale regering gekozen, maar ze hebben zich daarnameestal onbeholpen afzijdig gehouden, en slechts weinigen hebben zo fel entegelijkertijd zo artistiek stelling genomen als de beroemde cellist Pablo Casals, diezijn plebejische afkomst niet vergeten bleek en onmiddellijk weldadigheids-concertenvoor de militie gaf, een deel van zijn bezittingen afstond, en resoluut weigerdeconcert-contracten met Duitsland en Italië aan te gaan.Het prestige van een nobelprijs-winnaar als Jacinto Benavente en van een groot

dichter als A. Machado, die beiden zonder restrictie aan de zijde der legalen blevenstaan, weegt wel op tegen dat van een Unamuno, wiens tragische vergissing om zichbij de rebellen aan te sluiten, genoegzaam bekend is. De militaire botheid en defascistische vijandigheid aan alle vrije-kultuur-ontwikkeling heeft hij op desmartelijkste wijze leren kennen, en deze ondervinding op zijn levensavond heefthij met de dood betaald. Vermoedelijk met een gewelddadige dood. Zijn beide zoons,geleerden, streden terzelfdertijd bij de legale militie.Het antifascistische volk heeft de tragiek van Unamuno's lot zeer goed gevoeld.

Nadat de aanvankelijke verontwaardiging geluwdwas, heeft men zich uiterst gematigd


69

over hem uitgedrukt. Men wilde deze poëtische medeoprichter van de Republiekliever vergeten...Een jeugdig dichter werd het symbool der vervolgde kunst en kultuur in Spanje.

De begaafde García Lorca, die in Granada door de fascisten gefusilleerd werd, zoalseen paar jaren tevoren in Asturië de wakkere journalist Luis Sirval. Maar GarcíaLorca stelde niet eens hinderlijke enquêtes in. Hij was slechts dichter en folklorist,wat genoeg scheen om zich de ongenade der militairen op de hals te halen. Na zijndood werden zijn boeken plechtig op de brandstapel geworpen; ze deden echtertegelijkertijd het vuur in de harten van zijn volksgenoten opvlammen. Enmaandenlangbleef tijdens de omwenteling García Lorca's ‘Romancero gitano’, - een moeilijke,geavanceerdemaar zeer mooie gedichtenbundel, - een der meest-gelezen boeken aande legale zijde! Zijn dood heeft voor de moderne spaanse dichtkunst ongetwijfeldde weg tot het volk geopend.Unamuno's ‘verraad der klerken’ staat helaas niet alleen. De dichter Ventura

Gassol, die actief deelgenomen had aan de catalaanse opstand van '34, en die daarnaals minister van Kultuur voor Catalonië de rechterhand van President Companyswas, ook tijdens de eerste maanden van de burgeroorlog, heeft daarna op een‘geschikt’ ogenblik de wijk genomen naar het buitenland. De filosoof José Ortega yGasset hield zich van meet af aan ‘om redenen van gezondheid’ ver van zijngeboortegrond en van de ‘opstand der horden’ die hij nu eens door directeaanschouwing had kunnen leren kennen. Zijn broer, Manuel Ortega y Gasset, eenfelle socialist en deken der advocaten, heeft tijdens de revolutionaire hervormingenin de laatste tijd een gewichtige rol op juridisch gebied te spelen gekregen. Hij isook belangrijker dan zijn al te veel geprezen broeder.De snel tot een beroemdheid geworden medicus-sexoloog-biograaf Gregorio

Marañón kreeg na de hartelijkste sympathie-betuigingen voor ‘de zaak van regeringen volk’


70

een belangrijke studie-opdracht naar het buitenland, waar hij toen verkoos te blijven,terwijl zijn zoon van de gelegenheid gebruik maakte zich aan te sluiten bij Franco'ssoldaten. Zeker als compensatie voor het feit dat de beide zoons van den ex-presidentAlcalà Zamora tegen de wil huns vaders naar Spanje kwamen om dienst te nemenonder de milicianos.Ook onder de katholieke intellectuelen hebben enkele prominenten (José Bergamín,

Semprún y Gurréa) niet zonder grote innerlijke tweestrijd de zijde der armen vangeest en der armen aan goed gekozen. Door het feit dat de baskische katholieken aande zijde der regering bleven, is voor hen het gewetensconflict wel zeer gereduceerd.Er kan nu van individuele ‘ketterij’ geen sprake meer zijn!In het algemeen staat tegenover de weifelmoedigheid der oudere generatie van

intellectuelen de resolute sympathie voor de legalen bij de jongeren. Velen hebbenals eenvoudige milicianos reeds in de allereerste dagen vrijwillig dienst genomen,stellig aangemoedigd door het voorbeeld van zo menige prominente buitenlander,die zich bij de ‘internationale brigade’ of elders aansloot. Steeds meer breekt zichhet besef baan in Spanje, dat de antifascistische strijd ook een kamp is voor de kultuur;tègen haar onderdrukking, tègen de beknotting van haar vrije ontwikkeling en vóórhaar verbreiding onder het hunkerende, goedwillende en voor beschaving zo gevoeligeiberische volk.


71

V Naar het front van Aragon

1

Augustus 1936.

Wij weten maar al te goed dat het een volkomen veranderd Barcelona is, dat wijachter ons laten: een stad met arbeidersraden in de fabrieken en bewapende burgersin de straten, een stad met nog rokende kerken en kloosters, met rouw bij honderdenen een nieuwe hoop bij duizenden. Maar zelfs al zouden wij dit alles niet gewetenhebben, bij het verlaten van de stad valt het verschil onmiddellijk op. Overal in debuitenwijken en langs de wegen die in de provincie voeren, zijn barricaden gebouwdvan steenhopen, zakken zand, oud roest en blik, en daarachter zitten groepjes vantot aan de tanden gewapende mannen met stoppelbaard en haveloze kleding; dikwijlsstaat er nog eenmachinegeweer opgesteld, waarmee dewachtposten heel de omgevingkunnen beheersen. Is het omdat er gevaar dreigt voor Barcelona? Stellig niet. Maardit is onze ‘veiligheidsdienst’.Wij mogen als nieuwsgierige schrijvers met de auto reizen die dagelijks de koerier

naar Lérida brengt voor een der leidende politieke partijen. De koerier, die algemeenmet de bijnaam ‘Michael Strogoff’ aangesprokenwordt, is met een karabijn gewapenden blijkt een politiek zeer goed geïnstrueerde jongen van een jaar of achttien. Onzechauffeur is een oudere man, een echte Bask, groot en dor, die zes talen spreekt ende halve wereld per auto heeft


72

afgereisd. Zijn bewapening bestaat slechts uit een zware revolver, en zijn conversatiehoofdzakelijk uit lofredes op het heerlijke, zangerige Baskisch. Onze auto isvolgeschilderd met grote witte letters die partij en herkomst aangeven; tegen devoorruit hangt de militaire autorisatie voor vrije doorreis geplakt; naast de radiatorwappert een grote rode vlag. Niettemin worden wij bij elke barricade aangehoudenen moeten wij nòg meer documenten tonen om ons te legitimeren. Dàt is het groteverschil met de stad. Ondanks alle kentekenen van revolutie en nervositeit, blijktwaakzaamheid en scherpe contrôle te heersen langs de weg. Het leven binnen in destad is, hiermee vergeleken, bijna normaal voor een vreemdeling.Het is niet zeker dat allen die onderweg onze papieren nazien ook werkelijk kunnen

lezen. Maar wat hindert dat? Papieren kan iedereen vervalsen; fascisten echter ruiktmen. En dit wat hier aan de barricaden gebeurt, is vóór alles een elkander besnuffelen,waarbij men met een zekere gemoedelijkheid persoonlijke inlichtingen geeft ennieuwtjes verbreidt. Totdat de wacht zeker weet dat wij ‘compañeros’ zijn en geenvermomde vijanden. Dan gaan de wapens weer omlaag, een gebalde vuist wordt tengroet omhoog gestoken.‘Salud camaradas!’‘Salud y suerte!’Suerte wensen zij ons allen: een goed gesternte en behouden terugkomst; want

wij gaan de richting uit waar nog overal vijanden schuilen. En straks nog verder,waar met alle moderne middelen een wrede en verbitterde oorlog gevoerd wordttussen zonen van eenzelfde volk, van eenzelfde familie menigmaal. Van beide kantengaat het op leven en dood, meedogenloos, en velen die dezelfde weg als de onzevolgen, keren nooit meer terug, of eerst na lange weken in het hospitaal. Daarom isin deze gecombineerde fronten guerilla-oorlog onze hoop bovenal gevestigd op‘suerte’. Het goed gesternte waarop iedere vechtersbaas en iedere avonturier het rechtheeft te rekenen, ‘Suerte’,


73

het lot uit de loterij, die nog altijd lustig dóórspeelt in het zwaar-verminkte Spanje.En terwijl onze auto de lange kilometers door Catalonië raast, spieden alle ogen

links en rechts langs de weg. Natuurlijk. Het vruchtbare en zakelijke Catalonië heeftzich weliswaar geheel gezuiverd van opstandelingen, - dat is snel en grondig en metzeer grote dapperheid geschied, - maar overal schuilen nog kleine groepen vandesperado's, die bereid zijn hun leven te riskeren om paniek te zaaien of om denantifascistischen tegenstander zoveel mogelijk afbreuk te doen. Daarom is het reedshier: oppassen! Er vindt nog geen reis plaats zonder gewapend escorte.De ernst van het ogenblik, waarvan de Spanjaarden met hun zin voor pathos diep

doordrongen zijn, belet niet dat toch de gezonde volkshumor telkens weer dóórbreekt.De rivaliteit tussen de verschillende politieke partijen welke deel uitmaken van hetantifascistische eenheidsfront, vindt onderweg haar uitdrukking in allerlei grappigeschimpnamen die men elkander bij de barricaden toeroept, wanneer men op de rodeband die de bewapende mannen om de arm dragen, de initialen leest van de partijwaartoe zij behoren. De kleine maar intelligente en invloedrijke ‘Partido Obrero deUnificación Marxista’ (Leninisten) heet ‘P.O.U.M.’ En bij het voorbijkomen luidtde plagerij: ‘Piem-pam-poem! Schiet er maar op los.’ De communisten, die zich metenkele kleinere partijen verenigd hebben tot de Partido Socialista Unificado deCataluña (P.S.U.C.), heet hier: Pa'amb suc, ‘brood met saus’, wat slaat op deopportunistische taktiek die de tegenstanders haar niet ten onrechte verwijten.Maar het lid van de machtige ‘Confederación Nacional de Trabajadores’, de

syndicalisten-federatie C.N.T., krijgt als repliek te horen, dat zijn initialen enkelbetekenen: Casi Nunca Trabajamos. ‘Bijna nooit werken wij.’ Zij zijn immers destakers bij uitstek. Alleen op de F.A.I., de gevaarlijke anarchisten-federatie, wordengeen grapjes gemaakt!


74

In alle dorpen die wij voorbijkomen, heeft men de kerken van binnen leeggehaaldof uitgebrand. Uit artistiek of economisch oogpunt is er stellig niet veel aan verloren,want ook van de mooiste oude kerken hier zijn de interieurs haast altijd afschuwelijkgeweest. Dat geldt zelfs voor de beroemde kloosterkerk van Montserrat.Wanneer wij eenmaal deze fantastische berg met al zijn grillige vormen achter

ons hebben, wordt de weg zeer geaccidenteerd, en begint men al enig inzicht tekrijgen in de onvermijdelijke noodzaak hier een gedecentraliseerde strijd te voeren,wil men het land werkelijk volkomen zuiveren van ongewenste elementen. Wantieder van deze honderden steenklompen en bergjes die over het terrein verspreidliggen, kunnen als schuilplaats dienen voor de vijand. Het rijke en vruchtbare landis hier nog golvend en in zekere mate overzichtelijk; straks in Aragón, waar de strijdgevoerd wordt, is het hoekig en ruw; dáár kan iedere vijand een schier onneembarevesting voor zich alleen bezetten, in die dorre woestenij.‘Het is waar,’ zegt een van onze mannen. ‘Maar de onzen genieten hetzelfde

voordeel. Wat wij eenmaal bezet hebben, dat behouden we. Wij komen langzaamvoorwaarts, maar zeker.’Men heeft het steeds over ellos ‘zij’, en nosotros ‘wij’. Slechts zelden spreekt men

over ‘den vijand’, alsof steeds in het bewustzijn dóórschemert dat men vecht tegenzijn eigen volk, zijn eigen bloedverwanten. Dat is het juist wat deze burgeroorlog zonavrant en verbitterd maakt.Tenslotte komen wij tegen de middag in Lérida, de laatste grote stad, waar de

legalen van den beginne af stand gehouden hebben. Van hier uit worden demilicianos(bewapende arbeiders) en de soldaten naar verschillende sectoren van het front inAragón verder gezonden; tot hier gaat onze koerier, en we moeten nu maar uitziennaar een andere reisgelegenheid. In blauwe overalls, onopvallend tussen demilicianos,eten wij in het grote klooster naast de kathedraal, dat geheel is ingericht totmilitie-huis. 't Is


75

alsof het ervoor gebouwd is; en deze opmerking, aan tafel gemaakt, vindt bijval.‘Het ìs ook een kazerne,’ zeggen de kameraden. ‘Wat wil je? Van deze plaats uit

hebben ze druk op ons geschoten. En toen we na een paar uren strijd het kloostereindelijk hadden ingenomen, hebben we er machinegeweren gevonden en munitie.Elk klooster in deze streek is een bolwerk van de reactie geweest, van waaruit veiligen wel, onder hoede van onze eigen Republiek, de opstandmaandenlang kon wordenvoorbereid. Zodat ons in vele gevallen de verbouwingskosten voor kazerne en arsenaalbespaard blijven.’Ik kan het niet tegenspreken. In Barcelona ben ik zelf getuige geweest van de

waarheid dezer berichten.De milicianos zijn allen tevreden en vrolijk, en eten met een geduchte appetijt,

deze ruige gasten! Ze weten waarvoor ze vechten, het gaat om hun eigen zaak, enze trekken vrijwillig op. Ieder is tevreden met het aandeel harde bonen en taai vleesdat hij krijgt, en met het pakje sigaretten dat tot het dagelijks rantsoen behoort. Demeesten hebben het nog nooit zo goed gehad, dat maakt de onderneming dubbelaanlokkelijk. Onder alles door is echter eenmoeilijk-beheerste nervositeit bemerkbaar.Bij allen. Ze weten dat ze grotendeels tegen een geordend en geoefend leger te vechtenhebben, terwijl de meesten van ‘de onzen’ eerst enige dagen geleden een geweerhebben leren hanteren. En ze weten ook, dat de rebellen iedereen fusilleren die ze tepakken krijgen; genade heeft niemand te verwachten. Is het om hun nervositeit teverbergen dat ze zo ontzettend veel roken?De leden van hetMilitaire Comité, dat hier in Lérida de leiding heeft, onderscheiden

zich in niets van de overige milicianos. Ze zijn alleen zwijgzamer, ernstiger. Ik moetvan hen verlof krijgen om verder te reizen; hoe, dat moet ik zelf weten. Ieder moetzo'n beetje voor zichzelf zorgen hier. Maar wij hebben ‘suerte’, mijn dierbare collegaen ik, want wij vinden net wat wij hebben moeten: aanslui-


76

ting bij een vliegende kolonne van mécaniciens, die achtereenvolgens verschillendepunten van het front bezoeken moeten, om daar tanks, geblindeerde auto's en anderevervoermiddelen te herstellen. Vooral ook de vele autobussen en vrachtwagens dielangs de weg verlaten staan, omdat ze averij kregen en de troepen die ermee vervoerdwerden, te voet hun weg moesten vervolgen.

2

Met enthousiasme nemen de mécaniciens ons in hun troep op; de geest vanverbroedering is algemeen, en we zijn immers al halve Spanjaarden... Ze hebben eenescorte van acht milicianos, en zijn zelf ook bewapend. Alle zijn jonge, levendigekerels; een paar moeten zich nog voor de eerste maal scheren; slechts een enkele isouder dan dertig jaar.Overal waar wij komen hetzelfde verschijnsel: de antifascistische oorlog wordt in

hoofdzaak door de jeugd gevoerd. De onderen blijven in de fabrieken of op het land,of krijgen een deel van het administratieve werk toegewezen. Slechts de ouderevolutionairen-in-merg-en-been hebben het niet kunnen uithouden, en zijn sporadischtussen de jeugdige milicianos te vinden. Maar op onze weg naar Caspe, een derhoofdplaatsen van de achterhoede, komen wij zulke troepen nog niet tegen. Stil enverlaten liggen de wegen.Terwijl in Catalonië nog een zekere veiligheid bij het reizen heerst, houdt dit op,

zodra wij bij Fraga in de provincie Aragón komen. Hier vangt de ‘oorlogszone’ aan,en heeft men zich in elke grotere plaats tot het Militaire Comité te wenden, omvrijgeleide te vragen. Zonder de telkens vernieuwde autorisatie en stempels laten dewachtposten aan de uitgang van de stad niemand door. De reis gaat langzaam,tengevolge van al deze formaliteiten, en nog langzamer, omdat wij, - eenmaal inAragón gekomen, - werk genoeg langs de weg vinden.


77

Onze kolonne, uit twee auto's en een sterke truck bestaande, stopt plotseling op deweg die hoog langs een ravijn loopt, want, uren ver van de bewoonde wereld, staatopeens een enorme autobus verlaten tegen de berghelling op. We stappen uit vooreen onderzoek dat leerzaam blijkt voor het verleden en voor de dingen die nog komengaan. Immers de bus is zo goed als nieuw, een prachtige Hispano van honderd P.K.,beschilderd met de letters C.N.T. en F.A.I. Maar de zijwanden en motorkap zijndoorzeefd met kogelgaten, de electrische leidingen zijn doorgesneden, en de bus ligthalf gekanteld. Uit documenten die wij nog onder de chauffeursbank vinden, blijktdat deze auto tot voor enkele weken gediend heeft om dure touristen naar Montserratte transporteren. Zijn laatste dienst was ongetwijfeld om arbeiderstroepen naar Caspete brengen. Maar...Een schreeuw van een der soldaten roept ons naar de rand van het ravijn. En daar,

onder in de droge steenachtige bedding, zien wij een tweede wagen, een zwartepersonenauto in elkaar gedeukt liggen. Die heeft een salto vanmeer dan honderdvijftigmeter gemaakt en schijnt van de andere kant gekomen te zijn. Als wij omlaaggeklauterd zijn, blijkt het wrak eveneens met veel kogelgaten doorboord. Degebeurtenissen zijn thans gemakkelijk te reconstrueren. De zwarte auto, die geenopschriften draagt, behoorde aan fascisten en is na een schermutselingmet ‘de onzen’die in de bus zaten, in het ravijn terechtgekomen. Uit alles blijkt dat het gevecht zeerrecent geweest moet zijn, en 's avonds in Caspe vernemen wij dan ook, dat het gehelegeval nog diezelfde morgen heeft plaatsgevonden.De wachtposten die onze leider uitzet, terwijl de mécaniciens aan alle zijden

tegelijk aan de bus werken, zijn dan ook geenszins overbodig; wieweet zijn deaanvallers nog in de buurt. Mij als leek schijnt het onmogelijk dat men ooit dit voertuigvlot krijgt, vooral met Spanjaarden, die zich gewoonlijk niet al te veel inspannen enzich liever


78

beroepen op hun spreekwoordelijk ‘mañana’, - morgen zullen we verder kijken...Maar ik heb over het hoofd gezien, dat ook dit door de revolutie van de ene dag

op de andere veranderd is. De leider, een eenvoudige monteur, die ternauwernoodgoed lezen of schrijven kan, zegt vastberaden: ‘Het zou zonde zijn zo'n prachtigebus hier te laten. We moeten hem naar Caspe brengen. Hij kan immers vijftig mantegelijk naar het front vervoeren. Qué suerte!’En werkelijk, nog vóór de zon geheel achter de bergen wegduikt, rijdt de autobus

als vierde wagen mee in onze kolonne, en zingen de milicianos van plezier, de heleverdere weg, terwijl de avond valt. De tocht neemt echter meer tijd in beslag dan wijberekenen, en naarmate het donkerder wordt, schijnt het zingen uit vreugde over tegaan in een gezang om de angst te verjagen. Niemand spreekt het uit, maar allenschijnen hetzelfde te denken: dat elk ogenblik uit het duister schoten op ons neerkunnen knallen. De jongens beginnen op te snijden over hun heldendaden tijdens destrijd in Barcelona, en over die welke ze nog verrichten zullen aan het front. Maarwie is er een held in het donker? Ook het opsnijden verstilt van lieverlede.Een gedeelte van onze avondlijke tocht voert door bos, waar vele bomen omgekapt

zijn, en bij wijze van barricaden liggen opgestapeld, zodat er slechts een smalledoorgang vrij blijft. Maar geen mens is te zien. Een boerderij staat in lichtelaaie.Door wie aangestoken?Wat heeft het te beduiden?Was er misschien een luchtaanval?Hoe staan de zaken in Caspe? Het zijn alle angstige vragen, maar ten zeerstegemotiveerd door de wetenschap dat de oude stad Caspe, die het nauwelijks eeneeuw geleden zo zwaar te verantwoorden gehad heeft tegen de troepen van Napoleon,pas vijf dagen geleden bij verrassing door de onzen is ingenomen. Het was de eerstebelangrijke capitulatie in Aragón, en vijf dagen zijn kort... Er kan nog van allesgaande zijn, de fascisten kunnen terugkomen...


79

‘Caspe is achterhoede, Caspe is nog geen front, en de vuurlinie ligt eerst zestigkilometer verder.’ Dat is de troost waarmee men elkanders somberheid tracht teverdrijven. En onze auto's schokken verder door de nacht.Eindelijk is de stad bereikt. De onzen zijn er nog veilig en wel, en het Militair

Comité, dat zijn zetel in het stationnetje heeft opgeslagen, krijgt van onze leiderverslag van de tocht, en neemt de autobus dankbaar in ontvangst. Men heeft werkgenoeg voor onze kolonne.Mij en mijn collega wacht echter een onaangename verrassing. Met volkomen

afwezigheid van alle traditionele spaanse hoffelijkheid snauwt de commandant onstoe, dat hij hier geen journalisten gebruiken kan. Die doen niets danmilitaire geheimenpubliceren, en spelen door hun indiscretie de vijand menige goede troef in de hand.Morgenvroeg zal hij ons met de eerste de beste trein terugzenden.De collega en ik zijn beiden genoeg verspaanst om niet direct uit het veld geslagen

te zijn door deze onvriendelijke maar gegronde mededeling.‘Natuurlijk kameraad, je hebt gelijk,’ zeg ik (en het hééft zijn voordelen dat men

elkaar tegenwoordig onmiddellijk tutoyeert). ‘En omdat we buitenlanders zijn, kunje ook nog aannemen dat we fascisten zijn of spionnen. Hier is mijn documentatie,van het Centraal Comité der Militie.’ ‘Ik lach om het Centraal Comité,’ zegt decommandant, die stellig donker anarchistenbloed door zijn aderen heeft vloeien.‘Goed, dan tot morgenvroeg,’ antwoord ik, met een gevoel van zekerheid dat later

toch nog alles in orde komt. Als de commandant eerst maar eens gegeten en geslapenheeft; zo is het overal...Doch de leider van onze kolonne is in zijn eer aangetast. ‘Ik sta in voor deze

mensen, ze behoren bij ons, ze zijn met ons uitgezonden,’ zegt hij, op een manieralsof hij ons al jarenlang kent. ‘Als ze niet kunnen blijven, ga ik ook weg.’


80

Dat laat de commandant een weinig van gedachten en van toon veranderen.‘Kom, kom, we zullen zien,’ antwoordt hij toeschietelijker.Ik begrijp de voordelen van een weinig anarchie. We zullen haar voordelen en

veel meer haar nadelen nog vaak genoeg leren kennen tijdens onze tochten langs hetfront. Maar we zijn te moe om nog lang erover na te denken. Aan het gevaar moetje wennen. Zo was het ook in Barcelona, de eerste dagen na die fameuze 19de Juli;eenzelfde dodelijke vermoeienis greep je 's nachts aan.Doch we krijgen een goed maal in een der vele militietehuizen die men in Caspe

geïmproviseerd heeft, en door de zorgen van onze leider ook een goed bed, watkennelijke luxe is in deze drukke legerplaats.In mijn slaap hoor ik geweerschoten, rumoer. Ik besef niet meer of het

werkelijkheid is of droom, ik ben te moe. Het zal wel werkelijkheid geweest zijn,want één ding weet ik al sinds enkele weken: alles wat wij lezen over de wereldoorlogdie woedde toen we nog scholieren waren, - alles wat we vernamen over de ParijscheCommune en over de grote Russische Revolutie, - al deze ontzaglijke gebeurtenissendie voor ons niets dan legenden waren, zijn hier plotseling realiteit geworden. Eenrealiteit waar wij midden in staan, en waarvan wij de eindfase nog lang niet kennen.Niemand kan zelfs in de verste verte het einde berekenen van dit grote tumult. Maarhet is geweldig en meeslepend, reeds het weinige wat ik deze eerste dag buitenBarcelona beleef. Nog is het bed zacht en schoon, en de vuurlinie nog ver.Knap de commandant die ons morgen naar Barcelona terugstuurt. Wij willen

verder, net als die duizenden die hier door Caspe trekken en in vervoering roepen:‘Al frente - naar het front!’


81

3

De leider van onze kolonne trekt zich blijkbaar niets aan van het oorlogsrecht, envertelt ons schrijverspaar des morgens vroeg: ‘Ik heb jullie op de algemene paspoortmaar laten inschrijven als mécaniciens van de militie; dat spaart onaangenaamheden.’En op deze wijze behoeven wij ons niet meer te vertonen aan de commandant, dieons natuurlijk allang weer vergeten is, en zie ik mij plotseling bevorderd tot een soortoorlogs-technicus, zonder de minste bekwaamheid daartoe te bezitten. En bij dat alblijven wij ‘vrij van dienst’ en kunnen we onbelemmerd in Caspe rondlopen, terwijlde anderen kanonnen en munitie op onze vrachtauto laden, die tezamen met nog eentweede ‘en passant’ dit boodschapje moet meenemen naar het front.Caspe staat natuurlijk ‘in het teken der arbeidersmilitie’, zo letterlijk mogelijk; en

het meest geziene uniform is hier de blauwe overall. Als alle heroverde steden in degeoccupeerde zone wordt het geregeerd op half-communistische wijze, dietegelijkertijd indrukwekkend en grappig is als men er zo plotseling midden in valt.Het geld is uit het dagelijkse leven verdwenen, kopen en verkopen geschiedt hierenkel met bons, die slechts kunnen worden uitgegeven door het ‘Comité de Abastos’- het Comité der Voedselvoorziening, - bij wie ieder zich melden moet, die bewijzenkan dat hij wat nodig heeft. Op gezette tijden verrekent het Comité deze bons, en ditinstituut zorgt ervoor dat het sociale leven onbelemmerd doorgaat, en de civielebevolking niets tekortkomt.Naast, - en natuurlijk boven dit orgaan, - staat het Militaire Comité, dat hier de

wetgevende en juridische macht heeft, en waaraan heel de militie, van welke aardof partij ze ook wezen mag, ondergeschikt is. Zijn contact met de civiele bevolkingloopt echter over het Comité de Abastos. Deze nieuwe regeringsvorm is hoogstsimplistisch en functionneert niettemin tot nu toe uitstekend. Het is of iedereen


82

terstond de nieuwe gang van zaken begrepen heeft, en de veranderde toestand zèlfnieuw initiatief en frisse krachten geeft. Maar men beleeft daarbij de zonderlingstedingen, zoals deze, dat een herbergier, - terwijl wij nog niet ingelicht zijn, - rustigalles brengt wat wij bestellen, en daarna, als ik betalen wil, glimlachend het geldweigert. Hij heeft het niet nodig, zegt hij, en we hebben immers recht om te drinkenals het warm is?Een ander brengt uit zichzelf limonade, terwijl ik om een glas water vraag. ‘Er ìs

immers genoeg limonade,’ zegt hij verontschuldigend. Weer een ander geeft na demaaltijden gratis koffie aan de liefhebbers. Het merkwaardigste is, dat er niemandaan denkt misbruik te maken van deze generositeit. Ook de wildste miliciens zag ikin dit opzicht sober en bescheiden handelen.De kapper bij wie ik mij liet scheren, gaf ons de verklaring van zijn weigering om

betaling aan te nemen. Hij krijgt van het Comité wat hij nodig heeft, en wij anderendoen immers óók ons werk? Later zal er natuurlijk ook wel enig geld in omloopkomen, maar hoe minder hoe beter, meent hij. Want met het geld dat men over heeften oppot, begint alle kwaad.Dat is de primitieve notie die dit volk van ‘kapitalisme’ heeft. Maar ook deze

eenvoudige kennis heeft haar pijnlijke zijde: een genadeloze haat tegen de vroegerebezitters. Een plaats als Caspe werd geheel beheerst door een paar ‘caciques’, - rijkedorpstyrannen die bij het uitbreken van het oproer meteen ervoor gezorgd hebben,dat de voornaamste socialistische drijvers over de kling gejaagd werden. Een hotel,waarin een gedeelte der militie is ondergebracht, was eigendom van de socialistischeburgemeester, die men aan zijn tafel heeft doodgeschoten. Er is in Caspe ontzettendhuisgehouden, en de gruwelen die wij van alle kanten horen vertellen door de inwonersdie ooggetuigen waren, zijn niet te beschrijven.Men toont ons het dochtertje van de burgemeester, een lief meisje van vijf jaar,

dat niettemin al een navrante ge-


83

schiedenis achter zich heeft.Toen namelijk de legalen optrokken om Caspe te ontzetten, heeft de kapitein van

de fascisten alle vrouwen en kinderen een cordon laten vormen, zodat de militie hetschieten moest staken, om geen weerlozen te treffen. De dappere kapitein hield hetdochtertje van de burgemeester aan de hand, als pantser...Plotseling klonk van de aanvallers het commando: ‘Vrouwen plat op de grond!’

Het bevel werd gelukkig direct gehoorzaamd, schoten weerklonken... De kapiteinkreeg drie voltreffers door zijn kop. Toen hij viel, hield hij het meiske nog steedsaan de hand. Maar het kind speelt op het ogenblik met haar pop, terwijl anderen onsde geschiedenis vertellen.Het andere hotel waarin wij zijn ondergebracht, genoot een betere reputatie dan

dat van de socialist, en behoorde een ‘rechtse’ inwoner toe, bij wien de rijken envoornamen steeds hun intrek namen. De man was hierdoor gecompromitteerd, entoen Caspe heroverd werd, hebben ‘de onzen’ hem gefusilleerd. Nu wordt het hoteldoor zijn weduwe gedreven, die de militie voorbeeldig verzorgt, en heel de dag moetaanhoren wat ‘de onzen’ met de fascisten zullen doen wanneer ze er weer een paarte pakken krijgen. Het gezicht van de weduwe heeft iets ontmensts gekregen, de ogenstaren verweg. Je kunt er niet meer naar kijken.In zulke détails beleeft men plotseling de volle verschrikking van de burgeroorlog.

