ABSTRACT Wim Lowet RAPPORT: NAAR EEN BLAUWDRUK VOOR … · BLAUWDRUK VOOR EEN ARCHITECTUURCOLLECTIE...

RAPPORT: NAAR EEN

BLAUWDRUK VOOR EEN

ARCHITECTUURCOLLECTIE

VLAANDEREN Fase 1: oktober 2017 – september 2018

ABSTRACT Het Architectuurarchief van het VAi waardeerde in 2017 en 2018 de archieven binnen haar collectie en ontwierp daarvoor een methodiek. Dit rapport geeft een overzicht van de doelstellingen, de aanpak en de bevindingen.

Wim Lowet Archivaris VAi

1

INHOUDSTAFEL Overzicht van Afkortingen ...................................................................................................................................... 2

Aanleiding van het waarderingsproject .................................................................................................................. 2

Doelstellingen ......................................................................................................................................................... 3

Bijstelling van de oorspronkelijke doelstellingen ................................................................................................... 3

Scope ...................................................................................................................................................................... 3

Projectplan bij projectstart ..................................................................................................................................... 4

Samenstelling van het kernteam en de klankbordgroep ........................................................................................ 5

Projectverloop ........................................................................................................................................................ 7

Voorbereiding: Internationale expertengroep ................................................................................................... 7

Voorbereiding: Collectiegebruik in kaart brengen ............................................................................................. 7

Voorbereiding: Toekomstig collectieprofiel vaststellen ..................................................................................... 9

Voorbereiding: Informatie verzamelen .............................................................................................................. 9

Uitvoering: Waarderingscriteria vastleggen ..................................................................................................... 14

Uitvoering: Uitvoeren waardering .................................................................................................................... 15

Uitvoering: Op punt stellen gedistribueerd model ........................................................................................... 16

Uitvoering: Output en resultaten ..................................................................................................................... 17

Uitvoering en nazorg: Communicatie ............................................................................................................... 17

Projectevaluatie .................................................................................................................................................... 18

Naar projectfase 2 ................................................................................................................................................ 19

Conclusie............................................................................................................................................................... 20

Bijlage 1: Gantt-chart van het projectplan ........................................................................................................... 21

Bijlage 2: Extract uit het beleidsplan van Architectuurarchief Vlaanderen voor de periode 2019-2023 m.b.t. het collectiebeleid ....................................................................................................................................................... 24

Bijlage 3: Het waarderingskader voor architectuurarchieven (versie 1.0) ........................................................... 27

2

OVERZICHT VAN AFKORTINGEN APA: Architectuurarchief Provincie Antwerpen,

CVAa: Centrum Vlaamse Architectuurarchieven

VAi: Vlaams Architectuurinstituut

AANLEIDING VAN HET WAARDERINGSPROJECT Op 1 januari 2018 zag het Architectuurarchief Vlaanderen het levenslicht, na de integratie van het Architectuurarchief van de Provincie Antwerpen in het Vlaams Architectuurinstituut. Daarmee kreeg het VAi de verantwoordelijkheid over het beheer van meer dan 140 archieven, de grootste collectie bouwkundig erfgoed in Vlaanderen.

Eén van de hoofdopdrachten van het nieuwe Architectuurarchief wordt het verzamelen en publiek maken van een architectuurcollectie op Vlaams niveau met internationale referentiewaarde. Deze ambitie impliceert dat de opgenomen APA-collectie in een nieuw licht komt te staan.

Om een collectie op Vlaams niveau en van internationale betekenis uit te bouwen, dienen keuzes te worden gemaakt met respect voor en integratie van de eigenheid van de bestaande collectie. Om dit op een zorgvuldige manier te doen, stond het VAi voor de opdracht om de waarde en de betekenis van de bestaande collectie op transparante wijze in kaart brengen.

Een collectie waarderen is een opdracht waar bijzonder veel parameters bij komen kijken. Hoe zeldzaam zijn de stukken? Op welke manieren kunnen ze worden gebruikt? Is er een geldelijke waarde? Voor wie heeft het cultureel erfgoed betekenis? Hoe ver draagt deze betekenis, is deze eerder lokaal gericht of van nationaal belang?

Naast het beheer van een collectie architectuurarchieven, zet Architectuurarchief Vlaanderen ook de taken van het Centrum Vlaamse Architectuurarchieven verder. Sinds 2003 houdt het CVAa een overzicht bij van alle archieven met betrekking tot architectuur, stedenbouw, bouwindustrie en vormgeving die door Vlaamse erfgoedinstellingen of privé-eigenaars worden bewaard. Het CVAa biedt een online toegang aan tot deze “virtuele collectie” via de Databank Architectuurarchieven.1

Een aantal argumenten pleiten ervoor om dit model van verspreide bewaring, maar centrale ontsluiting verder te zetten. Archieven met een overwegend lokaal belang kunnen bijvoorbeeld best dicht bij de lokale gemeenschap worden bewaard, in een gemeentearchief of een lokale heemkundige kring. Dit model garandeert eveneens dat de architectuurcollectie zal worden opgebouwd vanuit meerdere perspectieven - gemeentearchieven, thematische archieven, universiteiten – naast die van het VAi. Dit model bereikt echter zijn grenzen, voornamelijk op praktisch niveau. Aangezien ruimtegebrek stilaan voor iedere instelling problematisch wordt, is het niet meer evident om elk architectuurarchief onder te brengen in een bewaarinstelling.

Het VAi dient dus niet alleen de eigen collectie te waarderen, maar moet eveneens de werking met betrekking tot de virtuele collectie herbekijken. De eigen collectie moet binnen deze virtuele collectie een plaats krijgen en er dient een kader uitgebouwd te worden om met andere partners het gesprek aan te gaan over het al dan niet opnemen van de archieven.

1 www.architectuurarchieven.be

3

DOELSTELLINGEN Om op bovenstaande vragen een antwoord te vinden, diende het VAi een subsidieaanvraag in voor een waarderingsproject met drie doelstellingen:

1. Een kader creëren en uittesten voor een architectuurcollectie Vlaanderen volgens gedistribueerd model.

2. Een collectieprofiel en verzamelbeleid creëren voor de collectie van Architectuurarchief Vlaanderen op landelijk niveau met internationale referentiewaarde. De archieven zijn verrijkt met informatie, kern- en ondersteunende collectie zijn onderscheiden en archieven waarvoor herbestemming is aangewezen zijn geïdentificeerd.

3. Een procesflow creëren voor de waardering en bestemming van het architecturaal erfgoed volgens gedistribueerd model.

Deze laatste doelstelling behelst:

1. Een geëngageerd netwerk van partners op landelijk, regionaal en lokaal niveau, binnen Antwerpen. 2. Centrale registratie en centraal gecoördineerde workflow. 3. Een waarderingskader voor het erfgoed van het ontwerp van de omgeving dat kan dienen als

gemeenschappelijk vocabularium.

BIJSTELLING VAN DE OORSPRONKELIJKE DOELSTELLINGEN Tijdens de uitvoering van het project werden enkele doelstellingen bijgesteld.

Doelstelling 2: het waarderen van de architectuurarchieven in de collectie, werd uitgevoerd, maar voor het toekennen van besluiten m.b.t. de verschillende archieven bleek de beschikbare tijd ontoereikend. wel zijn de nodige data verzameld om hier verdere beslissingen in te nemen.

Doelstelling 3: In een klankbordgroepvergadering met de erfgoedpartners, bleek dat een formele workflow zoals het model van Archiefpunt niet nodig was om uit te werken. Een reguliere werking waarbij het Architectuurarchief zich actief profileert als centraal expertisepunt voor het verzamelen en waarderen van architectuurarchieven, werd voorgesteld als een meer valabele piste.

I.v.m. doelstelling 3 werd daarom besloten om:

• Een netwerkaanpak uit te testen via de tweede fase van het project • Het netwerk verder uit te bouwen in de reguliere werking van het Architectuurarchief

SCOPE Het voorwerp van het waarderingsproject is de collectie die doorheen de jaren is opgebouwd door het Architectuurarchief van de Provincie Antwerpen en die op 1 januari 2018 eigendom werd van de Vlaamse Gemeenschap. Deze collectie bevat een verzameling privé-archieven van personen, organisaties en bedrijven. Deze verzameling bestaat uit 147 archiefgehelen. Onder archiefgehelen verstaan wij archieven, archiefrelicten en verzamelingen. Daarnaast bestaat de collectie uit:

• een verzameling architectuurboeken en -tijdschriften • een verzameling productcatalogi en reclamefolders • de verzameling affiches • beelden audiomateriaal (vooral foto’s), maquettes en meubilair

4

Binnen dit project werd de scope afgebakend op de verzameling van privé-archieven. Gezien hun geringe omvang, werden de archiefrelicten (27) niet mee in de oefening opgenomen. Ook de maquettes, foto’s en het meubilair maken deel uit van deze oefening, aangezien zij onderdeel zijn van de archieven. De eenheid van de waardering is vastgelegd op het archief, conform de vraagstelling. Met weglating van archiefrelicten werden in totaal 120 waarderingseenheden (= 120 archieven) in de waarderingsoefening opgenomen. De collectie van het Vlaams Architectuurinstituut bevat tevens maquettes en archiefgehelen die zijn verworven door het Vlaams Architectuurinstituut vzw en die geen onderdeel zijn van de Collectie van de Vlaamse Gemeenschap. Deze archieven en collecties (een totaal van 20 maquettes en 9 archieven) vallen buiten scope.

PROJECTPLAN BIJ PROJECTSTART Zie bijlage 1 voor een Gantt-chart van het projectplan.

Projectvoorbereiding

1.1 Kernteam samenstellen en verantwoordelijkheden vastleggen| Het kernteam staat in voor de uitvoering van de waardering.

