1De IDeale Gracht

2 AdriAAn dortsmAn 1635 – 1682

3De IDeale Gracht

AdriAAn dortsmAn

1635 – 1682 de ideAle

GrAcht Pieter Vlaardingerbroek

met een inleiding van Koen Ottenheym

voorwoord

Museum Van Loon stelt zich ten doel om het huis en de collectie van Keizersgracht 672 te behouden en open te stellen voor het publiek. Door middel van tentoonstellingen en publicaties hoopt het museum dit ensemble voor een breder publiek toegankelijk te maken. In 2006 werd een overzicht gegeven van Nederlanders die zich naast Jonkheer Louis van Loon en zijn vrouw Adèle lieten portretteren door de Hongaars-Britse portret schilder Philip de László; in 2009 was de restauratie van de wandbehangsels op de tweede verdieping de aanleiding voor een tentoonstelling en een publicatie over de schilder Jurriaan Andriessen. In 2010 werd een nieuwe, handzame gids geschreven over het museum. Het was al jaren de wens van het museum om ook de grootste stukken uit de collectie te belichten: het huis en het koets-huis. Sinds 2011 is het koetshuis met het hoofdhuis herenigd, waardoor het oorspronkelijke ensemble nu voor bezoekers toegankelijk is. In 2013 viert Amsterdam het 400 jarige bestaan van de grachtengordel. Voor het museum is dit een uitgelezen kans om door middel van deze publicatie aandacht te schenken aan de architect van het huis: Adriaan Dortsman. Ondanks de beeld-bepalende gebouwen die hij in Amsterdam en daarbuiten heeft ontworpen, is nooit eerder een zelfstandig boek aan hem gewijd. Samen met andere bekende architecten zoals Philips Vingboons en Daniel Stalpaert heeft hij de grachten vormgegeven op typerend Hollandse wijze. Hierbij werd het aangename met het praktische gecombineerd. De stadspaleisjes met hun overweldigende inte-rieurs, waarin tegelijkertijd ruimte was voor onderverhuurde pakkelders en opslagzolders. De prachtige tuinen, waarin parterres gecombineerd werden met bleekveldjes om de was te bleken en te drogen. “Onder architectuur gebouwd” is een veel gebruikte makelaarsterm. De meeste grachtenhuizen werden echter niet gebouwd door architecten, maar door ambachtslieden. Keizersgracht 672 behoort tot het selecte gezelschap van panden, die wel door een archi-tect ontworpen is. Deze publicatie is het tastbare bewijs van de trots van het museum ‘onder architectuur’ te zijn gebouwd. Voor de totstandkoming van de publicatie en het onderzoek danken wij Francis Quint, Pieter Vlaardingerbroek en Koen Ottenheym. Dank ook aan Bureau Monumenten & Archeologie, dat bouwhistorisch onderzoek aan de achtergevel en de kap heeft verricht. De publicatie is tot stand gekomen met een bijdrage van de Stad Amsterdam in het kader van de viering Amsterdam 2013.

Tonko GreverDirecteur/conservator

De onderzijde van het balkon van Herengracht 625 met het monogram van Adriaan Dortsman uit Vlissingen (ADV), vormgegeven met winkelhaken, gradenbogen, passers en schietloden

inhoud

Voorwoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

Inhoud . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

HOLLANDSe BOuwKuNST IN HeT DerDe KwArT VAN De zeVeNTIeNDe eeuw:De ‘STrAKKe STIJL’ eN De TweeDe GeNerATIe ArcHITecTeN VAN HeT cLASSIcISMe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9door Koen Ottenheym

ADrIAAN DOrTSMAN: ArcHITecT IN TIJDeN VAN VreDe eN OOrLOG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15door Pieter Vlaardingerbroek

Afkomst en opleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17Adriaan Dortsman en Jan Six . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21Amsterdamse grachtenpanden: ”reexsen aan-een-gebouwde Huis-Paleisen” . . 28Kerkelijke werken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32Verdienen aan de oorlog (fortificatiewerken) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40Buitenplaatsen in Nederland en zweden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44Dortsman en zijn Amsterdamse navolgers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48Het uitzonderlijke van Dortsman: rome als inspiratiebron . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