Maar allen zetten het van zich af; er is geen tijd om zich te bezinnen, en hoe overbodigen dwaas zijn niet alle intellectuele preoccupaties in deze geladen atmosfeer.Intussen staan onze beide vrachtauto's volgepakt met klein veldgeschut, en kunnen

we in de stralende middag vertrekken. We moeten naar het dorpje Albalate delArzobispo; daar zullen we instructies krijgen waarheen we verder moeten met onzeboodschap. De ongewisheid waarin men ons laat, is waarschijnlijk een verstandigeveilig-


84

heidsmaatregel om spionnage te voorkomen. De operaties met geschut, hoe geringook, zijn namelijk van het hoogste belang in deze strijd. Aan geen van beide zijdenis men er erg rijk aan; en de mogelijkheid om een plaats te nemen, hangt vaak enkelaf van de plotselinge aanwezigheid van een paar kanonnen. Het is zaak ze tot hetbeslissende ogenblik verborgen te houden voor de verkenners- enbombardements-vliegtuigen van de vijand.Tengevolge van de explosie-stoffen die wij meevoeren en de nog niet volstrekte

veiligheid van het gebied dat wij doortrekken, gaat de tocht slechts langzaam. In dedorpen waar onze karavaan voorbij komt, juichen de bewoners ons toe, dezevriendelijke, arme Aragonezen, de mannen vaak nog met donkere kniebroeken enwitte kousen gekleed, de vrouwen met zwarte omslagdoek om. Schichtige mensenwier ogen groot van schrik staan, zodra zich kanonnen en geweren daarinweerspiegelen, al zijn het ook ‘de onze’, waarin ze al hun vertrouwen gesteld hebben.De bevolking brengt ons overal water, dat de verhitte milicianos gorgelend uit de

kruiken in hun keel laten lopen. Het is een welkome gelegenheid om ook daar weerhet relaas te vernemen van onmenselijk veel lijden. De Aragonezen bejubelen deCatalanen. ‘Dappere kerels’ zeggen ze, en schudden de handen van onze goedmoedigejongens. Een enkele komt met zijn laatste vruchten aandragen. Van de provincialeanimositeit die tot voor kort nog heerste, is niets meer te bespeuren. Degemeenschappelijke vijand heeft een verbroedering teweeggebracht, intenser danooit tevoren mogelijk was.Dan gaat het weer door zon en zand, zand en zon, over de korstige grond van

Aragón. Dichtbestoft komen wij in het dorpje Escatrón, waar men ons zegt, dat wijde gewone weg naar Albalate niet kunnen nemen, daar er een paar uur geleden nogeen luchtaanval op slechts 7 K.M. afstand heeft plaats gevonden, en er alle gevaaris voor herhaling, nu het tegen de middag loopt.


85

We zijn goed terecht gekomen! Daar gaat het lieve leventje beginnen! Vijanden langsde weg? Best. Maar een luchtaanval... De dapperste zwetsers van onze kolonnespreken plotseling een octaaf lager. En toch... we moèten naar Albalate met onzekanonnen, we moèten er doorheen. En hopen op ‘suerte’.Onze auto rijdt aan het hoofd, en de chauffeur is zo nerveus, dat hij terstond zijn

weerstand demonstreert, door op nog geen halve kilometer afstand een ongeluk temaken, dat ons had kunnen beletten verder te gaan, als we niet ‘de mécaniciens-zelf’bij ons hadden gehad. Het is alles zo anders dan het in de boeken staat, zo menselijken natuurlijk, dit mengsel van moed en angst bij iedereen. Al willen we het niet wetenvoor elkander.Het ongeluk is betrekkelijk goed afgelopen, de een heeft een diepe snijwond in

zijn hand gekregen, de ander een hoofdwond van geen betekenis. Daarmee is deeerste nervositeit tenminste afgereageerd, en rustiger gaat de tocht verder, terwijlelkeen de hemel af speurt naar de zwarte stip van een vliegmachine, om daarna rondte spieden of er geen onraad dreigt van achter de steenklompen, of uit de ravijnen,links en rechts van ons.‘Dwaasheid...,’ zegt onze leider. ‘Je hebt geluk of je hebt het niet, dat is alles.’ En

hij laat ons het nauwelijks genezen litteken van een huidwond midden op zijn hoofdzien. Die heeft hij een der eerste dagen in Barcelona opgelopen; een paar millimeterverschil, en hetzelfde schot had hem zijn leven gekost. Dàt is ‘suerte’.Spanning en voorzichtigheid maken dat deze tocht langer schijnt te duren dan in

werkelijkheid het geval is. Spanning en voorzichtigheid maken dat niemand klaagtnu ons middagmaal erbij inschiet, - hetgeen toch een der grootste offers is, die menvan een spaanse miliciano kan vragen. En het is een opluchting als wij eindelijk bijeen reeks dorpen komen, die drie dagen geleden bezet zijn, en waar op alle heuvelseen grote rode vlag wappert.Wachtposten en rode vlaggen op alle toppen; het geeft


86

ons een lichte huivering van ontzag. Nog geen drie maanden geleden leek zoiets eenvolslagen onmogelijkheid. En de fascistische opstandelingen die alles liever wildendan juist dit, zijn er de oorzaak van geworden, dat deze rode vlag dag aan dag opmeer plaatsen geplant wordt.Van de kerktoren waait de zwart-rode banier van de CNT en de FAI. De

wachtposten begroeten ons hartelijk, maar zijn rigoureuzer dan ooit met het nazienvan de papieren.Want gisteren nog zijn er fascisten per auto naar Zaragoza ontkomen;men moet oppassen, de vijand is sluw.‘Geeft niets, we halen ze terug uit Zaragoza!’ spotten onze jongens. De

mogelijkheid van een luchtaanval zijn ze alweer vergeten; de courage is teruggekeerd.

4

In vredestijd zou Albalate een plaatsje zijn, omwekenlang te blijven, zo wondermooiis het. De huizen liggen als een subtiel mozaïek tegen de heuvel opgestapeld, eromheen de ontzaglijke brokken graniet van kale bergen, in de diepte degroen-omzoomde bedding van een rivier. Een landschap voor schilders. Albalate,niemand komt er, het ligt geheel afzijds. En wie denkt hier aan schilderen?Als wij binnenrijden, zijn de steile kronkelstraatjes van het stadje echter druk

bevolkt, en op het enge marktplein is het vol van vrachtauto's en bussen. Het eerstewat daar opvalt is de grote Rode-kruis-vlag boven een gebouw. Hier is dus hethospitaal, en hier zijn we in het verstgeavanceerde deel van de achterhoede. Bovenop de berg moet reeds de front-lucht te ruiken zijn.Terwijl we op instructies wachten, hebben de bewoners stoeltjes naar buiten

gesleept, en worden over en weer berichten uitgewisseld. Wij moeten het nieuwsvertellen van de rest van Spanje; de inwoners op hun beurt dat van Albalate gedurendede laatste weken. Pas op voor zulke lieve dorpen! De vrouwen van Albalate del


87

Arzobispo zijn niet mis geweest. Ze hebben meegevochten om de fascistischegeweldenaar te verdrijven. Maar op hùn manier. Terwijl de mannen niets anders tothun beschikking hadden dan een aantal jachtgeweren, benevens hun zeisen en rieken,en het daarmee zeker hadden moeten afleggen, zijn de vrouwen omhooggeklauterdop de heuvels die het stadje beheersen, en vandaaruit hebben ze de vijand met stenenen puin gebombardeerd, zonder dat ze zelf gekwetst konden worden. En tenslotte isde vijand lafhartig gevlucht, want ‘de onzen’ zaten hem op de hielen, met kanonnenen al. De rebellen hebben geen kans gekregen al te veel te moorden en te plunderenin Albalate. Laat ze maar lopen, de vrouwen van dit stadje. En ze zijn er vandaagwàt trots op. Al heet Albalate ook ‘van de Aartsbisschop’, het is, afgezien van dedrie of vier caciques die ongeveer alles hier en in de omstreken hun eigendomnoemden, en die natuurlijk mee-gevlucht zijn met de oproerlingen, een stadje vanniets dan arme ploeteraars, en dus antifascisten...Het ongeveer vijftigjarige vrouwtje dat me dit alles zeer welbespraakt aan het

verstand tracht te brengen, heeft zelf drie zoons bij de militie. Een heeft gewonnenin Barcelona vertelt ze stralend. ‘De ander is hier in de buurt aan het front. De derde,dat is altijd een ongeluksvogel geweest; die is gewond, maar niet erg.’ Ik weet zeker,als wij haar een geweer gaven en mee lieten optrekken, ze dééd het. En zo zijn ervele, dappere en oncorrumpeerbare vrouwen van arbeiders en boeren. Een slag datik misschien het meest van alle mensensoorten bewonder, omdat het zo diep voelt,zo sociaal denkt, voor geen offers terugschrikt; gemarteld maar ongebroken weeropstaat, telkens opnieuw. Hoeveel eeuwen al? Ze zijn ons ook het meest van allemensen vertrouwd; het is alsof wij elkander reeds jarenlang kennen. Misschien ishet omdat ze èn onze moed, èn onze angst zo goed begrijpen. Misschien is het ook,omdat ze ons aan onze eigen moeders herinneren.‘Luister eens moedertje...’


88

Maar daar is onze leider alweer terug, met het commandobriefje. De kanonnenmoetentot vlak bij de vuurlinie gebracht worden, naar Lécera, een gehucht dat maar 60 KMvan Zaragoza ligt. We krijgen een reserve-luitenant mee, die bij de militie isingeschreven en in een overall gaat, net als alle anderen. Zijn enigeonderscheidingsteken is het bescheiden tweetal zilveren sterretjes op zijn borst. Vanhem krijgen wij onderweg de eerste strategische lessen.Alle operaties in deze sector zijn erop gericht de stad Belchite te nemen, die zeer

gunstig ligt, en helaas een stevig bolwerk vormt, waarin de fascisten zich geduchtversterkt hebben, met verschillende batterijen van 10,5 c.M. kanonnen. Is Belchite,dat op 40 K.M. afstand van Zaragoza ligt, eenmaal genomen, dan liggen de wegenin heel het Zuidelijk kwadrant vrij naar de hoofdstad van Aragón.OmZaragoza te omsingelen, wordt een heel gecompliceerd plan gevolgd (vandaar

dat de berichten die men doorgaans te lezen krijgt, zo confuus zijn). In hoofdzaakkomt het hierop neer: VanMadrid uit, dringt men op in hetWestelijk kwadrant. Maarde legale troepen zitten daar nog in het gebergte, in de Somosierra. Troepen vanValencia en Zuid-Catalonië hebben het Zuidelijk kwadrant voor hun rekening, terwijlin het Oostelijke de overige Catalanen zeer intensief bezig zijn, en al tot op 20 K.M.van Zaragoza zijn doorgedrongen. In het Oosten is het offensief het sterkst; menwringt zich daar als een wig tussen Huesca en Zaragoza, met de bijbedoeling derebellen zoveelmogelijk op hun vlucht de weg naar de Pyreneeën af te snijden.Het Noordelijk kwadrant ligt echter nog geheel open; daar zijn de fascisten nog

altijd heer en meester; ze hebben nog heel Navarra, van ouds het vaderland derCarlisten, en de vrije verbindingmet Burgos, waar zich juist dezer dagen het volgendeincident heeft voorgedaan, dat te grappig is om achterwege te laten.Burgos is een zeer clericale plaats, en de bisschop daar heeft net als zijn collega

in Pamplona zelfs een aflaat van


89

honderd dagen afgekondigd voor elke marxist die men ombrengt. Welnu, in de goedestad Burgos waren een paar nieuwe vliegtuigen voor de rebellen aangekomen, eengeschenk van iemand die ik niet noemenwil om onze heilige nederlandse neutraliteitniet te schenden. Officieren en autoriteiten waren op het vliegveld gekomen om denieuwe aanwinst te bewonderen; ook de bisschop in vol ornaat, teneinde de vliegtuigenin te zegenen. Op het laatste nippertje komt er nog een auto aangesuisd, waarin eenpaar geestelijken, breeduit gezeten. Eerbiedig laat men de prelaten doorrijden totvlak bij de vliegtuigen. Daar heffen ook zij hun handen op ommee te zegenen. Maarze dopen niet met het water, doch met het vuur, want daar knalt het, en tweevliegmachines staan al in lichtelaaie! Ze slingeren nog een derde handgranaat, dieechter geen doel meer treft, en de auto suist alweer weg, nog voordat de aanwezigenvan de schrik bekomen zijn. Buiten Burgos heeft men later het lege vehikelteruggevonden.Aan onze kant is de moed overigens groter dan de list, al zijn er nog legio staaltjes

van beide aan te halen. List behoort hier echter tot het particuliere initiatief; in dealgemene krijg is er eerder een te grote openhartigheid bij ‘de onzen’, en het isverbazingwekkend hoeveel de officier tegenover ons loslaat van dingen die absoluutgeheim zouden moeten blijven. Dat is alweer een der nadelen van eenverkeerd-begrepen democratie bij de veldtocht.Opeens zijn we in Lécera, dat van achter een brede aardplooi opduikt. En met één

slag zijn we nu ook in een andere wereld terechtgekomen, in een echte legerplaatswaar frontstemming heerst. Ernst en ijzeren discipline. Hier zijn allen tot de tandengewapend, met volle patroontassen aan de gordel. Een paar batterijen staan juistgereed om het veld in te trekken. Officieren lopen haastig af en aan, kijkers wordenop de horizon gericht. Er hangt een eigenaardige nervositeit in de lucht, zoals ik nognooit te voren heb waargenomen. Er wordt maar weinig gesproken door de opgesteldesoldaten, een vijf-, zes-


90

honderd in getal. In de verte gaan de langzame stappen van verlaten wachtposten.Het is tragisch in dit lege, dreigende land, dit regelmatige heen en weer lopen vanvereenzaamde soldaten.‘Als je wilt kunnen we nog een stuk de weg op wandelen,’ stelt de officier voor.De weg naar Zaragoza...Achter ons staan nog de kanonnen en de troep. Ik wil niet neen zeggen. Als er

bevel komt uit te rukken, hebben ze ons gauw genoeg ingehaald. Laat ons een sigaretopsteken en gaan...Op het land rondom Lécera staan nog de korenschoven en lage hooischelven. Het

is juist oogsttijd. Bij nader toezien bemerk ik echter op verschillende punten kanonnendie met korenschoven bedekt zijn. Ze staan bereid, maar van boven af onzichtbaarvoor de vijandelijke verkennersvliegtuigen.‘Ze hebben lont geroken, maar ze weten niets nauwkeurigs,’ licht onze begeleider

in. ‘Vanmiddag nog is Lécera door drie vliegtuigen gebombardeerd. Gelukkig zonderresultaat. Geen enkele treffer en geen enkele gewonde.’ En verachtelijk genoeg voegthij eraan toe: ‘De zakken!’Het is reeds laat, de avond begint te vallen, een heerlijke rossige avond over een

eindeloos wijd en weemoedig land. We gaan terug, want de troep komt niet meer,en twee auto's met militairen zijn ons tegemoetgesuisd. Even stoppen ze, en vertellenons dat er geretireerd wordt. Neen, er is niets bizonders te doen geweest. Reculerpour mieux sauter. Misschien gaat het er vannacht weer op los...Wanneer wij bij het bataillon terugkomen, krijgt dit juist zijn bevelen. Eten en

naar bed gaan! Om vier uur in de ochtend gereed zijn.‘Waarom niet meteen aanvallen?’ vragen een paar milicianos ernstig. De kapitein

haalt de schouders op.‘Ik wou het ook wel,’ antwoordt hij. ‘Maar hoewel het mìj een dwaasheid schijnt

te retireren, hebben we te gehoorzamen.’


91

Hij zegt het goedmoedig en vaderlijk; en niemand moppert meer. Democratischediscipline... het begin van een nieuwe geest. Vijf minuten later luister ik een anderbrokstukje gesprek af:‘Wil je even die kleine zwarte cabo voor me roepen?’‘Tot uw orders, mi capitán.’‘Niet tot uw orders. Dat is het antieke regiem. Ja, mi capitán.’De aangesproken soldaat glimlacht zijn oude tanige meerdere toe, en zegt: ‘Je hebt

gelijk, kameraad.’ Dan haast hij zich om de cabo te roepen, gelijk hem is opgedragen.Voor ze naar bed gaan, word ik omringd door een troepje miliciens. ‘Kind van de

achterhoede, je hebt zeker sigaretten,’ zingt een van hen. In minder dan geen tijd hebik er geen enkele meer. En dan is het spoedig heel stil in Lécera. Alle soldaten zijnin schuren en boerenbehuizingen verdwenen. En nu pas zie ik, dat Lécera ook eendorpje is, en geen kampement dat midden in de spaanse hoogvlakte geïmproviseerdwerd.

Een paar boeren komen op ons toe gewandeld. Ze dragen elk een kind op de arm,Mij schijnt het: met dezelfde liefde zal het morgen een geweer zijn. En ik wilde datik wat meer kon begrijpen van dat wonderlijke wezen dat mens heet.Om ons heen is er een hoge, heldere sterrennacht gekomen. De boeren vertellen

van de doorgestane schrik des middags. ‘Het zijn kwade vogels,’ zeggen ze. ‘Maarwe gooien ons plat op de grond als ze komen. Al is het midden in de mestkuil. Enhet zal niet lang meer duren. Spoedig zal Belchite vallen.’Spoedig?Nu en dan dreunt een kanonschot in de verte. Een andere sector vuurt nog op

Belchite. Die gaan nog niet zo vroeg naar bed als wij. Maar daar is het eenzelfdeprachtige avond. Net als in Belchite, waar ze het nu benauwd krij-


92

gen. Waar ook mensen zijn, net als wij; vrouwen en kinderen.Ellendelingen die deze burgeroorlog te kwader ure begonnen zijn!

5

De nacht in Lécera is zo stil als ooit een nacht kan zijn. In de schuur met hooi waarwij tezamen met de overige ‘mecánicos’ zijn ingekwartierd, dringt geen geluid door.Er is alleen het geknisper van stro onder mij. Leve de natuurmensen, maar de nachtenin Aragón zijn koel ondanks de hitte overdag, en een stal is nu eenmaal gebouwdvoor beesten en niet voor mensen. Moet ik mijzelf alweer troosten met dat eeuwige:‘à la guerre comme à la guerre’? Het is een frase die afgezaagd was, nog voor deoorlog goed en wel begon. Ik prefereer een nachtelijke overval; er op uit trekken inde zacht-glanzende sterrennacht, waarvan ik nog juist een glimp kan zien door eenreet in de schuurdeur. En overdag als het heet is, uitslapen!Achteraf verwonder ik mij erover, hoe materialistisch men denkt in zulke

omstandigheden. De gesprekkenmet de kameraden zijn ook van zeer stoffelijke aard:niet eens de erotiek komt er meer bij te pas. Alsof op de bodem van ons bewustzijn,- leve Heidegger, - de zorg om het bestaan, de bezorgdheid des zijns alles overdekt.Is werkelijk heel de rest literatuur?Buiten gaan bij tussenpozen de stappen van onze wacht. Want ieder van de ver

van elkander verspreid liggende schuren heeft zijn eigen bewaking. Maar de stappengaan onregelmatig, het is dus geen soldaat maar een miliciano. Bijna kun je horenwánneer hij stilstaat om een verse sigaret op te steken. Daar ik toch geen slaap kanvatten, en ik mij regelrecht schaam om hier over Heidegger te liggen piekeren, sluipik voorzichtig de schuur uit, die in elk geval een weinig luchtverversing gebruikenkan.‘Alto! Manos arriba!’Oefening baart kunst. Als een harlekijn laat ik mijn han-


93

den omhoog vliegen. In Barcelona hebben we al zo vaak ‘handjes-omhoog’ moetenspelen, dat het langzamerhand een reflex-beweging is geworden. En terwijl eenbajonetpunt op mijn onschuldige borst gericht wordt, antwoord ik: ‘Cénété.’ Dat ishet wachtwoord; de alledaagse uitspraak van ‘C.N.T.’ - de Nationale ArbeidersConfederatie. In deze burgeroorlog is dit een haast even geliefde leus geworden alshet tijdens de Asturiaanse opstanden ontstane ‘U.H.P.’ (uitgesproken: ‘oe-atsje-pé’),dat ook nu steeds als jubel- en strijd-kreet wordt uitgeroepen. De tamboers van demilitie gebruiken ook het zéér martiale ritme ‘tukketùk, tùktùk’, dat ontstaan is uit‘Cénété, fai, fai!’ (F.A.I.) En daarnaast het minder dreigende: ‘Tuktukke-tùk’, waarinzowel de leus ‘No pasarán’ als het ‘U.H.P.’ te horen is, dat letterlijk betekent: ‘UniónHermanos Proletarios,’ - unie van proletarische broeders. Als het ooit, - na deburgeroorlog - tot een hecht-aaneengesloten ‘Arbeidersfront’ komt, dan zal het stelligworden aangeduid onder de afkorting van deze ietwat sentimentele maar juistebenaming.Dagenlang is ‘Cénété’ al het wachtwoord in onze sector. Men vindt het meer dan

voldoende dat er een bestáát, en later verneem ik dat men aan geheel andere frontenook slechts ‘Cénété’ behoeft te zeggen om door de wachten te komen. Men houdthier niet van gecompliceerde maatregelen. Een vijand die tot hier doordringt, geraaktook wel verder. Er is een overal dóórbrekende gemoedelijkheid, zoals nu ook bij deschildwacht die mij aanhoudt, en aanstonds tevreden is met mijn antwoord, het geweerlaat zakken en vriendelijk vraagt: ‘Weet je bij geval ook hoe laat het is?’‘Wat zou je nu gedaan hebben als ik een vijand geweest was?’ vraag ik.De miliciano kijkt mij verbaasd aan. Het is een uiterst domme vraag in zijn oren.

‘Je dwars door je salamander schieten, natuurlijk,’ zegt hij, reeds grinnikend vanvóórlust.


94

‘Maar hoe zou je het weten? Dacht je dat ik als fascist tegen eenmiliciano zou zeggen:Viva Cristo Rey? Ik zou ook Cénété zeggen. En dan...’Hoofdschuddend zegt de schildwacht: ‘Tja...’ Hij blijft het stellig onzin vinden,

dat zo'n intellectueel die 's nachts in het hooi niet in slaap kan vallen, hem nu desimpelste dingen ingewikkeld komt maken. Een fascist zègt natuurlijk niet ‘Cénété’.Dat komt eenvoudig niet over zijn lippen. En daarom is het zo gemakkelijk...En daarom is deze burgeroorlog zo moeilijk te verstaan, zo onbegrijpelijk voor

wie de gebeurtenissen van buitenaf bekijkt, en misschien nog onbegrijpelijker voorwie het voorrecht heeft als ‘insider’ de loop der dingen mee te maken. Wij zijn teweinig gewend met improvisaties te rekenen; voor ons heeft discipline nog teveelhet aanzijn vanmilitaire dril; ons begrip van orde is teveel dat van schoolse regelmaat.Ten gevolge daarvan ziet zulk een kampement en zulk een voorbereiding tot de slager zo wanordelijk uit.Van het krieken van de morgen af, is het een gaan en komen van iedereen, zonder

zin. Als in een mierennest. En ondanks alles wordt behoorlijk gevochten, wordenslagen gewonnen, dorpen en steden genomen met betrekkelijk weinig verliezen.Worden veel minder domheden begaan dan men vermoeden zou.Dat is het grootste wonder dat ik hier in de gevechtszone leer kennen; het grootste

wonder van de spaanse burgeroorlog, waarvoor ik slechts één psychologischeverklaring weet, namelijk deze: dat het geloof in zijn recht, en in zijn idealenmisschien niet in de grote moderne, gemechaniseerde veldslag opweegt tegen demilitaire machtsmiddelen, maar dat in de guerrilla die hier gevoerd wordt, nog altijdpersoonlijke moed en geestdrift zegevieren. Het geoefende leger is aan de kant vande vijand. Maar het is een leger met officieren in de achterste linie, die de revolversgericht houden op hun eigen manschappen, om ze tot vechten te dwingen en ze tebeletten over te lopen naar de


95

onzen. Aan de andere zijde is ook de betere uitrusting; maar in handen van huurlingenen desperados. Aan onze kant worden stellig meer fouten begaan dan bij detegenpartij; maar bij deze laatste ligt de fout in het beginsel, in het fundament. Datmoet het zijn...Er wordt verzamelen geblazen, iedere groepschef is bij de bevelhebber om orders

te halen, en keert na een hevig gedelibereer waar niets goeds van te verwachten valt,plotseling in alle kalmte en vastberadenheid naar zijn ‘honderdmanschap’ terug, waardezelfde scène zich nogmaals afspeelt. Men critiseert en commentarieert de orders.Ieder heeft een ander voorstel. Maar men kan er toch niet op zijn eentje op uit gaan?Welnu, dan maar toegegeven; de commandant is verantwoordelijk, hij zal achterafwel zien dat iedere soldaat en iedere miliciano gelijk heeft. Behalve de gevallenendan...Een deel van de troepen vertrekt met kanonnen en vrachtauto's in de richting van

Belchite, over de grote weg. Zal het vandaag al lukken? Eerst morgen? Overmorgen?Onze luitenant glimlacht sfinxachtig als ik hem naar zijn mening vraag. Het is hemnog te vroeg in de ochtend om zó ver vooruit te denken.De rest van de troep wordt in kleine kolonnes verdeeld. De manschappen mogen

zelf zo'n beetje uitzoeken met wie ze mee gaan. In troepen van veertig, vijftigmilicianos moeten ze patrouilledienst doen, fascistische vluchtelingen opjagen,overlopers de pas afsnijden.‘De mecánicos met hun escorte blijven hier!’Terwijl allen aan de slag gaan, wij als toeristen hier achterblijven? Ik denk er niet

aan. Ik zondig gelijk alle milicianos, vervloek het bevel en zeg luid dat het niet inmij opkomt te gehoorzamen. Niets werkt aanstekelijker dan de geest van critiek. Ofhet moest de oorlogszuchtige stemming zijn, de lust om nu eindelijk eens deverborgendreigende vijand van aangezicht tot aangezicht te zien, met het geweertegen je schouder aangedrukt, en er op los te knallen.


96

Verdraaid-nog-toe, ik bèn immers geen machinist, ik ben hier gekomen om mijzelfop de hoogte te stellen; het is mijn professionele plicht met de andere jongens meete gaan, en mij tot in de eerste vuurlinie te wagen. Ik wil het grote ook beleven, ikwil kruitdamp ruiken. Nooit heb ik geweten dat er zulke primitieve instincten in mijschuilen, maar het is de lucht hier, het is de omgeving. Het is de nieuwsgierigheidvan een romanschrijver.Nu ik weer rustig hier in de achterhoede mijn notities uitwerk, bekruipt mij de

vrees, dat ik er lamentabel moet hebben uitgezien op dat ogenblik. Niet dat ik mijschaam over het vizioen van de scalpen aan mijn buikriem.Maar ik bazelde jarenlangzoveel over vrede, ik leed teveel aan Russell en Heidegger, en morgen moet ik weerde ‘gehonoreerde’ rol van intellectueel spelen. Ik heb mij professioneel te schamenover mijn primitieve instincten.Op het ogenblik zelf is er geen tijd voor zulke overwegingen. Lachend kijkt de

luitenant mij aan.‘Als je dan tòch niet wilt doen zoals de meeste journalisten en achterblijven, ga

dan maar met een kolonne mee,’ zegt hij.Ik vraag om een geweer en patronen, want ik wil niet weerloos mijn leven wagen.

De laatste dagen heb ik braaf geoefend in onze vrije uren. Ik verlang naar heteindexamen.‘Denk erom, als je bewapend bent, en je wordt door de vijand gevangen, ga je

eráán. Ben je onbewapend, dan maak je als buitenlandse journalist tenminste nogeen kans later vrij te komen.’Als onze luitenant gelooft dat ik nog voor rede vatbaar ben, dan heeft hij het mis.

Ik ben besmet, niets helpt meer; de epidemie moet uitrazen. En de milicianos gevenmij gelijk; eenmens behoort zijn leven te verdedigen en zo duur mogelijk te verkopen.Ze hebben geen ‘hogere’ twijfels aan dit simpele biologische beginsel. En een helptmij al de zware patronentas omgespen, en een ander reikt mij


97

het brave Mausergeweer aan. ‘Een bajonet hebben we niet meer,’ zegt een derdeverontschuldigend. Een bajonet lokt me ook niet zo aan; zulke charges de eerste dagde beste al... Ik heb al half en half spijt mij tot zóver te hebben laten lokken doormijn professionele nieuwsgierigheid en experimenteerlust.Mijn collega die skeptisch en half-geërgerd de metamorfose aanziet, lacht me nu

hartelijk uit. Klaarblijkelijk stáát me het soldatenvak niet, en heb ik allesbehalve eenkrijgshaftig uiterlijk.‘Je bent voor altijd geblameerd! Duizend pesetas voor een foto van je in dit ornaat!’

Aldus luiden de vriendelijke ex-collegiale bemerkingen.‘Ik schiet dwars door degeen die het waagt mij te fotograferen!’Het is maar een loos dreigement; er is niemand met een apparaat. Ze hebben wel

wat anders te doen. En nu is plotseling weer de ernst daar. Een handdruk van deachterblijvers. Een heilwens: ‘Salud! Suerte!’‘Tot vanmiddag!’ zeg ik met het geloof der dwazen.En dan zwenken we zijwaarts, van de weg af, dwars door het korenveld. Oef, wat

wegen honderdtwintig patronen! Nog vóór de zon behoorlijk is opgegaan, gloei ikal van de hitte. Of van de frontkoorts?Ik weet het niet meer. Ik troost mijzelf maar met de gedachte: Dat moet je

meegemaakt hebben om het precies te weten. Een schrijver moet alles meegemaakthebben... Al lachen de collega's hem uit. Ay-ay-ay... laat ze lachen.