1.2 Internationale expertengroep bijeenbrengen over collectiewaardering| Van 7 tot en met 9 december organiseerde het Architectuurarchief het internationaal congres Architecture and professionalism naar aanleiding van het Stynenjaar 2018. Deze gelegenheid werd aangegrepen om een internationale klankbordgroep rond collectiewaardering op te zetten.

1.3 Projectplan definiëren| Opstellen van een definitief projectplan

Realisatiefase

2.1 Collectiegebruik in kaart brengen| Het gebruik is één van de belangrijkste criteria om collecties te waarderen. (Zie de basisnormen voor een kwaliteitsvol waarderingstraject) Het actueel gebruik van de collectie was bij de start van het project onvoldoende in kaart gebracht. Om dit te remediëren zullen de gebruikers worden onderzocht, die zullen worden ingedeeld in categorieën.

2.2 Toekomstig collectieprofiel vaststellen| Wat houdt een architectuurcollectie van landelijk belang met internationale referentiewaarde in? Welke thema's moeten erin aan bod komen? Welke gebruikers moeten worden bediend? In deze fase stelt het kernteam op hoog niveau de criteria op waaraan de collectie zal moeten voldoen. Hierbij zal ook aandacht moeten gaan naar de rol die de collectie van Architectuurarchief Vlaanderen moet spelen binnen het gedistribueerd model.

2.3 Informatie verzamelen| Eén van de doelstellingen van het project is het waarderen van de historische APA-collectie. Hiervoor moet ook informatie worden verzameld over de collecties van verwante instellingen, zowel buitenlands als binnenlands.

Voor de binnenlandse oefening maken we gebruik van de architectuurarchieven die zijn geregistreerd in de Databank Architectuurarchieven. Het ging bij de start van het project om 463 geregistreerde archieven. We vullen dit aan met gegevens uit Archiefbank Vlaanderen.

Voor de internationale oefening bekijken we het verzamelbeleid van de buitenlandse instellingen. 2.4 Waarderingscriteria vaststellen| Het waarderen van archieven vereist dat dit gebeurt volgens een methodiek met een aantal vastgelegde criteria. Het kernteam stelt de criteria op met input van de twee klankbordgroepen.

5

2.5 Uitvoeren waardering| De criteria worden in een werkbaar formulier gegoten en de archieven worden gewaardeerd door het kernteam, dat periodiek samenkomt in waarderingssessies om een waardeoordeel aan de archieven te verbinden.

2.6 Op punt stellen gedistribueerd model| In samenwerking met de regionale partners uit Antwerpen zal een procesflow worden uitgetekend om architectuurarchieven te (her)bestemmen. De resultaten van Archiefpunt, een initiatief binnen OLAV, kunnen daarbij als uitgangspunt worden genomen.

2.7 Communicatie| Het waarderingstraject zal doorlopend worden gecommuniceerd. Hierbij denken we aan volgende groepen:

• Breed publiek • Schenkers • Achterban Architectuurarchief Vlaanderen

De communicatie naar het brede publiek zal tijdens belangrijke fases van het project (zie planning) intensieve aandacht krijgen. Nazorgfase

3.1 Rapportage| De bevindingen van het project worden gecommuniceerd in een rapport

3.2 Projectdocumentatie| Archivering en documentatie van het project voor latere referentie

3.3 Communicatie| Zie 2.7 Communicatie

3.4 Initiëren fase II| Wij gaan uit van een project in twee fasen. Dit zal vanaf september moeten worden geïnitieerd.

SAMENSTELLING VAN HET KERNTEAM EN DE KLANKBORDGROEP Samenstelling van kernteam

Aanvankelijk werd gepland om te werken met een kernteam van vier personen:

• Wim Lowet: trajectbegeleider • Stefaan Grieten: collectiemedewerker Architectuurarchief Vlaanderen • Dirk Laureys: collectiemedewerker Architectuurarchief Vlaanderen • Ellen Van Impe: projectleider Architectuurarchief Vlaanderen

Gedurende het project werd besloten het kernteam uit te breiden tot het gehele team van het Architectuurarchief. Op die manier werd de nieuwe organisatie de ruimte gegeven om met het volledige team de betekenis van de collectie te evalueren. Via dit project wilden we de kennis over de collectie vergroten, de expertise delen én beter distribueren over het gehele team in een collectief leerproces.

Een ander voordeel is dat we hiermee ook het participatieve aspect van erfgoedwaarderingen konden uittesten. Het team van het Architectuurarchief bestaat uiteraard niet enkel uit inhoudelijke experten, maar ook uit medewerkers die bijvoorbeeld instaan voor het depotbeheer of administratieve taken. Tevens werden collega’s van de hedendaagse architectuurwerking van het VAi betrokken, om ook hen vertrouwd te maken met de collectie. De ontwikkelde waarderingstool werd tijdens deze pioniersfase ineens uitgetest op experten en op niet experten om de draagkracht en praktische werking ervan te leren kennen.

6

De waardering werd uitsluitend uitgevoerd door medewerkers van de eigen organisatie. Nochtans vragen de basisnormen voor een kwaliteitsvol waarderingstraject voldoende input van buiten de eigen organisatie. Deze afwijking kunnen we als volgt verantwoorden:

• Tot voor 1 januari 2018 was er de facto sprake van twee verschillende organisaties. Door collega’s van de hedendaagse architectuurwerking te betrekken zou je zelfs kunnen spreken van drie organisaties.

• Aangezien een archief een aggregatie is van informatie moet er meer op basis van meta-informatie worden gewaardeerd dan dat dit het geval is bij collectieobjecten. Dit maakt de oefening erg abstract en vereist de verzameling van goede meta-informatie. Deze moest tijdens het project worden opgebouwd, zodat de betrekking van externe spelers in deze fase niet haalbaar leek.

• Professionele onderzoekers waren vertegenwoordigd in de klankbordgroep, maar zonder een financiële compensatie was het niet mogelijk om hen te engageren in het intensieve traject met het kernteam.

• In het licht van de recente fusie tussen CVAa en APA was het interessanter om deze oefening op te vatten als een leermoment voor het nieuw archiefteam.

Samenstelling van klankbordgroepen

Er werd voor gekozen twee klankbordgroepen op te richten. Eén klankbordgroep vertegenwoordigt de stakeholders van Architectuurarchief Vlaanderen. Ze vertegenwoordigt de academische onderzoekswereld (met onderzoekers van verschillende specialisaties, zoals constructiegeschiedenis en interieurgeschiedenis), het onroerend erfgoeddomein en spelers uit de culturele wereld.

Vertegenwoordigers:

• Inge Bertels – Onderzoeker ae-lab (Vrije Universiteit Brussel) • Bart Tritsmans – Hoofd tentoonstellingen Vlaams Architectuurinstituut • Johan Lagae – Hoogleraar Ugent • Luc Verpoest – Onderzoeker KU Leuven • Linda Van Santvoort – Hoogleraar Ugent • Edith Wouters – Artistiek coördinator AR-TUR • Jo Braeken – Erfgoedonderzoeker Agentschap Onroerend Erfgoed

De tweede klankbordgroep vertegenwoordigt regionale erfgoedinstellingen in Antwerpen. Deze klankbordgroep werd opgericht omdat het Architectuurarchief van de Provincie Antwerpen startte vanuit een regionale archiefwerking, waarbij het de gebouwde omgeving van de provincie wilde documenteren. De klankbordgroep bestaat uit spelers die als partner bij het project werden betrokken.

Vertegenwoordigers:

• Cor Vanistendael – Erfgoed Noorderkempen • Jolien Schroyen – k.ERF • Jan Matthé – Kempens Karakter • Elke Verhoeven – Musea & Erfgoed Mechelen

7

PROJECTVERLOOP VOORBEREIDING: INTERNATIONALE EXPERTENGROEP Er werd een initiatief genomen om een internationale expertengroep samen te brengen ter gelegenheid gelegenheid van het congres Architecture and professionalism om na te denken over de waardering van architectuurarchieven vanuit een internationaal perspectief.2 Helaas bleek het voor de meeste genodigden niet mogelijk om zich hiervoor vrij te maken.

Het project werd internationaal voorgesteld op 13 september 2018 op het ICAM-congres in Kopenhagen, met interessante reacties als gevolg (zie voor meer info de output en resultaten).

VOORBEREIDING: COLLECTIEGEBRUIK IN KAART BRENGEN Trajectbegeleider Wim Lowet analyseerde het leeszaalbezoek van de laatste drie jaren (2015-2017). De bezoeken van ieder jaar worden grondig bijgehouden in een Excelformulier. De verschillende spreadsheets werden samengevoegd en uniform gemaakt. Vervolgens werden de verschillende bezoeken gecategoriseerd. Volgende categorieën kwamen daarbij naar voren:

• Architectuurhistorisch onderzoek • Publiekswerking (tentoonstellingen, publicaties, gegidste wandelingen etc.) • Contentreproductie (Hergebruik van bv. beelden) • Educatie • Thesisstudenten (een specifieke vorm van educatief gebruik) • Monumentenzorg en onroerend erfgoed (onderhoud en waarderen van onroerend erfgoed) • Ontwerptoepassingen (hergebruik door ontwerpers, bv. ter inspiratie) • Pers en publiek debat • Niet-architectuurhistorisch onderzoek • Gebouwenonderhoud • Dataverrijking (hergebruik van data in andere datareeksen) • Administratief/juridisch gebruik (bv. bij juridische geschillen) • Exploitatie (iedere vorm van economisch gebruik) • Recreatie

Elk gebruik van archieven werd aan een bepaalde categorie toegekend. Indien een vraag bij meerdere categorieën behoorde (bv. onderzoek m.b.t. een boekpublicatie houdt zowel architectuurhistorisch onderzoek als publiekswerking in) kreeg de vraag beide categorieën toegekend. We hielden enkel rekening met vragen waarbij specifieke archieven werden opgevraagd. Leeszaalbezoek zonder archiefraadpleging werd niet meegeteld.