ADrIAAN DOrTSMAN eN MuSeuM VAN LOON . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53door Pieter Vlaardingerbroek

Noten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

colofon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

8 AdriAAn dortsmAn 1635 – 16821 Kloveniersburgwal 95, ontworpen door Philips Vingboons (1642)

9De IDeale Gracht

hollAndse bouwkunst

in het derde kwArt vAn de zeventiende eeuw:

de ‘strAkke stijl’ en de tweede GenerAtie

Architecten vAn het clAssicisme

Toen Adriaan Dortsman rond 1665 zijn architectenloopbaan begon, was het een gouden tijd voor de bouwnijverheid in Amsterdam. Men was net begon-nen met de tweede helft van de grachtengordel, vanaf de Leidsegracht tot aan de Amstel waar in enkele jaren tijd honderden huizen werden opgetrokken.1 Vele daarvan werden op dubbele percelen gebouwd (met een breedte van zo’n vijftien meter) zoals in de bocht van de Herengracht (‘de Gouden Bocht’) en langs de Keizersgracht daar vlak achter. Het nieuwe stadhuis op de Dam was in 1660 grotendeels voltooid2 en de vele steenhouwers en decoratieve beeld-houwers die daar waren opgeleid, konden direct aan de slag in de particuliere woningbouw. Voor de koopmanselite van Amsterdam, voor wie de Gouden eeuw echt van goud was, leek het fortuin onbegrensd – tot het rampjaar van 1672, waarover later meer.De bekendste Amsterdamse woonhuisarchitect tot circa 1665 was Philips Vingboons (1607-1678).3 Hij was zijn loopbaan dertig jaar eerder begon-nen als tekenaar bij verschillende werken van de bekende architect Jacob van campen (1596-1657). In het midden van de jaren ’30 had Van campen de classicistische bouwvormen in de stad geïntroduceerd, zoals nog steeds te zien is aan de kolossale Ionische pilasterorde op de Meisjesbinnenplaats van het Burgerweeshuis uit 1632 (tegenwoordig het Amsterdam Museum).4 De klassieke vormentaal, met de verschillende zuilenorden (die meestal in de platte variant, als pilasters werden toegepast) met bijbehorende lijsten, frontons en festoenen, werd toen gezien als de meest volmaakte, perfecte

10 AdriAAn dortsmAn 1635 – 1682

vorm van bouwkunst omdat hierin de ‘eeuwige waarden’ van de Antieke Oudheid het best tot hun recht zouden komen. De bekende Italiaanse archi-tectuurboeken van Andrea Palladio uit 1570 en van Vincenzo Scamozzi uit 1615 golden hierbij als directe inspiratiebron. Hieruit kon men leren hoe de klassieke regels voor ‘zuivere’ architectuur ook in de eigen tijd en bij eigen-tijdse bouwopgaven nagevolgd konden worden.5 Vanaf de late jaren ’30 paste Philips Vingboons deze architectuur toe op vele nieuwe monumentale grach-tenpanden, zowel op smalle percelen, zoals het huis Keizersgracht 319 uit 1639, als op dubbel brede bouwterreinen, zoals het huis Kloveniersburgwal 95 uit 1642 (afb. 1) en het huis De Jacobsladder, Oudezijds Voorburgwal 316 uit 1655. Bij deze huizen zijn de gevels steeds over (vrijwel) de gehele breedte voorzien van een pilasterstelling, hetzij als kolossale orde, die alle verdiepingen beslaat (zoals Kloveniersburgwal 95), of met een opstapeling van twee of drie orden (resp. bij Oudezijds Voorburgwal 316 en Keizersgracht 319). Het meest kostbare en spraakmakende woonhuis met een dergelijke pilasterarchitectuur was uiteraard het Trippenhuis op Kloveniersburgwal 29, gebouwd in 1660-1662 door Justus Vingboons, de jongere broer van Philips.6 Daarnaast ontwierp Philips Vingboons ook huizen met eenvoudigere gevels, zonder de klassieke pilasterorden. Deze

2 Philips Vingboons, Herengracht 450 (1669-1671) (uit: Tweede deel van de afbeeldsels der voornaemste gebouwen uyt alle die Philips Vingboons geordineert heeft, Amsterdam 1674)