6

Spoedig hebben wij het bebouwde terrein om Lécera heen àchter ons, en stappen wedoor de woestenij die Aragón voor het grootste gedeelte is. Een arm land, vaal enkaal en troosteloos. Toch beweren de agronomen dat het betrekkelijk snel vruchtbaarte maken is, dat het in korte tijd rendabel zal wezen waterwerken aan te leggen diehet


98

land bevloeien. En hier en daar ziet men al als een verheugend exempel: waar waterstroomt, is ook vruchtbaarheid; aan de oevers van elke rivier, van elke beek die doorhet land kronkelt, is weelderige plantengroei. Een brede serpentine van groen, diehet oog verblijdt.Maar in al de voorbije eeuwen heeft niemand demoeite genomen het land bruikbaar

te maken. De romeinse aquaducten van Tarragona en Segovia verheffen zich als eenschrijnende spotternij boven de spaanse bodem; de moorse watermolens enlabyrinth-achtige kanalen zijn in Aragón niet te vinden. Deze landstreek heeft zelfsvan de eeuw van ‘techniek en cultuur’ nog geen enkele andere winst te boeken, dande liefdeloze traceringen van onafzienbare, verlaten auto-wegen en telefoondraden.Een arm land... een land vol verwijten. Het strakke, asketische gezicht van eenaragonese boer, met de licht-saamgeknepen ogen, het is één levend verwijt.Over stenen en gruis stapt onze patrouille. Zullen dit de eerste stappen der

bevrijding zijn, voor deze dorre provincie? Een paar van de voorsten beginnenonbezorgd de ‘Internationale’ te zingen; en daarna het krijgshaftige lied van de ‘Jovenguardia’, de jonge garde. Vol ernst, vol geloof, vol enthousiasme.En toch is het een echte operette-troep, die patrouille van ons. Als een behoorlijke

cineast deze kolonne op de spaanse hoogvlakte had kunnen filmen, het zou een scènegeworden zijn, niet ongelijk aan sommige episodes uit ‘Viva Villa’ of ‘Storm overMexico’. Want de meeste van onze jongens zien er fantastisch uit. Ze hebben rodedoeken strak om hun kop gebonden, en daaronder glunderen glanzend van zweet degebruinde gezichten. Niemand heeft een uniform aan, niemand bezit een uitrustingprecies gelijk aan die van zijn kameraad. De meesten hebben zich volgepropt metpatronen, in alle mogelijke zakken, op alle onmogelijke plaatsen. Het enige wat bijallen gelijk is, dat is de mauser, - de ‘hermano fusil’ zoals met soldateske tederheidhet wapen betiteld wordt. ‘Broeder geweer’!


99

Hij weegt zwaar, deze enige vriend die nooit in de steek laat. De mijne heeft geenriem, maar hangt met een stevig stuk touw over mijn schouder. Dat doet pijn enschuurt, en vraagt om een intiemer samengaan. Ik kan ‘broeder geweer’ beter onderde arm nemen.En daar stappen we dan weer met onze witte alpargatas, - onze touwschoenen -,

over steen en gruis en woestenij. Waarheen? Waarheen eigenlijk? Niemand weethet. Belchite, waar de vijand goed verschanst achter zijn kanonnen ligt, moethemelsbreed ongeveer twaalf kilometer ver zijn. De kanonnen dragen, naar onsgebleken is, minstens vijftien kilometer. Onze ‘cabo’, - de jonge donkere woestelingdie de troep aanvoert, - moet voorzichtig wezen. Maar rustig laat hij ons verderstappen, dwars voor Belchite langs, in het Niemandsland dat van alle kanten ondervuur genomen kan worden. En zelfs nadat de liederen verklonken zijn, ritselt nog dezorgeloosheid voort in het stappen van de troep.Opeens zien wij, dat de ‘verkenners’ die een paar honderd meter voor ons uit zijn

gegaan en een kleine hoogte beklommen hebben, zich plat op de grond laten vallen,en een wild gebaar maken naar achteren. Op hetzelfde ogenblik vliegen de gewerenvan de schouders, knarsen veertig grendels die worden overgehaald, en een paar àlte voortvarende lieden gaan al in dekking liggen. Dat is werkelijk overbodig, hetheuveltje met de voorpost beschermt ons volkomen.Pang! Pang-pang! Pang! Het klinkt hoog en wijd en onwerkelijk onder de eindeloze

strak-blauwe lucht. Maar nu is het menens, de verkenners vuren verwoed, en wijsluipen nader om te zien wat er gaande is. En thans bekommert zich niemand meerom een ander, ieder volgt zijn eigen instincten, handelt zonder overwegingen, snelen direct, met dierlijke reflexen. Tussen onze eigen schoten door, het zachtere knallenvan de tegenpartij. En niet zo weinig. Maar er is nog niets te merken van kogels; zeslaan zeker in tegen de heuvelwand die ons beschermt.


100

Wanneer ik boven ben enmijn mauser over de rand kan laten gluren, wordt nog braafgeschoten. De vijand is echter niet te zien; hij ligt ook in dekking achter nieuwesteenhopen. Dat draait op een uitval uit, denk ik snel, en even grijns ik mijzelf toe:daar heb je je avontuur!Doch terzelfdertijd gaat automatisch de geweerkruk op en neer, wordt gemikt en

gevuurd. Ik heb het altijd wel geweten... het is een ander in ons die denkt en eenander die handelt. Pang-pang! Stuur alle kamergeleerden maar naar hier, ze zullenzien. Pang! Salamanders, ze geven zich niet bloot. Pang! Daar! Een springt op. Idioot!Is hij gewond? Begint hij op eigen houtje de uitval? Hij rent naar voren en zwaaitals een bezetene met de rode doek die hij van zijn kop gerukt heeft. En van achterde dekking springen ook vijanden op, zwaaien met hun rode hoofddoeken. Idiotendie wij zijn! Idioten aan beide zijden!Wij hebben op eigen mensen geschoten! Komtvoor. Zelfs dikwijls. Vriend en vijand zijn niet altijd zo gemakkelijk van elkander teonderscheiden. Voor alle zekerheid begin je maar te schieten; later worden allemisverstanden vanzelf opgehelderd. Gelukkig zijn er geen verwonden, aan geen vanbeide kanten. Handen worden gedrukt en lachend kloppen wij elkander op deschouder. De kameraden komen van Azaila; ze zijn te ver doorgedrongen. En ikdenk: zie je wel dat het operette is...Het gevecht onder de gloeiende zon heeft ons geweldig verhit. Er is echter geen

water te bekennen. En al is de aanval niet ‘echt’ geweest, ik leer nu toch wel een vande meest authentieke verschrikkingen van deze guerrilla kennen: de urenlange dorst,waarbij tong en verhemelte kurkdroog zijn, en waarbij men stof kauwt en fijn gruistussen de tanden knarst. De kans dat wij de eerste uren water vinden is ook zeergering; het terrein ziet er niet naar uit dat er plotseling een beek te voorschijn springt,en een gedétailleerde stafkaart bezitten wij niet. Die bestáát waarschijnlijk niet eens.Als de tocht ergens ingewikkeldheden kan opleveren, neemt men iemand uit de


101

streek mee als gids. Dat is het eenvoudigste.Onze patrouille heeft zich intussen aangesloten bij die van de vermeende vijanden,

en wij besluiten tezamen nog enige kilometers verder voort te dringen. Maar het gaatal niet meer van harte; dorst en ook honger doen zich te zeer gelden, en er gaan alstemmen op die de vrees uitspreken dat het middagmaal erbij inschiet. Voor demeesten is dat iets heel ergs, stellig minder aanlokkelijk dan een onverhoedse aanvalvan werkelijke vijanden. Een Spanjaard houdt niet van gesol met zijn maaltijden, enaan de meeste fronten is het een ongeschreven wet, die voor beide zijden geldt: datop etenstijd niet gevochten wordt, tenzij in uiterste noodzaak. En geen aanvoerderdurft deze ‘uiterste noodzaak’ bij herhaling te laten optreden. Het zou spoedig muiterijten gevolge hebben.Juist als wij ons weer van de andere patrouille willen scheiden om de terugweg te

aanvaarden, bemerkt een van de jongens de beruchte angstwekkende stip in de verte.Een vliegmachine.‘Ostia!’Er wordt op vijftig verschillende wijzen gevloekt, want dit is geen kleinigheid. Is

het een vriend? Of een vijand? Als hij ons ziet, kan hij ons tot pudding bombarderen.‘Hij is veel te hoog,’ beweert een optimist.‘Hij komt van de kant van Belchite,’ klaagt een pessimist. ‘Zwijnjakken,

satanskinderen!’ Vrienden of vijanden, de vliegers daarboven krijgen voor allezekerheid een serie scheldwoorden toegeslingerd, die erger zouden treffen dan kogels,wanneer ze werden gehoord. Maar het verre geronk van de motoren is ongetwijfeldluider. Het groeit aan.‘Een van de onzen!’ klinkt het hoopvol van iemand die stellig niets onderscheidt.

Wij staren onze ogen blind in het helle middaglicht, maar kunnen de kringen nietonderscheiden die op de vleugels moeten zijn aangebracht als merkteken van delegalen, noch de pijlen die het kenteken zijn van de rebellen. En op het ogenblik datwij daar lopen,


102

weten wij nog niet dat de italiaanse en duitse vliegtuigen die aan de zijde der fascistenmeevechten, in het geheel geen kenteken dragen!Waar zullen wij hier tegen een luchtaanval dekking zoeken? Waar blijven we met

onze zeventig man?Maar de vliegmachine zoemt verder langs het zwerk en neemt niet de geringste

notitie van ons; hij laat zich nieteens herkennen.En dan is opeens alle weerstand gebroken. Niemand voelt nog lust verder te gaan.

Het lijkt zo zinneloos, deze oorlog, deze kale vale steenvlakte, deze starre zonnedag.Broeder geweer en de patroontassen zijn een centenaarslast geworden. Wij makenrechtsomkeert, en ondernemen de terugtocht heel wat sneller dan wij zijn gekomen.Met onze uitgedroogde kelen denken we allang niet meer aan zingen. Hoogstens

aan dampende soep.In Lécera vraagt de collega spottend: ‘Heb je veel vijanden gezien?’Maar ik antwoord niet, ga zwijgend naar bed. Ik ben op de een of andere manier

tóch gesneuveld. En de doden spreken niet.Bij het ontwaken weet ik met de grootste stelligheid: geen geweer meer. Mijn

vulpen is een beter wapen!

7

Ons convooi moet plotseling naar Albalate terug. Het offensief op Belchite schietniet op; het offensief schiet nergens op, en alle milicianos zijn ongeduldig. Tochheeft de leiding waarschijnlijk gelijk, men wil aan onze zijde zoveel mogelijk levenssparen, en liever de vijand langzaam maar zeker uitputten. Bij het verlaten vanBarcelona zei een der leden van het Centraal Comité der Militie, - iemand dus diehet weten kon, - tegen mij: ‘Je bent een geluksvogel, want je maakt waarschijnlijkde intocht in Zaragoza mee.’Nu is het al een heel stuk later, en er valt nog niet te den-


103

ken aan Zaragoza. Eerst moeten Belchite en Huesca vallen, en dat schijnt nog tezullen duren... Een beetje mismoedig trekken wij Albalate binnen. Maar daar wordtal het mogelijke gedaan om te zorgen dat de goede stemming terugkeert. Albalateheeft maar weinig geleden, en ‘hier is het Aragón op zijn best,’ zegt de luitenantlachend, terwijl de klassiek-schone ‘mañas’ (zo worden de meisjes hier genoemd)ons een zeldzaam pittige wijn inschenken en het verse brood met geurige stukkenham beleggen. Ze zijn rustig en onbevangen, de mañas, en men kan het ze aanzienwelk een verademing door de milicianos in het plaatsje gekomen is. Wel, van dézehoek uit gezien, is Aragón een land van melk en honing, of beter gezegd, van wijnen ham en mañas. En ik ben het met onze luit' eens: wat de wijn betreft mogen wijeeuwig hier gedetacheerd blijven. En straks kunnen wij nog baden ook, in het riviertjedat onder, door het dal krinkelt. Wat wil je nog meer? De oorlog is ver...Bij de inkwartiering beleven wij nog een tekenend incident. Wij krijgen namelijk

een prachtige dokterswoning toegewezen, die geheel onbewoond is, omdat de eigenaarbij het vluchten van de fascisten mee-gevlucht is. Hij was behalve dokter ook huis-en grond-bezitter. ‘Niet zo heel erg fascistisch, maar toch genoeg...’ naar de inlichtingdie mij een boer geeft, die zoveel als thesaurier van het dorps-comité is.Wanneer wij het huis binnenstappen, bemerk ik met verwondering, dat men er

niets heeft aangeraakt, niets heeft geplunderd, letterlijk niets. Alles staat er nog zoals het achtergelaten werd door de eigenaars, en er staat heus wel het een en andervan waarde in de twintig kamers die het huis groot is. Geheel afgezien van de velecrucifixen en heiligenbeelden, de dozen vol medailles en scapulieren die uit allehoeken en gaten te voorschijn komen. De dokter van Albalate wist het wel... Maarhij heeft gelukkig ook een kast vol medische instrumenten, die men straks bij onzeambulance kan afleveren, waar ze zeker welkom zul-


104

len zijn. Dat niemand daar eerder aan gedacht heeft...Het boertje van het Comité verontschuldigt zich: ‘Ik dacht, het is allemaal zo erg

katholiek, het zal wel geen waarde hebben.’Dan bemerk ik opeens iets, dat mij beter doet begrijpen waarom de boer zo spreekt.

In de ontvangkamer van de dokter hangen twee crayon-tekeningen, blijkens designatuur door hemzelf vervaardigd. De eerste van de spieren, de tweede van devenen van het menselijk lichaam.Maar niet volledig. Daar waar het corpus humanumnaar zijn mening ‘onfatsoenlijk’ begon te worden, heeft hij niet verder getekend,maar schuchter een vijgeblad aangebracht. Ik kan mij thans voorstellen hoe hij zijnpatiënten hier behandeld heeft... Het leert meteen welk een bigotterie in deze spaansemilieus heerst, en waarom de reactie op al die dozen vol medailles zo fel is. Noch inde middeleeuwen, noch in de dagen van Vesalius en Paré was men zo achterlijk alsdit soort medici uit de twintigste eeuw.Onze groepsleider, die maar een eenvoudige mécanicien is, kijkt mij triomferend

aan en zegt: ‘Hebben wij geen gelijk met heel die bende op te ruimen?Wat een huis...wat een bezit... opgebracht door de mensjes van deze plaats, die zelf tussen de beestenwonen.’En hij heeft gelijk. Er kunnen met gemak vijf families in deze woning een

onderkomen vinden. Als wij het huis van zijn voornaamste anachronismen hebbenontdaan, en ik weer buiten in de vrije lucht kom, begrijp ik beter de haat en deontzetting bij iedere bewoner van het stadje die ik spreek. Overal verhalen van kleineen grote, maar generaties-lang voortgezette ongerechtigheden. En overal de angst:zullen deze tijden niet terugkomen? Zullen zij die tot nu toe altijd de sterksten waren,niet aan het eind toch triomferen en ons allen verpletteren in hun wraak? Overal deonuitgesproken vraag: Zijn jullie wel sterk genoeg, drieste milicianos?En op deze vraag weten wij zelf geen antwoord, geen ander dan: ‘Vencer o morir...

Overwinnen of sterven.’


105

Ik begin er mij rekenschap van te geven, dat het niet langer mogelijk is als‘onpartijdige toeschouwer’ waar te nemen wat hier gebeurt. Het is alles te dichtbij:de ellende, de verschrikking, het bloed, het zijn feitelijkheden die je niet ‘koud’kunnen laten. Je wordt weer mens tussen de mensen en identificeert jezelf met hetlijden en de verontwaardiging en de opstand der anderen.Het sterkst gevoel ik dit, wanneer in de vroege zomermorgen een paar vrachtauto's

de marktplaats komen opgereden en stilhouden voor de ambulances, die men sindsenige dagen in een woonhuis heeft ingericht. Op de matrassen waarmee men debodems bedekt heeft, liggen de gewonde jongens; een paar onbeweeglijk, anderehalfopgericht voor zich uit starend. Nog met schrik in hun ogen.Niemand vraagt iets, niemand spreekt. Ik weet dat ze van Lécera komen, van de

plaats waar wij gisteren nog waren, en waar ieder van ons hetzelfde had kunnenoverkomen. Ze worden nu een voor een naar binnen gedragen; er valt geen klacht,geen gekreun. Een van de gewonden steunt zich op de schouders van twee kameradenen hinkt naar binnen. Hij tracht nog te glimlachen, een wijde donkere glimlach, doorhet bloed in zijn mondhoek.'s Middags als ik de ambulance bezoek, liggen ze allen in hun bedden, tot rust

gekomen. De atmosfeer van schrik is geweken. Ze liggen er op één na. Die isgestorven, een paar ogenblikken na aankomst. Een dokter, jonge melancholiekeBarcelonees, licht mij in: ‘Wij hadden hem tòch niet kunnen redden, zijn op zulkedelicate operaties niet ingericht. Het is schandalig, dit tekort aan middelen.’Het is een schrale troost die ik hem bieden kan met de mededeling: ‘In zo'n

waanzinnige wereld leven wij. In Holland lopen de jonge dokters jarenlang zonderwerk. En hier...’Hij schudt het hoofd en haast zich weer weg. Zijn melancholie is die van allen

hier, die wetenmet hoe weinig hulpmiddelen en hoe weinig steun deze strijd gestredenwordt.


106

Die de offers zien en de overtuiging dragen, te vechten voor een gerechte zaak, ineen wereld waarin het Recht steeds in de steek gelaten wordt door alle bondgenoten.Er wordt ons gelukkig niet veel tijd gegund om daarover te melancholiseren. Wij

hebben lang genoeg aan de vleespotten van Albalate gezeten, - ik weet nu eindelijkwaarom deze plaats officieel ‘van de aartsbisschop’ heet, - en we krijgen bevel naarAzaila te vertrekken, dat in de gevechtslinie ligt, en waar stellig meer te beleven valtdan hier.In de nervositeit die deze onverwachte opdracht geeft, wordt halsoverkop

vertrokken, vijf wagens achter elkaar. Wij vragen een wacht naar de weg, hij wijstrecht vooruit, en daar suizen wij over de eenzame bergwegen, kam op, kam af, dalin, dal uit. Een oude jeugdgewoonte om mij naar de zon te oriënteren, doet mijterloops opmerken: ‘'t Is net of wij de verkeerde richting uit gaan,’ maar ik hecht erzelf geen waarde aan; in het gebergte waar de wegen voortdurend serpentines maken,kan men zich licht vergissen. En de tocht gaat zo hard, er is geen tijd tot piekeren.Op een hoogte gekomen, vanwaar wij ongeveer vijf kilometer van de weg die wij

achter ons hebben, kunnen overzien, bemerk ik dat de andere auto's ons niet volgen.‘Zeker een lekke band. De idioten, ze hebben altijd wat; ze zullen wel direct

komen.’Toch bekruipt ons een instinctieve vrees dat er iets niet in orde is. Een vrees die

uit het sombere, doodse landschap schijnt voort te komen. Ik heb in Albalate niemandhoren zeggen dat wij door een gebergte moesten.‘Langzaam verder gaan,’ beveelt de chef, en onze milicianos die bij de drie portiers

zitten, met hunmausers naar buiten gericht, halen, - ook instinctief, - de geweergrendelover; door de gewoonte begin je het gevaar telkens te vergeten, tot je er plotselingweer aan herinnerd wordt. Van de andere auto's is nog niets te bekennen. Maar vóórons, of liever ònder, tegen de helling aangeplakt, is een


107

boerenbehuizing waaruit een vrouw te voorschijn komt, die verbaasd naar onze automet zijn grote rode vlag kijkt. ‘We kunnen hier wachten en onderwijl drinken,’ zegtde chef.Met een paar man dalen wij het voetpad omlaag naar de vrouw, die ons vertwijfeld

aanziet, en op onze vraag om water naar binnen stormt.Als ze terugkomt met de kruik zeg ik: ‘Hoe ver is het nog naar Azaila?’Ze haalt de schouders op, met een zo volslagen begriploosheid, dat drie man

tegelijk uitroepen: ‘Waarheen gaat deze weg dan?’‘Naar Muniesa en verder naar Teruel’ is het antwoord.‘Ostia!!’In Teruel zit de vijand hoog en droog, in Muniesa waar wij niet ver meer vandaan

zijn, liggen zijn voorposten. Wij hebben tòch de verkeerde weg genomen en zijndoor het niemandsland op vijandelijk gebied gekomen. Wat een stommiteit! Wat eengevaarlijke stommiteit!Binnen een paar seconden zijn wij het voetpad weer omhoog geklauterd. Drie

gevaarlijke manoeuvres en de auto is al gekeerd. Weg, weg, weg van hier! Als eenvijand ons bemerkt, zijn wij verloren. Wat beginnen wij met zijn zessen, met onzedrie geweren en onze drie revolvers? Tegen alle bevelen in, door een stommiteit...Wij kunnen beter smadelijk op de vlucht slaan.Na twaalf kilometer terugweg, - nooit zijn er op twaalf kilometer zoveel vloeken

gevallen, - vinden wij de rest van ons convooi, dat al geruimen tijd geleden door deontmoetingmet een voetganger de vergissing ontdekt heeft, maar ons niet kon inhalen,en dus niets beters wist te doen dan maar op veilig terrein te blijven wachten.‘Dat jullie niet regelrecht naar de hel gereden bent!’Dat is de boze begroeting die wij krijgen.Nu gaat er wat zwaaien, denk ik; een kleine krijgsraad, hier in het gebergte, en het

minste wat er gebeuren kan, is dat de groepsleider wordt afgezet.


108

Deze kijkt op zijn horloge.‘In ieder geval zijn we nog op tijd voor het middageten,’ constateert hij diplomatiek.‘Als we tenminste voortmaken.’Neen, er volgt niets meer. We gáán. Geen enkel verwijt, geen gescheld meer, ook

niet als wij veilig en wel in Azaila gekomen zijn, maar te laat voor het middagmaal.Men aanvaardt de streken van het noodlot met een gelatenheid die zelfs vandaag nogmoors aandoet. Fatalisme vervangt organisatie en discipline.Het kàn alles, blijkbaar, omdat wij ons aan de zuidzijde van de Pyreneeën bevinden,

waar de gewone europese normen niet meer gelden, en waar nog altijd een vreemdevleug van de Islâm is blijven hangen over het land.

8

Bij donker zijn wij in Azaila.Pats, pats, pats, pats, pats...‘En hier zie je een kapitein van zestig eieren omeletten maken!’ zegt mijn gids.De dikke peper-en-zout-harige kapitein lacht.‘Wij van de artillerie zijn de handigsten,’ verklaart hij verontschuldigend, zonder

op te houden met zijn culinaire aangelegenheid. Hij heeft een schort voorgebonden,en zit op een kist vóór de braadpan die de kok bereid houdt.‘Ik wed dat je vrouw je onder de pantoffel heeft, Morales,’ zegt een van de

milicianos, niet zonder bewondering, tegen de kapitein.Deze blijft rustig zijn eieren stukslaan boven de pan en antwoordt: ‘In de eerste

plaats heb ik in het geheel geen vrouw, en in de tweede plaats is er niemand hier inAzaila die méér verstand van omeletten heeft. Als hij er is, hij kome; ik sta hem graagde volgende zestig eieren af.’Dat is zo de stemming hier in Azaila. Een kampement op een heuvel, fantastisch

gelegen, met heel een wereld aan onze voeten. Een strategisch punt van betekenis,waar


109

enige batterijen met de grimmige monden naar Belchite gericht, onder degraanschoven zijn opgesteld. Kapitein Morales is commandant van de plaats en baktons 's avonds de omeletten. Als in de tijd van Napoleon, zo ziet hier alles er uit.Achter ons ligt het dorp Azaila, dat eenvoudig is opgenomen in het kampement. Inhet gemeentehuis zetelt de intendance; de kerk is ingericht tot magazijn, van de torenwappert de zwart-rode vlag der anarchisten. Het dorpsplein staat vol wagens enautobussen. Een van deze laatste heeft geen wielen meer, en is doorzeefd van kogels.Het is een verdwaasd stuk ‘buit’, dat werd achtergelaten door de vluchtende fascisten.Al gauw blijkt de omeletten-bakkerij van kapiteinMorales een gewichtig symbool,

namelijk van een geheel nieuwe stand van zaken. Wij beleven in Azaila de geboortevan het oorlogs-communisme, gelijk in zoveel andere geoccupeerde plaatsen in degevechtszone. Verbroedering van de arbeidersmilitie met de dorpsbewoners, endaarna volkomen omstelling van de orde. De jongens uit de stad, zij die enigesocialistische scholing achter de rug hebben, houden voordrachten en besprekingenmet de boeren. Welk werk moet onmiddellijk gedaan worden? Aan welkemistoestanden moeten wij een eind maken? Welke zijn de vooruitzichten voor denaaste toekomst?De eerste dagen zijn de boeren wantrouwig. Zij vermoeden een krijgslist. Doch

ze zien dat de milicianos het niet bij woorden laten, maar de handen aan het werkslaan. In de gloeiende zon gaan ze twee kilometer bergaf en daarna bergop om waterte halen voor henzelf en voor heel het dorp. Elke morgen zijn vijftig man bezig hetplaatsje van de laatste korrel vuil te reinigen. Als de zon goed en wel op is, ziet Azailaer bijna hollands-zindelijk uit.Tegen de middag wordt er gedorst... door de milicianos. Op de eeuwenoude

primitieve manier die hier nog gebruikelijk is: Een vrouw rijdt bovenop een plattehouten slee, op een stoel gezeten en door een paard voortgetrokken, over het korendat op de dorsvloer ligt uitgespreid en dat


110

telkens door de mannen met lange rieken gekeerd wordt. Daarna wordt het tegen dewind in op hopen geharkt, net zo lang tot al het grotere stro tegen de muurtjes vande dorsplaats is opgewaaid. Dan volgt het wannen. Het duurt uren en uren voor menop deze wijze een paar hectoliter graan bij elkaar geprutst heeft. Maar de jongensdoen het werk zonder morren.'s Avonds als de dankbare boeren, die het gemakkelijker dan ooit gehad hebben,

bij hen gezeten zijn op het dorpsplein, dan beginnen nieuwe discussies. Eerst spotmet het oud-testamentische systeem van werken.‘Geen wonder dat jullie zo arm zijn, boeren!’Dan volgen verhalen over dorsmachines, moderne landbouwwerktuigen,

ruwe-olie-motoren.De boeren luisteren verbaasd toe, tot een van hen zakelijk opmerkt: ‘Zoiets kan

niemand hier in Azaila betalen, zelfs niet nu de grond van ons is.’‘Juist,’ zegt een van de milicianos, en gaat in postuur zitten, om uit te leggen wat

een collectief-bedrijf is. Aan Kolchozen valt niet te denken (ofschoon men elders inSpanje toch bezig is de proef te nemen). Maar met een coöperatief systeem komtmen voorlopig ook al een heel eind.‘Hoe hebben jullie ouders die nog veel armer waren, de kerk gebouwd? Ieder heeft

zijn steentje bijgedragen. Daar staat nu die kerk, die net goed genoeg is voor magazijn,en de cura, de pastoor, leefde er rijkelijk van. Een dorsmachine daarentegen...’Het is verwonderlijk wat een reële en verstandige mensen deze boeren zijn, als

menmaar spreekt over de dingen die hun aangaan. De eerste dagen zwijgen ze bokkig.Maar in stilte herkauwen ze al het gezegde, tot ze het verteerd en in zich opgenomenhebben. Ze bepraten het met hun vrouwen die het oude slavenleventje allang moezijn.Een paar dagen later zet de vijftigjarige vrouw waar wij zijn ingekwartierd mij

een aantal economische denkbeelden uiteen, die verbaasd doen staan over hetdoorzicht en gezond verstand dat ze vertegenwoordigen. Ze zegt:


111

‘onze landbouwproductie zal ook onder de gunstigste omstandigheden slecht blijvenlonen, omdat er niet genoeg consumenten in de buurt zijn en de transportkosten inwanverhouding staan tot de geringe daglonen op het land. Wat we nodig hebben,zijn nog een paar fabrieken, gedreven door de aanwezige waterkracht. Dan komener koopkrachtige consumenten en wordt het evenwicht hersteld. De fabrieken brengenook voor de boeren welvaart.’Het is volmaakt logisch en doordacht, wat ze voorstelt, en ik moedig haar aan, om

haar denkbeelden op de eerste vergadering de beste uit te spreken. Vandaag schijntmij de mensheid rijk en nog vol ongekende mogelijkheden.Met een andere boer, een ruim zestigjarige, komt het gesprek op de godsdienst.