2 https://www.architectuurarchiefvlaanderen.be/en/activity/architecture-and-professionalism

https://www.architectuurarchiefvlaanderen.be/en/activity/architecture-and-professionalism

8

Deze oefening leidde tot onderstaande verhoudingen van het collectiegebruik3:

3 Hierbij moet worden opgemerkt dat deze grafiek gebaseerd is op basis van de registratie van leeszaalbezoekers. Niet ieder gebruik vereist echter leeszaalbezoek. De gebruikscategorie “contentreproductie” zal in werkelijkheid veel hoger liggen.

Analyse collectiegebruik in 2015-2017

Onderzoek - architectuurhistorisch

Thesisstudenten

Publiekswerking

Gebouwenonderhoud

Educatieve oefening

Andere

Monumentenzorg en onroerenderfgoed

Niet-architectuurhistorischonderzoek

Pers en publiek debat

Administratief/juridisch

Ontwerptoepassingen

Recreatie

Contentreproductie

Dataverrijking

Exploitatie

9

VOORBEREIDING: TOEKOMSTIG COLLECTIEPROFIEL VASTSTELLEN Deze oefening werd reeds deels uitgevoerd bij de vaststelling van het beleidsplan van Architectuurarchief Vlaanderen. Deze oefening was in deze fase van het project voldoende. De krachtlijnen van het toekomstige collectiebeleid zijn te vinden in bijlage 2.

Een verdere denkoefening over het gewenste collectieprofiel werd uitgesteld tot voltooiing van de waarderingsoefening.

VOORBEREIDING: INFORMATIE VERZAMELEN Het verzamelbeleid van nationale en internationale architectuurinstellingen:

Het verzamelbeleid van volgende instellingen werd bekeken:

• CIVA, Brussel4 • CCA (Centre Canadien d’Architecture), Montréal5 • HNI (Het Nieuwe Instituut), Rotterdam6 • DAM (Deutsch Architektur Museum), Frankfurt7 • Architekturzentrum Wien, Wenen8

Het valt op dat de online gecommuniceerde documenten vaak niet in de diepte gaan. Over het algemeen wordt de collectie voornamelijk thematisch gekaderd: Alle instituten nemen de taak op zich om de nationale architectuurproductie te documenteren, met de focus voornamelijk op architectuur van de 19de eeuw tot vandaag.

In het verzamelbeleid van het CCA zijn wel enkele scherpe thematische afbakeningen merkbaar, zoals de focus op ideeën over architectuur. Ook in gesprekken met het HNI bleek dat er zich een verschuiving van de aandacht aan het voordoen is van het documenteren van de Nederlandse gebouwde omgeving naar de documentatie van het “denken over architectuur”. Hierbij moet worden opgemerkt dat beide instituten een rol willen spelen als internationaal architectuurcentrum dat de nationale context overstijgt. Zowel HNI als CCA zijn de enige instituten in de lijst die expliciet een activiteit rond digitale archieven communiceren.

De tekst van Architekturzentrum Wien gaat verder dan enkel de behandelde thematiek en communiceert ook verzamelstrategieën. Het stelt dat het zoveel mogelijk probeert om archieven van architecten als een geheel te verzamelen. Daarnaast zijn ze gestart met de uitbouw van een collectie “architectuurprojecten”. Architectuurprojecten die het centrum opvallen en passen binnen het verhaal van Oostenrijkse architectuur, worden ook los van archieven zoveel mogelijk gedocumenteerd.

Analyse van de Databank Architectuurarchieven

Sinds het ontstaan van het Centrum Vlaamse Architectuurarchieven9 in 2003 werkt het Architectuurarchief aan een centraal overzicht van alle architectuurarchieven die verspreid in Vlaanderen worden bewaard. Deze oefening leidde tot de creatie van de Databank Architectuurarchieven, online vanaf 2013.10

4 https://civa.brussels/nl/archieven 5 https://www.cca.qc.ca/en/33511/guide-to-archival-holdings 6 https://collectie.hetnieuweinstituut.nl/rijksarchief 7 http://www.dam-online.de/portal/de/Archiv/Start/0/0/0/0/1590.aspx 8 https://www.azw.at/en/articles/collection/ 9 Dat op 1 januari 2018 opging in Architectuurarchief Vlaanderen 10 www.architectuurarchieven.be

10

Het Architectuurarchief stelde historisch onderzoeker Emma Schiltz aan om de archieven in deze databank kwalitatief te analyseren op enkele criteria. Het ging om de records in de databank met als trefwoorden “architectuur”, “stedenbouw” en “bouwindustrie”. Deze records werden aangevuld met archieven bewaard door het Felixarchief en enkele records uit Archiefbank Vlaanderen die nog niet in het overzicht waren opgenomen.

De archieven werden geanalyseerd op volgende criteria:

• Categorie archiefvormer | Waarden: persoon, groep personen, organisatie • Gender | Waarden: Man, vrouw, niet van toepassing • Opleiding archiefvormer | Waarden: Academie, Sint-Lukasscholen, Universiteit, Andere • Canon | Waarden: In Repertorium van de Architectuur, Niet in repertorium van de architectuur11 • Type archiefvormer | Waarden: Architect/architectenbureau, Familie, Onderwijsinstelling,

Aannemer/bouwbedrijf, Ambacht, Sociale huisvestingsmaatschappij, Vak, Overheidsinstelling, Andere • Datering | Waarden: Voor WO I, Interbellum, 1940-1974, 1975-2000, 2001- 12 • Provinciale spreiding van bewaarplaatsen | Waarden: West-Vlaanderen, Oost-Vlaanderen, Antwerpen,

Vlaams-Brabant, Limburg, Brussels Hoofdstedelijk Gewest, Wallonië, Internationaal, Onbekend • Bewaarplaats | Waarden: <De lijst van bewaarplaatsen in Archiefbank Vlaanderen>

Deze analyse leidde tot enkele interessante resultaten. De twee grootste spelers op vlak van architectuurarchieven waren tot 2018 AAM (Archives d’Architecture Moderne) in Brussel, tegenwoordig het CIVA, en het APA, thans Architectuurarchief Vlaanderen. Samen vertegenwoordigen ze echter slechts 52 % van alle architectuurarchieven die in Vlaanderen en Brussel worden bewaard. De overige helft wordt elders bewaard.13

Verspreiding van architectuurarchieven over verschillende bewaarplaatsen in België, zowel in grafiek als tabelvorm14:

11 Het Repertorium van de Architectuur in België is een uitgave die tot stand kwam in 2003 en die – enige nuances daargelaten – beschouwd kan worden als een overzicht van de Belgische architectuurcanon tot het jaar van uitgave. Bibliografische gegevens op https://lib.ugent.be/catalog/rug01:000793921. 12 1975 was een kantelmoment omdat een aantal architecten die een belangrijke rol speelden in de Vlaamse architectuurcultuur in dat jaar hun carrière aanvatten; 2000 nemen we als ijkpunt voor de definitieve doorbraak van digitale ontwerpmethodes – en dus digital born archieven. 13 Wat betreft de methode is het van belang om op te merken dat de grootte van het archief niet in aanmerking kon genomen worden, door gebrek aan data. D.w.z. onder een “archief” kunnen zowel twee projectdossiers worden verstaan van een architect, als een volledig archief van tientallen strekkende meters. 14 De tabel geeft bewaarinstellingen met minder dan 5 architectuurarchieven niet weer.

https://lib.ugent.be/catalog/rug01:000793921

11

Bewaarinstelling Aantal

archieven Archives d'Architecture Moderne (Vandaag CIVA) 180 Architectuurarchief van de Provincie Antwerpen (Vandaag Architectuurarchief Vlaanderen) 92 KADOC Documentatie- en Onderzoekscentrum voor Religie, Cultuur en Samenleving – KADOC 27 Architecture Archive - Sint-Lukasarchief vzw (Vandaag CIVA) 25 Stadsarchief Gent - De Zwarte Doos 15 AMVC-Letterenhuis 15 Felixarchief 15 Algemeen Rijksarchief en Rijksarchief in de Provinciën - Rijksarchief Beveren 10 Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis 8 Designmuseum Gent 6 Provinciaal Archief West-Vlaanderen 6 Universiteit Gent - Universiteitsarchief 5 Stadsarchief Ieper 5

Een andere duidelijk resultaat is de concentratie van architectuurarchieven in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en de provincie Antwerpen, uiteraard door de aanwezigheid van twee gespecialiseerde archiefcentra in beide gebieden. Ook opvallend is de geringe hoeveelheid bewaarde archieven in de provincie Limburg.

Staafdiagram met de provinciale spreiding van bewaarplaatsen:

12

Ook interessant is de verdeling van het aantal actortypes, met een duidelijke focus op architecten of architectenbureaus. Het geringe aantal archieven van aannemers kan opvallend genoemd worden, aangezien ook zij een grote impact hebben op de gebouwde omgeving.

Grafiek die een weergave biedt van de verhoudingen van de actortypes:

Tot slot valt ook op dat het aantal archieven relatief goed is verspreid over verschillende tijdsperiodes. De mindere vertegenwoordiging van de recentere periodes is evident aangezien deze archieven op dit moment worden geacquireerd.