3 Philips Vingboons, Herengracht 466 (1669) (uit: Tweede deel van de afbeeldsels der voornaem-ste gebouwen uyt alle die Philips Vingboons geordi-neert heeft, Amsterdam 1674)

11De IDeale Gracht

sobere gevels moesten het geheel en al hebben van het ritme van de verde-ling van vensters en deuren over het gevelvlak.Vingboons ontwierp tevens nieuwe brede panden in het tweede deel van de grachtengordel. Bij enkele hiervan, zoals Herengracht 412, bouwde hij voort op de gevelschema’s die hij ook eerder had toegepast, maar nu volledig uitge-voerd in natuursteen. een aantal van zijn late ontwerpen laten echter een omslag zien. In het midden van de jaren ’60 maakte de bouwkunst in Holland een opvallende verandering door. De klassieke bouwvormen zoals pilasters en frontons werden geleidelijk aan steeds spaarzamer toegepast. Tegelijkertijd werd de monumentaliteit van die architectuur juist versterkt door de schaal-vergroting en abstractie van de weinige gevelornamentiek. er is in zekere zin sprake van een nieuwe esthetiek waarbij het strakke ritme van vensters en deuren in het gevelvlak extra nadruk krijgt door scherp afgebakende banden als hoekaccenten en vooral door een concentratie van ornamentiek op de middenas, waarbij de voordeur en het balkon en venster daarboven tot één plastisch element zijn samengesmeed. Het meest treffende voorbeeld van Vingboons van deze nieuwe smaak, die later zo treffend is aangeduid met de term ‘de strakke stijl’,7 is het huis van Joseph Deutz op Herengracht 450 (afb. 2). Het is gebouwd in 1669-1671, maar mogelijk al enkele jaren eerder ontworpen: de eigenaar had de bouwpercelen al in 1665 verworven.8 De voorgevel van dit huis is typerend voor de nieuwe strengheid die in de laatste decennia van de eeuw de Hollandse architectuur zou gaan kenmerken. De natuurstenen gevel, die alleen door een smalle middenrisaliet en hoeklisenen is geleed, is geheel opgebouwd in vlakke rustica banden en wordt afgesloten met een rechte kroonlijst. een ander, vergelijkbaar voorbeeld is Vingboons’ ontwerp voor Herengracht 466 uit 1669 (afb. 3).9 Naast de reductie en strengere toepassingen van klassieke pilasterorden, en het verder doorvoeren van het sobere classicisme zoals dat ook al eerder was toegepast, is er in deze strakke stijl nog een derde component te onderschei-den: de overname van nieuwe ideeën uit Frankrijk. Het gaat hierbij vooral om de nieuwe dominerende rol van de middelste travee. Vanaf het midden van de zeventiende eeuw vindt men immers in Frankrijk naast de bekende rijk gede-coreerde paleisfaçades ook vereenvoudigde gevelschema’s waarbij met name de het gebruik van rustica-banden als hoekaccent en op de middentravee voor scherpe accenten zorgen op het verder tamelijk sober gehouden gevelvlak. De vroegste aanzetten tot deze nieuwe architectuur in Frankrijk waren al te zien in de publicatie van Pierre Lemuet uit 1647, zoals diens ontwerp voor château