Of hij ermee tevreden is dat er in de kerk voortaan balen en kisten staan, inplaatsvan de heiligenbeelden die de militie op het kerkplein verbrand heeft?‘Natuurlijk,’ zegt de boer, terwijl hij zijn sigarettenpeukje uit de mond neemt. ‘De

pastoor leefde er goed van zonder te werken, terwijl hij toch een mens is zoals iedervan ons. En die beelden hebben nog nooit een wonder gedaan. Wonderen doet alleende producerende mens.’Hij zegt het letterlijk zo: ‘el hombre producente.’ Lapidair en oer-wijs, zonder dat

hij ooit van Marx of Engels of Bakoenin gehoord heeft. Het zijn deze kleinigheden,deze flitsen van contact met wat men met recht ‘de spaanse volksziel’ mag noemen,die de diepste indruk op mij maken. Een komische analogie hiervan trof mij in deuitspraak van een anarchist, die de overalls der militie lelijk vond en bovendien‘contraproducente’ (belemmerend) voor bepaalde spijsverteringsprocessen!Binnen een paar dagen wordt Azaila, - een vlek waar anders geen sterveling komt,

- mij dierbaar als geen andere plaats. Hier is een nieuwe samenleving, een nieuwewereld bezig te ontstaan; en dat is machtig interessant.Een paar maal daags breng ik de kapitein een bezoek, die zijn uitkijkpost bij een

schuur op een vooruitstekend rots-


112

plateau heeft opgeslagen. Daar ligt half Aragón aan onze voeten, en voortdurend iser iemand die door de grote statief-kijker de horizon afspiedt naar vliegmachines. Erpasseren ons ook verscheidene, maar op grote hoogte. Want ze hebben al leergeldbetaald; Azaila heeft verschillende goede mitrailleurs.Er is hier ook een internationale groep, uit Duitsers, Zwitsers, Belgen, Fransen en

Italianen bestaande. De ene helft verstaat de andere helft maar half. En toch is deverstandhouding volmaakt. Ze zijn enthousiast en vertellen twintig avonturen doorelkaar. Het meest interesseert mij Willi. Niet alleen omdat hij een baard heeft enhinkt en er uitziet als een scheepskok, maar ook omdat hij de hele wereldoorlog heeftmeegemaakt en dus als ‘deskundige’ kan spreken. Uit een concentratiekamp in hetRijnland is hij naar Spanje gewandeld, alwaar hij meteen met zijn neus in de botergevallen is.‘Ik jeh nit meer wech,’ verklaart hij lachend. ‘Dit is keen Krieg, dit is Ferien mit

Kanonen.’Wat de anderen grif toegeven.Willi heeft onlangs gehoord dat er duitse vliegeniers in de duitse vliegmachines

van de vijand zitten. Zo-een moet hij er te pakken krijgen; dat is zijn allesbehalvestille hoop.Het zoete vlaams van een der Belgen klinkt mij vreemd in deze omgeving.‘Kik was in Zuid-Frankrijk en ekik dacht: nu ik toch zo veer ben...’ Hij is geen

avonturier, maar hij is een trotskist. En ik begrijp zijn vage wanhoop die tegelijk metzijn intelligentie op je toe komt en ontwapent.De Italianen zijn rabiaat. Verschillende van hun landgenoten zijn al gevallen, en

van deze die hier zijn, keert er ook vast geen enkele levend terug. De Fransen zijnonverschilliger en ijveren voor de fourage.‘Ce type de Bluum, il lui fallait...’Hoe zijn ze hier gekomen, dit handjevol Fransen?‘Avec des copains, tu sais. On a tant de cama-


113

rades espagnols là-bas. Et ce type de Bluum....’ Blum en Stalin hebben het gedaan.Onze Trotskist zegt: vooral Stalin! En wie kan hem weerleggen, telkens als er eenitaliaans vliegtuig wordt neergeschoten of een duitse officier wordt gevangengenomen? De italianen vliegen nota-bene met russische benzine...Willi echter bemoeit zich niet met internationale politiek. Voor hem is iedere

fascist een ‘nazi’ en iedere anti-fascist een ‘sozi’. En daar hij van de eersten nietsdan displezier beleefd heeft, neemt hij het voor de laatsten op in alle landen van dewereld.De burgeroorlog op zijn spaans maakt hem ‘ein Riesenspass’, en het feit dat een

granaatsplinter hem aan zijn been gewond heeft, zodat hij nog altijd hinken moet,doet daar niets aan af.De verstandhouding van de ‘internationalen’ met de spaanse kameraden is bij het

komische af. De eersten spreken allen bij elkaar nog geen twintig woorden spaans,maar ze hebben een spaanse cabo toegewezen gekregen, die ietwat frans machtig is.En met horten en stoten en lachend-opgeloste misverstanden loopt het alles wel.Eenmaal in de slag, verstaan ze elkander instinctief, en zijn er geen moeilijkhedenmeer.Er valt zóveel te beleven in Azaila... hier zou ik weken willen blijven, en het is

mij aanlokkelijk genoeg gemaakt. Want de kapitein is ons goed gezind. De collegaen ik behoeven niet bij de manschappen in het hooi te kruipen, maar worden bij eenboerenfamilie ingekwartierd, waar het opkamertje altijd nog beter is dan een schuur.En 's ochtends wassen wij ons in de dorpsstraat, waar mijn tandenborstel de hilariteitvan alle kinderen wekt. Ze zagen zoiets nog nooit...Werkelijk, het collectief van ‘de nieuwe ordening’ heeft hier nog heel wat te doen!


114

9

Een zeer bizondere noot aan het kampleven in Azaila geeft de aanwezigheid vanvrouwelijke miliciens. Ze zijn namelijk verre van zeldzaam, de vrouwen die ook deoverall hebben aangetrokken en het geweer op de schouder genomen hebben. Alsdàt geen revolutie is...Want stellig is nergens in Europa de vrouw zo conservatief als in Spanje geweest.

Onder invloed van de kerk is zij systematisch dom gehouden en werd haar levenslechts door twee opgaven beheerst: maagd te blijven tot aan haar huwelijksdag, endaarna kinderen groot te brengen tot aan haar dood. Om van het ene stadium tot hetandere over te kunnen gaan, is de kunst nodig een man te ‘binden’. En dit ‘binden’heeft de spaanse vrouw tot nu toe al heel primitief verstaan. Zij heeft al het mogelijkegedaan om zich uiterlijk aantrekkelijk te maken, - er bestáán geen onverzorgdespaanse vrouwen, - en ze oefent zich van jongs af in het zichzelf op prijs, entegelijkertijd deman aangenaam bezig houden. Deze gecombineerdemoorschristelijkeopvatting die men eeuwenlang heeft toegepast, is intussen niet in staat geweest allepersoonlijkheid en autonomie bij de spaanse vrouw te doen verdwijnen. Op de jongstegebeurtenissen heeft ze prompt en snel en voor haar doen uiterst revolutionairgereageerd.Toen enkele jaren geleden de rechtse partijen hier tegen de wil der linksen het

vrouwenkiesrecht doorzetten, bleek dat zij zich niet misrekend hadden. De vrouwenstemden onder invloed van hun biechtvaders rechts of conservatief, en de regeringAzaña viel, om door die van Lerroux en Gil Robles te worden opgevolgd. Alsterugslag hierop vond de revolutie van October '34 in Asturië plaats, waarbij eendeel der vrouwen de actie van het proletariaat krachtig ondersteunde, een ander deelechter de opstand saboteerde en zelfs verried. Zij betaalden leergeld bij de bloedigeonderdrukking waarmede Lerroux en Gil Robles de Asturiaanse revolutiebeantwoordden. Spoedig was er


115

geen enkele proletarische of kleinburgerlijke familie meer, waarvan niet een man ofbroer of zoon of neef gestorven of gevangen was. En ondanks alle beloften liet deamnestie op zich wachten. Eindelijk kwamen de verkiezingen van Februari 1936,waarbij het Volksfront een overweldigende meerderheid behaalde, goeddeels omdatde meeste vrouwen de amnestie wilden, die niet op het programma der rechtsen,maar wel op dat van het Volksfront stond, weshalve zij links stemden. Hetfamiliegevoel, stelselmatig door de kerk aangekweekt, liep ditmaal parallel met hetklasse-gevoel en wendde zich tègen de kerk, begrijpelijkerwijze.Men moet deze gang van zaken kennen om te verstaan hoe logisch het is, dat zulk

een groot deel van de spaanse vrouwen zich thans geheel van de kerk heeft afgekeerden bezig is zich met ongelooflijke snelheid te emanciperen. De jongste verkiezingenhebben drie vrouwen in de Cortes gebracht; de jongste revolutie echter voerdehonderden vrouwen aan de verschillende fronten en heeft duizenden in zelfstandigeen verantwoordelijke functies gebracht. De anarchiste FedericaMontseny werd laterMinister van Volksgezondheid.Hier aan het front is de ‘miliciana’ vóór alles een aangename verschijning, al kleedt

de ‘overall’ (hier ‘mono’ d.w.z. ‘aap’ genoemd) de nogal gevulde spaanse vrouwniet al te best. Het aangename is de verzorgdheid die de spaanse vrouw ook hier, enzeer terecht, niet wenst prijs te geven. Ik heb nog nooit een slecht gekapte milicianagezien. Ik heb wel gemerkt dat zij tot hier, vlak bij de vuurlinie, behoorlijk gewassenen gepoederd zijn, en niet verzuimen het vlekje rood op de lippen aan te brengen datin Spanje nooit ontbreekt. Daarbij hebben zij zich toch bijna altijd geheel ingesteldop ‘vrijheid, gelijkheid en broederschap’, zodat het vrouwelijke in de omgang zomin mogelijk geaccentueerd wordt, en er vooralsnog weinig seksuele overspanningontstaat. Menige miliciana heeft haar ‘compañero’, haar vaste kameraad, en deze


116

verhouding wordt dan door de overigen volkomen gerespecteerd, en gewoonlijkmeteen gelegaliseerd. Menige miliciana ook ‘heeft geen zin in die onzin’ en ‘is alleenaan het front om te vechten.’ ‘Later kan ze zich nog lang genoeg door mannen hethof latenmaken,’ zoals eenmooi twintigjarigmeisje het hier heel kernachtig uitdrukte.En het is opvallend hoezeer hier allen hun best doen het zulke kameraden mogelijkte maken hun idealisme te verwezenlijken. Zij worden met bizonder respect envoorkomendheid behandeld, alsof heel de kolonne trots is op zulke medeleden.Toch hebben deze milicianas het niet gemakkelijk, althans de onzen niet.

Onwillekeurig voelen ze zich tijdens het gevecht gedwongen te tonen, dat zij evenveelwaard zijn als een man. En ik heb meer dan eens gemerkt, dat zij op het beslissendeogenblik stellig niet voor mannen onderdoen. Buiten de strijd echter worden ze lichtmet allerlei ‘huishoudelijke’ baantjes opgeknapt.‘Juanita, jij kunt vandaag eigenlijk wel koken, want die kok van ons is een rund.’‘Pepita, ik heb een winkelhaak in mijn mono, kun je die even dichtnaaien?’‘Conchita, er is in het lazaret een jongenmet wondkoorts, die niet rustig wil blijven.

Wil je een uurtje bij hem gaan?’Dat gaat de hele dag zo door. Je kunt als man heel goed zonder vrouw leven,

daarover zijn wij het hier allen eens. Maar als er nu tóch vrouwen aanwezig zijn, wiewil dan niet verwend worden?Op slot van zaken hebben de meisjes het toch zwaar, dat geven allen toe. Al weten

de meesten er hun goede humeur bij te bewaren.Eén miliciana, een mager brutaal ding met vlasblonde haren, komt mij zo bekend

voor, dat ik mij niet kan weerhouden haar te vragen waar zij vandaan komt en hoehet mogelijk is dat ik haar ken.


117

‘Aangezien je in Barcelona woont en geen analfabeet bent,’ antwoordt ze snibbig.‘Je moet duidelijker zijn,’ dring ik aan.‘Omdat ik immers kranten verkoop op de Plaza Urquinaona, malloot,’ zegt ze

lachend en is alweer weg.Nu weet ik ook meteen waarom dit kranten verkoopstertje mij in het geheugen is

gebleven. Zij had de gewoonte andere collega's, vooral mannen die haar op het pleinin de weg stonden, eenvoudig weg te maaien! Nu is zij met haar zeventien of achttienspichtige jaren hierheen gekomen, om op deze gevaarlijke plaats haar jonge levens-en vechtlust bot te vieren.'s Avonds in de cantine vraag ik haar: ‘Kun je eigenlijk wel schieten?’ Waarop ze

slechts antwoordt door de tong uit te steken. Doch na het eten provoceert zij eengesprek waarin zij vertelt, dat ze al twee fascisten neergeknald heeft en er op wachteen paar lieden tegen te komen, aan wie ze allang in Barcelona een hekel had.‘Van die echte gemene onderdrukkers,’ zegt ze met heel haar kinderlijke woede.

Milicianos uit haar groep hebben mij verteld, dat ze heel goed schiet en in alleopzichten ‘een man waard is.’Zo wordt aan het front niet slechts de strijd tegen het fascisme uitgevochten, maar

wordt ook de ‘onbloedige’ revolutie, die welke in de intiemste sfeer in en tussen demensen plaatsvindt, voorbereid om straks in de achterhoede misschien te wordendoorgevoerd. De milicianas zullen tezamen met de duizenden meisjes en vrouwendie zich als vrijwilligsters hebben gemeld en dienst doen als ziekenverpleegsters,schrijfsters, zitting hebben in de comité's, op voet van gelijkheid met mannen omgaanen zich plotseling bevrijd voelen van de autoriteit van ouders of echtgenoot, desamenleving in steden en dorpen ten zeerste van aanblik doen veranderen!Een avond laat, is er grote opschudding. Men heeft de commandant gemeld, dat

zes boeren die sinds de morgen weg waren, nog steeds niet terug zijn gekomen. Menvreest


118

dat hun een onheil gepasseerd is, en ieder is hier genoegzaam ingelicht omtrent depraktijken van de vijand ten opzichte van weerloze lieden, om deze vrees volledigte delen. De veertig vrijwilligers die met vrachtauto's op zoek zullen gaan, zijn ineen paar seconden bij elkaar. Een oude boer gaat mee om de weg te wijzen, en overpaden waar stellig nog nooit tevoren een auto gereden heeft, hotsen wij voort doorhet holle van de nacht. Waar houdt het ‘bezette’ terrein op en waar begint‘Niemandsland’? Wie zal dit zeggen? Er zijn geen wachten meer, dit land ligtuitgestrekt en verlaten. Het front van Aragón is geen gesloten front. Er zijn ver vanelkaar liggende voorposten, en er is het dromende achterland waar allen gerust slapen.Dat is alles.Onze zoeklichten zwieren over de kale heuvelflanken en op de armoedige akkers

die hier en daar ertussen geprest liggen. De droge nachtwind is bijtend koud. En datna de hitte van overdag! Geen wonder dat de mensen hier zo licht van het ene uiterstein het andere vervallen. Dat is eigenlijk de samenvatting van heel het geheim vanSpanje: een land van uitersten. Eenheid der tegendelen. Hegel had zijn hart aan Spanjekunnen ophalen, maar inplaats daarvan heeft Marx, zoals het heet, Hegel met beidebenen op de grond gezet, en Schopenhauer vertaalde de Spaanse Jezuïet Gracián.Wat van dit land terecht moet komen? Onze gedachten schuiven door elkaar, makenkortsluiting.De auto's waggelen voort door de nacht en een mens zijn muizenissen voeren op

rare kronkelwegen. Als daar niet telkens de realiteit was...‘Hostia.’Als veertig man tegelijk vloeken, is dat heel erg. Maar lang zo erg niet als wat wij

nu te zien krijgen. Daar op hun akker liggen vijf boeren uitgestrekt in hetonbarmhartige schijnsel van onze zoeklichten. Dood? Het kan niet anders. Ze zijnvreselijk gemutileerd; het schijnt dat men ze eerst heeft neergeknald en daarna dehanden heeft afge-


119

sneden, de gezichten onkenbaar gemaakt. En alle vijf heeft men ontmand. Beesten!Beesten!! Dit is geen oorlog meer. Dit is een hel die losgebroken is, een allesaantastende pest die moet worden uitgeroeid, koste wat het kost.En de zesde boer? Spoedig wordt ook hij gevonden, tussen twee nabije heuvels.

Vergeefs heeft hij getracht te ontkomen. Ze hebben hem als een konijn gejaagd enafgemaakt.De boeren waren volstrekt ongewapend toen zij naar hun land gingen. Hun enige

misdaad was het dragen van een rood lapje, het teken van hun solidariteit sinds onzetroepen Aragón zijn binnengetrokken. Zij moeten overvallen zijn door een troepjevoortvluchtigen, misschien niet meer dan twee, drie man... Beesten!Op een van de vrachtauto's worden de lijken geladen. Op de beide andere staan

de jongens dicht tezamengedrongen, met het geweer onder de arm. Er wordt nietmeer gesproken, maar de grimmigheid van dit zwijgen maakt dieper indruk dan iederwoord. Veertig man weten thans heel precies en exact wáárom ze haten, waarom zemet grote koelbloedigheid straks zullen mikken op ieder die niet onvoorwaardelijkaan hun zijde staat. Waarom ze niet genoeg zullen krijgen van deze oorlog, zolanger nog een vijand rondloopt.Burgeroorlog... We kunnen dit woord gerust schrappen. Oorlog is oorlog. Zijn er

kanonnen, dan zal hij met kanonnen gevoerd worden; is er gifgas te krijgen, dan zalhet met gifgas zijn. Er is geen bemiddeling meer mogelijk, er is al té veel leedveroorzaakt, té veel bloed gestort. Er is nog slechts één gedachte: wraak enweerwraak.Als wij terug zijn in Azaila en ik huiverend naar bed ga, nog met het akelige beeld

der verminkten voor ogen, zegt mijn collega: ‘De oorlogen worden tenslotte niet aanhet front maar in de achterhoede en in de kanselarijen gewonnen. In de banken enop de beurzen.’Het mag elders zo zijn, maar hier kàn het niet waar wezen.


120

Hier gaat het immers tussen barbarendom en verlichting, tussen de duistere machtdie Spanje terug wil dringen tot inquisitie en uitbuiting, en de jonge garde van eennatie die uit de eeuwenoude lethargie wil opstaan en een nieuw leven beginnen.‘Zo stellen wij het ons voor, en zo is het ook,’ zegt de brave collega. ‘Maar de

anderen, de toekijkers, Europa, begríjpen ze dat? Ze hebben nog nooit iets begrepen.Want zie je, dit inzicht brengt consequenties mee, die voor de meesten verre vanaangenaam zijn.’De kameraad heeft gelijk, en zijn gelijk geeft mij het verstikkende gevoel, dat wij

ons door bergen van haat en vooroordeel en wanbegrip hebben heen te worstelen.Komt daar ooit een einde aan?Arm Spanje. Arm mensdom.

10

Er is reden te over om enthousiast te zijn over alle nieuwe aspecten van het leven,daar waar geen oorlogszône meer is, maar waar de milicianos tot taak hebben denormale samenleving te herstellen en zich te wijden aan ‘werken des vredes’. Docher zijn ook allerlei kleinigheden, - fouten, tekorten, organisatorische misgrepen, -die zich op den duur toch laten gevoelen. Fouten in de voedselvoorziening makendat ze in de ene sector wekenlang sardines eten en watertanden naar een stukje vlees,al was het maar een gebraden hond, terwijl ze in een andere sector geen rundvleesmeer kunnen zíen, maar alles over zouden hebben voor een hapje groente.‘Wat wil je,’ zegt kapitein Morales gelaten. ‘Het geordende leger is aan de andere

kant. Wij moeten het maar met onze geïmproviseerde organisatie doen. En mij dunktdat het nogal gaat.’Hij heeft natuurlijk gelijk. En toch...Daar is bijvoorbeeld de post. Die wordt dagelijks rondgebracht door koeriers in

kleine snelle auto's, waarmede


121

zij, dikwijls onder levensgevaar, de verschillende plaatsen aan het front bezoeken.Ze nemen de post mee die beangste familieleden gerust moet stellen, en brengen debrieven mee, die de milicianos de afwezigheid van huis verzoeten. Ach, deden zijhet maar. In werkelijkheid duurt het soms weken voordat de brieven aankomen,omdat de verschillende comité's niet berekend zijn op de gecompliceerde administratiewelke nodig zou wezen om van dag tot dag te weten waar Juan of Pedro of Miguelmet hun kolonnes heengetrokken zijn. Ikzelf ben nu al weken weg, en heb geen enkelbericht gekregen uit Barcelona, waar tenslotte ook van alles gaande kan zijn dat mijmaar al te zeer ter harte gaat. Het ziet er naar uit alsof het nog weken kan durenvoordat de veldkoerier mij achterhaald heeft, en daarom nemen de collega en ik hetkloeke besluit met de eerste de beste gelegenheid naar Caspe terug te keren, daaronze post op te halen, en het van de brieven te laten afhangen wat wij verder zullendoen. Beiden voelen wij er het meest voor Durruti te bezoeken, de sympathiekeanarchisten-leider, die het bevel voert over de operaties in de sector Huesca.De terugweg naar Caspe levert niets nieuws op, behalve dan, dat ik een zekere

vage, en meer psychische dan physieke vermoeienis begin te merken, die ik mijzelfniet bekennen wil, maar die ik ook bij anderen ontdek, en die zich vooral uit ingeprikkeldheid en ongelijkmatigheid van stemming. Nu ik terugdenk aan de velekeren gedurende de laatste dagen dat de twee beste vrienden ter wereld elkaar hebbenafgesnauwd, nu lijkt mij dat nog het meest beangstigende en het gevaarlijkste vanhet front: dit ‘jezelf niet meer zijn’ en ‘tot alles in staat zijn.’ Is het de voortdurendeaanwezigheid van levensgevaar? De noodzaak om onafgebroken op je qui-vive tezijn? De vastbesloten wil om te doden waar je maar kunt? De onafwendbare kultusder wreedheid? Komt de oerlaag, door de kultuur moeizaam bedekt met al deverworvenheden van opvoeding, milieu, ik-idealen, plotseling weer boven, en


122

is dit psychische oerslijm werkelijk zó bloederig, zó macaber?Ik troost me nu maar met de gedachte aan de beroemde tijdtafel van Jeans. De

mensheid staat inderdaad nog aan het allereerste begin van haar ontwikkeling,vergeleken met de evolutieweg van het heelal. Maar het is bepaald jammer dat ik núal geboren ben.Nauwelijks zijn wij in Caspe aangekomen, of mijn pessimistische stemming vindt

een rechtvaardiging, die haar tegelijkertijd in het belachelijke trekt. Er is een enormeoploop, waar ik het mijne van moet hebben. Met de grootste moeite dring ik naarvoren, en zie een paar milicianos een baardige en vervuilde man tussen zich in voeren.Als hij niet zo gezet was, zou men zeggen: een dertigjarige schoorsteenveger. Maarzijn tonsuur verraadt hem. Het is een der pastoors van Caspe, die door vrome vrouwenergens midden in de stad is schuilgehouden, maar die zoëven door de milicianos bijeen huiszoeking is gevonden. Nu wordt hij naar het Militaire Comité gebracht omverhoord te worden, want het gerucht gaat, dat er nog drie priesters in Caspe verborgenmoeten zijn. De pastoor is allesbehalve een held, hij ziet er uit als een doodgewoonmens in nood, en een die weet dat zijn uren geteld zijn, maar minder vertrouwen inhet hiernamaals toont dan kortgeleden tijdens zijn Zondagspreken. Doch hij krijgtvan niemand een medelijdend woord, van niemand een vriendschappelijke blik.Het is haast onbegrijpelijk dat in een landwaar de katholieke kerk zo vastverworteld

scheen, de haat zich nu zo algemeen en met zulk een felheid op de clerus richt. Hetkan onmogelijk anders dan een eeuwenoude, onderdrukte haat zijn, die nu vrije baangekregen heeft. In de gevechtslinie, op plaatsen waar de vijand met verrekijkers tezien is, bemerkt men de geestelijken in soutane, met het geweer op schouder. Het iseen speciale sport geworden ze te ontdekken; de kogel die hen treffen moet, wordtmet een speciale vloek begeleid. Verschillende zijn krijgsgevangen


123

gemaakt, en men weet hier maar al te goed dat de orders van Rome henonvoorwaardelijk aan de zijde der fascisten plaatsen. In de achterhoede was elkekerk, elk klooster een bolwerk van de reactie. Tijdens de eerste revolutiedagen ookin de meest letterlijke zin: van de kerktorens schoten de geestelijken tezamen metde officieren op het gelovige volk, en geen wolven hadden onder een echte kuddegrotere verwoestingen kunnen aanrichten, dan deze lieden, diemet het machinegeweerde evangelische Goede Herder navolgden. Daarbij komt nog, dat dag aan dagmillioenen pesetas gevonden worden, die overal verborgen zijn door ‘arme nonnen’en ‘bedelmonniken’, door geestelijken die zich goed lieten betalen voor de bedieningvan hun sacramenten, en door bisschoppen die er een systeem van maakten het volkdom te houden en een middeleeuws peil in de volksscholen te handhaven.Dit alles heeft het spaanse volk feitelijk reeds eerder geweten, de spaanse volksman

bekommerde zich reeds lang niet meer om de kerk, maar hij toondemeestal ook geenopenlijke vijandigheid, uit respect voor de traditie, en uit respect voor het vromegeloof van zijn moeder en vrouw en zuster. Toen zelfs de vrouwen echter met eenkreet van ontzetting terugdeinsden, daar er niet meer aan wonderen te geloven viel,omdat ze de naakte bloedige feiten voor hun ogen zagen, toen was ook de eeuwenoudeban gebroken en werd de reactie des te feller. Wie van zulke gevolgen schrikt, lezede Geuzenliederen nog eens over en verloochene zijn geschiedenis niet.Hoe het ook zij, met de gevangen pastoor van Caspe neemt het vandaag een slecht

einde. Hier in de oorlogszone geldt de krijgswet, wat zeggen wil, dat zijn zaakaanstonds door de militie in hoogste instantie berecht wordt. Hij heeft bovendien een‘kwade naam’ in de stad, heel anders dan die thans beroemd geworden pastoor vanToledo, die, toen men hem gevangen kwam nemen, netjes zijn lidmaatschapskaartvan de C.N.T. overlegde. ‘Die heb je je in de gauwigheid aangeschaft!’ riepen deverbaasde milicia-


124

nos uit. Maar de pastoor die een leven van naastenliefde in een arbeiderswijk achterzich had, haalde toen ook de kwitanties van zijn contributie gedurende de laatste tienjaar voor de dag. Reeds tijdens de dictatuur van Primo, toen het een levensgevaarlijkeonderneming was, stond hij ingeschreven bij het anarchistische syndicaat waartoeook zijn gemeente grotendeels behoorde, indachtig het woord ‘wie niet met mij is,is tegen mij.’ Het curieuze was, dat hij de zaak steeds geheim had weten te houden,tot aan zijn gevangenneming toe.Dit om aan te tonen dat er uitzonderingen zijn die de regel bevestigen. Maar de

pastoor van Caspe behoort tot de ‘regelmatigen’ en in de namiddag is het pleit voorhem beslist. Men heeft op last van het Militaire Comité eerst nog een huiszoekingin zijn woning gedaan, die ik zelf heb bijgewoond, en waarbij ik mij nogmaals hebkunnen verbazen over de lage cultuurtrap waarop de spaanse geestelijkheid in hetalgemeen staat. De gipsen heiligenbeelden en de papieren bloemen, de bontejaarmarktprenten en de nodige pornografie, niets van deze ‘regelmatige’ attributenontbrak. Spanjaarden kunnen niet minder beeldenstormers zijn dan Hollanders. Dekwajongensachtige wellust waarmee de milicianos de hele santekraam met meubelsen al uit het raam in de hoofdstraat gooien! En de even kwajongensachtige pyromaniewaarmee andere milicianos de puinhoop in brand steken! Er is ook een foliant bij,een gregoriaanse Graduale uit de 18e eeuw, op dikke perkamentbladen geschreven.‘Hoor eens,’ zeg ik, in een economische bevlieging, ‘al dat echte perkament is

geld waard. Breng de foliant naar het Comité de Abastos.’‘Niks gaat weg. Alles wordt verbrand. Al waren het bankbiljetten,’ roepen de

jongens, wel wetend dat men in Barcelona enkele malen ook geld en waardepapieren,die in de kloosters werden gevonden, verbrand heeft. Zó is de anarchisten-eer!Ik tracht nog te pleiten: ‘Voor dat geld kun je geweren en


125

munitie kopen,’ maar het is tevergeefs. Ergens in een schuilhoek hebben demilicianosdaareven twee grote monarchistische vlaggen gevonden, en nu zijn ze buiten zichzelfvan woede. Deze bewijsstukken zijn het enige wat niet aan de vlammen wordtprijsgegeven. Ze worden meegenomen naar het Militaire Comité, en dienen alssymbool voor een schuld die ook zonder dat reeds vastgesteld scheen!De priester wordt ter dood veroordeeld, en zowel de milicianos als de burgers van

Caspe nemen dit bericht met de grootste vanzelfsprekendheid in ontvangst. Niemandheeft anders verwacht, en het enige wat de mensen schijnt te interesseren, is de vraagwie deel mag uitmaken van het executie-peloton. Liefhebbers te over. Het geeft nogaanleiding tot allerlei ruzie en partijdigheid.Want behalve de drie die de veroordeeldegevangen hebben en die dus een onbetwistbaar recht hebben mee te mogen schieten,wil de FAI alleen haar eigen mannen in het voorrecht laten delen. En nu voelen deleden van andere politieke groepen zich daardoor gekrenkt. Het duurt zó lang voordatdit probleem is opgelost, dat de executie moet worden uitgesteld tot de volgendemorgen bij zonsopgang. Al de velen die zich langs de weg naar het kerkhof hebbenopgesteld, - op het kerkhof vóór de verse grafkuil vinden de executies plaats, - kerenteleurgesteld naar huis terug, en schelden op dat eeuwige getwist.Bij deze gelegenheid vertelt iemand mij de volgende geschiedenis, die - ook al is

ze misschien niet geheel waar - toch de toestand vrij goed typeert. In de nabijheidvan een dorp werd een fascist door een boer gevangen. In triomf voerde de boer zijnbuit naar het Militaire Comité, waar men blij was iets te doen te hebben, en meteende rechtszitting hield. De fascist werd ter dood veroordeeld, en om verder discussieste voorkomen, zoumenmeteen tot de executie overgaan. Revolvers werden getrokken,men verdrong zich om een goede plaats, schoten vielen. Vijf leden van het MilitaireComité stortten zwaar gewond


126

neer, de boer was dood, alleen de fascist stond nog ongedeerd overeind.Zo critiseert het volk, niet zonder humor, zijn eigen fouten. De volgende morgen

wordt de pastoor inderdaad met inachtneming van alle formaliteiten geëxecuteerd.Ik heb bedankt voor de sightseeing, en ben het eens met de kameraden die deze vormvan afrekenen met de vijand ‘de zuurste van alle militaire plichten’ noemen. Een vande soldaten die van het kerkhof komt, zegt enkel: ‘Hij heeft gehuild, het wijf. Devorige, een spion, die er eergisteren aangegaan is, was moediger.’Ik kan er niets aan doen, steeds erger is het gevoel vanmisselijkheid en vermoeienis

dat mij bekruipt. Als ik eindelijk mijn post te pakken heb, en er een brief bij is, diemij dwingt voor dringend werk naar Barcelona terug te keren, ben ik er niet eens ergrouwig om. Om aan het front te zijn moet men sterkere zenuwen hebben, en beterzijn hersenen kunnen isoleren.Misschien na weken, als deze vervloekte oorlog nog niet opgehouden is, keer ik

terug naar een andere sector. Dan zal ik al iets meer gehard zijn, en de tweede proefbeter kunnen doorstaan dan deze eerste.Wij melden ons bij de Commandant van Caspe om een pas naar de stad terug. En

plichtsgetrouw schimpt hij, dat wij wekenlang in deze streek zijn gebleven zonderzijn verlof. Hij kan ons arresteren, hij kan met ons doen, wat hij wil...Ik heb geen lust hem tegen te spreken. Ik knik maar en tel de baardstoppels op

zijn kin. Voordat ik daarmee klaar ben is hij al aan het eind van zijn latijn, en krijgenwij onze stempels. ‘Jij kunt soms zó onnozel kijken, om een hollandse verkeersagentaan het huilen te brengen,’ zegt de collega, die nog nooit een voet in Holland heeftgezet en daarom zo ondeskundig praat.Een uur later zitten wij in de trein die van Caspe naar Réus, en van daar naar

Barcelona gaat; waar de conducteur in burger loopt en vormelijk als altijd blijft, waar


127

geen enkele extra-bepaling geldt en niets herinnert aan abnormale tijden.Even heb ik de illusie dat alles wat achter ons ligt een wrede, boze droom geweest

is. Dat vrede en rust en veiligheid teruggekeerd zijn. Even keert de herinnering aantalloze aangename reizen in spaanse treinen terug. Dan komt ook automatisch deherinnering weder aan Caspe, aan Lécera, aan Azaila. Aan de Juliweken in Barcelona.Het is alles werkelijkheid, schrikkelijke wurgende werkelijkheid.De boemeltrein schokt van stationnetje tot stationnetje. Aan de raampjes komen

mensen vragen om nieuws. Ik laat mij niet zien. Er is geen nieuws. Aan het frontvan Aragón geen nieuws. De Oorlog gaat verder!!