Staafdiagram met de verspreiding over verschillende periodes:

0

50

100

150

200

250

Antwerpen Brussel Limburg Oost -Vlaanderen

Vlaams -Brabant

West -Vlaanderen

onbekend

Aannemer/ Bouwbedrijf Ambacht Andere

Architect/ architectenbureau Familie Onbekend

Onderwijsinstelling Overheidsinstelling Sociale Huisvestingsmaatschappij

Vakvereniging

13

206

262 261

139

58

0

50

100

150

200

250

300

T.e.m. WO I Interbellum WO II - 1974 1975 - 2000 2001 - 2017

14

UITVOERING: WAARDERINGSCRITERIA VASTLEGGEN Het vastleggen van de waarderingscriteria werd in januari aangevat. De waarderingscriteria werden opgesteld door de trajectbegeleider i.s.m. het kernteam en nadien voorgesteld aan twee klankbordgroepen, waarna de methodiek via een aanpassingsronde op punt werd gesteld.

De methodologische onderbouw van de methodiek bestond uit volgende publicaties:

• De basisnormen voor een kwaliteitsvol waarderingstraject.15 • Op De Museale Weegschaal: Collectiewaardering In Zes Stappen. 2e druk Amersfoort: Rijksdienst voor

het Cultureel Erfgoed, 2014. • Reviewing Significance 2.0.16

Al vrij snel werd deze methodiek ingedeeld in vier secties:

• Kenmerken archief: Het gaat hier om feiten over het archief of zijn archiefvormer die objectief kunnen worden toegevoegd, zoals het aantal attestaties van de archiefvormer in de inventaris onroerend erfgoed, de fysieke omvang van het archief (gemeten in aantal leggers en plannenkastlades), de datering van het archief...

• Betekenis archiefvormer: Deze wordt bepaald aan de hand van criteria als architectuurvisie, impact op onderwijs en / of op de gebouwde omgeving…

• Betekenis archief: De historische betekenis van het archief, de artistieke betekenis van het archief, de graad van volledigheid van het archief…

• Gebruikswaarde archief: Nut voor architectuurhistorici, nut voor gebouwenonderhoud, nut voor publiekswerking…

De methodiek werd eerst afgetoetst met de klankbordgroep van de projectpartners, die samenkwam op 6 maart 2018. Deze groep had vooral volgende fundamentele opmerkingen m.b.t. het waarderingskader:

• Een waarderingsmethode voor architecturaal erfgoed komt zeker van pas en zou een meerwaarde zijn voor de (regionale) erfgoedsector.

• De criteria zoals die nu voorlagen waren complex en bevatten teveel architectuurjargon. Een eenvoudiger te begrijpen “light-versie” zou moeten worden gemaakt, zodat ook andere instellingen aan de slag kunnen met het waarderen van architectuurarchieven. Een goede FAQ is essentieel.

• Er mag niet enkel aandacht zijn voor kwalitatieve architectuur. Ook representativiteit van een archiefverzameling voor de geschiedenis van de gebouwde omgeving moet in rekening genomen worden.

De methodiek werd een tweede maal afgestemd met de klankbordgroep van stakeholders van het Architectuurarchief. Deze groep kwam samen op 22 maart 2018. Volgende fundamentele opmerkingen m.b.t. het waarderingskader werden gegeven:

• Het voorstel van de eerste klankbordgroep om een “light-versie” te maken van het waarderingskader werd in vraag gesteld, omdat dit zou leiden tot minder nauwkeurige waarderingen en verlies van essentiële informatie. Het Architectuurarchief zou in plaats daarvan meer moeten inzetten op begeleiding van de gebruikers. Bovendien kan ervan worden uitgegaan dat de eerste doelgroepen (erfgoedcellen en IOED’s17) veel expertise hebben over de termen van het waarderingskader.

15 https://faro.be/blogs/anne-catherine-olbrechts/basisnormen-voor-een-kwaliteitsvol-waarderingstraject 16 https://collectionstrust.org.uk/resource/reviewing-significance-2-0/ 17 Intergemeentelijke Onroerend Erfgoed Diensten

https://faro.be/blogs/anne-catherine-olbrechts/basisnormen-voor-een-kwaliteitsvol-waarderingstraject

https://collectionstrust.org.uk/resource/reviewing-significance-2-0/

15

• De waardering van architectuurarchieven vereist kennis over de geschiedenis van de gebouwde omgeving. Er wordt echter opgemerkt dat deze geschiedenis voor de naoorlogse architectuur nog heel vaak een blinde vlek is. Volgens een deelnemer van de klankbordgroep zijn nog niet alle actoren die een rol hebben gespeeld in deze geschiedenis in kaart gebracht.

• Het aantal attestaties in de Inventaris Onroerend Erfgoed is een nuttig criterium, maar ook hiervan wordt de relativiteit benadrukt, aangezien de inventaris niet in alle regio’s even consequent geüpdatet wordt.

Na input van deze groepen werd het waarderingskader gedefinieerd. Dit waarderingskader is gepubliceerd als een Google Form op de VAi-website. Dit kader bevat alle criteria, met een omschrijving inclusief hulpvragen.

Zie bijlage 3 voor een drukversie van het waarderingskader.

UITVOERING: UITVOEREN WAARDERING De uitvoering van de waardering gebeurde door het gehele team van het Architectuurarchief, onder begeleiding van de trajectbegeleider. Dit verliep in volgende stappen:

1. Verdeling van de archieven onder de teamleden 2. Informatie verzamelen over het archief 3. Organiseren van waarderingssessies

Met stap 1 kreeg iedere werknemer van het Architectuurarchief een pakket archieven toegewezen waarvoor hij verantwoordelijk was. Op die manier werd iedereen geresponsabiliseerd en kreeg iedereen de kans om in de archieven te duiken.

Stap 2 werd gerealiseerd door het inplannen van een waarderingsmaand. Gedurende de hele maand juni 2018 was het verzamelen van waarderingsinformatie over de archieven de prioritaire taak. Hierdoor konden we verzekeren dat de teamleden het waarderen in hun vingers konden krijgen en waarderen “geen taak tussendoor” werd.

De maanden juli en augustus werden gebruikt om losse eindjes verder af te werken, om individuele fiches te evalueren, bij te sturen en indien nodig correcties aan te brengen.

Om de waardering te vergemakkelijken werd het waarderingskader in een Google Form gegoten.18 Dit had volgende voordelen:

• Zowel datageoriënteerde velden (bv. scores, booleaanse velden) als tekstgeoriënteerde velden konden in één formulier worden gecombineerd.

• De gegevens die door alle werknemers werden verzameld werden meteen centraal geregistreerd in een rekenblad, dat meteen kan worden geanalyseerd.

• Bij de criteria konden scope notes worden gevoegd, met een uitleg van het criterium. • De vormgeving van het formulier is hanteerbaar en aangenaam.

Stap 2 ging over het verzamelen van de gegevens. In stap 3 werden de archieven op basis van de gegevens door het hele team gewaardeerd. Per criterium kreeg het archief een score van “hoog”, “gemiddeld”, “laag” en “onderzoek nodig”. 19 Aanvankelijk zetten we in op waarderingsessies van 2 uur, iedere week na de vaste stafvergadering. Na evaluatie moesten we deze aanpak bijstellen, aangezien de tijdsduur te klein was om een goed tempo voor de waarderingen te creëren. De nieuwe aanpak bestond uit het organiseren van

18 Dit gebruik wijkt af van het standaard gebruik van Google Forms. Om goede functionaliteit te waarborgen moest een stuk code aan het formulier worden toegevoegd. 19 Voor het definitieve waarderingskader wordt daar nog het criterium “niet van toepassing” aan toegevoegd.

16

waarderingssessies van een volledige dag. Om een voldoende hoog rendement te halen werd het team in twee groepen opgesplitst, elk met een begeleider. Er werden hiervoor 2 volledige teamdagen ingepland in september. Ook werd de betekenis van de archiefvormer niet meer gequoteerd. We plaatsten het archief op zich prioritair centraal. De gegevens over de archiefvormer werden rechtstreeks meegenomen in de waardering van het archief.

Deze aanpak leidde ertoe dat we per dag gemiddeld 2 x 18 = 36 archieven in groep konden waarderen. De twee dagen leidden tot 72 gewaardeerde archieven. Opgeteld met de 13 archieven die met de oude methode werden gewaardeerd zijn er in totaal nu 85 archieven door het gehele team gewaardeerd: Op 120 archieven een verhouding van 70 %. De resterende 30% kon niet meer voor het projecteinde worden ingepland. We zetten het werk echter voort en hebben hiervoor in november een dag ingepland.

De nieuwe methode om het team in twee te splitsen had enkele voordelen. Uiteraard had dit als meerwaarde dat de capaciteit om archieffiches te waarderen met 200 % werd verhoogd, maar – ook niet onbelangrijk – dat teamleden die minder mondig zijn opvallend meer inbreng konden geven in kleinere teams van vier tot vijf waardeerders. Belangrijkste nadeel van de nieuwe aanpak was dat de consequentie van de scoretoekenning daarmee minder werd gegarandeerd.

UITVOERING: OP PUNT STELLEN GEDISTRIBUEERD MODEL Tijdens het project werd een model uitgetekend om vorm te geven aan het gedistribueerde model. Dit gebeurde op de vergadering met de klankbordgroep van partners op 6 maart 2018.

Een dergelijk model van expertisedeling en coördinatie m.b.t. de waardering van bouwkundig (roerend) erfgoed werd door de lokale erfgoedspelers als een meerwaarde beschouwd. Het zou immers de rol kunnen helpen uitklaren van lokale, regionale en landelijke spelers met betrekking tot cultureel bouwkundig erfgoed.