12 AdriAAn dortsmAn 1635 – 1682

de Pontz waarbij de hoofdingang is omlijst door twee zuilen en een balkon met daarop twee beelden (afb. 4).10 In de jaren ’50 werd deze architectuur in Parijs steeds meer geschikt geacht voor de representatieve gevel van een stadspaleis, zoals het Hôtel de Beauvais van Antoine Lepautre uit 1657 (afb. 5).11 Vingboons was niet de enige in Holland die deze nieuwste Franse vindingen in zijn ontwerpen integreerde. Hofarchitect Pieter Post (1608-1669) introdu-ceerde dergelijke nieuwe vormen vrijwel tegelijkertijd in Den Haag en Leiden, zoals bij het huis rapenburg 8 te Leiden, dat waarschijnlijk kort voor zijn dood in 1669 is ontworpen.12 Later in de eeuw zal een nieuwe generatie architecten deze strakke classicistische architectuur verder doorzetten, zoals Maurits Post (1645-1677), de architect van de eerste uitbreiding van paleis Soestdijk in 1674 als jachtslot voor willem III,13 en Jacob roman (1640-1716), architect van onder meer Slot zeist, Het Loo in 1685 en van het stadhuis van Deventer in 1693-1994 (afb. 6),14 en Steven Vennekool (1657-1719), architect van o.m. het stadhuis van enkhuizen in 1688, kasteel Middachten in 1695-’98 (dat laatste samen met roman) en het huis Nieuwe Herengracht 99 in Amsterdam uit 1697.15 we kunnen hier echt spreken van een tweede generatie architecten van het classicisme in Holland, die allen rechtstreeks opgeleid waren bij de grote bouwmeesters uit het midden van de zeventiende eeuw. Maurits Post was zoals gezegd de zoon en later ook de medewerker van Pieter Post; Jacob roman was de zoon van Pieter roman, de Haagse beeldsnijder die veel van de rijke interieurs van Pieter Post had uitgevoerd. Het is bekend dat Jacob roman bevriend was met de zonen van Post en we mogen daarom wel veronderstel-len dat Pieter Post ook heeft bijgedragen aan zijn architectonische vorming.16 Steven Vennekool was de zoon van Jacob Vennekool, een van de tekenaars van Jacob van campen bij de bouw van het stadhuis van Amsterdam. De beroemde prentserie van de ontwerpen van het stadhuis op de Dam is gebaseerd op teke-ningen van Jacob Vennekool.17 Adriaan Dortsman is in dit rijtje een beetje een apart geval. Niet alleen was hij beduidend ouder dan de genoemde architecten van de tweede generatie, hij was ook in zekere zin een buitenstaander, zonder directe familiebanden met één van de leidinggevende architecten van zijn tijd. In Amsterdam had Dortsman later, in de jaren ’70, in ieder geval ook collegiaal contact met Philips Vingboons maar of zij elkaar tien jaar eerder, toen Dortsman net in Amsterdam was, ook al kenden, kunnen we alleen vermoeden. er moeten meerdere tekenaars en medewerkers voor Vingboons aan het werk zijn geweest gezien zijn grote orderportefeuille in de jaren ’60 en zoals zoveel

13De IDeale Gracht

van zijn vakgenoten gaf ook Vingboons in de winter ’s avonds tekenles. Maar of Dortsman hier op enige wijze bij betrokken is geweest, blijft onbekend. De oudst bekende ontwerpen van Dortsman, die voor het huis van Jan Six op Herengracht 619, dateren uit 1666 en deze sluiten naadloos aan bij de ontwikkelingen van de ‘strakke stijl’ die door Vingboons vanaf die tijd in gang waren gezet. Het is echter niet bekend of beide architecten, die zo’n dertig jaar in leeftijd verschilden, elkaar in die tijd al gekend hebben. Het blijft dus gissen of Dortsman bijvoorbeeld als tekenaar voor Vingboons heeft gewerkt. Of Dortsman op zijn beurt een inspirerende rol heeft gespeeld bij de ontwikkeling van de ‘strakke stijl’ in het late werk van Vingboons, moet ook in het midden blijven.Het rampjaar van 1672 betekende een abrupt einde van de ongebreidelde bouwactiviteiten langs de nieuw aangelegde grachten van Amsterdam. Ook

4 Hoofdingang van château de Pontz, zoals gepubliceerd in Pierre Le Muet, Augmentations de nouveaux bastimens fait en France, Parijs 1647

6 Stadhuis van Deventer (1693-1694) naar ontwerp van Jacob roman

5 Jean Marot naar een ontwerp van Antoine Lepautre, Hôtel de Beauvais in Parijs (1657) (uit: Histoire de la triomphante entrée du Roy)