128

VI Sinaasappelen en bommen

Januari 1937.De grote geschiedenis van deze oorlogs-winter is, dat wij het hier in Spanje meer

dan ooit van de sinaasappelen moeten hebben. Oorlog betekent economischeverwarring, en economische verwarring betekent gebrek. Elkeweekwordt de schaarsteaan levensmiddelen groter, en nadat vlees en eieren reeds kostbare zaken gewordenzijn, maken wij nu mee, dat het brood iets is, dat men niet elke dag meer eten kan.Gelukkig zijn de sinaasappelen er nog! Hoe lang kan een mens van sinaasappelen

en amandelen leven? Voor het eerst sinds lang beginnen de epicuristen zich teinteresseren voor vitaminen, plantaardige vetten en vervangmiddelen van proteïnen.De sinaasappelen zijn kostelijk dit jaar, en sinds er overal in het buitenland eenclearing bestaat die de export belemmert, komen er uit Valencia evenveel appelsienenals oekases voor het binnenland.Juist nu is Valencia, - altijd al een opgewekte stad, - drukker, rumoeriger en

geanimeerder dan ooit. Een nood-residentie waar halve ministeries in veel te kleinepaleizen zijn ondergebracht. Waar het wemelt van milicianos met verlof, die eenpaar dagen komen uitrusten van de barre strijd aan het front van Madrid. Ze nemenhet er goed van, overtuigd van de wisselvalligheid van dit leven, en maken dewinkelstraten overvol, de restaurants blauw van de zware rook, en de bioscopenslechts door belegering betreedbaar.


129

Terwijl de ambtenaarswereld die uit Madrid naar Valencia overgebracht is, in zijnbureaux en zijn hotels nagenoeg onzichtbaar blijft, behoort het leven van de straataan de miliciano, die in de loop van vijf maanden van vrijbuiter en franctireur toteen echte soldaat geworden is, behoorlijk uitgerust en van duidelijkeonderscheidingstekenen voorzien.Het is niet zonder een speciale gezelligheid, nu men aan elk cafétafeltje de

wonderlijkste avonturen kan horen vertellen, zoals elke soldaat die bij dozijnen gereedheeft, grappen en kleine heldenfeiten, exempelen van een bizonder goed gesternteof van een buitengewoon bangelijke kameraad. Van een uitgesproken haat, eenuitgesproken politieke felheid valt niets te bespeuren. Die opereren in het verborgen,achter de schermen der kanselarijen en ministeries, niet onder het dappere,geestdriftige volk dat bij alles toch nooit zijn gezonde realiteitszin verliest.En zo kan men met recht zeggen, dat er in Valencia meer van de oorlog en minder

van de revolutie bemerkbaar is, dan noordelijker langs de kust, in de steden en dorpenvan Catalonië. Dat wordt men reeds onderweg gewaar. In tegenstelling met nog geenmaand geleden, komen wij op de 400 K.M. van Barcelona naar Valencia geen enkelewachtpost tegen, niemand die onze auto aanhoudt of naar papieren vraagt. Met eenabsoluut gevoel van veiligheid doorkruist men op een koude winterdag dit gedeeltevan Spanje langs de kust. Niettemin zijn er telkens kleine episodes die eraan komenherinneren dat wij ons midden in een burgeroorlog bevinden: de oorlogsschepen diemen van de weg af, hier en daar op zee ziet, de bijna totale afwezigheid vanvissersboten, het strenge ‘niet meer dan twee gerechten’ in ons restaurant onderweg,en vooral de ontmoeting met een convooi geëvacueerden uit Madrid. Een lange reeksautobussen, gevuldmet oudjes, met vrouwen en kinderen. De oudjes inelkaar-gedoken,wanhoop aan dit leven op hun rimpel-gezichten; de moeders met grote staarogenhun zuigelingen zeulend, en gelig-benauwd


130

de zwangeren; de kinderen, - onze eeuwige hoop op de toekomst, - de vuistjeszwaaiend en roepend: ‘Viva la republica!’ Het is een beklemmend gezicht dat meteen schok het bewustzijn teruggeeft, dat wij hier op nog geen twee uur autorijdensvan het gevechtsfront van Teruel verwijderd zijn, dat er op ditzelfde ogenblikmisschien nog altijd de 200-kilo-bommen (made in Germany) op de huizenrestenvan de Puerta del Sol in Madrid neervallen. Dat wij in Valencia vandaag of morgenook onaangenaam bezoek ‘per lucht’ kunnen verwachten.Inderdaad is de nieuwe residentie van Spanje goed voorbereid op luchtaanvallen.

Er zijn grote ‘refugios’, bomvrije kelders, gebouwd, die een paar duizendman kunnenbevatten; bestaande kelders werden ingericht voor massaverblijf. Alle winkelruitenzijn met papierstroken, - meestal met fantasie en zin voor ornamentiek, - beplakt,tegen het springen. Onzichtbaar is op bepaalde daken luchtafweergeschut opgesteld.En des avonds branden op straat blauwe lichtjes, terwijl rigoureus om tien uur heelde stad in donker gehuld wordt. Alleen in de zorgvuldig afgesloten huizen mag hetlicht blijven branden, en het is een zonderlinge sensatie om middernacht uit debioscoop komend, haast op het gevoel af de weg naar huis te moeten vinden in dezevreemd-verstilde nachtstad.Op een keer, kort na middernacht, is er alarm. Sirenes loeien, met lange

claxonkreten rennen auto's door de stad. Een luchtaanval op komst! Ik moet bekennenmijn civiele plicht zozeer vergeten te hebben, dat ik mij omgekeerd heb op het andereoor. Met de slaap valt minder te spotten dan met het leven, en alle gevaar went opden duur en krijgt iets belachelijks. Als de vensterschijven in gruizelementen gaan,is het tijd genoeg om op te staan.De volgende morgen blijkt, dat het ongewenst bezoek van een paar vliegtuigen

niet veel heeft kunnen uitrichten. Maar van schrik over het alarm zijn verschillendeingezetenen dood gebleven. Dat discrediteert voorgoed alle luchtraids.


131

‘Eet meer sinaasappelen. Sinaasappelen zijn voor ons. wat spinazie voor Popeye is,’zegt mijn reisgenoot bij wijze van moraal uit deze geschiedenis getrokken.Maar ze heeft nog een andere moraal.De volgende dag, juist tegen etenstijd, is er opnieuw luchtalarm. Afgezien van een

paar vrouwen die beginnen te hollen en die spottend worden nageschreeuwd, maaktechter niemand zich daar meer druk om. Nieuwsgierig blijven de meesten staan omde hemel af te zoeken. Rustig gaan anderen bar's binnen om ‘een laatste aperitief.’Ik geloof niet dat er veel mensen in de kelders gevlucht zijn. Er verschijnt tenminsteniemand wanneer een half uur later nieuwe signalen bekend maken dat het gevaargeweken is. Ditmaal heeft de vijand slechts een kleine raid boven het strand gehouden,waar juist militaire oefeningen plaatsvonden. Er viel geen enkel ongeluk te betreuren,maar het had ook anders kunnen lopen. Doch zo is de massa: ze houdt er niet vanzich twee keer dood te schrikken door éénzelfde ding. Die les moet men onthouden.Op het station, waar de treinen met vijf, zes uur vertraging gaan, komen honderden

geëvacueerden uit Madrid en Extremadura op hun doorreis aan. Dit levert een nogellendiger gezicht op, dan dat van de autobussen. Want deze vluchtelingen hier,slechts vrouwen en kinderen en grijsaards, slepen nog de resten van hun hebben enhoudenmee, die zij uit de algemene ramp hebben kunnen redden: zakken vol nuttelooseetgerei, lompen en rafels, halfvervuilde kledingstukken, een paar dekens. Moedersmet vier, vijf kleine kinderen achter zich aan, meiskes die met balen zeulen welkehaast zo groot zijn als zij zelf. Mensen die de laatste overblijfselen van hun verledenniet willen en niet kúnnen opgeven. Misère, doodsangst, radeloosheid. Ze zitten neerop hun weinige bezittingen, ergens op het verlaten perron, en wachten urenlang totde aansluiting komt. Een paar vertellen dat zij al drie dagen onderweg zijn... Ellendevan de achterhoede.Wanneer wij met de trein teruggaan naar het Noorden, in


132

de zonnige namiddag een paar uur lang door bloeiende, neen, rijk met vruchtenbeladen sinaasappeltuinen, dan is het moeilijk te geloven dat dit alles tegelijkertijdbestaat: een zo feestelijke, zo mooie aarde, en een wereld zo vol van leed en moorden waanzin. Een zo lokkend leven en een zo afschrikwekkend bestaan!Millioenen en millioenen sinaasappelen zijn nog ongeplukt. Hun stralende,

zongouden ronding prijkt met ontzaglijke overdaad tussen het donkergroenegebladerte. Eén enkele boom draagt menigmaal honderden vruchten, en er zijnduizenden kavels vol bomen. Talloze overrijpe vruchten zijn afgevallen, liggen daarin de schaduw te wachten en weg te rotten. Juist zoals in de steden ontelbarerachitische kinderen op sinaasappelen wachten en vegeteren bij gebrek aan zon.Waanzinnige wereld...De trein is vol milicianos en vluchtelingen. Allen zijn stiller geworden,

geïmponeerd door de oosterse pracht en de rijkdom van deze onafzienbareoranje-en-groene appelsienengaarden. Hier en daar staat een tuinman tussen de bomende trein aan te gapen. Wanneer de vaart langzaam en langzamer gaat, de trein naarspaanse aard begint te kruipen, worden de milicianos weer luidruchtiger, en roepenze de boeren op het land toe, dat zij dorst hebben. Dorst naar sinaasappelen. Deboeren lachen, en spoedig wordt onze trage trein met gouden vruchten bekogeld.Oorlogstijd... de boeren zijn gul.In een dorpje brengen de boeren manden vol appelsienen die zij verdelen aan wie

maar wil. En hun gave wordt met graagte aangenomen, want niemand heeft een alte volle maag in deze dagen. Dan valt een stille, starre winteravond over hetomringende land. De trein, een express notabene, gaat steeds langzamer, met opzet,om de vijand te verschalken, die een veel te gemakkelijk spel zou hebben met op tijdlopende treinen vanuit de lucht te bombarderen. Alle lichten zijn gedoofd in onzeovervolle wagon. Maar gedurende al de vijf uren dat wij ons in het bijna-stikdonkerbevinden, gebeurt er niet één wanorde-


133

lijkheid, niet één incident. Betekent dit niet dat er werkelijk een nieuw Spanje bezigis te ontstaan?In Tarragona brengt het een of ander Comité melk rond voor de kinderen der

vluchtelingen. Spontaan en met de grootste orde worden alle bediend; op zulk eenhartelijke wijze, die de geëvacueerden te midden van al hun ellende dermate roert,dat ze geestdriftig uitroepen: ‘Leve Catalonië, Catalonië het genereuze!’En dan schokkenwij weer noordwaarts, waarminder oorlog is, maarmeer revolutie.

Wij dutten allen in de donkerte, terwijl de trein voorzichtig naar zijn weg snuffelt.Knap de vijand die ons weet te bombarderen, nu wij zonder lichten, met meer dannegen uur vertraging huistoe gaan!


134

VII De verworvenheden van een revolutie

Enkele maanden al na de rebellie werd de toestand in het legale deel van Spanje, enin het bizonder in Catalonië uitermate gecompliceerd. Er heerste natuurlijk grotenervositeit en spanning, omdat het volkomen neerslaan van de opstand weliswaarbinnen afzienbare tijd bereikbaar geacht werd, maar toch veel langzamer en met veelmeer offers gepaard ging danmen aanvankelijk vermoedde, en omdat de burgeroorlogin wezen een internationale krijg was geworden. De snelle en krachtige wijze waaropde hoofdsteden Madrid, Barcelona en Valencia de opstandelingen onder de kniekregen, deed geloven dat men in gelijk tempo het overige Spanje tot het wettigegezag zou kunnen terugbrengen. Helaas wist iedereen al ras, dat de rebellen in alleopzichten geholpen werden door een paar fascistische regeringen, terwijl de legalenaanvankelijk gespeend bleven van elke effectieve hulp van Frankrijk en Rusland, detwee rijken waarnaar het grootste deel van de volkssympathie uitging. Wat men tèlaat heeft geweten is: dat de spaanse regering zelf de spontaan aangeboden hulp vanFrankrijk heeft geweigerd, en gevraagd heeft om het niet-interventie-pact, dat eerstrecht de buitenlandse interventie in de hand zou werken. Doch om juist te zijn: erheerste wel bezorgdheid, maar geenszins pessimisme. Dat blijkt wel uit de moed ende vaardigheid waarmee men, terzelfdertijd dat de strijd aan vijf fronten tegelijkgevoerd werd, in het achterland en vooral in de hoofdsteden arbeidde aan de socialehervorming van de Republiek. Zo is bijvoorbeeld het gehele onderwijs gere-


135

organiseerd en op moderne leest geschoeid, en dit nieuwe, breed-opgevatteonderwijsplan (een eenheids-plan dat van voorbereidend tot hoger onderwijs loopt)zou al met 1 October '36 in werking treden. De ontruimde kloosters bieden plaatsgenoeg voor nieuwe scholen en instituten.Van nog ingrijpender aard was de nieuwe structuur van het economische leven,

waarbij Catalonië aan de spits ging, en de regering van Madrid-Valencia slechtslangzaam volgde, door allerlei omstandigheden die een speciale bespreking vergen.Van ‘socialisatie’ of ‘collectivisering’ was nog lang geen sprake, ondanks hetgeschreeuw van talrijke lieden die zich ‘bedreigd’ voelden. Maar de EconomischeRaad welke van de Catalaanse regering opdracht gekregen had te zorgen dat zoveelmogelijk rekening gehouden werd met de belangen van arbeiders en boeren die hunleven ter beschikking gesteld hadden van de democratische Republiek, voerde eenaantal besluiten door, die het gehele zakenleven vrij snel van aspect deden veranderen.Niet altijd ten goede overigens.Zo nam deze Raad de gehele regeling der productie in handen, benevens het

export-monopolie. Zij zorgde ervoor dat het grootgrondbezit in handen zou komenvan de boerensyndicaten, oefende contrôle uit op de banken, en organiseerde deopneming der werklozen in landbouw en industrie.Is dit dan geen begin van een socialistische arbeiders-republiek? Dat zal voor een

groot deel afhangen van het verloop dat de antifascistische strijd, - niet het minstebuiten Spanje, - neemt, alsook van het tempo daarvan. Want zeker is, dat dezeburgeroorlog voor Spanje in elk geval een aderlating beduidt, die door zijn langereduur de ergste catastrofen tengevolge zal hebben.Dit weet de tegenpartij evenzeer, en wanneer zij, gelijk met zekerheid bekend is,

in Badajoz 1500 arbeiders en in Córdoba, in Zaragoza en in Málaga overal meer dan3000 arbeiders neerschiet om de overige bevolking en heel de rest van Spanje teintimideren, dan doet zij dit, omdat zij,


136

zoals van meet af aan het geval geweest is, va-banque speelt. Waar de fascisten eenlandstreek moeten ontruimen, wordt alles te vuur en te zwaard verwoest; deze‘nationalen’ willen liever dat hun vaderland niet meer bestaat, dan dat het door hunideologische (en klasse-) tegenstanders wordt geregeerd. Dit is een uitspraak vanFranco in hoogst eigen persoon. De rebellen verdedigen zich met de moed derwanhoop, zij zijn moreel haast altijd in defensieve positie, daar zij hun soldaten nietmeester zijn en geen massa achter zich hebben. De enige zedelijke kracht die zij naarbuiten tonen, is die welke van de Kerk afkomstig is; immers deze heeft aan de rebelliehet karakter van een godsdienstoorlog verleend. En wie met eigen ogen gezien heefthoe geestelijken in soutane, tussen de fascisten het geweer op de arbeiders richten,of Marokkaanse huurlingen met medailles en scapulieren omhangen alvorens ze loste laten op hun eigen landgenoten, die kan er niet langer aan twijfelen dat dezeburgeroorlog in wezen een dubbele oorlog tegen Rome moet zijn. Tegen dat vanMussolini en tegen dat van het Vaticaan.Het valt ook niet te ontkennen dat de rebellen, dank zij de versterking die de

voortgezette buitenlandse hulp hun biedt, ook nog een aantal aanmerkelijke voordelenhebben weten te behalen; vooral door de verovering van Badajoz, waardoor zij nueen gesloten front hebben gekregen van Algeciras tot aan de Pyreneeën, terwijl zijMadrid half omsluiten, en de legalen aan verspreide fronten moeten vechten. Deopstandelingen weren zich ook met de moed der wanhoop, wel wetend dat dewederzijdse verbittering zó groot geworden is, dat er noch aan genade, noch aanverzoening valt te denken. De bemiddelingsvoorstellen waarmee vooral buitenlandsediplomaten of in beide kampen onmogelijk geworden staatslieden gelijk AlcalàZamora zich druk maken, worden in Spanje slechts met hoongelach beantwoord.Het volk heeft geleerd wat de macht waard is, en hoeveel het in korte tijd bereiken

kan op sociaal gebied, wanneer


137

het eenmaal zelf de wapens in de hand houdt. Het denkt niet meer aan retireren. Enhet dilemma van het avontuur waarin men Spanje te kwader ure gevoerd heeft, luidtdan ook: òf volkomen vernietiging van de fascistische reactie, met tot gevolg hetontstaan van een Federatie van meer en minder socialistische Spaanse republieken,- hetgeen natuurlijk van ontzaglijke invloed zal zijn op de Europese politiek; òfvolkomen vernietiging van het in wording zijnde ‘anarco-socialisme’ (dezetypisch-spaanse fusie van opvattingen en tendenties die bezig is te ontstaan bij het‘Revolutionaire Arbeidersfront’), hetgeen gelijk staat met vernietiging van de gehelearbeidersklasse in dit land. Spanje zou zonder dit arbeiders-element echter volledigaan vreemden overgeleverd zijn, niet slechts aan hun invloed, maar ook aan eeninvasie van vreemdelingen: in de eerste plaats van Duitsers en Italianen. En watdáárvan de gevolgen voor Europa kunnen zijn, daarover is al genoeg gezegd dooranderen.De rebellen, - niet de weinig-snuggere generaals maar de ‘conservatieve’ politici

die hen tot dit bedrijf hebben aangezet, - moeten zich dit alles stellig welbewust zijn.Ze vrezen echter de invasie, - het verdelen van Spanje onder de fascistischegrootmachten, - niet. Dat blijkt het duidelijkst uit deMarokkaanse politiek van Franco,die rustig het protectoraat discrediteert en prijsgeeft. En nòg duidelijker blijkt het uitde houding van de begerige bondgenoten, die weten waarvoor ze maling hebben aanalle non-interventie-pacten.Wat de lictoren-bijl aan moten gehakt heeft, zal tot aas moeten worden voor de

zwarte rijksadelaar.De legale regering verkeert bij dit alles in het klassieke dilemma van den ezel van

Buridan. Het volk had met een juist instinct voor zelfverdediging naar de wapensgegrepen, en had daarmee ook in feite de macht in handen genomen. De regeringhield zich kleintjes totdat zij de situatie kon overzien, en totdat zij zich op de hoogtegesteld had van de houding welke de Europese grote mogendheden van plan


138

waren in deze aangelegenheid aan te nemen. Deze burgerlijke regering, met al defouten van een geburocratiseerd, corrupt parlementair systeem behept, kon niet andersdan wankelen en vrezen voor haar eigen bestaan. Zelfs de geringste socialiseringvan Spanje zou haar totale verdwijning met zich meebrengen. Het lag dus op haarweg dit socialiseren met alle beschikbare middelen tegen te gaan. Bovendien wasgeen van de ‘democratische’ mogendheden, - de enige op wier steun zij meende temogen rekenen, - van een verandering in de status quo derMiddellandse zee gediend.En een zelfs maar enigermate gesocialiseerd Spanje zou ongetwijfeld spanningenteweegbrengen, die de toch al niet stabiele toestand van Europa niet scheen te kunnenverdragen. De internationale angstpsychose werd door Italië en Duitsland handigaangewakkerd. Het lag op de weg van Frankrijk, Rusland en Engeland om de legaleregering van Spanje te steunen; maar de prijs die daarvoor betaald moest worden,was even voor de hand liggend: de garantie dat er in het land van socialisme ofcommunisme of anarchisme (libertair communisme) geen sprake zou zijn. Dat depolitiek van gematigde burgerlijke democratie zou worden voortgezet.Deze garantie kon de regering van Azaña en Largo Caballero niet geven. Want

inmiddels had het gewapende volk van de gelegenheid gebruik gemaakt een deelvan zijn practische wensen meteen te verwerkelijken, en het toonde zich van zinsook de verdere realisatie van zijn sociale idealen door te zetten. Het begin van deburgeroorlog werd tegelijkertijd het begin van een sociale revolutie; dat was eenonvermijdelijke gang van zaken. Want de burgeroorlog droeg aanvankelijk meteenhet karakter van een klassenstrijd. En het is de regering eerst na lang en sluwmanoeuvreren, - en dank zij de eenstemmigheid der officiële Volksfronters in ditopzicht, - gelukt de strijd dit karakter voor een goed deel te doen verliezen. Zowelde leden van de IIde als van de IIIde Internationale


139

hebben al het mogelijke aangewend om een sociale revolutie in Spanje onmogelijken het reeds ondernomene weer ongedaan te maken. Wat ook hun redenen hiervoorgeweest mogen zijn, zeker is, dat zij op deze wijze in strijd hebben gehandeld methun theoretische beginselen en tegen de practische wensen van het overgrote deelder spaanse arbeidersmassa in. Het zijn de anarchisten, anarcho-syndicalisten en dezogenaamde communistische oppositie (ten onrechte ‘trotskisten’ genoemd in Spanje)die met alle geweld reeds thans de sociale revolutie willen doorzetten. In Cataloniëvertegenwoordigen zij ruim 75 % der arbeiders; ook onder de milicianos vindt menslechts 25 % marxisten en republikeinen. Het is dus duidelijk in welke richting devolkswil daar gaat. In de rest van Spanje zijn de meningen meer verdeeld, en is dearbeidersbeweging veel zwakker.Tengevolge van dit feit heeft de Revolutie zich in Catalonië beduidend sterker

doorgezet dan elders in het land. Catalonië is ook het voornaamste industrie-gebiedvan Spanje, en economisch het verst ontwikkeld. Dit dóórzetten van de Catalanenkomt de centrale regering van Madrid-Valencia en haar buitenlandse inspirateursuiterst ongelegen. En het is deze ongelegenheid die de sleutel oplevert voor vele‘onverklaarbare’ gebeurtenissen in Spanje. Bijvoorbeeld van de hongersnood inBarcelona; van het uitblijven van ieder offensief der legalen in Aragón, bij gebrekaan wapenen; van de frequente regeringscrisissen bij de Generaliteit; van de bloedigeruzies tussen arbeiderspartijen onderling; van het bijna totaal ontbreken van deviezen,etcetera.Het is interessant na te gaan, waaruit dit begin van een sociale revolutie in Catalonië

heeft bestaan, en tevens te zien hoezeer de rest van Spanje zich van iets dergelijksheeft onthouden.Men is begonnen met de plooibare en schrandere president Companys aan het

hoofd van de Generaliteit te laten, en men heeft het kunnen beleven, dat Companystegen de


140

zin van de republikeinse partij, waartoe hij behoorde, de revolutie heeft geprezen enaangemoedigd. In September '36 besloten de anarchisten mede te werken aan deCatalaanse regering, die toen werd samengesteld uit vertegenwoordigers van allepartijen. Deze regering is nog geen volle drie maanden aan het bewind gebleven,maar de voornaamste revolutionaire verworvenheden zijn aan háár te danken geweest.Daarna is een periode van gestadige teruggang begonnen, en van steeds grotereaanpassing aan de contra-revolutionaire wensen der Centrale Regering van Valencia,die onder de leuze ‘eerst de oorlog winnen’ alle revolutionaire ambities de kop intracht te drukken.De aanvankelijke ‘revolutionaire’ regering van Catalonië legaliseerde door middel

van decreten die socialistische maatregelen welke gedurende de eerste weken vande opstand spontaan getroffen waren door de arbeidende massa. Zij kende eenuitkering van 10 pesetas daags (± ƒ 2.-) aan alle milicianos toe, zowel aan het frontals in de achterhoede. Zij verlaagde alle huishuren met 25 %. De eerste maatregelwerd ook door de regering van Madrid genomen, die daarna in haar benardheideveneens de huishuren met de helft(!) verminderde, waarop Catalonië onmiddellijkóók de verlaging tot 50 % doorvoerde. Ik vermeld deze verworvenheden het eerst,omdat zij in zo hoge mate ‘populair’ waren, net als de spontane teruggave vankledingstukken, huisraad en naaimachines (duizenden!) uit de banken van lening.De plaatselijke comité's, die eerst het heft in handen genomen hadden, werden al

in October ontbonden, en naar analogie met de Generaliteit (evenredigevertegenwoordiging van alle politieke antifascistische partijen) werden degemeentebesturen gekozen. In de veiligheidsdienst bleven echter de‘Contrôle-patrouilles’ der arbeiders interveniëren, tot Februari '37, toen ook dezeinstellingen, die een waarborg voor het doorzetten der Revolutie schenen, werdenafgeschaft.Reeds op 21 Juli '56 werd de antifascistische militie van


141

Catalonië gecreëerd, en kort daarop onder toezicht van een Departement van Defensiegesteld. In December maakte men, tegen de zin van zeer velen, onder druk vanValencia, een regulair ‘leger’ uit deze militie. Daarover valt elders nog het een enander te zeggen.Op cultureel gebied heeft Catalonië aanstonds geprofiteerd van de grotere

autonomie welke het vanzelf kreeg na 't neerslaan van de rebellie op zijn gebied.Alle musea, kunstcollecties, archeologische monumenten en opgravingen werdentot ‘erfdeel des volks’ verklaard en onder toezicht van de Generaliteit gesteld.Hierdoor ontstonden tal van regionale musea, en werd de prachtige collectie van hetMuseum van Catalaanse kunst te Barcelona verdubbeld. Ook werd meteen beslaggelegd op alle archieven en documenten ouder dan de 19e eeuw. De radio werdgenationaliseerd. De universiteit van Barcelona werd volkomen autonoom, eenschoolraad voor de reorganisatie van het gehele onderwijs benoemd.Maar ook buitende regering om openden de syndicaten in allerlei inbeslaggenomen paleizen de nieuweculturele club-huizen en bibliotheken (‘ateneos’) waar voordrachten enontwikkelingscursussen gegeven werden. Het enthousiasme waarmee dezesemi-politieke ‘ateneos’ functionneerden, was telkens als ik daarmee in aanrakingkwam, even voorbeeldig!Geen terrein heeft wellicht zulke ingrijpende veranderingen doorgemaakt als dat

der justitie, die juist zoals elders, tot nu toe een sterk-bevroren klasse-justitie geweestwas. Aan de nieuwe toestand moest een nieuwe orde en een nieuwe rechtsopvattingbeantwoorden. Daar de omstandigheden echter niet veroorloofden nieuwe wettenuit te vaardigen, volstond men met decreten, welke de rechtspraak op een geheelnieuwe basis plaatsten.Vóór alles werd er een juridisch consultatiebureau opgericht, dat niet alleen

adviserend optrad voor iedereen die dit wenste, maar dat ook in een groot aantalzaken regelingen wist te treffen, waardoor een eigenlijke gerechte-


142

lijke actie vermeden kon worden. Dit lichaam is een drietal maanden later weeropgeheven, toen men de ‘hervorming’ op juridisch gebied ijverig begon terug teschakelen. Van ingrijpend belang waren de ‘Volks-jury's’ voor de onderdrukkingvan het fascisme. Deze jury's werden ook competent verklaard inzake de delictenvan militaire rebellie; zij functioneerden streng maar rechtvaardig, en waren in hetalgemeen milder in hun strafmaat dan bijvoorbeeld de antifascistische tribunalen derkatholieke Basken.Een locale Volks-justitie verving de rechtbanken in de verschillende grotere

gemeenten. Ze moesten een nieuwe, uiterst korte procedure volgen, en het werdvoortaan een onmogelijkheid rechtszaken op de lange baan te schuiven, gelijk tot nutoe gebruikelijk geweest was. Een moratorium van een half jaar voor renten enhypothecaire aflossingen werd verleend, en de rentevoet tot 4 % verminderd.Bovendienwerd een decreetmet terugwerkende kracht tegen dewoeker uitgevaardigd.Alle rechters van het oude regiem, wier republicanisme niet vaststond, werdenontslagen. Een ‘Woning-Commissie’ werd ingesteld voor de regeling van alle kwestiesbetreffende huishuur en bewoonbaarheid der appartementen. Op dit gebied heerstenin een grote stad als Barcelona de ergerlijkste wantoestanden, om nog te zwijgen vandie welke alledaags waren in de provincie! IJlings werd met de afbraak der ergstekrotten begonnen.Er werd een einde gemaakt aan de wantoestand dat de boeten en gerechtskosten

grotendeels in de zakken der rechterlijke ambtenaren terechtkwamen. Voor hetpubliek werden deze onkosten tot een onbeduidend minimum gereduceerd.Een directe weerslag op het leven der bevolking hadden de modificaties in de

huwelijkswetgeving. Een Spanjaard is van nature een ‘hombre formal’ (een formeelmens), vandaar dan ook dat men grif inging op de grote vergemakkelijking voor hetsluiten van huwelijken die werd


143

geboden door de ‘provisorische procedure’ bij ontstentenis van de nodige documenten,bij vertrek naar of verblijf aan het front, e.d. In een land waar ouders en familieledennog altijd de grootste obstakels vormen voor het sluiten van huwelijken, hebbenduizenden van de gelegenheid gebruik gemaakt tot het aangaan van een vlotte legaleechtverbintenis. De recente gevallen van concubinaat waren te tellen.Er is daarna ook een voorbeeldige wet op de abortus gemaakt.Omgekeerd werd de echtscheidingsprocedure uitermate vereenvoudigd. Een aparte

kamer werd daarvoor benoemd, die normale zaken binnen veertien dagen, zonderkosten berechtte. Ook van deze gelegenheid hebben natuurlijk zeer velen gebruikgemaakt. De leeftijd voor civiele mondigheid werd voor allen zonder uitzonderingop 18 jaar gesteld, tot algemene tevredenheid van de jeugd, die hiermee ookstemgerechtigd werd.Het recht van gratie, dat tot nu toe alleen aan de President van de Generaliteit

toekwam, werd nu aan de regering overgedragen. De archieven van de burgerlijkestand, welke zich gedeeltelijk nog in handen van de Kerk bevonden(parochie-archieven), werden nu aan de plaatselijke Volksgerechten toevertrouwd.Het adopteren van kinderen werd tot een allereenvoudigste zaak gemaakt.Begrijpelijkerwijze kreeg ook de arbeidswetgeving enige zeer ingrijpende

veranderingen. Instelling van de 40-uren week, van eenminimum-salaris (300 pesetasper maand = pl. m. ƒ 60.-), verhoging van de lonen beneden 500 pesetas per maandmet 15 %, bindendverklaring der collectieve arbeidscontracten. Terwille van deburgeroorlog hebben echter de beide grote syndicaten, de C.N.T. en de U.G.T. invele gevallen voorlopig afstand gedaan van deze voorrechten. Bijna overal wordtthans ‘vrijwillig’ meer dan 40 uur gewerkt, tegen de oude lonen of nog geringere.Men heeft te vaak verzuimd deze offervaardigheid der arbeiders naar waarde teschatten, die het extra-werk niet