Zo’n netwerk hoeft geen formele constructie te zijn zoals Archiefpunt is uitgebouwd. Het volstaat dat het Architectuurarchief optreedt als loket voor vragen. Een ideale situatie ontstaat wanneer lokale spelers eenvoudig hun weg vinden naar het Architectuurarchief, en omgekeerd, dat het Architectuurarchief snel de relevante lokale actoren kan bereiken.

De krijtlijnen van het netwerk werden als volgt uitgetekend:

• Het Architectuurarchief speelt op landelijk niveau een loketfunctie en fungeert tevens als pool voor expertise m.b.t. architectuur die kan ingezet worden voor waarderen. Het Architectuurarchief coördineert het netwerk en zorgt voor centrale registratie. Het blijft (zoals CVAa vroeger) een makelaarsrol spelen en onderhoudt en communiceert het waarderingskader voor roerend architecturaal erfgoed.

• Op lokaal niveau zijn de Erfgoedcellen en Intergemeentelijke Onroerend Erfgoeddiensten de meest aangewezen aanspreekpunten. Zij zijn het best op de hoogte van lokale expertise m.b.t. bouwkundig erfgoed en kunnen snel de juiste contactpersonen vinden. Niet voor iedere regio bestaat er een IOED of erfgoedcel, maar alvast de bestaande organisaties betrekken is een belangrijke eerste stap.

• Voortdurende communicatie en informatiedeling is belangrijk. Door toelichtingen van het Architectuurarchief op centrale bijeenkomsten, zoals het Landelijk Overleg Erfgoedcellen, intergemeentelijke bijeenkomsten…, maar ook door opleidingen over waarderen te geven en duidelijke communicatie via het web te verzorgen.

De implementatie van dit model beschouwen we als onderdeel van de reguliere werking van het Architectuurarchief en werd verder niet binnen dit project gerealiseerd. Een eerste stap zal wel worden gezet met de tweede fase van het waarderingsproject, waarbij we samenwerken met lokale erfgoedspelers en architectenbureaus.

17

UITVOERING: OUTPUT EN RESULTATEN Het vaststellen van bestemmingsbesluiten aan de gewaardeerde archieven was één van de initiële doelstellingen van dit project. Deze doelstelling bleek echter niet haalbaar en diende bijgesteld te worden. Een belangrijke oorzaak was de grote doorlooptijd die het bijeenbrengen van een groot aantal mensen vereist, maar ook dat een bestemmingsbesluit op basis van een waardering niet zomaar automatisch kan worden toegekend. Hiervoor is minstens een analyse van het globaal overzicht aan waarderingen voor de gehele collectie nodig. Bovendien moeten voor deze oefening opnieuw de klankbordgroepen bijeenkomen. Na de voltooiing van de waardering van de laatste 30% van de archieven, zal er voldoende informatie voorhanden zijn om deze oefening aan te vatten. Deze oefening zal samenvallen met de uitbouw van een verzamelbeleid voor het Architectuurarchief Vlaanderen.

Volgende informatiereeksen liggen nu voor:

• Een kwalitatieve analyse van alle architectuurarchieven welke bewaard worden in Vlaanderen. • Gebruikerscijfers van de bestaande collectie, met een overzicht van de gebruikerscategorieën. • Een historiek van de aangroei van de collectie, met een overzicht van de aangroei ingedeeld in periodes

van vijf jaar, en de gemiddelde verzekeringswaarde per periode. • Contextinformatie en kwalitatieve waardering van de archieven uit de historische APA-collectie.

Naast deze data die erg nuttig zijn voor het bepalen van het verzamelbeleid hebben we ook een schat aan data verzameld die kan dienen om de archieven verder te ontsluiten. Er hebben zich clusters van archieven afgetekend (archieven van restauratie-architecten, archieven van architecten die zich bewogen in de katholieke zuil, architecten die kunnen worden gelinkt aan postmodernisme etc.) wat erg nuttig is voor de verdere ontsluiting ervan.

Architectuurarchief Vlaanderen zal het komende jaar inzetten op integratie van deze data in het archiefbeheersysteem. Stageopdrachten hierover zijn reeds uitgeschreven. Het archiefbeheersysteem werd aangepast om ‘statements of significance’ op te nemen. We gaan hiervoor uit van drie velden: “betekenis archiefvormer”, “betekenis archief” en “gebruikswaarde archief”.

Een ander resultaat is het waarderingskader zelf, dat het Architectuurarchief kan gebruiken om nieuwe aanbiedingen voor de collectie te screenen en te waarderen vooraf aan eventuele opname, en dat als gemeenschappelijk vocabularium kan dienen voor waarderingstrajecten met andere partners.

Tot slot zijn er nog twee andere, eerder immateriële resultaten:

• Een richtinggevend kader is opgesteld voor het uitbouwen van een netwerk voor kennisuitwisseling en waardering van architectuurarchieven, dat de basis moet vormen voor de collectie volgens gedistribueerd model. Een eerste case zal worden uitgetest met projectfase 2.

• Last but not least: De kennis over de eigen collectie is enorm verhoogd en gedistribueerd over al onze teamleden. Door ook mensen zonder academische of historische achtergrond te betrekken, hebben we tevens aangetoond dat het waarderingskader werkbaar is voor deze profielen.

UITVOERING EN NAZORG: COMMUNICATIE Communicatie werd voorzien via volgende kanalen:

18

De website van Architectuurarchief Vlaanderen| Alle informatie wordt gekoppeld op een projectpagina op de website van Architectuurarchief Vlaanderen.20 Ook een demoversie van het waarderingsformulier werd via deze pagina beschikbaar gemaakt.

De VAi-nieuwsbrief| Het project werd tweemaal gecommuniceerd via de nieuwsbrief:

• Aankondiging van het project op 5 oktober 2017: https://www.vai.be/nl/nieuwsbrief/nieuwsbrief-vlaams-architectuurinstituut-nr-430-5-okt-2017

• Aankondiging waarderingsmaand en demoversie op 17 mei 2018: https://www.vai.be/nl/nieuwsbrief/nieuwsbrief-vlaams-architectuurinstituut-nr-448-17-mei-2018

• Gepland: communicatie over afsluiting van het project

ICAM-Conference ‘Migrating Ideas’ 21 | De trajectbegeleider Wim Lowet verzorgde op het congres een presentatie over het waarderingsproject. Dit gebeurde in de sessie Evolve, die draaide rond het thema participatie. De interesse in het project bleek groot.

Lezingen en communicatiemomenten gepland| De trajectbegeleider Wim Lowet geeft een lezing over het waarderingsproject op 13 december op een studiedag van de VVBAD “Oeps, het plan is gescheurd”. 22 Het Architectuurarchief werkt verder mee aan de studiedag die FARO in maart 2019 zal organiseren over het thema. Verder verzorgen we een artikel in het thema-editie over waarderen van het FARO-tijdschrift (nog te verschijnen).

PROJECTEVALUATIE Bevinding 1| Tijdens het hele waarderingstraject was de spanning voelbaar die speelde tussen volledigheid van waarderen en het halen van doelstellingen. Er zijn quasi oneindig veel criteria te bedenken voor de waardering van (architectuur)archieven. Om een werkbare methodiek te bekomen moeten er daarom steeds keuzes worden gemaakt over de graad van detaillering van de waardering. Een methodiek is nu opgesteld, maar het is zeker niet zo dat het hier om dé methodiek gaat. Aanpassingen en flexibele implementatie moet mogelijk blijven.

Bevinding 2| Mensen zijn de de belangrijkste bottle neck bij een participatief opgezet waarderingsproject. Zelfs wanneer het kernteam bestaat uit mensen van dezelfde organisatie is het bijeenkrijgen van deze mensen geen sinecure voor de trajectbegeleider. In dit project werd dit probleem opgelost door het inlassen van een waarderingsmaand, en door waarderingssessies zoveel mogelijk te concentreren op volledige werkdagen. Deze zaken moesten voldoende tijd op voorhand worden ingepland, met een belangrijke impact op de nodige doorlooptijd.

Bevinding 3| Op enkele aanvullingen na dekte de methodiek goed alle aspecten die kwamen kijken bij het waarderen van architectuurarchieven. De definitieve methodiek verschilt slechts een weinig van de methodiek die we hebben uitgetest op de collectie. Met betrekking tot de bruikbaarheid van de methodiek voor niet-experten: 90 % van de teamleden bleken snel met het formulier te kunnen werken, maar voor een percentage van 10% bleek de oefening te abstract en was er meer begeleiding nodig. Alles bij elkaar genomen vinden we dat we zijn geslaagd in het creëren van een gemeenschappelijk vocabularium om over de waarde van een architectuurarchief te spreken.

20 https://www.architectuurarchiefvlaanderen.be/nl/project/project-naar-een-blauwdruk-voor-een-architectuurcollectie-vlaanderen 21 http://www.icam-web.org/conference.php?node_id=246&subnode_id=247 22 https://www.vvbad.be/activiteiten/oeps-het-plan-gescheurd

https://www.vai.be/nl/nieuwsbrief/nieuwsbrief-vlaams-architectuurinstituut-nr-430-5-okt-2017

https://www.vai.be/nl/nieuwsbrief/nieuwsbrief-vlaams-architectuurinstituut-nr-430-5-okt-2017

https://www.vai.be/nl/nieuwsbrief/nieuwsbrief-vlaams-architectuurinstituut-nr-448-17-mei-2018

https://www.vvbad.be/activiteiten/oeps-het-plan-gescheurd

19

Bevinding 4| Het succes van de methodiek mag niet verhullen dat een juiste interpretatie van de criteria nooit evident is, hoeveel voorbeeldvragen of voorbeeldantwoorden ook worden voorzien. Correcte interpretatie blijft een belangrijke, maar moeilijke taak voor de projectbegeleider.