14 AdriAAn dortsmAn 1635 – 1682

nadat twee jaar later de grootste dreiging van de Franse, Keulse, Munsterse en engelse aanval was gekeerd, bleven veel opdrachtgevers terughoudend en werden veel nieuwbouwplannen afgeblazen. Architecten en bouwmees-ters hadden het in die tijd moeilijk en in 1676 kwamen enkelen van hen bij elkaar om een verklaring op te stellen die wel als eerste vakbondsverklaring voor architecten gezien kan worden.18 Men stelde hierbij dat ontwerpers van architectuur in ieder geval voor hun tekeningen betaald moesten worden, ook als het bouwproject zelf onverhoopt niet doorging. De lijst van ondertekenaars geeft een mooi overzicht van de toonaangevende meesters in het architecten- en bouwvak van Amsterdam in die tijd. we treffen hier de gebroeders Philips en Justus Vingboons, die samen met Adriaan Dortsman als architecten worden aangeduid. Voorts de meestertimmerlieden Hendrick Geurtsz Schut, cornelis Verduyn en Gillis van der Vin (Gillis van der Veen), en de meestermetselaars Jan willemsz. Krabbendam en Jochem Schuym. zowel onder de timmerlie-den als onder de metselaars vinden we directe compagnons van Dortsman. Verduyn was als timmerman betrokken bij de bouw van het door Dortsman ontworpen walenweeshuis. Schut was in 1669-1671 een van de timmerman-nen van de Oosterkerk in Amsterdam waar Dortsman de leiding had.19 Schut is verder bekend van als de architect en aannemer van de herbouw van kasteel Amerongen, die in 1676 begon.20 Gillis van der Veen was als adviseur betrok-ken bij de constructie van de koepel op de ronde Lutherse kerk van Dortsman en was ondermeer ook de timmerman van de kap op de Portugese Synagoge.21 Krabbendam was sinds 1671 stadsmetselaar.22 In 1667 en daarop volgende jaren had hij als particulier aannemer met Dortsman samengewerkt bij het huis van Jan Six aan de Herengracht en de daarnaast gelegen reeks panden tot aan de hoek van de Amstel.23 Van enig contact tussen Dortsman en Jochem Schuym is niets bekend. Hij moet ook een bekende aannemer in Amsterdam zijn geweest. Van zijn hand verscheen in 1662 een vereenvoudigde editie van het architectuurtractaat van Scamozzi.24 Hoe de verhoudingen binnen deze groep van architecten en bouwmeesters precies hebben gelegen, is niet meer te achterhalen. wel is duidelijk dat Dortsman tot de top van het stedelijke bouwbedrijf werd gerekend en ook daarbuiten aanzien heeft genoten. zoals blijkt uit het feit dat de hofarchitect Jacob roman later een belangrijke collectie ontwerpschetsen van Dortsman zou verwerven.25 De monumentaliteit en ongehoorde strengheid van zijn archi-tectuur zouden ook na zijn dood nog decennia lang een bron van inspiratie blijven, in Amsterdam maar ook daarbuiten.

15De IDeale Gracht

AdriAAn dortsmAn Architect in tijden

vAn vrede en oorloG 26

Amsterdam beleefde in de zeventiende eeuw een economisch hoogte-punt dat nooit meer is geëvenaard. De stad zoemde van de bedrijvigheid. Handelswaren uit alle hoeken van de wereld werden op de koopmans-beurs aangeboden. Kooplieden uit heel europa dreven hier handel met de Hollanders. De enorme concentratie van handel en geld leidde ertoe dat veel mensen naar Amsterdam trokken om hun fortuin te zoeken. In het begin van de zeventiende eeuw kwamen kooplieden uit Antwerpen en andere delen van de zuidelijke Nederlanden naar de stad, later ook veel bootslieden uit Scandinavië. Daarnaast verhuisden de hele eeuw grote groepen Duitsers en vooral ook Nederlanders uit de omliggende provincies naar Amsterdam. De stad liet een enorme bevolkingsgroei zien van ongeveer 20.000 inwoners in de zestiende eeuw tot 200.000 inwoners aan het einde van de zeventiende eeuw. Deze constante aanwas van mensen leidde tot grote stadsuitbreidingen. De bekendste zijn de zogenaamde Derde uitleg van 1613 en de Vierde uitleg van 1663, waardoor uiteindelijk de beroemde grachtengordel tot stand is gekomen.Deze stadsuitbreidingen leidden tot een enorme vraag naar arbeid. Het graven van de grachten, het ophogen van het grondniveau voor de nieuwe bouwkavels, de nieuwe fortificatiewerken en het bouwen van kademuren zorgden voor veel werkgelegenheid. Daarnaast waren metselaars, timmer-lieden en loodgieters nodig om kerken, vleeshallen en vele duizenden nieuwe woonhuizen en pakhuizen te bouwen. er was zoveel werk dat archi-tecten en ambachtslieden van buiten Amsterdam zich in de stad vestigden om hun fortuin te vergaren.27 Adriaan Dortsman (1635/36-1682) was één van hen (afb. 7). zijn succes blijkt uit enkele beeldbepalende gebouwen die door hem zijn ontworpen, zoals de ronde Lutherse Kerk (Koepelzaal renaissance Hotel), het walenweeshuis (Maison Descartes) en de tweeling-panden Keizersgracht 672-674 (Museum Van Loon). Onder kunsthistorici staat Dortsman bekend als één van de belangrijkste architecten van de