144

verrichten uit een on-spaanse liefde-voor-de-arbeid naar russisch model, maar uiteen oprechte wil de oorlog te winnen.Het is het departement van Financiën geweest, dat tijdens de Revolutie het grootste

aantal decreten heeft uitgevaardigd. Ik kan niet beoordelen in hoeverre zij juist engoed waren. Maar een evident gebrek aan capaciteiten op dit gebied doet betwijfelen,of steeds wel datgene gedaan werd wat leiden kon tot het nuttigste resultaat. Effecthadden die maatregelen welke dienden ter vermijding van beurspanieken,kapitaalvlucht en inflatie. De meeste andere betroffen vooral de oorlogs-economie.De particuliere banken kwamen onder contrôle van een ‘Algemeenbankcommissariaat’. Het bezit van edele metalen en van grote sommen inbankbiljetten alsmede het bezit van deviezen werd verboden. Koop en verkoop vanwaarden na 19 Juli 1936 werd onwettig verklaard. De vreemdelingen welke het landwensten te verlaten konden echter alles meenemen wat zij wilden (Decreet van 27Aug. 1936).Een officieel lichaam zorgde voor bijna garantieloze leningen aan de in bedrijf

zijnde industrieën.Moeilijkheden bleven niet uit. De Generaliteit zag zich gedwongen een speciale

emissie in klein bankpapier uit te geven, ten bedrage van 20 millioen pesetas.Overigens ging ook de centrale regering van Madrid-Valencia tot een dergelijkemaatregel over. De grootste moeilijkheid was, en is nog, het gebrek aan deviezen,waardoor de gehele Catalaanse industrie en de normalisering van het leven in gevaargebracht wordt. Spanje beschikt weliswaar nog steeds over grote gouddekkingen,maar de reactionaire Centrale Regering is niet van zins een revolutionair Cataloniëdaarvan te laten mee-profiteren. Eerst moet een volledige amende honorable inburgerlijk-democratische zin gemaakt worden. En deze kan nog lang op zich latenwachten.Het departement van Economische zaken is begonnen met het organiseren van

een oorlogs-industrie, die het troetel-


145

kind is geworden van de arbeiders der zware industrie, - hoofdzakelijkanarcho-syndicalisten. Er worden, nog steeds, grote technische vorderingen gemaakt,die ongetwijfeld meer resultaten zouden afwerpen, wanneer de Catalanen enSpanjaarden beter gebruik wisten te maken van de hun geboden buitenlandsevoorlichting. Ze zijn op dit gebied nogal chauvinistisch en eigenwijs, en weinigconscientieus. De geschiedenis der russische industrie herhaalt zich hier tot in dekleinigheden en de anecdoten.Een ‘Economische Raad’ uit alle antifascistische organisaties samengesteld,

controleert het gehele catalaanse economische leven. Er werd een nieuwe territorialeverdeling van Catalonië ingevoerd, op grond van de natuurlijke eenheden van hetland. Algemeen werden grote voordelen hiervan verwacht. Ook een Raad voor debuitenlandse handel werd gecreëerd; geen handelswaar mag meer zonder ‘label’ vande Generaliteit worden geëxporteerd.Van het hoogste gewicht had de verplichte collectivisering der grotere

handelsondernemingen en industrieën kunnen zijn, indien deze werkelijk rigoureusen op een basis van volkomen collectiviteit was doorgevoerd. In werkelijkheid is hetechter bij op zich zelf staande gevallen en halve maatregelen gebleven. Men heeftover deze ‘onteigening’ en ‘dictatuur van het proletariaat’ in het buitenland meerdrukte gemaakt dan de zaak verdiende. Hoofdzaak is de instelling van ‘bedrijfsraden’gebleven, die - meestal slechts adviserend en bemiddelend, - de directies ter zijdegesteld werden. Deze comité's kregen ook te waken over een juistere winstverdelingen over de nauwe aanpassing bij het algemene economische plan. Collectiviseringwas slechts verplicht voor bedrijven met meer dan honderd arbeiders, en die welkehet eigendom waren van lieden welke door de Volkstribunalen tot fascist verklaardwaren, of van hen die waren gevlucht. Kleinere bedrijven bleven onder leiding vanhun eigenaar of directeur, met medewerking van een arbeiders-contrôle-commissie.Vreemdelingen werden geldelijk schadeloos gesteld,


146

indien hun bezittingen onder deze bepalingen vielen. Het decreet voorzag in zoveleuitzonderingen, dat er noch van ‘onteigening’ noch van ‘proletarische dictatuur’sprake kon zijn. Het is bovendien vaak door de arbeiders zelf verkeerd begrepen, dieieder gecollectiviseerd bedrijf teveel als een zelfstandig lichaam beschouwden,inplaats van als een hun toevertrouwd eigendom van het gemenebest. Soms gingenzij zelfs zo ver in hun misvatting, dat het ene bedrijf het faillissement van het andereaanvroeg, of het trachtte dood te concurreren. Het ontbrak aan voldoende voorlichtingen scholing op dit gebied. Anderzijds hebben de arbeiders, - vooral in de‘gemeente-bedrijven’, bij de verkeers- en verlichtingsmiddelen, - bewezen dat zijhet hun toevertrouwde zeer goed rendabel wisten te maken, en reeds zeer snel dewinsten aan het publiek konden laten ten goede komen. Stellig zou bij goede leidingde collectivisering op voordelige wijze kunnen worden doorgevoerd. Dit strooktechter geenszins met de bedoelingen der centrale regering, en het is op dit gebiedvooral dat nog ernstige botsingen te verwachten zijn, die de door Madrid-Valenciavoorgenomen herstelling van de status quo van vóór 19 Juli 1936 ten zeerste zullenbelemmeren, zo al niet onmogelijk maken.Begrijpelijkerwijze werd alle uitvoer naar Italië, Duitsland en Portugal verboden,

en werden de bezittingen van de onderdanen dezer naties na het verbreken derdiplomatieke betrekkingen geconfiskeerd.

Analoge maatregelen als die inzake handel en industrie werden ook getroffen tenopzichte van de landbouw-ondernemingen. Zij kwamen alle onder contrôle van hetLandbouw-departement, en het werd voor alle boeren verplicht gesteld zich bij eensyndicaat aan te sluiten. Deze syndicaten droegen meestal een locaal karakter.Niemand mocht zonder speciale vergunning tot het cultiveren van andere productenovergaan, dan hij tot dusver had verbouwd of gefokt.


147

Met de verdeling van de grond werd een begin gemaakt; helaas slechts een begin.Doch daar Catalonië hoofdzakelijk een land is van kleine pachters (‘rabassaires’) ende pacht werd afgeschaft, was het nemen van drastischermaatregelenminder dringenddan in andere delen van Spanje, waar men vreemd-genoeg op dit gebied nog mindergedaan heeft dan in Catalonië. De communistische landbouw-minister der centraleregering kent niet de minste haast, en wacht blijkbaar nog op de orders van Stalin,Eden en Blum.Van de catalaanse arbeiders is ook het denkbeeld uitgegaan alle onroerende

goederen tot gemeente-eigendom te verklaren. Met dien verstande, dat alle huizengemeentebezit zouden worden; de huur zou aan de gemeente betaald moeten worden,en wie een huis bezat dat hij zelf bewoonde, zou levenslang van huur vrijgesteld zijn.De partijen door de IIde en IIIde Internationale gecontroleerd, hebben een hevigeoppositie hiertegen gevoerd; zij zijn opgetreden als paladijnen van de rente en hetprivate bezit der gegoede burgerij, en hebben weten door te zetten, dat men dehuiseigenaars met rentegevende staatsschuldbrieven zal schadeloosstellen wanneerde huizen werkelijk in communaal bezit overgaan. Dat wordt dus een vorm van koop,die weinig strookt met de bedoelingen van de overige volksmassa, en nog mindermet de leer der ‘socialisering’. De officiële marxisten verloochenen daarmee eenwezenlijk deel vanMarx' theorie omtrent de noodwendige ‘onteigening der eigenaars’,waarvoor de onmarxistische anarchisten hun sterkste lansen breken.In het algemeen tonen de officiële marxisten in Spanje zich in overeenstemming

met de burgerlijke republikeinen afkerig van de meeste der hierboven vermeldewijzigingen in de sociale orde. Zij trachten deze bij iedere gelegenheid te discrediterenen ongedaan te maken. En daar zij, zowel in Catalonië als in de rest van Spanje, eenhandiger politiek voeren dan de ietwat naïeve anarchisten en de veel te onbehouwenrevolutionaire socialisten, slagen zij er voort-


148

durend in deze verworvenheden te beknibbelen en tegenmaatregelen te decreteren.Niettemin leert juist het totaal van deze ‘socialisatiepogingen’ ons, dat er in

Catalonië nog lang geen sprake was van het grondvesten van een socialistisch ofcommunistisch regiem. Het verwerkelijkte zou nog best binnen het kader van eenburgerlijk-democratische republiek kunnen passen. Niettemin werd heel Europagealarmeerd door het ‘rode’ gevaar, dat in Spanje uiteraard van een heel ander roodzou geweest zijn dan bijvoorbeeld in Rusland. De economische voorwaarden vooreen welvarend Spanje zijn immers ook geheel andere.De Spanjaard is bij al zijn conventionaliteit te zeer individualist (want hij bezit

teveel innerlijke kultuur om dat niet te zijn), dan dat hij zich gelukkig zou kunnenvoelen in een totalitaire staat, van welk type ook. Het is mijn stellige overtuiging datnoch het soort ‘volksgeluk’ dat Stalin predikt, noch dat van eenHitler of eenMussoliniop het Iberische schiereiland veel liefhebbers zal kunnen vinden. Een zekere matevan socialisatie schijnt mij er onontbeerlijk en zal er vroeg of laat, - ondanks heel dewereld, -moetenworden doorgevoerd. Maar het zal dan wel een zeer speciaal spaanskarakter dragen, en vermoedelijk meer beantwoorden aan de idealen van vrijheid enonafhankelijkheid die ook de totaal on-politieke West-europeaan koestert, dan aande kudde-geest van slaafse en slavische volkeren met veel minder innerlijke kultuur.Tussen de slappe democratie van Alcalà Zamora's republiek en een totalitaire staat

naar russisch, duits of italiaans model staan nog vele wegen voor Spanje open. Hetis naar dit tussengebied dat het grootste deel van de spaanse volksmassa hunkert.


149

VIII Intermezzo over kerk en religie

Door kerkelijke en kerkse lieden is, vooral in de beginne, de spaanse burgeroorlogals een echte godsdienstoorlog voorgesteld, een strijd tussen witte ‘gelovigen’, - indit geval katholieken, - en rode ‘atheïsten’, - de socialistische en anarchistischearbeiders. Men speculeerde daarbij op de consequente verontwaardiging van allendie een zekere uiterlijke cultus van een Opperwezen voorstaan, en men maakte zichdaarbij schuldig aan de gangbare begripsverwarring tussen gods-dienst en gods-vrucht,de ‘vreze gods’, die niet noodzakelijk een gematerialiseerde cultus met zichmeebrengt.Anderen hebben op grond van heel eenvoudige feiten deze karaktertrek van de

burgeroorlog willen ontkennen. Zij zeggen terecht dat de Baskische katholieken enpriesters die aan de zijde der legalen gebleven zijn, zich in geen enkel opzicht mindergodsdienstig of misschien zelfs minder ‘rooms’ tonen, dan de gelovigen aan Franco'szijde, die hen bij honderden afmaken, of de priesters der Falangisten die met derevolver aan de koppel de mis lezen en zich voor hun politiek gedrag beroepen opde orders van de kardinaal-staatssecretaris. Vromen, kerkelijken, godloochenaars,vrijmetselaars, filosofen en idioten strijden aan beide zijden. Wat dat betreft is ergeen enkele grond de burgeroorlog zelf het karakter van een godsdienstoorlog toete kennen, wanneer men het begrip ‘godsdienst’ niet zozeer vervaagt dat het ook depolitieke en economische systemen omvat.


150

Maar zó eenvoudig is de zaak ook niet. Er is in de stelling van ‘godsdienstoorlog inSpanje’ tenslotte toch een diepe kern van waarheid die niet onbesproken mag blijven,omdat zij het wezen van de strijd raakt, en dit conflict een goed deel van depsychologische achtergrond der gebeurtenissen vormt. De term is juist:godsd i e n s t -oorlog. Een strijd over de wijze waarop men in Spanje meent zijn God,- in de algemeen-europese betekenis van het woord, - te moeten dienen. Daarbij isniet de gods-vrucht, niet de religie in het geding, maar de cultus. Het is eencultus-strijd, om een nuance, een vorm, een uiterlijk systeem. Spanje dat geenReformatie gekend heeft, had deze strijd nog van de historie te goed.Nog levendig herinner ik mij een gesprek dat ik voor weinige jaren met de

protestantse dominé van Malaga had. Slauerhoff was erbij tegenwoordig. Debeminnelijke, vrome predikant vertelde van de onderdrukking en vervolging waaraanhij en de zijnen tijdens Alfonso XIII hadden blootgestaan, en van de moeilijkhedenwaarmee zij ook tijdens de Republiek te kampen hadden. Doch hij was zeeroptimistisch gestemd, zijn kleine gemeente groeide en bloeide zienderogen, gelijkdat ook in vele andere plaatsen van Spanje het geval was. ‘Want,’ zeide hij ‘wij gevende mensen die snakken naar ontwikkeling een boek te lezen.Wij geven hun een boekin handen, en een goed, een wijs boek. Duizenden hebben de roomse kerk de rugtoegekeerd, niet omdat zij ongodsdienstig geworden zijn, maar juist omdat hungodsvrucht niet meer wordt bevredigd door een veruiterlijkte ritus onder hetmonopolie van priesters die zij slechts kunnen verachten. Zij zijn weggegaan uitbehoefte aan geestelijk voedsel. Wie hun dit voedsel biedt, kan hen onmiddellijkterugwinnen voor God.’De waarheid van deze bezonnen woorden heb ik dikwijls bevestigd gezien. De

gehele geschiedenis van Spanje levert het bewijsmateriaal ervoor. Iedere Spanjaardis diepreligieus. Maar de on-godsdienstigen en daardoor vaak


151

anti-godsdienstigen nemen van jaar tot jaar met duizendtallen toe. En als hetonbetwiste monopolie der Kerk in de loop van zoveel eeuwen slechts zulk eenresultaat heeft teweeggebracht, bij wie ligt dan de schuld?Zeker, de religiositeit van de Spanjaard is van een heel eigenaardige oorsprong,

precies als bij de Bosjesmannen of als bij ieder van ons: door zijn afkomstgedetermineerd. Toen de grote Pan dood was, de iberische dier-cultus, - ondergrieks-romeinse invloeden gerationaliseerd, - door joods en joods-christelijkmonotheïsme vervangen werd, bleven de oerresten voortwoekeren. De islâm methaar zin voor het aardse, met haar ondogmatisch epicurisme, vond een gemakkelijkevoedingsbodem. De heidense residuen, de zogenaamd ‘bijgelovige practijken’bloeiden weer op. Niet voor niets zijn de ‘moriscos’ en de ‘conversos’ (islamiserendeen judaïserende schijn-christenen) zo hardnekkig blijven voortbestaan. Niet tegeneen nordieke ‘hervorming’ die op Spanje al even weinig vat had als op Italië, maartegen hèn was de strenge contra-reformatie der Inquisiteurs gericht. Van Inquisiteurs,door de pauselijke nuntius met de omineuze naam Franco allergenadigst aan Isabelde Katholieke toegestaan!De heterodoxie, of eigenlijk het dissidentendom, is onder de spaanse intellectuelen

en geestelijken altijd een sterk verschijnsel geweest, en een spiegelbeeld van de‘bijgelovigheid’ en de ‘onroomsheid’ van het gewone volk. Spanje heet een bij uitstekkatholiek land, maar kon deze naam enkel krijgen door een buitengewoon harde endrastische repressie. Spanje is ook het land der grote mystici (net als een paar eeuweneerder het snel daarna geprotestantiseerde Noorden). En wat waren deze mysticianders dan innerlijke dissidenten, die ook uiterlijk in voortdurende ernstige conflictenkwamen met de Inquisitie? Is niet het wezen van de mysticus: dat hij religiositeit, -gods-vrucht, ‘disfrutar Dios’, god beminnen en genieten, - stelt boven gods-dienst?Hij verwerpt niet de ‘dienst’, de ‘cultus’, maar deze is hem slechts een middel,


152

een trap tot het hogere doel der re-ligie, der binding en eenwordingmet het goddelijkewezen. Dit goddelijk wezen is voor de spaansemysticus nu eensmoors-anthropomorf,als in Ramon Llull's ‘Amic i amat’, dan weer neoplatonisch geïdealiseerd, en meestalbeide tegelijk, als bij Santa Teresa, San Juan de la Cruz e.a. Tegenover dearistotelisch-joodse strenge Opperheer der officiële Kerk.Ook zonder zich te zeer in deze dingen te verdiepen, kan men leren inzien dat het

speciale verschijnsel der mystici symptomatisch is, voor wat er buiten de formeleKerk om, onder het volk leefde. Geheel Spanje is mystisch; slechts de accenten liggenvan streek tot streek anders, en lopen tussen de uitersten van de catalaanse oriëntalistLlull naar die van de baskische militair Ignatius van Loyola. Tussen beiden in ligtde smartelijk-dorre hoogvlakte van Castilië, waarover de ‘donkere nacht der ziel’van Juan de la Cruz daalt, terwijl Fray Luis de León over ‘de namen van Christus’theologiseert en over ‘de volmaakte gehuwde’ moraliseert. De grote spaansetheologen, - in hun soort even groot als de mystici, - zorgden voor het formele karakterder godsdienstigheid, een formalisme dat de spaanse katholiek voor lange tijd blijftaankleven. De grote mystici, dichters van de hoogste orde, cultiveerden dat deel vanzijn ziel, dat is blijven voortbestaan tot op de huidige dag: de religiositeit.De gelijktijdige aanwezigheid van deze twee gebieden bewijst het bestaan van een

tweespalt; afkeer van de oppermacht der Kerk die zich van het geweten meester wilmaken, zoals ze dat doet van de Staat en van het maatschappelijk leven; innerlijkskepticisme omtrent de waarde van deze kerk, en verachting voor haar on-religieuze,formalistische bedienaren; uiterlijke onwetendheid en bijgeloof met de half-heidensesacramentaliën bij het volk. Daarbij tòch: de binding door traditie en conventie.Voor de instandhouding van haar macht had de Kerk een leger van bedienaren

nodig, die slechts voor een klein gedeelte voldoende niveau konden bezitten, ensteeds meer


153

achteruit gingen in hun parasitair bestaan. De onontwikkeldheid van de gemiddeldespaanse geestelijke werd tot zelfs in clericale kringen berucht, ondanks het feit dater ook enige belangrijke figuren bleven bestaan, des te opvallender juist omdat zijzulke hoge uitzonderingen waren. Het leven dat de geestelijkheid leidde,beantwoordde maar zelden aan de beginselen die zij predikte, en het volk kreeg ditduidelijk genoeg in de gaten, vooral het zelfstandiger denkende deel: de mannen.De Spanjaard met zijn sterke moeder-binding heeft echter zin voor traditie, en de

Kerk vormde een wezenlijk onderdeel van deze traditie. Met haar sacramenten opde gewichtigste tijdstippen van het leven: doop bij de geboorte, communie enconfirmatie bij de puberteit, huwelijk bij het prijsgeven der sexuele verboden enoliesel bij stervensgevaar; met haar plechtigheden en materialisatie van ‘mana’ en‘genaden’; met haar geweldige psychotherapie door de biecht; met al haar in veleeeuwen opgebouwde en bij de realiteit aangepaste machtsmiddelen greep zij in totin de diepste vezelen van het volksleven. Het volk verweerde zich tegen het sterieledeel van de clericale invloed; aan het nog levende deel van die invloed kon het zichniet onttrekken. Vooral niet de onwetende, geknechte, in armoede en kinderzegenvoortvegeterende en door haar eigen klasse-kameraden uitgebuite vrouw. De enigelichtpunten in de onbeschrijfelijke tragedie van het leven der spaanse volksvrouwenbood de Kerk met haar feesten van kaarsenschijn, haar mystieke schemer, haarverwachting van een draaglijker hiernamaals. Deman vond elders grotere lichtpuntenen hield daarom niet meer innerlijk, maar nog slechts formeel, omwille van de traditieen de moederbinding (familiebinding), aan de Kerk vast. Hij nam het met zijnkerkelijke plichten gewoonlijk niet al te nauw en ontlaadde zijn anti-confessioneleen anti-clericale affecten door periodiek in de spaanse geschiedenis optredendekerk-verbrandingen en door nog frequenter vloeken. De felste godslasteringen liggende meeste Span-


154

jaarden in de mond bestorven; nergens ter wereld wordt zo theologisch-juist gevloekt.Hetgeen begrijpelijk is.De vrouw, - zij die in de door mannen gedirigeerde Kerk juist niets te vertellen

heeft, - vormde tot op deze tijd de hechtste steun van het traditionele instituut. Ditis in de laatste jaren, vooral sedert de bloedige onderdrukking van de Asturiaanseopstand in 1934, sterk aan het veranderen. Haar ontwakend politiek geweten laat zijniet meer leiden door biechtvaders en prelaten; haar diepgegronde socialeverontwaardiging niet meer paaien met de woorden van een geestelijkheid die alhaar moreel gezag inboette.De gebeurtenissen sedert de verkiezingen van Februari 1936 hebben de laatste

stoot gegeven aan hen die nog weifelden om geheel met de Kerk te breken. VanKatholieke zijde in Spanje werd slechts wanbegrip voor de problemen en noden vanhet proletariaat getoond. De pauselijke nuntius te Madrid intrigeerde; de vromepresident Alcalà Zamora deed hetzelfde. De rechtse demagoog Gil Robles, die doorzijn geloofsgenoten tot een soort godsgezant werd geproclameerd, legde de botsteintolerantie en wreedheid aan de dag. Achter de schermen hield Angel Herrera alleclericale touwtjes vast. Hij was de zaakgelastigde der Jezuïeten in Spanje, (zijn beidebroers zijn paters S.J.). Als directeur van het fascistische dagblad ‘El Debate’ washij de superieur van Gil Robles, de verbindingsman met Rome, wiens conferentiesmet de Paus in hoogst eigen persoon, met het Vaticaanse Staatssecretariaat en metde Generaal der Jezuïeten in de ‘Gesù’ voldoende bekend zijn. Hìj voerde hun ordersuit; hìj gaf het uiteindelijke sein tot de opstand; hìj stond op de nominatie om denieuwe president van een fascistisch Spanje te worden; hìj was degene die machtgenoeg had om, tegen de wil der opstandige generaals, Franco tot opperbevelhebberder rebellen te benoemen, toen Sanjurjo in Portugal omgekomen was.Welk een ideaal koestert Angel Herrera in politicis? Hij


155

die boven de botte militairen, boven fascisten, falangisten, requetés en moren staat?Die zowel Hitler als Mussolini en de portugese, vroom-katholieke president OliveiraSalazar voor zijn doeleinden gebruikt? Zijn ideaal heet: Paraguay. Deprachtig-geordende totalitaire jezuïetenstaat die een paar eeuwen geleden aan de RioParaguay in Zuid-Amerika werd opgericht om de Indianen tot vrome, monogame enproductieve katholieken te maken. Waar zwijgen, gehoorzamen enwerken-voor-de-hemel de boodschap was! Van Spanje uit werd Paraguaygeorganiseerd tot Staat Gods; de schim van Paraguay spookt nog altijd door de rechtseSpaanse politiek.Evenals toenmaals deinsde men ook thans voor geen enkel middel terug om het

ideaal te verwerkelijken. Het doel heiligde alle middelen: de provocatie der doorrechtse handlangers zelf aangestoken kerken, de door hen uitgeoefende moorden, dedoor hen aan sommige ‘anarchistische’ groepen verstrekte gelden om stakingen teorganiseren, die het prestige der regering moesten verzwakken. Waar kwamen degelden vandaan om al de Falangisten en hun medestanders als een apart leger binnende staat te kunnen bewapenen en te kunnen onderhouden? Om uit zóveel werklozeneen huurleger samen te stellen? Men heeft helaas niet àl de archieven van AngelHerrera kunnen bemachtigen, maar het gevondene is voldoende om te doen beseffen,dat ook in het rechtse Spanje alle wegen naar Rome leiden. Dat hieromtrent zo weinigis gepubliceerd, komt alleen voort uit het feit dat de spaanse regering zich een scherpestellingname tegen de kerk niet veroorloven kàn noch wìl. Maar het volk wéét aldeze dingen; ze worden door de mussen van de daken geschreeuwd. En het volk zalze niet licht kunnen vergeten.Het zal ook niet gemakkelijk kunnen vergeten dat bij het uitbreken van de opstand

de kerken plotseling forten, de kloosters op eenmaal arsenalen en kazernes dermilitaire fascisten bleken. Het zal niet kunnen vergeten dat er tal van priesters waren,die met de wapens in de hand een


156

bloedig ‘aalmoezenierswerk’ verrichtten. Daarna, bij het ontruimen der kloosters, ishet er getuige van geweest, hoeveel geldsommen en hoeveel bederf deze bevatten.Mijn eigen enquêtes in dit opzicht, - de dingen die ik met eigen ogen in verschillendekloosters heb aangetroffen, - zijn zo compromitterend als maar enigszins mogelijkis voor de geestelijkheid van Spanje. Ze stellen de russische kloostertoestanden, zoalsKallinikow die beschreven heeft in zijn ‘Monniken en vrouwen’, nog ver in deschaduw. Nog ver in de schaduw de gruwelvertellingen van een lor als ‘MariaMonk,de zwarte non’... De meest drastische bewijzen van kindermoord, promiscuïteit,misdrijf en vervuiling kwamen voor de dag; vondsten van compromitterende objecten,amoureuze correspondentie en pornografie van de ergste soort, tot in sommigebisschoppelijke paleizen toe. En daarnaast: geld, geld, geld! Op de onmogelijksteplaatsen, millioenen pesetas verstopt; munten, waardepapieren, juwelen. Millioenenpesetas in de kloosters der zogenaamde ‘Arme zusterkens’, die van huis tot huisrondgaan, om de liefde gods bedelend... Millioenen pesetas aan dood kapitaal in desacristies van ‘behoeftige’ kerken. Bij de in het buitenland verspreide gruwelberichtenomtrent de executie van geestelijken hebben de belanghebbenden steeds voorzichtigvermeden te vermelden, dat het meestal gevallen betrof van kapitaalvlucht. Tallozenonnen, die soms honderdduizenden pesetas onder hun rokken droegen, werdengesnapt. Talloze ontkwamen ook. Tallozen wier onschuld vaststond, liet menongedeerd vertrekken.Algemeen wist men, dat zeer veel industrie-aandelen in handen van de

geestelijkheid waren; dat de zware industrie voor het grootste deel beheerst werddoor de gevolmachtigden der Jezuïeten; dat de Kerk de voornaamstegrootgrondbezitster gebleven was; dat zij in 1935 nog over een jaar-inkomen van500 millioen pesetas beschikte, opgebracht door het arme volk. Die wetenschap heefthaar prestige niettemin lang niet in die mate geschaad, als de


157

schandalige vondsten bij het openbreken der kloosters. In een stad als Barcelona, ingeheel Catalonië, heeft iedereen deze dingen gezien. Het aantal dergenen die hierdoorradicaal van elk respect voor de spaanse clerus genezen zijn, is veel en veel groterdan dat dergenen, die desondanks blijven verlangen naar dergelijke middelaars tussengod en de mensen. Het ‘gelovige’ volk gelooft niet meer in de geestelijkheid.Dit is de reden waarom in een groot gedeelte van Spanje de kerken gesloten zijn,

en niet zo licht meer geopend zullen worden. Waarom men ze liever als garage ofmagazijn gebruikt, en waarom men in de toekomst hoopt van de meeste dezergebouwen clubhuizen, scholen en bioscopen te kunnen maken. Men voelt geenbehoefte meer aan zulke kerken of kloosters als er geweest zijn. Het volk werd opde stuitendste wijze in zijn diepste religieuze gevoelens geschokt, en reageerdedienovereenkomstig. Zijn haat was, - als alle haat, - een versmade en verguisde engeïnverteerde liefde.Er waren trouwens tèveel kerken, tèveel onproductieve geestelijken en

kloosterlingen, tèveel godsdienstige instellingen. Alleen een stad als Barcelona teldebijna tachtig (80!) kerken en kapellen en ruim driehonderd (300!) kloosters. In geheelSpanje zijn het duizenden geweest; zeer veel meer dan scholen en hospitalen.Dat de haatreactie ook niet anti-religieuswas, maar anti-rooms, bewijst het simpele

feit, dat men alle katholieke kerken aangreep, alle kloosters ontruimde, maar deprotestantse, evangelische en waalse kerken evenals de synagogen ongemoeid liet.Dat men geen enkel profaan paleis verwoestte, geen winkels plunderde. En heeftmen niet aan Franco's zijde een gehele reeks van protestanten met hun dominé's, vanJoden en ‘ketters’ op Inquisitie-gronden terechtgesteld? Staan niet tegenover deexcessen, die er zeker ook geweest zijn aan de legale zijde, zulke ‘witte’ excessenals die van de moord door Franco's lieden op meer dan 350 baskische,


158

volkomen orthodox-katholieke priesters? (Een veel groter aantal dan dat der priestersinMexico geëxecuteerd, en waarover de roomse wereldpers zo'n drukte maakt, terwijlzij in alle talen zwijgt over het lot van de Baskische geestelijkheid...) En welkebewezen ‘rode terreur’ in Spanje benadert ook maar in de verte die der vromeFalangisten welke opMaria Hemelvaart ‘post missam’ in de arena van Badajoz 1500gevangen arbeiders met machinegeweren massacreerden; naar hun eigen zeggen ‘inhonorem B.M.V.’ (Ter ere van de Heilige Maagd...)Maar het is niet de bedoeling hier een ‘J'accuse’ tegen de godsdienstige lieden van

Franco te schrijven; anders...Velen zijn, buiten Spanje, ook de mening toegedaan dat het manifest geworden

anticlericalisme der bevolking thans een golf van atheïsme op het Schiereiland zalteweegbrengen. Dit is verre van waarschijnlijk. De religiositeit der Spanjaarden heefternstig geleden in haar uiterlijke verschijningsvorm; daardoor loopt zij de kans sterkte verinnerlijken, en geenszins te verdwijnen. Zij is trouwens diep in het volksleveningehaakt gebleven door de vorm-moraal en zedestrengheid waarvoor Spanje bekendstaat, en die sedert 19 Juli 1936 slechts gegroeid zijn, en aan de Revolutie, - voorzoverzij er was, - een bijna puriteins karakter hebben gegeven. Sexuele uitspattingen blevenvolkomen achterwege. De prostitutie wordt meer dan ooit, vooral door de anarchistenbestreden. Strengere maatregelen dan vroeger worden genomen tegen het verspreidenvan pornografie en tegen het geven van licentieuze voorstellingen. De pudeur vanvrouwen en kinderen wordt op iedere denkbare wijze gerespecteerd. In dit opzichtis elke willekeurige stad van ons keurige land ‘onzedelijker’ dan welke stad ook vanhet ‘rode’ Spanje. Dit om te bewijzen dat het sluiten der kerken in een periode vanacht maanden - acht oorlogsmaanden nota bene! - niet het minst heeft geschaad.Integendeel! Men gevoelt thans sterker dan te voren de eigen verantwoordelijkheid,de redelijkheidsgrond en het nut van de


159

ethische geboden of verboden. Ze zijn strenger dan die welke bij de bourgeoisiegelden, en men beschouwt ze als een onmisbaar onderdeel van de ‘kultuur’.Ook de integriteit op materieel gebied is groter geworden. Zeker, de corruptie, zo

diep ingeroest in Spanje, is ook nu nog lang niet verdwenen, maar er worden veelminder ‘diefstallen’ gepleegd, en in een zo formalistisch land is het bedrog vooraleen ‘formeel’ bedrog gebleven. Precies als in Rusland: gebureaucratiseerde zwendel.De waarlijk vromen kunnen gerust zijn. Geen omwenteling, geen anti-propaganda,

geen anticlericale actie vermag de religiositeit van een volk uit te roeien. Allerminstdie van een zo mystisch volk als het spaanse, in al zijn godvruchtige nuanceringen.De religie die vóór alles een sentiment is, een ‘gevoel’ van verbondenheid met hetimmateriële of wat dat ook zijn moge, laat zich even moeilijk vernietigen bij demassa als andere gevoelens zoals de drang-naar-waarheid of de geslachtelijke liefde.Wanneer de religiositeit werkelijk iets van nòg hogere orde is, zal zij ook des testerker standhouden tegen de inflatie waaraan nu eenmaal al onze menselijkegevoelens onderhevig zijn.Niet in de Kerk heeft de religiositeit van Spanje haar bolwerk, maar in het gezin.