Bevinding 5| Op de voorstelling op het ICAM-congres bleek er internationaal veel interesse te zijn voor de gehanteerde methodiek van dit project. Verschillende achiefinstellingen aanwezig op dit congres gaven aan dat een dergelijk traject ook voor hen een meerwaarde zou inhouden en kijken halsreikend uit naar de resultaten van dit project.

Bevinding 6| Enkele gegevenheden bemoeilijkten de uitvoering van de waardering: Voor sommige criteria bleek er bijvoorbeeld een gebrek aan kennis binnen het team. Bv. het criterium “constructietechnieken en materialen” bleek een moeilijk in te vullen criterium, waar vaak meer kennis voor was vereist. Verder bleek het geven van een score “Hoog”, “Middel”, “Laag”23 in veel gevallen moeilijk. Vaak was het antwoord “iets ertussen”. Tijdens het project werd dit niet aangepast, maar het is misschien een optie voor de toekomst om met vijf waarden te werken.

Bevinding 7| Tijdens het project werd er getest met een chatkanaal voor het hele team (via het programma Slack). Idee was om via dit kanalen vragen en kennis op laagdrempelige wijze met elkaar te delen. Dit bleek geen onverdeeld succes. Niet geheel verrassend werd het voornamelijk gebruikt door de jongere werknemers.

NAAR PROJECTFASE 2 In oktober 2018 gaat fase 2 van het waarderingsproject van start. Dit project bouwt voort op de bevindingen van fase 1 en houdt de ontwikkeling van een toolkit en dienstverlening in voor de uitvoering van de waardering van onderdelen en documenten binnen architectuurarchieven. Deze waardering moet leiden tot het ontwikkelen van een beheersplan voor een archief.

Deze toolkit moet dan ook een essentieel onderdeel worden van de dienstverlening die Architectuurarchief Vlaanderen zal aanbieden aan partners in het kader van het gedistribueerd model. De toolkit behelst:

• Een kader voor waardering intra architectuurarchieven, zowel analoog, hybride als digitaal • Methodieken voor het betrekken van expertise en belanghebbenden m.b.t. het erfgoed • Methodieken voor het inzetten van vrijwilligers in de waarderingstrajecten • Een duidelijke omschrijving van de dienstverlening van het Architectuurarchief bij dergelijke trajecten • Praktijkcases ter illustratie en inspiratie

Deze toolkit willen we vanuit de praktijk uitbouwen aan de hand van drie gediversifieerde praktijkcases, waarbij we drie architectuurarchieven buiten de collectie van het VAi zullen waarderen. In twee van de drie cases werken we met archieven die niet door Architectuurarchief Vlaanderen worden bewaard. Hierdoor brengen we het gedistribueerde model in de praktijk, zal kennis beter tussen verschillende partners worden gedeeld en ontstaan er interessante samenwerkingen.

De cases:

• Archieven van Jozef Schellekens en Carli Vanhout & Paul Schellekens (Een statisch archief bewaard bij de eigenaar en Rijksarchief Antwerpen)

• Archief van B-architecten (Een semi-dynamisch archief binnen een architectenbureau) • Digitaal archief van Christian Kieckens (Een digitaal statisch archief, onderdeel van de collectie VAi)

23 Gebaseerd op “Op de Museale Weegschaal”.

20

CONCLUSIE Waarderen is een proces dat veel tijd vraagt, maar leidt tot bijzonder rijke resultaten, zoals een betere profilering van de collectie, en een kennisverhoging over de inhoud van de archieven. Door deze oefening bovendien participatief op te vatten wordt het draagvlak verhoogd voor verdere dialoog over de bestemming van de onderdelen van de collectie.

Een participatief waarderingsproject, met input van zoveel mogelijk mensen, vereist het inplannen van de nodige doorlooptijd, en de nodige voortgangsbewaking om de doelstellingen te bereiken. Ook zal er pragmatisch moeten worden omgegaan met de keuze en implementatie van de methode, omdat ieder waarderingsproject zijn eigen vereisten zal stellen.

Met deze ervaring gaan we van start aan fase II van het project, waarbij we het archief in drie cases zullen waarderen. Ieder project heeft een eigen context en heeft andere mensen die worden betrokken. Wij verwachten dat de implementatie van het waarderingsproces daarom zal verschillen van case tot case. Wij zullen daarom niet uitgaan uit van een one-size-fits-all proces voor elke case, maar eerder onderzoeken hoe de methodiek flexibel kan worden ingezet, om tot de meest kwaliteitsvolle resultaten te komen.

BIJLAGE 1: GANTT-CHART VAN HET PROJECTPLAN

okt/17

nov/17

dec/17

jan/18

feb/18

mrt/18

apr/18

mei/18

jun/18

jul/18

aug/18

sep/18

Expertise Klankbordgroep 1: Stakeholders Klankbordgroep 2: Projectpartners Internationale expertengroep 1. Projectvoorbereiding

1.1 Kernteam samenstellen en verantwoordelijkheden vastleggen

1.2 Internationale expertengroep

1.3 Projectplan definitief op punt stellen 2. Realisatiefase 2.1 Collectiegebruik in kaart brengen Gebruikers categoriseren Historisch gebruik van de collectie in kaart brengen Potentiële gebruikers en gebruik in kaart brengen Valorisatiestrategieën in kaart brengen 2.2 Toekomstig collectieprofiel vaststellen High-level criteria vastleggen van de SHOULD BE-collectie 2.3 Informatie verzamelen Collectieonderdelen beschrijven Databank architectuurarchieven kwalitatief analyseren

22

Benchmarking t.o.v. bestaande collecties

Positiebepaling van de historisch gegroeide APA-collectie op lokaal, regionaal, landelijk en internationaal niveau + collectiehiaten identificeren

2.4 Waarderingscriteria vaststellen

Eerste concept criteria Criteria definiëren + werkmethodiek uitwerken 2.5 Uitvoeren waardering Uitvoeren waardering per archief Weging criteria Kwantificatie waardering + waardestellingen 2.6 Op punt stellen gedistribueerd model Procesflow Waarderingscriteria architectuurcollectie Vlaanderen 2.7 Communicatie Intensieve communicatiemomenten 3. Nazorgfase 3.1 Rapportage Uitschrijven rapport 3.2 Projectdocumentatie Archiveren van relevante documentatie 3.3 Communicatie Intensieve communicatiemomenten Organisatie studiedag 3.4 Initiëren fase II

23

Praktisch op punt stellen fase II

BIJLAGE 2: EXTRACT UIT HET BELEIDSPLAN VAN ARCHITECTUURARCHIEF

VLAANDEREN VOOR DE PERIODE 2019-2023 M.B.T. HET COLLECTIEBELEID

1. Collectiebeleid

Het Architectuurarchief Vlaanderen kreeg van de minister van Cultuur Sven Gatz de opdracht om de collectie van het voormalige Architectuurarchief van de Provincie Antwerpen (APA) verder uit te bouwen en ze van landelijk belang te maken, met internationale referentiewaarde. Dat is een fantastische opdracht, maar ook heel uitdagend!

Om dit op een onderbouwde manier aan te pakken, werd ingetekend op de pilootprojecten waarderen die de minister uitschreef. Zo werd een subsidie verkregen om een collectieprofiel en waarderingskader uit te tekenen in 2017 en 2018.

De volgende stappen werden hiertoe reeds gezet:

- interne workshop onder begeleiding van Agnes Vugts Erfgoedprojecten over het toekomstig verwervingsbeleid

- een nota met enkele concrete voorstellen die intern werd bediscussieerd - een veldanalyse op basis van de records in Odis over architectuurarchieven en actoren in de

architectuur Uit deze eerste stappen, kwam een embryonale visie die in 2018 verder zal uitgewerkt worden. We gaan uit van drie verschillende aanpakken op het vlak van verwerving, die chronologisch/thematisch zijn gekozen.

1) Architectuurarchieven uit de 19de eeuw en het interbellum dat verworven kan worden, is doorgaans zo uniek, dat het wellicht evident is om ze te verwerven.

2) Architectuurarchieven van de naoorlogse periode worden bewaard door heel uiteenlopende bewaarinstellingen aangezien er lange tijd geen collectiebeherende instelling was die voor heel Vlaanderen de verantwoordelijkheid opnam voor dit cultureel erfgoed. Daarom bevinden deze architectuurarchieven zich in:

a. stads- en gemeentearchieven en provinciale archieven b. musea op diverse beleidsniveaus c. culturele archieven en documentatiecentra van divers geografisch belang en impact d. KADOC-KULeuven voor wat de architecten met een opleiding bij Sint-Lucas betreft, Amsab-

ISG voor bepaalde modernistische architecten die nauwe banden hadden met de socialistische beweging

e. Stichting CIVA voor ‘modernisten’ en architecten uit de Brusselse regio f. Algemeen Rijksarchief wat betreft architectuurarchieven die ook als bedrijfsarchief

interessant zijn g. heemkundige kringen voor architecten van lokaal belang h. …

Binnen dit veld bouwde APA een collectie op van architectuurarchieven van 1800 tot heden voor de provincie Antwerpen die uniek is in Vlaanderen en die voor een belangrijk deel van landelijk belang en betekenis is. Het is echter niet de intentie van het Architectuurarchief Vlaanderen om vanaf nu ‘alle’ architectuurarchieven zelf te verzamelen. De bestaande concentraties kunnen blijven bestaan en versterkt worden door een verzamelbeleid te voeren waarbij het landelijke belang van de collectie van de eigen collectie versterkt wordt door zelf architectuurarchieven op te nemen van landelijke betekenis. Tegelijkertijd worden regionale concentraties versterkt door andere archieven bij regionale

25

of lokale spelers onder te brengen. Architectuurarchieven waarin een duidelijk ideologisch verwantschap met andere archieven belangrijker is dan de betekenis van het archief voor de evolutie van de architectuur in Vlaanderen zijn eveneens beter op hun plaats bij andere culturele archieven.