16 AdriAAn dortsmAn 1635 – 1682

zogenaamde Strakke Stijl (ca. 1660-1710), waarin het gebruik van klas-sieke orden tot een minimum werd beperkt. In deze stijl lag de nadruk op de verhoudingen tussen gevelvlak en de strak hieruit gesneden deuren en vensters. Soms wordt ook gesproken over de pilasterloze stijl, omdat zuilen en pilasters niet of in elk geval veel minder werden toegepast. In het geval van Dortsman blijkt de laatste typering niet geheel juist te zijn. Om dit inzichte-lijk te maken, wordt zijn oeuvre nader bestudeerd, waarbij de nadruk ligt op de werken die hij voor Amsterdammers heeft gemaakt en op de fortificatie-werken die hij voor de stad Amsterdam heeft uitgevoerd. Het rampjaar 1672, toen de republiek van alle kanten tegelijk werd aangevallen, blijkt veel effect te hebben gehad op zijn carrière: de onzekere tijden waren voor velen nadelig, maar voor Dortsman juist een mogelijkheid om zijn faam en fortuin verder uit te bouwen.

7 Pieter van der Plaats naar David van der Plaats, Portret van Adriaan Dortsman

17De IDeale Gracht

Adriaan Dortsman28 werd geboren in een geslacht van timmerlieden uit Vlissingen. zijn praktische opleiding genoot hij op de timmerwerkplaats van zijn vader Adriaan, die op zijn beurt de zoon was van Adriaan cornelisz Dortsman (†1626), zoon van cornelis van Dort (†1618). Grootvader Adriaan cornelisz was in 1620 deken van het timmermansgilde geweest en vader Adriaan (†1658) werkte in 1652-1654 vermoedelijk mee aan de bouw van de Oosterkerk aldaar.‘Onze’ Adriaan Dortsman zette de familietraditie echter niet voort. Hij maakte zich los uit zijn ouderlijke omgeving en ging elders opleidingen volgen. een architectenopleiding bestond niet in de zeventiende eeuw. Daarom moest hij via andere wegen zijn vakkennis op het gebied van de architectuur verzamelen. In 1657 werd hij door de Staten van utrecht offi-cieel erkend als landmeter, wat erop duidt dat hij de reken- en meetkunde meester was. Helaas staat er in de toelating niets over zijn opleiding vermeld, maar een (praktijk-)opleiding bij een landmeter die hierin les gaf, ligt voor de hand. Mogelijk had hij die lessen in utrecht gevolgd; dat zou verklaren waarom hij zijn landmeterexamen daar heeft gedaan en niet in Holland, terwijl hij ten tijde van het examen in Haarlem woonde. In 1658 en 1659 schreef Dortsman zich in aan de universiteit van Leiden, alwaar hij zich verder in wiskunde bekwaamde. Hij volgde hier de lessen van de Duytsche Mathematicque, een Nederlandstalig onderwijsinstituut dat bij de universiteit was ondergebracht en waar vestingbouwkundigen werden opgeleid. enkele bewaard gebleven collegedictaten geven inzicht in de door professor Frans van Schooten gegeven lesstof. Vooral inhouds- en oppervlak-teberekeningen waren van groot belang, maar ook de nieuwste theorieën over vestingbouw kwamen aan bod.29 Het kwam vaak voor dat studenten naast hun studie aan de universiteit ook lessen volgden bij een privaatdocent. we weten niet zeker of Dortsman dat gedaan heeft, maar het lijkt aanneme-lijk dat hij in Leiden de colleges bij de toen vermaarde architectuurdocent Nicolaus Goldmann heeft gevolgd en dat hij hier verder onderricht werd in architectuur- en ontwerptheorie.30 een belangrijk onderdeel van de lesstof ging over de door de oudtestamentische koning Salomo gebouwde Tempel van Jeruzalem, die volgens Goldmann de basis vormde van de klassieke architectuur. Maar ook de Italiaanse tractaatschrijvers Palladio en Scamozzi werden onderwezen. essentieel was de onderverdeling van de architectuur: elk gebouwtype kreeg een rangorde toebedeeld, al naar gelang de functie van het gebouw of de status van de bewoner. Dit was van invloed op de architec-