Zolang het gezin bestaat, zal ook de religie blijven bestaan, in de vormen zoals wijhaar heden ten dage kennen. Want deze vormen berusten op de betrekking van‘afstamming’, op de verhouding van kind tot ouders (met gezags-implicatie). En hetfamiliegevoel in Spanje is zó diep, de gezinsstructuur zó hecht, dat zelfs de anarchistener niet aan denken deze aan te tasten. Zelfs niet de meest revolutionaire groep inSpanje heeft het aangedurfd het gezin aan te vallen. Over de ontbinding der ‘heiligefamilie’ die demarxistische theorie voorstaat, is in alle talen gezwegen. De aanhangersder IIe en IIIe Internationale zijn er zelfs toe overgegaan deze theorie openlijk enplechtig te verloochenen. Een andere houding zou hen in Spanje onmiddellijkimpopulair maken. Hier loopt de veelgeprezen traditie weinig gevaar...


160

De spaanse familiezin die niets geleden heeft door de jongste gebeurtenissen, schijntde enige maar afdoende garantie voor het feit, dat Spanje, of het rood of wit of zwartof rose wordt, in ieder geval een vroom land blijft. Een land dat alsnog geen kansenbiedt aan het socialisme in zijn klassieke, streng-marxistische vorm. Dat dus eigenvormen zal moeten zoeken en vinden, daar het ook niet kan terugkeren tot de verganeen verrotte vormen der kerkelijke en feudale traditie, die de rebellen als dealleenzaligmakende huldigen.Men zou deze vermoedelijke nieuwe vorm een ‘anarchosocialistische’ kunnen

noemen. Op de naam komt het niet aan; het wezen ervan ligt al opgesloten in despaanse volksziel, en wordt al gedetermineerd door het verleden en het heden vandeze getourmenteerde maar nog vitale natie.


161

IX De evolutie der politieke partijen

De geschiedenis van de politieke partijen en van de arbeidersbeweging in Spanje isinteressant genoeg, en men dient haar te kennen om het verloop van sommigegebeurtenissen en het gedrag van sommige personen beter te kunnen begrijpen. Dezevoorgeschiedenis echter ook maar summier te behandelen, zou een geheel boekdeelvergen; wij moeten ons er dus toe beperken hun stand te bezien bij het uitbreken vande militair-fascistische opstand, om daarna hun hoogst eigenaardige evolutie tot opheden na te gaan. Van deze evolutie hangt immers, méér dan van de krijgskansen,het wel en wee van Spanje af. Sterker nog: die krijgskansen zijn de directe gevolgenvan wat de verschillende partijen wensen en doen. Deze burgeroorlog heeft juistgeleerd, dat het een misvatting is te geloven dat het oorlogvoeren reeds zozeergemechaniseerd zou zijn, dat het niet meer op persoonlijke moed en overtuiging, opde ‘moraal van het mensenmateriaal’ aan zou komen. Kanonnen werden metkeukenmessen en stokken veroverd; kazernes met de naakte vuisten genomen;beroepssoldaten door arbeiders overwonnen; bombardements-vliegtuigen metongewapende jachtvliegtuigen te pletter gevlogen; de modernste tanks doorhomerische mijnwerkers opgeblazen. Madrid, ook toen het nog onvoldoendebeschermdwas, werd niet genomen;Málaga ook toen het over alle nodige verdedigingbeschikte, werd prijsgegeven. Waarlijk, alles komt nog op DE MENS aan. Op deindi-


162

viduele waarden en de sterkte van de collectieve binding. In dit opzicht verkeren delegalen verreweg in de voordeligste positie. Want de partijen die tot rebellie zijnovergegaan, beschikken wel over kader, over leidende figuren, maar ze hebben geenmassa-basis, zij hebben geen enkel uitgebreid volksdeel achter zich, en kunnen zichslechts door terreur staande houden, daar waar zij tegen de volkswil in, voet hebbenkunnen vatten. Het is de grootste, de onoverkomelijke moeilijkheid voor Franco,overal waar hij stad en land heeft bezet, vooral in de later geoccupeerde gebieden.Het is trouwens geen toeval dat de rebellie alleen succes had in de achterlijkste delenvan Spanje: Andalusië, Extremadura, midden Aragón en Navarra, en al het andereslechts moeizaam, kilometer na kilometer moest worden afgedwongen. Dat is deenorme, de principiële misrekening der Rebellen geweest. En van tal van lieden dieuit het gebied der Franquisten hadden weten te ontsnappen, hoorde ik hetzelfdeverhaal: de bevolking voelt niets voor Falangisten en Requetés, niets voor officierenuit binnen- of buitenland. Alles wordt zoveel mogelijk gesaboteerd, moet metexecuties en schenderij worden afgedwongen. Men heeft het nog duidelijk kunnenzien bij de val vanMálaga: van de 180.000 inwoners verlieten 150.000 de stad nadatde legale troepen zich al hadden teruggetrokken. En van de overgebleven 30.000goedgelovigen werden er toch nog, naar met zekerheid bekend is, enige duizendendoor de fascistische overwinnaars tegen de muur gezet! In dit opzicht mogen de‘nationalisten’ op alles rekenen behalve op de sympathie van de spaanse natie, vande massa.De autoritaire partijen der rechtsen bestaan slechts uit een betrekkelijk kleine groep

van religieuze geestdrijvers, van ‘die-hards’ zoals onder de ‘Requetés’, nazaten vande Carlisten en traditionalisten der vorige eeuw, gevonden worden. Zíj zijn het vooral,die de Godsstaat te vuur en te zwaard willen verwerkelijken; het ideaal van Paraguay.De Falange, een jonge partij, grotendeels uit decadent-


163

burgerlijke elementen samengesteld, heeft al direct haar ‘Jefe’ (Leider, Führer)verloren in een crisis van fysieke lafheid, die voor Gil Robles niet de eerste openbarevan zijn leven was! Gil heeft daarna tevergeefs getracht zijn positie te herwinnen;hij is voor zijn eigen adepten moeten vluchten en heeft zich nu naar het heet ‘uit depolitiek teruggetrokken.’ Hij is intussen rijk genoeg getrouwd om zich dat te kunnenveroorloven.De monarchisten, een kleine maar over des te meer geld, invloed en ervaring

beschikkende groep, meenden dat zij wel tezamen met de totalitaire nieuwlichterseen kansje konden wagen om vóór alles het republicanisme in Spanje uit te roeien;de militairen die weifelend stonden tussen een fascisme naar duits(pseudo-democratisch) en italiaans (pseudo-monarchistisch) model, wilden gaarneop alle kaarten tegelijk spelen. Het kon niet schaden de Bourbons enige illusies telaten. Maar toen de monarchisten Don Jaime, de als eventuele troonopvolgeraangewezen zoon van Alfonso XIII naar Burgos haalden, werd zijn aanwezigheidmaar matig op prijs gesteld, en moest ook hij met de begeleidende familieleden naarelders terugkeren. Al deze betrekkelijk kleine partijen zijn ook machteloos zonderhet leger. Het leger nu neemt een, politiek gesproken, weinig concreet standpunt in;het is veel meer avontuurlijk. En onder leger moet men dan nog verstaan: de duizendenofficieren, die slechts onwillig gevolgd worden door de manschappen. Deze laatsteheeft men slechts in de strijd kunnen voeren, door hen onophoudelijk met de revolverin de rug te bedreigen. Talloos zijn de gevallen vanmuiterij geweest, en de aanslagenop officieren; de soldaten-massa, uit arbeiders en boeren gerequireerd, en zelfs eendeel van de Guardia-civil (maréchaussées) zijn te zeer met het proletariaat verbondenom goedschiks aan zijn onderwerping mee te werken. De officieren haddenhieromtrent ook niet te veel illusies, en haalden om deze reden al in het begin hetVreemdelingenlegioen en de Moren uit Marokko.


164

Van onze kant behoeven wij omtrent de officieren niet al te hoge verwachtingen tekoesteren. Nergens bezit de militaire stand heden ten dage een bizonder hoge cultuur;maar in Spanje wel het allerminst. Het soldatendom staat hierin nogmijlenver benedende geestelijkheid. De ongeletterdheid en geborneerdheid der generaals wasspreekwoordelijk: het militair-technische gebied niet uitgezonderd. Onder demonarchie boekten zij slechts nederlagen in Marokko, tegenover de ruiters vanAbd-el-Krim. Hun leger was een slordige bende, zij zelf slechts opgedirkte Don-Juansdie een parasitair bestaan voerden, waaraan de zwakke republikeinse regering maarzeer weinig veranderd heeft. Bij het uitbreken van de opstand telde hetslecht-uitgeruste en ongeoefende spaanse leger niet minder dan 850 (zegge:achthonderd en vijftig!) generaals, van wie het vaststaat dat er zeker 120 aan deopstand hebben deelgenomen. Namelijk 24 divisie-generaals, 57 brigade-generaals,en 59 van de zogenaamde ‘speciale en geassimileerde corpsen’. (Guardia civil, Asalto,etc.) In de eerste reserve stonden nog 14, in de tweede reserve niet minder dan 411generaals genoteerd, van welke laatste 44 divisie- en 256 brigade-generaals zijn. Ditopzichzelf bewijst al, welk een waanzinnige, voor westerse waarnemers eenvoudigonbegrijpelijke toestanden er heersten. Telt men er dan nog de 319 ‘honoraire’generaals bij, dan komt men tot het respectabele totaal van ruim 850. De meestenvan deze lieden genoten bezoldigingen van de Staat; zij verhielden zich tot het aantalmanschappen als ongeveer één tot zeventig. En het aantal lagere officieren was naarevenredigheid: voor elke vijf minderen stond een officier. En deze verhouding alleenmaakte het mogelijk de soldaten tot een fascistisch avontuur te dwingen.Terwijl er aan de rechtse zijde dus, zowel bij de oorlogvoerenden als in de

achterhoede een overvloed aan kader is, maar een tekort aan willige subalternen engeen geestdriftig-volgende massa, is dit aan de legale zijde juist omgekeerd.Kenmerkend is daar het enthousiasme en de


165

vastberadenheid van de arbeiders en boeren, die in kortstmogelijke tijd een leger,machtiger dan het spaanse leger van Franco, uit het niets geschapen hebben; en hetaperte tekort aan politiek- enmilitair-leidende figuren. Dit ontbreken van betrouwbaarkader en van mannen die voor de grote opgaven van het ogenblik berekend zijn, doetzich overal en voortdurend in het linkse Spanje gevoelen. De massa is bereid,volgzaam, aan het bewust-worden; maar de leiders ontbreken helaas. En bijna zoumen geneigd zijn aan een historisch Noodlot te geloven, dat Spanje hierdoor in eenonmogelijke situatie gebracht heeft, die vooralsnog geen hoop geeft op eenbevredigende oplossing.Het gezegde geldt natuurlijk in de eerste plaats voor de regering, en dus a fortiori

voor de politieke partijen welke deze regering hebben samengesteld. De enigestaatsman van formaat die Spanje bezit, - men mag het met hem eens zijn of niet, -is Azaña; en deze is als President van de Republiek aan handen en voeten gebonden.Hij schijnt ook niet in de fout van zijn voorganger te willen vervallen, die telkens inde politiek ingreep. Azaña heeft gedurende de getourmenteerde acht maanden welkeSpanje achter zich heeft, hoofdzakelijk gezwegen en toegezien. Dit hardnekkigezwijgen van een zo buitengewoonmeeslepend redenaar en een zo schrander tacticus,is opzichzelf een houding van verstrekkende betekenis. Maar het doet het gemis aanleiding des te sterker voelen bij het geredekavel der overigen. Slechts éénmaal heefthet staatshoofd een patriottische, verzoeningsgezinde rede gehouden, dieklaarblijkelijk op effect in het buitenland berekend was, maar die niemand in hetbinnenland heeft kunnen bevredigen, juist omdat zij allesbehalve richtinggevendwas.De partij wier ziel Azaña was, de ‘Izquierda republicana’ (links-republikeinen),

is met haar liberaal-democratisch karakter in de felheid en het extremisme dat deburgeroorlog meebracht, geheel op de achtergrond geraakt. De uiterst gematigde entolerante houding der Izquierdisten had hen bij de arbeidersmassa gediscrediteerd;zij hadden


166

reeds in de eerste dagen van het Volksfront een belangrijk deel van hun aanhangverloren, en toonden na 19 Juli '56 nauwelijks een teken van leven. Eerst thans, numen in het centrale gedeelte van Spanje begint te geloven dat men ‘het socialistischegevaar’ tot het lanceren van frasen zal kunnen beperken, begint ook de Izquierdaweer haar kop op te steken, stellig aangemoedigd door het lot van haar zuster-partij,de veel sterker in de bourgeoisie verwortelde ‘Esquerra Catalana’, die voortdurendaan de spits van de regering in Catalonië is gebleven, en wier voornaamstevertegenwoordiger, En Lluis Companys, de President der Generaliteit is. Delotgevallen van deze Esquerra (liberaal-democratische republikeinen) zijn heel watinteressanter dan die van de door de mannen der IIe en IIIe Internationale geheelonder de voet gelopen Izquierda. De Esquerra heeft zich in Catalonië juist erg nauwgelieerd met de officiële socialisten en communisten, en wordt, - aangezien zij denog altijd machtige catalaanse commerciële en industriële burgerij vertegenwoordigt,- met de meeste égards behandeld. Daarbij heeft de Esquerra veel plooibaarheid aande dag gelegd, om niet in conflict te komenmet de voornaamste factor waarmee menin de catalaanse politiek te rekenen heeft, de anarcho-syndicalisten van de C.N.T.en de F.A.I. Deze plooibaarheid gaat het verst bij President Companys, die onderalle omstandigheden aan de regering schijnt te willen blijven, desnoods alspresident-volkscommissaris van een libertaire raden-republiek!Zóver gaan zijn overige partijgenoten niet; integendeel, zij werken ijverig mee

met de Geunifieerde Socialisten en Communisten om elke revolutionaire poging dekop in te drukken, en de richtlijnen van de centrale regering van Madrid-Valenciate volgen, die slechts op instandhouding van de vroegere republikeinse staatsvormbedacht is. Terwijl de links-oppositionelen, en de revolutionaire anarchisten de machtvoor de arbeiders, boeren en militie opeisen, maar terwille van de eenheid-van-actiein de


167

anti-fascistische strijd de macht niet wagen te usurperen, huldigen de anderen deleus: ‘samenwerking van alle klassen, geen scheiding van de belangen van bourgeoisieen proletariaat.’ Men ziet dat de burgerij van het overige Europa zich ten onrechteverontrust over de officiële socialisten en communisten in Spanje; zij zijn juist bedachtop het behartigen van de belangen van middenstand en grote en kleine bourgeoisie;met een elegant gebaar hebben zij hun marxisme over boord gegooid, al hebben zijvele leuzen en termen behouden. Dat heeft de Esquerra goed begrepen, en desamenwerking laat niets te wensen over, zeer ten verdriete van het overgrote deelder proletariërs dat wèl revolutionair is blijven denken, maar dat de nodige leidersen inzichtenmist om zijn zin te kunnen doorzetten. Het Volksfront is in Spanje slechtsmogelijk geweest, doordat ieder zóveel water bij zijn wijn deed, dat er geen sprakemeer kon zijn van wijn, maar slechts van water!Dit van kleur en inhoud veranderen met behoud van de oude vormen en namen is

in het kort de evolutie van de officiële socialistische en van de communistische(stalinistische) partij geweest, gedurende de burgeroorlog en feitelijk al sinds devoorbereiding van het Volksfront. Wat dit betreft loopt hun geschiedenis niet alleenparallel met die van de Volksfront-partijen in Frankrijk, maar zijn de consequentiesin Spanje reeds in een verder stadium gekomen. En wel hierin: dat de bourgeoisievan Spanje, en zelfs de legaal gebleven clericale groeperingen (Baskische nationalistenbijvoorbeeld) volkomen vertrouwen hebben gekregen in de loyale samenwerkingder ci-devant-marxisten. De Partido Socialista vertoonde vóór de burgeroorlog tweetendenties: een gematigde, op de basis van de IIde Internationale staande vleugel,onder leiding van Priëto; en een radicalere, sterk met de IIIde Internationalesympathiserende, onder leiding van Largo Caballero die, - een grijsaard reeds, - inhet Volksfront de rol van Léon Blum kreeg te spelen, zoals hij thans misschien dievan een Noske op zich genomen heeft. De verschillen tussen de


168

beide groeperingenwerden hoe langer hoe groter, en een scheuring in de SocialistischePartij scheen al op handen, toen de burgeroorlog uitbrak. Largo Caballero kreeg deleiding der regering, en Rusland zegdemorele enmateriële steun toe. Largo Caballerois daarop degene geweest, die de brug naar de IIIde Internationale heeft voltooid,welke reeds terwille van het Volksfront geslagen was. Dat deze brug gemaakt werdvan het puin der vroegere socialistische idealen, kwam er minder op aan.Largo's regering werd van meet af aan geïnspireerd van buiten af. Velen schijnen

vergeten te zijn, dat hij ook minister van Arbeid tijdens de monarchie geweest is! Inde loop der jaren heeft hij zeker geleerd rekening te houden met de meesttegenstrijdige belangen. Reeds voordat hij aan het hoofd kwam, tijdens de regeringvan Casares Quiroga, had men geleerd volkomen naar de pijpen te dansen van de‘democratische’ regeringen Frankrijk, Engeland en Rusland. Men zwoer bij deVolkenbond (niet het volk, maar de bewindslieden...) en had verzuimd iets te lerenvan het rampzalig avontuur van Abessynië. Spoedig genoeg zou getracht wordenvan Spanje een tweede Abessynië te maken.De voornaamste inspiratie voor Largo Caballero kwam uit Moskou, van het

Polit-bureau der IIIde Internationale. Alleen is die inspiratie van andere aard danmen algemeen gedacht heeft. Het was een inspiratie die dienen moest om in het kadervan het Frans-Russische pact en het Franse Volksfront, in het kader van dehandelsbelangen van de Sovjet-Unie, van deMiddellandse-zee belangen van Frankrijken Engeland, van de voor deze drie landen gunstigste verdeling van mijnen enafzetgebieden, Spanje als burgerlijk-democratische republiek te redden. De logische,voor-de-hand-liggende oplossing, een regering de vrije hand te laten tegen debinnenlandse opstandelingen, werd versmaad, omdat dit noodzakelijk zou geleidhebben tot het ontstaan van een socialistisch Spanje. Hetgeenweer direct een Europeseoorlog ten gevolge zou hebben. Wat


169

men nu trachtte te bereiken, en waarin menmaar al te goed slaagde, was: de europeseoorlog binnen beperkte grenzen te houden en op spaanse bodem te laten uitvechten.Dat dit slechts gebeuren kon ten koste van het spaanse volk en de spaanse belangen,scheen geen gewicht in de schaal te leggen. Dit is dan ook wat velen in Spanje LargoCaballero en zijn mederegeerders en inspirateurs verwijten: dat zij erin toestemdenSpanje als fiche uit te geven in het hazardspel der imperialistische grote mogendheden.Het krachtigst heeft de Sovjet-Unie in dit proces ingegrepen, en dit hangt ten

nauwste samen met het doen en laten van de Communistische Partij, die ook inSpanje, gelijk overal elders, blindelings heeft uit te voeren wat het Polit-bureau teMoskou voorschrijft. Vóór het uitbreken van de rebellie was de Partido Communistavan Spanje slechts klein en zwak. Thans is zij degene die bij de regering vanMadrid-Valencia (zeker achter de schermen) de lakens uitdeelt, en die ook in Cataloniëen in Baskenland een buitengewone druk weet uit te oefenen. De vastberaden, voorniets terugdeinzende politiek van Stalin heeft zijn aanhangers en zaakgelastigdenbinnen korte tijd deze invloed bezorgd, door middelen die stellig de Russischebelangen duizendmaal meer ten goede komen dan Spanje zelf. Wapens en munitiedie de internationale wapenhandelaars, - naar ik met door documenten gestaafdezekerheid weet, - ook in voldoende mate voor de legalen beschikbaar gesteld hadden,maar die de regering botweg weigerde of door haar laksheid verspeelde, - werdentegen deugdelijke betaling in goud, goederen en concessies van Rusland betrokken,waarbij de Communistische Partij door haar intermediaire rol onwillekeurig in aanzienen zeggenschap steeg. De regering stelde zich afhankelijk van de Russischeleveranties, en het Politbureau eiste daarvoor een zo groot mogelijke zeggenschapin de nationale, interne aangelegenheden des lands. In Madrid en Valencia werd diezeggenschap zo groot, dat er maar weinig regeringsapparaten te vinden zijn, waar


170

men niet al zeer snel onder de oppervlakte stuit op enige schakels van ‘de stalenwereldketen van Stalin’. Georganiseerd naar het illustere voorbeeld van de Gé-pé-oein Rusland.Het socialistische syndicaat, de U.G.T. werd nagenoeg geheel gedomineerd door

de Communistische Partij. De Ugétisten moesten de massa vormen, welke hetbureaucratische apparaat achter zich nodig had. De Socialistische Partij verloordaarbij een groot deel van haar betekenis. In Catalonië voerde men zelfs een fusiedoor van de kleinere socialistische groeperingenmet de daar aanvankelijk zéér zwakkecommunisten; de nieuw-gevormde partij, de P.S.U. (Partido Socialista Unificado)werd daarop zuiver stalinistisch.

De door Russische en Internationale invloed zo sterk geworden communisten steldenzich een dubbel doel: mee te werken aan het neerslaan van de fascistische agressie,en tegen te werken dat er in Spanje door welke revolutie dan ook, een toestand zouontstaan die het europese evenwicht en de ‘rustige’ economische ontwikkeling vanRusland in gevaar zou kunnen brengen. Om dit doel te bereiken, beperkte Ruslandzich er dan ook toe slechts zóveel hulp te bieden als nodig was om de strijd zonderhem te verliezen te kunnen doorvoeren. Een snelle en verpletterende nederlaag vanFranco zou direct het ontstaan van een socialistische staat in Spanje ten gevolgehebben; dit moest worden vermeden, de strijd moest dus slepende gehouden worden,totdat voor Rusland, Engeland en Frankrijk de garantie dáár zou zijn, dat allerevolutionaire impulsen bij het volk waren doodgelopen. Om deze reden ook bleefeen oorlogsverklaring aan Italië en Duitsland, zelfs na de meest brutale agressieachterwege, waardoor de gebeurtenissen hadden kunnen verhaast, en een effectiefingrijpen van de democratische mogendheden had kunnen afgedwongen worden. Enwaardoor men had kunnen profiteren van de voordelen die een open oorlog biedttegenover een feite-


171

lijke maar formeel niet bestaande oorlog van Italië, Duitsland en Portugal tegenSpanje.In Catalonië, waar de revolutionaire stootkracht verreweg het sterkst is, werden

slechts de allernoodzakelijkste wapens geleverd, zodat aan het front van Aragónsinds een half jaar geen offensief kan plaats vinden, en de militie daar bij eenvijandelijke tegenaanval ernstig gevaar zou lopen. Op de bevolking wordt eensystematische uithongering toegepast, tot zij capituleert voor de contra-revolutie.Antonov Osveenko, een der voornaamste diplomaten van de Sovjet-Unie, grijpt alsConsul van de U.S.S.R. direct in de Catalaanse politiek in. Openlijk is hij, nog bijde jongste regeringscrisis (Maart '37) in consult geroepen door president Companys.Bij de centrale regering is de gelijkschakeling nog intensiever.De spaanse bevolking - de enige factor waar het in casu op aan komt, - begint deze

tactiek te doorzien. Russen en communisten beginnen in de laatste tijd ernstig aanpopulariteit in te boeten. Enmen wijst in Spanje gaarne op het voorbeeld vanMexico,dat geheel belangeloos zijn materiële en morele hulp gaf, zonder daarvoortegenprestaties vanwelke aard ook te verlangen. De internationale solidariteit waarvanzovele arbeiders in alle landen ter wereld blijk hebben gegeven, heeft in verrewegde meeste gevallen niet het geringste te makenmet de partij-politiek der verschillende‘Internationales’ welke geheel andere belangen dienen dan bepaald die van hetwereldproletariaat.Over sterke persoonlijkheden beschikt de Partido Communista in Spanje niet. De

beide jonge en onervaren communistische ministers Uribe en Hernández (Onderwijsen Landbouw) hebben op hun gebied niets tot stand gebracht wat het vermeldenwaard is, niets wat het volk niet reeds tevoren zelf in handen genomen had. Enminderdan dat. Zij zijn evenmin lichten als de socialisten Largo Caballero in zijnhoedanigheid van Minister van Oorlog of Priëto als Luchtvaart- en Marine-minister.Een reclame-figuur als


172

Dolores Ibarruri ‘La Pasionaria’ (de Passiebloem) die overal als woordvoerdster tentonele gevoerd wordt, geniet zelfs in haar eigen partij niet al te veel aanzien, en waagthet niet op haar gebruikelijke manier te gaan spreken in het Asturië waar zij vandaankomt, en waar de mijnwerkers nog steeds even vastbesloten zijn tot revolutie overte gaan, als bij de opstand van '34. Het is hier wellicht tevens de plaats om nog eenandere misvatting uit de weg te ruimen: Kleber, de generaal van de InternationaleBrigade, is géén Rus!Scherp tegenover de officiële Communisten staan die der leninistische en

trotskistische oppositie. Zij worden vertegenwoordigd door de P.O.U.M.(Arbeiderspartij voor Marxistische Aaneensluiting) die het parool heeft uitgegeven:‘De regering in handen van arbeiders, boeren enmilitie!’ en wier aanhangers wensende revolutie zo lang dóór te zetten, totdat dit bereikt is. Hetgeen zij voorstaan, zoustellig te verwezenlijken zijn, wanneer men slechts over leiders beschikte gelijk deRussische revolutie ze gekend heeft: een Lenin die autoriteit gaf aan de radenregeringen een Trotski die een leger formeerde dat tegen de interventie stand hield. Zulkeleiders echter komen in Spanje niet opdagen, ook niet uit de P.O.U.M. die numeriekzwak is en bovendien bij haar zin voor theoretische juistheid buitengewoon onhandigmanoeuvreert in de practische politiek. Ook zij mist markante persoonlijkheden,ofschoon haar leider Andrès Nin als minister van Justitie in Catalonië belangrijk enbaanbrekend werk verricht heeft. Als politicus blijft hij echter beneden de proportiesdie vereist zijn op het ogenblik.Thans is de P.O.U.M. die vooral onder de catalaanse boerenmassa haar aanhangers

heeft, bijna overal uit de regeringslichamen geëlimineerd. Dit is te wijten aan deverwoede vervolging waaraan zij van de zijde der officiële communisten (stalinisten)blootstaat. Dezen, voor iedere oppositie dodelijk bevreesd, treden ook in Spanjetegen het ‘trotskisme’ op met dezelfde middelen als men