3) Voor architectuurarchieven van de voorbije drie decennia doet zich momenteel een unieke samenloop van omstandigheden voor, die een sterke focus op dit cultureel erfgoed verantwoord, namelijk:

a. Veel architecten die mee de grote veranderingen in het architectuurlandschap in Vlaanderen hebben bewerkstelligd (komst architectuurbeleid met Vlaams Bouwmeester en Commissie Architectuur en Vormgeving, komst Jaarboeken architectuur, grote transformaties in het architectuuronderwijs, …) gaan nu op rust en bieden hun architectuurarchief aan.24 Het is een grote opportuniteit dit materiaal nu op te nemen aangezien bij de verwerking, de archiefvormers betrokken kunnen worden. Deze participatieve aanpak biedt voordelen voor de archiefinstelling, en creëert een groter maatschappelijke zichtbaarheid en draagvlak voor het archiefwerk.

b. Architectuurarchieven werden de voorbije dertig jaar met het digitaliseren van het ontwerpproces, steeds complexer en ook omvangrijker. Het gedigitaliseerde ontwerpproces maakt dat we niet kunnen wachten tot architecten hun loopbaan beëindigen alvorens te beslissen of het architectuurarchief bewaard moet worden, maar dat we andere verzamelstrategieën moeten ontwikkelen waarbij de selectie in een vroeger stadium van de carrière plaatsvindt, gekoppeld aan een participatieve aanpak. Deze aanpak vraagt een groot vertrouwen tussen de archiefinstelling en de archiefvormer. Door de inbedding van het Architectuurarchief Vlaanderen binnen het Vlaams Architectuurinstituut, is hiervoor een stevige basis gelegd.

c. Internationaal is er een sterke interesse voor architectuur uit Vlaanderen en het architecturaal erfgoed:

architecten uit Vlaanderen en Brussel geven les aan gerenommeerde internationale architectuuropleidingen

van New York tot Montréal, van Tallinn tot Rome: overal in de Westerse wereld worden tentoonstellingen gemaakt met en over Vlaamse architecten uit Vlaanderen en Brussel

Vlaamse architecten bouwen wereldwijd, in Europa maar ook van Bahrein tot China en de VSA

gerenommeerde internationale culturele instellingen in en buiten Europa willen werk (tekeningen, archieven, maquettes) van architecten uit Vlaanderen en Brussel aan hun collecties toevoegen

internationale private kunsthandelaren kopen stuken uit archieven van nog actieve architecten uit Vlaanderen en Brussel

d. De geschiedenis van het Vlaams Architectuurinstituut is nauw verbonden met deze generatie architecten, en de bloei van de architectuurcultuur in Vlaanderen. Het Vlaams Architectuurinstituut bood hen internationale fora zoals de Biënnale van Venetië en programmeerde deze architecten in tentoonstellingen, lezingen en publieksevenementen als

24 Zie: Sofie De Caigny and Katrien Vandermarliere, ‘More than Punctual interventions: Cultural Events,

Competitions and Public Debate as Impetus for Architectural Culture in Flanders, 1974-2000’, in: Autonomous Architecture in Flanders. The Early Works of Marie-José Van Hee, Christian Kieckens, Marc Dubois, Paul Robbrecht and Hilde Daem, Sofie De Caigny, Lara Schrijver, Katrien Vandermarliere, Caroline Voet (eds.), Leuven University Press, Leuven, 2016, pp. 48-61; Sofie De Caigny, “On Monologues and Dialogues. Two architectural Cultures in Transformation”, in: ed. Sofie De Caigny, Maatwerk. Made to Measure. Concept and Craft in Architecture from Flanders and the Netherlands, Sofie De Caigny (ed.), Flanders Architecture Institute and Deutsches Architekturmuseum, Antwerpen, 2016, pp. 11-21.

26

de Dag van de architectuur. Ook in de publicaties van het Vlaams Architectuurinstituut is deze generatie architecten goed vertegenwoordigd. Daardoor zijn er nauwe banden tussen veel van de toonaangevende bureaus van deze generatie en het Vlaams Architectuurinstituut.

De samenloop van deze vier vaststellingen biedt een enorme kans voor Vlaanderen om nu boeiend materiaal te verzamelen dat internationale referentiewaarde heeft en bedreiging dat het materiaal uit Vlaanderen zou verdwijnen.

27

BIJLAGE 3: HET WAARDERINGSKADER VOOR ARCHITECTUURARCHIEVEN (VERSIE

1.0)

10-10-2018 Waarderingsformulier archieven Vlaams Architectuurinstituut

https://docs.google.com/forms/d/1aMzztQl3LDhtBq26JvtpSoGWlLwgmpQ_2o0zfnEnpOI/edit#response=ACYDBNjHXRb_4ogDVLYBuWG7fiKlsa… 1/13

Waarderingsformulier archieven Vlaams Architectuurinstituut

Dit formulier is een inkijkexemplaar van het waarderingsformulier dat het Vlaams Architectuurinstituut gebruikt voor de waardering van architectuurarchieven. Dit formulier is eveneens een DEMO-versie. Iedereen mag het formulier vrij gebruiken om de waardering van architectuurarchieven uit te testen.

Dit formulier is een demoversie en dus niet van permanente aard. Het Vlaams Architectuurinstituut staat niet in voor de bewaring van de ingevulde gegevens. Wil je het formulier gebruiken voor je eigen waarderingsproject. Neem er dan een kopie van. Neem bij vragen contact op met projectleider Wim Lowet via [email protected] of op ons algemeen mailadres ([email protected])

Copyright: CC-BY Vlaams Architectuurinstituut

Identi�catie en administratie

Deze sectie dient om het gewaardeerde te identi�ceren + om het verloop van de waardering op te volgen.

Collega x

Collega y

Collega z

Kernteam

Kenmerken (prioritair)

Kenmerken zijn geen waarden as such, maar gegevens over het archief die objectief kunnen worden toegekend. Kenmerken kunnen de waardering van een archief wel beïnvloeden. De kenmerken die hier staan opgelijst, dienen prioritair te worden ingevuld. Achteraan het formulier vind je kenmerken die je naar keuze kunt toevoegen.

Titel archiefGeef de titel van het archief in.

ReferentienummerGeef indien beschikbaar het referentienummer van het archief.

Bijdragers aan de waarderings�cheGeef hier de status van de waardering in. Welke collega's hebben bijdrages geleverd? Heeft het kernteam de waardering gevalideerd?

mailto:[email protected]

mailto:[email protected]



Architect/architectenbureau

Familie

Onderwijsinstelling

Aannemer/bouwbedrijf

Ambacht

Sociale huisvestingsmaatschappij

Overheidsinstelling

Projectontwikkelaar

Ingenieurs- of studiebureau

Cultureel �guur/culturele instelling

Andere

Voor Wereldoorlog I

Interbellum

1940-1974

1975-2000

2000-heden

Type archiefvormerCategoriseer de archiefvormer met volgende categorieën.

TijdsperiodeGeef hier de zwaartepunten. Als enkele stukken of enkele procenten van het totale archief zich nog in een andere periode situeren, noteer dit danin het beschrijvingsveld vanonder.

Tijdsperiode - BeschrijvingVul enkel indien ter nuancering / verduidelijking van het antwoord boven

Omvang - rekkenKiezen

Omvang - plannenkastladesKiezen



Ja

Nee

Betekenis archiefvormer en oeuvre

Een archief is een neerslag van de activiteiten van één of meerdere archiefvormers. Met een archiefvormer bedoelen we de persoon of organisatie die het archief heeft gemaakt, gecreëerd, gevormd. Een archief is een geordende set van documenten die een archiefvormer documenteert. De betekenis van een architect of organisatie is dan ook een belangrijke afweging bij het waarderen van een archief. Binnen deze sectie onderzoeken we de architectuurhistorische en/of cultuurhistorische betekenis van de archiefvormer.

Attestaties in de inventaris onroerend erfgoedGa naar https://inventaris.onroerenderfgoed.be/ en geef de naam van de archiefvormer (of een medewerker) in. Noteer het aantal resultaten.

Attestaties in de gebouwendatabank VAiGa naar https://www.vai.be/nl/gebouwendatabank en geef de naam van de archiefvormer (of een medewerker) in. Noteer het aantal resultaten

Attestatie archiefvormer in Repertorium van de ArchitectuurSla het Repertorium van de Architectuur erop na. (https://www.vai.be/nl/publicatie/repertorium-van-de-architectuur-in-belgi-van-1830-tot-heden)Noteer of de archiefvormer erin wordt vermeld.

Pro�el archiefvormerDit veld is op zichzelf geen waardering, maar wel een belangrijke informatieve kadering die helpt bij het waarderen. Geef een korte beschrijvingvan wie/wat de archiefvormer is of was. Concentreer je hierbij op zijn/haar bestaansperiode en zijn/haar activiteiten + geogra�sche afbakening.Geef tot slot zijn/haar projecten of activiteiten die het meest in het oog springen. Bij een architect: zijn/haar referentieprojecten. Plaats hier geenbiogra�e, maar beperk je tot de krachtlijnen.