Afkomst en opleidinG

18 AdriAAn dortsmAn 1635 – 1682

8 Adriaan Dortsman, Ontwerptekening voor een ingangspartij van het Prinsenhuis te Vlissingen (1663)

19De IDeale Gracht

20 AdriAAn dortsmAn 1635 – 1682

tuur, die rijker dan wel simpeler van uitvoering werd. Vooral in het al dan niet toepassen van de klassieke orden kwam dit tot uiting.Goldmann besteedde ook veel aandacht aan de weergave van architectuur op papier. In plaats van de veelkleurige tekeningen van veel zeventiende-eeuwse architecten introduceerde Goldmann de tekening die slechts één kleur had.31 Dortsman nam deze moderne stijl over. Door gebruik te maken van schadu-wen en arceringen werd de tekening niet alleen bruikbaar voor de aannemer, maar ook leesbaar voor mensen die niet ingewijd waren in het bouwvak. De schaduwen verlevendigen de tekeningen en geven inzicht in de opbouw van bepaalde onderdelen: ze geven de tweedimensionale tekeningen een driedi-mensionaal aspect.32 De kwaliteit van de afbeeldingen is buitengewoon hoog en kent alleen parallellen op internationaal niveau.De grote tekenvaardigheid is zichtbaar op de vroegst bewaard gebleven tekening van Dortsman, die uit 1663 stamt. Dortsman keerde na zijn oplei-ding terug naar zijn geboorteplaats33 en ontwierp een bordestrap voor het Prinsenhuis aldaar (afb. 8).34 De trappartij was vermoedelijk aan de voorzijde gedacht, maar maakte deel uit van een grotere renovatie waarbij ook een nieuwe tuinaanleg werd ontworpen: Dortsman kreeg ƒ200 betaald voor teke-ningen om de tuin “op een bequame maniere te veranderen.”35 uit de beta-ling blijkt verder dat Dortsman naar Den Haag was gereisd om de tekeningen te tonen aan de Nassause Domeinraad, de instelling die de goederen van het Huis van Oranje onderhield. Tot uitvoering van de ontwerpen is het niet geko-men.

21De IDeale Gracht

AdriAAn dortsmAn en jAn six

Op een gegeven moment moet Dortsman naar Amsterdam zijn getrokken om daar zijn geluk te beproeven. De net aangelegde Vierde uitleg en het feit dat vele regenten nieuwe stadspaleizen wilden laten bouwen, boden een overvloed aan mogelijkheden voor architecten en aannemers. wanneer hij naar de Amstelstad is verhuisd, is echter onbekend. wel weten we dat hij in februari 1666 werkzaam was voor Jan Six (1618-1700) (afb. 9). Six was een kunstzinnige regent en is tegenwoordig vooral bekend door zijn contacten met rembrandt, die een prachtig portret van hem schilderde dat nog altijd in het bezit van de familie Six is. Six ondernam een Grand Tour naar Italië, schreef enkele toneelstukken en gedichten en genoot grote vermaardheid vanwege zijn prachtige collectie kunst en oudheden. Ook vervulde hij vele ambten. Voordat hij in 1691 burgemeester werd, was hij in 1656 commis-saris van Huwelijkse zaken, in 1666 commissaris bij de Bank van Lening en in 1669 schepen. Van 1679 tot aan zijn dood had hij zitting in de vroed-schap. zijn bestuurlijke carrière had hij deels te danken aan zijn schoonva-der. Six trouwde met Margaretha Tulp (1634-1709), de dochter van Nicolaes Tulp (1593-1674), een beroemd medicus en een machtig regent, die meer-