173

in Rusland sedert 1928 aanwendt. Ook de P.O.U.M. wordt door de stalinistischekampvechters der ‘antifascistische eenheid’ ervan beschuldigd ‘agente van Hitler enMussolini’ te zijn, volkomen ten onrechte overigens. Daar de communisten overalmin of meer door afdreiging de lakens uitdelen, verliezen de opposanten, de verstokteaanhangers van Marx en Lenin, allerwege terrein. Eerst wanneer de krijgskansengunstiger worden, en de ‘chantage’ dus aan effect verliest, zal de P.O.U.M. haarpositie weer kunnen terugwinnen.De anti-trotskistische campagne der Communisten (Trotski heeft met dit alles niets

van doen), waarbij de ergste laster en demagogie gebruikt is, heeft niet nagelaten deofficiële communisten bij de overige bevolking te discrediteren. Een dergelijkefelheid in de bestrijding van klassegenoten onderling ligt allerminst in de aard vande spaanse arbeider of boer!Men heeft het gevoeld als een van buiten af opgedrongen,slechte practijk, wat het dan ook is.Het zal de meesten wel verwonderen te horen, dat de grootste integriteit en de

zuiverste revolutionaire ethiek (marxisten verafschuwen dit woord!) te vinden zijnbij de Anarchisten en Anarcho-syndicalisten, de mannen berucht om hun aanslagenen stakingen. Zij vormen de opstandigen ‘pur sang’ en de onverschrokkenste‘draufgänger’. Zij zijn hoofdzakelijk georganiseerd in de grote vakverenigingsbondde C.N.T., die weer is aangesloten bij de internationale A.I.T. Demilitante anarchistenzijn in de F.A.I. bijeen, die ten nauwste met de C.N.T. in verbinding staat.Het anarchosyndicalisme dat zo sterk beantwoordt aan het impulsieve,

individualistische karakter van het spaanse volk, en dat nergens diepere wortels indemassa geslagen heeft dan op het Iberische schiereiland, huldigde het niet-deelnemenaan verkiezingen en regeringen. Uit opportunistische overwegingen stemden zijnaanhangers echter voor het Volksfront (gelijk zij in '31 voor de Repu-


174

bliek gestemd hadden), zonder er al te veel sympathie voor te koesteren. Geoefendin gewapende tegenweer en individuele terreur, hadden zij bij het neerslaan van deopstand in de meeste steden de morele leiding, en behielden deze ook wekenlang.Doch zij lieten heel principieel de regering in handen van de andere partijen, hetgeenhun duur te staan is gekomen. Over het algemeen zijn zij de slachtoffers gewordenvan hun edele idealistische principes, die terecht leren dat alle politiek bevuilt envroeg of laat tot onverantwoordelijke compromissen voert, maar waartegen zij nogaltijd geen remedie hebben gevonden...De practijk heeft uitgewezen, dat ook zij het niet zonder utilitaristische

zelfverloochening konden stellen. Toen zij, overtuigd van hun goed recht en van denobele bedoelingen van hun mede-strijders tegen de fascisten, de revolutie trachttendoor te voeren, stieten zij op de met ‘eer en geweten’ weinig rekening houdendetegenstand der regerende partijen. Er bleef hun nog slechts één middel over: van hetresterende prestige, - dat zij nog met de wapens in de hand konden doen gelden, -gebruik maken om méé te regeren. Enige anarcho-syndicalisten werden minister inCatalonië en daarna ook bij de Centrale Regering.Ook toen men uit Madrid-Valencia er meer en meer op aandrong van de militie

een regulair en streng-gedisciplineerd leger te maken, en de vrijkorpsen vangewapende arbeiders en boeren geheel te onderwerpen aan de zeggenschap van hetMinisterie van Oorlog, weigerden de C.N.T. en F.A.I. tot deze voor de revolutiehachelijke maatregel over te gaan. Door de regelmatige sabotage in het verschaffenvan wapens, munitie en voeding, die hun toen van de zijde der centrale regeringgewerd, zagen zij zich ten slotte genoodzaakt toe te geven. Al zijn ook nu nog devrijkorpsen niet geheel en al verdwenen.1

1 Het militairiseren van de arbeiders-militie werd door de regering als het voornaamste middelbeschouwd om de kansen te verminderen op een revolutie door de gewapende massa. Onderde leuzen: ‘voor een eenheids-commando’ en ‘meer discipline’ werd getracht uit revolutionairestrijders gehoorzame verdedigers van de bestaande staatsorde te maken. Slechts met grotemoeite en niet zonder allerlei conflicten teweeg te brengen, is de regering erin geslaagd detraditionele militaire organisatie en discipline aan de gemobiliseerde Spanjaarden op tedringen. Alle soldaten-raden werden afgeschaft, aan alle staatsdienaren werd bevolen uit depolitieke organisaties te treden. Aan dit laatste vooral hebben slechts zeer weinigen zichgestoord. En het is nog zeer de vraag of het leger dat de regering zich zo snel gecreëerd heeft,tegen de zin van velen die ook op andere wijze discipline en eenheids-commando meendente kunnen doorvoeren, zich niet vroeg of laat tegen deze zelfde regering zal keren.Talloze nieuwbakken soldaten en officieren heb ik horen verklaren, dat zij er niet aan dachtenhun leven te geven voor de instandhouding van de democratische republiek van Azaña, maardat zij het voornemen koesterden na de oorlog de wapens te gebruiken ‘in de achterhoede’,tegen degenen die de verdere ontwikkeling der Revolutie zouden willen tegenhouden. Hetheette: ‘de wapens die het proletariaat nu eenmaal in handen heeft, geeft het niet meer af aande bourgeoisie.’Het zijn vooral de anarchisten en de revolutionaire socialisten die dit standpunt huldigen bijal hun voorlopige meegaandheid.


175

De oudere anarchisten die zoveel water bij de wijn hebben moeten doen, vervallengaarne tot de paradoxale uitspraak, dat zìj meer dan alle anderen voor het welzijnvan Spanje geofferd hebben, want behalve hetzelfde als alle anderen, gaven zij ooknog hun principes prijs. Zij zouden zich daardoor ook bizondere rechten verworvenhebben, die de anderen echter wel niet licht zullen erkennen.De jongere anarchisten, georganiseerd in de grote jeugdbeweging ‘Juventudes

Libertarias’ (welke zich kortgeleden met de jeugd der communistische oppositieheeft verenigd tot ‘Juventudes Revolucionarias’) denken er geheel anders over, enverwijten de ouderen domheid en opportunisme. Zij willen van geen compromisweten en wensen vast te houden aan de klassieke leer der anarchistische vrijheid ender ingeboren goedheid en verstandigheid des mensen. Zij theoretiseren weinig enhebben niet veel klare denkbeelden omtrent de positieve staatsstructuur, omtrent dewijze ‘hoe het wèl moet, en wèl gaat.’


176

Maar in de practijk werken zij met allerlei socialistische beginselen en vindt eengestadige toenadering tussen anarcho-syndicalisten en revolutionaire socialistenplaats. Een eenheid-van-actie tussen deze partijen is eerder mogelijk dan de in veleopzichten hoognodige fusie tussen de twee vakverenigingsbonden de U.G.T. en deC.N.T. Niet om syndicale redenen is deze fusie moeilijk tot stand te brengen, maaromdat de politieke partijen die er achter zitten, elk de hegemonie willen hebben, enniet aan invloed willen verliezen. Dit zal nog genoeg moeilijkheden opleveren.Bij dit alles blijven de anarchisten toch de sterkste revolutionaire factor waarmee

men in Spanje rekening te houden heeft. Niet alleen door hun grote vitaliteit enstootkracht, maar ook omdat zij het meest de grootste gemene deler der bevolkingvertegenwoordigen, en numeriek zeer sterk zijn. Vroeg of laat zullen zij van hunduur-betaalde politieke naïveteit genezen raken, en dán zal Spanje eerst recht op zijngrondvesten schudden. Hun ideologie evolueert intussen steeds meer tot een soortvan anarcho-socialisme, dat zich beter aanpast aan de realiteit, dan derousseau-achtige, utopische ‘libertaire anarchie’. Met hun romantischeDon-Quichotterie vormden de anarchisten het schilderachtigste en sympathieksteelement in de spaanse burgeroorlog, gelijk zij ook het meest-gevreesde en gevaarlijksteelement vormen, door hun grote persoonlijke eigenwilligheid en hun volslagen gebrekaan politieke systematiek.De enige werkelijke volksheld door de gebeurtenissen opgeleverd, was een der

hunnen. Durruti! Hij die jaren geleden tot het groepje behoorde dat in ZaragozaKardinaal Segura neerschoot, werd thans de romaneske leider van een heldhaftige,streng-gedisciplineerde kolonne, die hij zelf vormde, en die wonderen van dapperheidin Aragón deed, en meewerkte aan het ontzet van Madrid. Toch stierf Durruti nietdoor een fascistische kogel, maar door die van politieke tegenstanders uit hetVolksfront, welke


177

bevreesd waren dat hij meer zou doen voor het stimuleren van de revolutie dan voorhet opwekken van de sympathie van Frankrijk, Engeland... en Rusland. Het volkbeschouwt Durruti thans als een martelaar voor de goede zaak, in meerdere matenog dan zijn vriend Ascaso, een andere prominente anarchist, die viel tijdens destraatgevechten in Barcelona.Zij die van oordeel waren dat de C.N.T. een zuiver vakverenigings-karakter moest

dragen, en daarnaast een aparte syndicale partij de politieke belangen diende tebehartigen, sloten zich aan bij de kleine maar schrandere ‘Partido sindicalista’ onderleiding van Angel Pestaña. Thans, nu de C.N.T. toch zelf aan de regering deelneemt,is de rol van deze, hoofdzakelijk in Valencia krachtige partij, ietwat twijfelachtiggeworden.Rekening moet ook gehouden worden met de kleine maar door hun ideologie

invloedrijke regionale partijen, zoals de ‘Estat Català’ in Catalonië en de ‘Partidonacional Vasco’ in Baskenland en het industriegebied rondom Bilbao en SanSebastian. Door hun separatisme werken zij de centralistische politiek vanMadrid-Valencia dikwijls tegen, en steunen zij de revolutionaire partijen in hun eis,dat Spanje worde: EEN FEDERATIE VAN AUTONOME IBERISCHEREPUBLIEKEN. Zij menen op goede gronden dat in zulk een geval het KatholiekeBaskenland een geheel andere republiek zal kunnen vormen dan hetanarcho-socialistische Catalonië, het agrarische Valencia of hetgematigd-republikeinse Castilië.‘Eerst de oorlog winnen, dan praten we over de rest,’ is echter het consigne van

de republikeinen, socialisten en communisten, die thans bij de regering te paardzitten.‘Revolutie en antifascistische strijd zijn onscheidbaar en hebben gelijktijdig te

geschieden,’ antwoordt de communistische oppositie.‘Wat hebben wij aan een victorie over Franco, indien wij de revolutie verliezen?’

roepen de anarchisten uit.


178

‘Spanje is het land van alle Spanjaarden.’ leraart president Azaña.‘Ik zal de belangen van het volk desnoods tegen die van de partijen in helpen

handhaven,’ verklaart president Companys.‘Wij kunnen de revolutie niet opofferen voor de eenheid,’ murmureert de C.N.T.‘Alles komt terecht, vadertje Stalin zorgt voor ons,’ bidden de communisten.‘Wij kunnen niet langer transigeren!’ schreeuwt de F.A.I. terug.Intussen kost de burgeroorlog aan Spanje naar ruwe schatting van officiële zijde

ongeveer anderhalf millioen mensenlevens. En de armoede, het gebrek, dehongersnood van hoeveel jaren?Op het verminkte lijf van Spanje wordt een bloedige internationale strijd

uitgestreden, waarvan in elk geval het arme, door iedereen alleen gelaten volk, dearme door iedereen beduvelde man van de straat, de onwetende vrouw en hetschuldeloze kind de dupe zijn. Om een strijd van handelsbelangen, van filosofischgeen van alle steekhoudende ideologieën en doctrines, van onverzoenlijkeklasse-tegenstellingen. Om een mondiaal bedrog.Wie weet raad? Wie heeft baat?Welke partij? Welke richting?Welke eenling?Welke leider? Welke held?


179

XWaarheid en leugen in het geding

De militair-fascistische opstand in Spanje was een zorgvuldig voorbereide zaak, eenonderneming waaraan reeds maanden tevoren gewerkt werd, met medeweten van derepublikeinse regering, die zich stellig aan verregaande zorgeloosheid heeft schuldiggemaakt. Deze zorgeloosheid moet zij thans duur betalen. En wanneer de arbeidersvandaag willen afrekenen met de politiek van het kleinste kwaad en met de‘laisser-faire’-democratie, dan is het feit dat zulk een opstand met medeweten vanallen zo degelijk kon worden voorbereid, een van hun sterkste argumenten. Men kanzich niet voorstellen hoezeer elke mogelijkheid tot afweer door de ‘Legalen’ werdverwaarloosd.De Rebellen waren inmiddels in de leer gegaan bij de italiaanse en duitse fascisten,

en hebben, van deze laatsten vooral, zeer veel opgestoken inzakepropaganda-methoden. Zij weten, dank zij de ervaringen van de heren Goebbels enconsorten, dat geen dwaasheid te dom en geen demagogie te grof kan zijn omonaanvaardbaar te wezen voor demassa. Hoofdzaak is dat men zo primitief mogelijkte werk gaat, niet aan het verstand, maar aan de ongecontroleerde instincten appelleert,en een en dezelfde frase lang genoeg en met stijgend aplomb herhaalt. Dat maaktaltijd indruk, en er blijft altijd wat van hangen.Van deze massa-psychologische ervaring profiteren de franquistische fascisten.

En dat kùnnen zij ook, omdat zij va-banque spelen. Zij hebben tegenover niemandreken-


180

schap af te leggen. Immers, òfwel zij winnen, en dan wordt de vestiging van‘meningen’ een gewelddadige staatsaangelegenheid, òfwel zij verliezen en verdwijnentegelijkertijd met hun leugens van de aardbodem. Aangezien het fascisme niet opredelijkheid en overtuigingskracht berust, maar een ‘geloof in een leider’ is, die metgeweld van wapenen zwakkeren dit geloof opdringt, kan en moet het fascisme zowelin de fase van zijn ontstaan als in die van zijn vestiging de leugen als machtigstebondgenoot aanwenden. In een fascistische constellatie is het een elementaire wet,dat wie het handigst en het brutaalst liegt, het meest bereikt. En het is lang niet zekerdat deze bondgenoot tenslotte toch door de waarheid achterhaald wordt. Dat hangtvan de krijgskans af, en Duitsland levert alweer een duidelijk voorbeeld op van hetfeit, dat ook de georganiseerde leugen jarenlang de overhand behouden kan.Zou de tegenpartij zich in deze omstandigheden dan niet van hetzelfde wapen

kunnen bedienen? Is de politiek dan geen terrein waar ieder middel toelaatbaar geachtwordt?Zelfs al zou men aan de zijde der legale Spaanse regering gebruik willen maken

van de ‘contra-leugen’, - die natuurlijk ook een gesystematiseerde leugencampagnezou moeten zijn, precies zoals contra-spionnage ook doodgewone spionnage is, -doordat wij aan de legale zijde van Spanje tevens te doen hebben met eendiep-ingrijpende en vèrstrekkende poging tot sociale revolutie, is het daar onmogelijkgeworden dit middel zowel offensief als defensief te gebruiken. De politiek is in deloop der eeuwen een volledig amorele methode gebleven om bepaalde directevoordelen tegen zo gering mogelijke prijs te bereiken. Haar devies is steeds meergeworden: het doel heiligt de middelen. Een socialistische revolutie echter, is eenethischverwortelde aangelegenheid. Zij gaat uit van verontwaardiging over geledenonrecht, en van de ernstige wil een diep-doorleefde opvatting van recht te doenzegevieren.


181

Zij gaat uit naar een ideaal waarvoor men goed en bloed over heeft, en dat men zohoog gesteld heeft, dat geen offer te groot wordt geacht om het te kunnen bereikenof zelfs te mogen benaderen. Zij is bovendien een collectieve onderneming vanmensen die meestal behoren tot de bewonderenswaardige categorie der ‘eenvoudigenvan geest’. Deze gaan uit van de waarneming der naakte feiten, en van hun eigenprimitieve belevingen. Wat zij willen is juist, dat de waarachtigheid van hungevoelens, van hun opvatting van recht en van zedelijke noodwendigheid zegeviert.Zij beschouwen de leugen dus juist als hun ergste vijand, en terecht. Want het is doorde leugen, door de ‘mythen’, dat de bezitters en de Kerk het volk eeuwenlangbedrogen hebben. Met leugenachtige vertelsels en een leugenachtige ethiek hebbenpriesters en bonzen het geweten en de zuivere instincten der massa geterroriseerd.Iedere massa-revolutie begint juist bij een individuele revolte tegen degesanctionneerde leugens waarop de macht van staat en kerk berust. Wie eenmaaldeze innerlijke revolte tot in alle consequenties heeft doorgemaakt, weet wat datbetekent, en waartoe het leidt. Voor zulk een ‘opstandige’ bestaat er niets verfoeilijkerdan de menselijke domheid en de menselijke gemakzucht, die de beide ouders vande Leugen zijn.Met dat zuivere instinct waarvan de proletarische klasse altijd blijk geeft wanneer

zij de volle verantwoordelijkheid draagt, hebben de spaanse antifascisten begrepen,dat zij slechts open kaart kunnen spelen. Er valt niets te verbergen; ook waar er foutenbegaan worden, ook waar er verliezen geleden worden, blijft de generale lijn rechten eerlijk voeren naar een ideaal dat tot elke prijs onbezoedeld moet blijven. Dezegenerale lijn mag nooit verloochendworden. Een zaakwaarvoor men leven enwelzijnover heeft, behoeft men niet met leugens te verdedigen. Zij kan het felle licht derwaarheid verdragen omdat zij gerecht is, en boven iedere verdenking verheven.Zij, die in Spanje alles ingezet hebben voor de socialis-


182

tische revolutie, zijn der mensheid verantwoording schuldig, hoe de loop der dingenook mag zijn. Winnen zij, dan kan de nieuwe maatschappelijke orde slechts doorwaarheid en eerlijkheid in stand blijven, want zij is juist begónnen om de gerechtigheidten opzichte van de massa te doen zegevieren, en te organiseren. Verliezen zij, danblijven zij ten eeuwigen dage rekenschap daarover schuldig tegenover alleklasse-broeders, tegenover heel het internationale proletariaat, dat op slot van zakenéénzelfde wil en éénzelfde ideaal heeft. Ook de Spanjaarden hebben van Duitslandgeleerd, en voelen nog steeds een verwijt rusten op de Duitse arbeidersklasse en opde leiders die de moderne legioenen niet terug kunnen geven, welke in hetTeutoburgerwoud verloren zijn gegaan...Dit is de psychologische verklaring waarom de berichten van de zijde der ‘legalen’

zo bescheiden en zonder lyriek zijn. Waarom er tegenover de groots opgezettepropaganda der rebellen maar weinig staat dat met effect de vergiftiging der openbaremening kan tegengaan. Er is behalve het gebrek aan voorbereiding van de propagandaen de onverbiddelijke noodzaak om waarheidslievend te zijn, nog een derde reden.En wel een, die zeker niet langer mag blijven bestaan. Namelijk een verregaandeonderschatting van het vermogen om dwaasheden te slikken bij de bewoners van hetbuitenland, en een onderschatting van het crediet dat ‘een gunstige openbare mening’de oorlogvoerenden opent. Eerst langzamerhand wordt men dat in Spanje gewaar.Tot nu toe heeft men er de berichtgeving der rebellen bijna als een humoristische

aangelegenheid opgevat. Men spoorde elkaar aan om ‘eventjes te lachen’ door hetaanhoren van de baarlijke dronkenmanspraat die generaal Queipo de Llano avondaan avond uit Sevilla uitzendt.Men heeft de schouders opgehaald over de klakkelozepublicatie in het buitenland van zulke canards als ‘de gevangenneming der regeringin Madrid’ of ‘de moord op President Companys in Barcelona.’ Men heeft niet eensde moeite geno-


183

men ophitsende leugens als die omtrent de zogenaamde ‘wreedheden der rode benden’met documenten te weerleggen, en op éclatante wijze aan te tonen dat het juist totde allerchristelijkste zeden van de fascisten en hunmarokkaanse huurlingen behoort,gevangen arbeiders bij honderdtallen tegelijk af te slachten, zich achter vrouwen enkinderen te verschuilen en weerloze wezens te schenden en te verminken.Men denkt:later, als eerst maar de strijd gewonnen is, dan zal de waarheid ook zegevieren. Ditgetuigt van àl te kinderlijk optimisme. De vijandige stemming en de verwarring diedoor de leugen-berichten gekweekt wordt, benadeelt op talloze wijzen derechtvaardige zaak van het spaanse volk.Men lette eens op de herkomst van de berichten die in de pers buiten Spanje

circuleren. Negen tienden komen uit Lissabon, uit Burgos of uit Sevilla. Eensdeelsomdat de meeste neutrale dagbladen toch fascistophiel zijn, daar de bezittende klassedie de dagbladpers beheerst, tenslotte toch nog liever een fascistische dictatuur daneen socialistische her-ordening aanvaardt. Anderdeels, omdat de dagbladen vóóralles op sensatie belust zijn, en terwille van het sensationele ook de meestongeloofwaardige berichten brengen, welke de opstandige generaals en hungoedbetaalde propagandastaf maar al te zeer bereid zijn te leveren. Zij schrikken erniet voor terug, op hun correspondenten druk uit te oefenen om slechts datgene temelden wat de directie graag leest.Aan propaganda van spaanse regeringszijde wordt, gemeten naar de reclame der

rebellen, slechts weinig gedaan. De officiële communiqués zijn droog en uiterstbeknopt gehouden. Schriftelijkemededelingen en drukwerk, - tijdens deWereldoorlogzulke machtige propagandaen inlichtingsmiddelen, - worden schaars verstrekt.Verschillende politieke organisaties trachten enigermate in dit tekort te voorzien,

door het publiceren van geregelde bulletins in vreemde talen, en door regelmatigeradiouitzendingen. Maar uiteraard is deze on-officiële propa-


184

ganda meer op partij-politiek gericht dan op het verstrekken van inlichtingen en hetcritiseren van de tendentieuze berichten der tegenpartij.Het is niet gemakkelijk in deze tijd de waarheid te vervalsen voor mensen die er

dicht genoeg met hun neus bovenop staan, om haar te kunnen controleren. Maar deonbezorgdheid die in dit opzicht in het legale deel van Spanje heerst, waar ieder zichvan de feiten overtuigen kan, en waar de locale radio's geen minuut van de dagzwijgen, mag niet gelden ten opzichte van het buitenland, waar de fascisten eenluidere en verlokkendere stem laten horen dan de anti-fascisten. Wellicht dient delaksheid die in dit opzicht bij de spaanse regering heerst, ook al ertoe om Frankrijken Engeland niet te verschrikken, en Russische orders op te volgen?Overigens zal de verrassing voor Europa en heel de wereld des te groter wezen,

wanneer de afloop van de burgeroorlog dan toch anders zal zijn dan men op grondvan de leugenachtige berichtgeving algemeen aanneemt. Het is al een spreekwoordgeworden: ‘Tot zelfs de stenen zullen opstaan, aleer de fascisten Spanje beheersen.’En het zijn immers de spreekwoorden die de volkswaarheid behelzen, op de langeduur...


185

Slotwoord

(Een poging tot prognose)

Politici en politiek-aangelegden zullen met het hier meegedeelde wel hoogstontevreden zijn; het mist een omlijnde politieke tendentie en het stevige geraamtevan een politieke doctrine. Ik ben mij ervan bewust, zonder spijt. Mij interesserende mensen meer dan de systemen, de levensuitingen meer dan de filosofemen. Enze hebben doorgaans niet al te veel met elkander van doen. Maar dat doet hier nietster zake.Aan de hand van doctrines en systemen kan ieder de toekomst van Spanje haarfijn

voorspellen. Zo moet het lopen, zo had het moeten gaan. Alleen: de gebeurtenissenspelen zich toch telkens een klein beetje anders af. De sfinx die ons het raadsel stelt,is eenMENS; de homo hispanicus, het gepersonifieerde Spanje. Hij heeft uiteindelijkzijn lot zelf in handen, hij bepaalt het, heden en in de toekomst. Daarom dient meneerst te weten wàt hij zelf wil, welke zijn geheimste verlangens zijn, ook al noemthij ze niet, ook al geeft hij daaraan namen, aan het een of andere systeem ontleend.Welke idealen heeft de massa daar? Wat verwacht zij van het leven? Wat eist zij

tot elke prijs op voor zichzelf?Iets onmogelijks: zij wil met rust gelaten worden, terwijl het in heel de wereld

rondom het Schiereiland rumoert; zij wil voldoende te eten hebben, terwijl het grootstedeel van Spanje's bodem arm en schraal is; zij wil met een hoog-ontwikkeld eergevoelen zonder slaafsheid de plichten vervullen die zij als noodzakelijk en billijk heeftleren


186

beschouwen, zonder zich die lasten op de schouders te laden welke zij voor onzinnighoudt. Zij wil zichzelf zijn, zonder de voogdij van anderen. Dat is de reinsteDon-Quijoterie, zal men zeggen in deze imperialistische, àl te eng geworden wereld.Maar dàt is het juist. De Spanjaard wil rustig een Don Quijote blijven, wat ook

alle wijzen en dommen ervan zeggen mogen. Geen Don Quijote voor de poorten vande een of andere hel, maar Don Quijote op de reële, door weer en wind geteisterdesteenvlakte van La Mancha. Zonder enige metafysiek, waar hij zich niet ombekommert daar hij zich zeer best in zijn moorse berusting weet te troosten met detribulaciën welke nimmer geheel van deze aarde zullen te bannen zijn. Dat er danookmenige Sancho tussendoor zal blijven lopen, wat hindert dat? Zij horen bij elkaar,het idealisme en het gezonde verstand, de droom van het betere en de nuchterheiddie de realiteit niet doorschouwen kan. Zij zijn beiden verenigd in dezelfde mens.Noch het kapitalistische, noch het marxistische opvoedingssysteem kan henveranderen. Zij blijven wie zij zijn; zij blijven zoals Ruben Darío van Don Quijotegedicht heeft:

‘contra las certezas, contra las conciencias,y contra las leyes y contra las ciencias,contra la mentira, contra la verdad...’

(‘tegen de verzekerdheid en tegen het geweten,tegen alle wetten, tegen alle menselijk weten,tegen leugen zowel als waarachtigheid...’)

Zijn skepsis in alle dingen is de keerzijde van zijn groot geloof; zijn onverschilligheidvoor materiële vooruitgang de keerzijde van zijn prachtlievendheid en zin voorweelde; zijn soberheid en hardheid keerzijde van zijn liefde voor het leven op aarde.Spanje wil en wil niet: dezelfde dingen. Daarom komt men er zoveel weifelen,

zoveel innerlijke tegenspraak, zulk bot


187

afwijzen tegen, naast zulk sterk begeren. Het is niet gemakkelijk dezer lieden vriendte zijn.Valt er een lijn te bekennen, waarlangs dit volk zich voortbeweegt, een doel waarop

het, hoe langzaam ook, toeschrijdt?Het werd eeuwenlang moedwillig afgesloten van het overige Europa; een

afgesnoerde ledemaat, tot verrotting gedoemd. In angst en nood begint het nu Europate ontdekken; de wereld dringt zich op aan Spanje, nu Spanje zich niet snel genoegtot de wereld gekeerd heeft. Don Quijote heeft niet langer met vijanden te makendie in werkelijkheid slechts windmolens en schapen waren, maar met welbewapendelegers die gemakkelijk zijn schild kunnen doorboren enmet één slag het scheerbekkendat hem bedekt kunnen klieven. De speer van zijn kinderlijke oprechtheid is nutteloosgeworden.Daarbij komt, dat de idealen niet veranderen. Dulcinea bleef Dulcinea, even

schoon... even boers... En het blazoen even heilig, even veeleisend. Al verandert heelde wereld, de nobele hidalgo verandert niet, en hij kan ook niet sterven, deonsterfelijke...Dit laatste... is misschien niet waar. Het is niet zeker dat de Don Quijoterie van

Spanje onuitroeibaar is; het is niet zeker dat de oude hidalgo nimmer zal ontwakenuit zijn koortsachtige fantasieën om de wereld te zien zoals zij zich aan anderestervelingen voordoet: naakt en lelijk en ontvolkt van goede geesten; hard en zakelijk,vol bedrog. Misschien zal de Sancho in hem ooit in staat zijn den meester wakker teschudden, nadat de Rocinante reeds levenloos onder hem in elkaar gezegen is, vanschrik voor het langsdenderen van een sneltrein.Dat ontwaken zal dan slechts langzaam gaan, en misschien is hetgeen wij thans

meemaken niets anders dan het neervallen van het paard, en het zich voor de eerstemaal de ogen uitwrijven van de goede Don.Wat zal hij dan doen, wanneer hij geheel ontwaakt is? Zelfs geen Cervantes heeft

ons dat weten te zeggen. Maar


188

iets in zijn wezen leert het ons toch in algemene trekken. Hij zal ook dàn niettransigeren, hij zal ook dan een ‘draufgänger’ blijven, een eenzame en een autonome.Een ridderlijke anarchist.Hij heeft reeds eenmaal de vrijheid der ledige hoogvlakten geproefd, de

koortsspanning der hoge avonturen gekend; die zal hij nooit meer kunnen vergeten.Zomin als het arbeidende volk dat in deze dagen bij het begin van een revolutie tocheen vrijheid heeft gesmaakt en een verwerkelijking van zijn idealen nabij gezienheeft, die ook bij de ergste onderdrukking zullen blijven lokken en lokken... Het zalgeen rust meer vinden voordat het erop dóór zal kunnen gaan.Het kan immers niet zonder zin geweest zijn, dit alles. Zóveel lijden, zóveel

geestdrift, zóveel heldenmoed, zóveel liefde en haat.De voor-de-hand-liggende afloop der jongste gebeurtenissen: dat zodra de kansen

op revolutie geheel geweken zijn, een paar krachtige maatregelen van Engeland enFrankrijk de fascistische landen zullen dwingen tot retireren, en in Spanje een nieuwezeer gematigde burgerlijk-democratische republiek voor een aantal maanden eenwereldoorlog zal mogen tegenhouden, - déze afloop zal tenslotte toch maar eenschijnafloopwezen. Die de socialistische ontwikkeling van Spanje, - in de aangeduidespecifieke anarcho-socialistische zin, - hoogstens een tiental jaren zal kunnenvertragen. En vermoedelijk niet zo lang... De drang van het volk daartoe is te groot;het is als een boom die in de breedte uitstoelt wanneer hij gewelddadig van bovenbeknot wordt. Men kan hem uitroeien maar niet zijn groeikracht doden.In de wereldtuin schijnt zulk gewelddadig snoeien onvermijdelijk te zijn;

waarschijnlijk daar wij elkander in deze kleine ruimte overwoekeren zouden;waarschijnlijk daar het in vrijheid en blijheid gedijen vooralsnog voor dit mensdomniet is weggelegd. Ik weet het niet... Maar daarnaast blijft het groeiproces, hetgoddelijke, biologisch-


189

goede. Wij hebben er rekening mede te houden. Het vormt al onze hoop.Het is deze hoop die wij bergen moeten uit alle chaos en ondergang.Het is deze hoop die Spanje bezig is tussen de vele vele lijken, uit de ruïnes van

het geteisterde land te redden. In èlk geval.Hoop: àl onze toekomst!


Albert Helman - De Sphinx Van Spanje

Documents

Transcript of Albert Helman - De Sphinx Van Spanje