9 rembrandt van rijn, Portret van Jan Six (1654) 10 Adriaan Dortsman, Voorontwerp voor Herengracht 619: doorsnede (1666)

22 AdriAAn dortsmAn 1635 – 1682

11 Adriaan Dortsman, Voorontwerp voor Herengracht 619: voorgevel (1666)

12 Adriaan Dortsman, Voorontwerp voor Herengracht 619: plattegrond bel-etage (1666)

23De IDeale Gracht

dere keren burgemeester en thesaurier was. Hij is vooral bekend van ‘De anatomische les van Dr. Tulp’, geschilderd door rembrandt.Dortsman heeft meerdere keren voor Six gewerkt. De grootste opdracht betrof het ontwerpen van Six’ Amsterdamse woonhuis, Herengracht 619. uit februari 1666 stammen twaalf tekeningen die een onuitgevoerde variant tonen.36 Met trefzekere pen zette Dortsman in bruine inkt het ontwerp op, dat hij daarna verlevendigde door middel van een grijze wassing. Hierdoor zijn de tekeningen zeer expressief van karakter. De bewerkte en van beeldhouw-werk voorziene ingangspartij staat in contrast met de rest van de voorgevel die zeer eenvoudig is en het vooral van de verhoudingen moet hebben (afb. 10-12).Het uiteindelijk in 1666-1667 uitgevoerde Sixhuis moet het grote publiek direct opgevallen zijn (afb. 13). De schaal van het bakstenen huis was onge-zien in Amsterdam: het dubbele pand had niet de gebruikelijke vijf vensters in de breedte, maar slechts drie. Hierdoor bestond de voorgevel uit relatief veel muurwerk; aan de andere kant hadden de weinige vensters wel een zeer groot formaat. De verdiepingen waren hoger dan gebruikelijk, terwijl de kapverdieping achter de (Ionische) kroonlijst en een attiekverdieping schuilging. Hierdoor was het dak vanaf de straat (zo goed als) onzichtbaar. De gevels werden aan de zijkanten begrensd door geblokte lisenen. Met uitzondering van enkele wapenschilden in de attiek waren geen versierin-gen aangebracht. De kroonlijst was het enige onderdeel dat verwees naar de klassieke orden; pilasters ontbraken, vermoedelijk omdat ze niet passend werden geacht voor burgers. een monumentale voornaamheid was het resul-taat, waarbij de onderlinge verhoudingen van muurwerk en openingen cruci-aal waren. Het was de bedoeling het pand te voorzien van een balkon, maar dit werd uiteindelijk niet uitgevoerd.37 De kosten voor dit aanzienlijke huis kwamen uit op ƒ22.000 terwijl Dortsman er zelf ƒ535,50 aan overhield.38 Het pand bestaat nog steeds, maar de voorgevel is sterk gewijzigd en vrijwel niet meer herkenbaar als werk van Dortsman. Het contact tussen Six en Dortsman moet goed zijn geweest. Six vroeg Dortsman enige architectuurtekeningen te maken in zijn kunstboek, de Pandora. Op zeven bladen tekende Dortsman in 1666 en 1667 twee stads-poorten, twee landhuizen en een kerk (afb. 14-16, 33). Hij gaf hiermee een perfecte voorproef van wat hij in zijn latere carrière zou ontwerpen: een mix van burgerlijke, kerkelijke en militaire architectuur. Deze tekeningen gaan deels terug op een set tekeningen die tegenwoordig bij de rijksdienst voor

24 AdriAAn dortsmAn 1635 – 1682

13 caspar Philips, Detail uit het Grachtenboek met links het huis van Six (Herengracht 619) en rechts de panden Herengracht 621-629, alles naar ontwerp van Dortsman

14 Adriaan Dortsman, Ontwerp voor een stadspoort uit de Pandora van Jan Six (1666)

15 Adriaan Dortsman, Ontwerp voor een piramide-vormige stadspoort uit de Pandora van Jan Six (1667)