ArchitectuurvisieIn dit criterium beoordelen we de uniciteit en originaliteit van de archiefvormer. In welke mate spreekt de architectuur van de archiefvormer vaneen originele of uitgekiende vormentaal, compositie of ornamentiek? Kan de ontwerper verbonden worden met een bepaalde stijl of stroming?Was de ontwerper doelbewust bezig met architecturale kwaliteit? Lag er een �loso�e aan ten grondslag? Was de architect pionier in hetuittesten van architecturale vormen? In welke mate was hij/zij vernieuwend in zijn/haar ontwerpprocédés? Had hij/zij een eigen manier vanontwerpen uitwerken? Maakte hij/zij intensief gebruik van digitale hulpmiddelen?

https://www.google.com/url?q=https://inventaris.onroerenderfgoed.be/&sa=D&ust=1539211301631000&usg=AFQjCNF1NI6fwSW6Q0__pVVUZI6jG0PKZQ

https://www.google.com/url?q=https://www.vai.be/nl/gebouwendatabank&sa=D&ust=1539211301632000&usg=AFQjCNH3wrPW7fjE939ure7dmqmNEoh8zg

https://www.google.com/url?q=https://www.vai.be/nl/publicatie/repertorium-van-de-architectuur-in-belgi-van-1830-tot-heden&sa=D&ust=1539211301632000&usg=AFQjCNGTOYD3zjuE1QJboKrLtmCAQoBvZg



ReceptieIn dit criterium beoordelen we hoe de archiefvormer door tijdgenoten en/of latere generaties werd beoordeeld. Wordt de architect veel of weinigbesproken in media als tijdschriften of boeken? Werden zijn/haar ideeën opgepikt? Werd de architectuur van de persoon hoog ingeschat, of netheel laag?

Constructie en materialenIn dit criterium beoordelen we de archiefvormer op vlak van structuur, constructietechnieken en materiaalgebruik. In welke mate was dearchiefvormer van belang voor het gebruik van of de ontwikkeling van vernieuwende constructietechnieken (staal, gewapend beton, welfsels,hangtechnieken, ambachtelijkheid, prefab, 3D-print...), werforganisatie of materiaalgebruik? In welke mate is zijn/haar oeuvre op dat vlakrepresentatief, vernieuwend of van hoge kwaliteit?

Typologie, programma, disciplineIn dit criterium beoordelen we de representativiteit, kwaliteit of originaliteit van de archiefvormer vanuit de invalshoek van de typologie, hetprogramma, of de discipline. In welke mate is de archiefvormer pionier, kundig of representatief m.b.t. een bepaalde typologie? Heeft hijbijvoorbeeld veel ziekhuizen gebouwd? Of sociale woonwijken? Zijn er projecten in zijn portfolio die volgens de architectuurkritiek vanuittypologisch standpunt bijzonder goed geslaagd zijn en als voorbeeld kunnen dienen voor gelijkaardige opdrachten? Vertoont de archiefvormermeesterschap van een grote variatie aan typologieën? In welke mate was de architect vernieuwend of bijzonder uitmuntend in het uitvoeren vanbepaalde programma's of disciplines, zoals restauratie, stedenbouw, interieurinrichting, verbouwingen, isoleren, milieuvriendelijkheid enz.

Impact gebouwde omgevingIn dit criterium beoordelen we in welke mate de archiefvormer een impact heeft gehad op de gebouwde omgeving van regio of gemeente. Bv.Heeft hij/zij als architect veel gebouwd in een bepaalde gemeente? Heeft hij/zij als stedenbouwkundige een grote impact gehad op de ruimteordening van een bepaalde regio? Heeft het bouwbedrijf een belangrijke rol gespeeld in het uitzicht van Vlaanderen?

Architectuur en maatschappijIn dit criterium beoordelen wij de rol die de archiefvormer heeft gespeeld op maatschappelijk vlak. Het gaat hier over zijn/haar relaties metandere architecten, andere groepering en maatschappelijke tendenzen als sociale huisvestingsmaatschappijen. In welke mate is de positie vande architect naar opdrachtgevers, overheden en andere instanties toe uniek geweest? Had hij/zij bevoorrechte banden met de politiek, werktehij/zij vaak samen met sociale huisvestingsmaatschappijen? Had de architect een belangrijke positie bij de vakverenigingen of het politiekebeleid? Had hij/zij invloed op het maatschappelijk beleid m.b.t. stedenbouw, architectuur, landschap, design, ecologie? Was hij/zij regelmatig lidvan juries? Had hij/zij expertise met het schrijven van wetteksten...?

Culturele impact en invloedIn dit criterium beoordelen wij de rol die de archiefvormer heeft gespeeld in de culturele wereld of m.b.t. het publieke debat over architectuur. Inwelke mate had de archiefvormer een grote impact op de architectuurcultuur? In welke mate is de archiefvormer bij het brede publiek bekend?Heeft de archiefvormer een iconische status verworven? Publiceerde de archiefvormer artikels over architectuur, ingenieurswetenschappen,design in vaktijdschriften? Heeft de archiefvormer veel gepubliceerd of veel tentoongesteld? Hoe ver reikte zijn cultureel netwerk?



Betekenis archief

Een archief heeft een waarde op zichzelf los van zijn gebruikswaarde. Dit noemen wij de "betekenis" van het archief. De betekenis van een archief hangt vaak samen met de betekenis van de archiefvormer, maar dit is niet noodzakelijk zo. Een architect kan bijvoorbeeld weinig impact hebben gehad, toch kan het archief buitengewoon mooie tekeningen bevatten.

Bijdrage aan het onderwijsIn dit criterium beoordelen wij de rol die de archiefvormer heeft gespeeld in het onderwijs. Voerde de archiefvormer een opdracht in hetonderwijs uit? In welke mate heeft hij/zij via dit invloed kunnen uitoefenen. Schreef hij/zij mee aan didactisch materiaal, zoals cursussen?

Speci�eke kenmerkenIn dit criterium beoordelen we of er speci�eke kenmerken zijn - los van bovenstaande criteria - die vermeldenwaard zijn en de waarde van dearchiefvormer tot documentatie in zekere zin verhogen... Dat kan gaan om gender, speci�eke anekdotes enz.

Vergelijkingsraster

Hoog Gemiddeld Laag Onderzoek nodig Nvt

Architectuurvisie

Métier

Impact gebouwdeomgeving

Constructie &materialen

Culturele impact &invloed

Bijdrage onderwijs

Typologie,programma, discipline

Speci�eke kenmerken

Architectuurvisie

Métier

Impact gebouwdeomgeving

Constructie &materialen

Culturele impact &invloed

Bijdrage onderwijs

Typologie,programma, discipline

Speci�eke kenmerken

Geraadpleegde bronnen voor waarderingNoteer hier de bronnen die je bij het invullen van deze sectie hebt gebruikt. Dat kan gaan om literatuur, interviews, kennis van collega's etc.



Getuigeniswaarde / Historische waardeIn dit criterium beoordelen we de getuigeniswaarde of historische waarde van het archief. Meestal houdt deze beoordeling de mate in waarophet archief getuigt van de verschillende aspecten van de archiefvormer. Verwijs daarom zoveel mogelijk terug naar de waardering van dearchiefvormer. Ook andere aspecten kunnen echter de historische waarde van een archief verhogen. Bv. de aanwezigheid van een maquette dieeen belangrijke rol heeft gespeeld in het maatschappelijk debat over stedenbouw, handgeschreven correspondentie met wereldberoemdearchitecten enz. Bv. getuigt het archief volledig van de activiteiten van de archiefvormer, of bevat het dossiers van enkele toonaangevendeprojecten?

Artistieke waardeIn dit criterium beoordelen we de artistieke, ambachtelijke, technische waarde van het archief. Zijn er documenten of reeksen documenten vaneen hoge technische, ambachtelijke, materiële of esthetische kwaliteit bevat het archief? Denk aan maquettes, presentatietekeningen, schetsen,foto's...

Sociaal-maatschappelijke waardeIn dit criterium beoordelen we de sociaal-maatschappelijke waarde. Heeft het archief of zijn onderdelen een bijzondere betekenis voor eenspeci�eke erfgoedgemeenschap, zoals religieuze groeperingen, bewoners van een wijk...? Zijn er individuen met een bijzondere band vooronderdelen van het archief? Roept het archief of onderdelen ervan bepaalde emoties op, los van of dankzij zijn historische en artistieke waarde,bv. nostalgische gevoelens?

EnsembleIn dit criterium beoordelen we in welke mate het archief een interessant ensemble vormt met andere archieven in de collectie van de eigeninstelling of bewaard in Vlaanderen. Vormt het een interessante complementaire aanvulling? Is er een speci�eke thematische verbondenheidmet andere archieven? Een voorbeeld is de archiefcluster van archieven van architecten van de Turnhoutse school, bewaart in het VlaamsArchitectuurinstituut.

VolledigheidIn dit criterium beoordelen we in welke mate het archief "volledig" is. De volledigheid van een archief wordt bepaald door verschillende criteria.Documenteert het archief de volledige loopbaan van de archiefvormer, of enkel bepaalde onderdelen? Worden alle functies en activiteiten van dearchiefvormer gedocumenteerd? Geef aan voor welke aspecten het archief volledig is en voor welke aspecten het archief net fragmentarisch is.



Internationaal

Nationaal/landelijk

Provinciaal/lokaal

Gemeenschap/groep

Collectiebeherende instelling

Nvt

Gebruikswaarde archief

ZeldzaamheidIn dit criterium beoordelen we de zeldzaamheid van het archief. Worden de archieven van gelijkaardige archiefvormers ook elders bewaard ofniet? Bevat het archief documenten van unieke aard of niet?

Vergelijkingsraster - Betekenis archief

Hoog Gemiddeld Laag Onderzoek nodig Niet vantoepassing Nvt

Getuigenis-,historische waarde

Artistieke waarde

Sociaal-maatschappelijkewaarde

Ensemble

Volledigheid

Zeldzaamheid

Getuigenis-,historische waarde

Artistieke waarde

Sociaal-maatschappelijkewaarde

Ensemble

Volledigheid

Zeldzaamheid

PerspectiefVoor welke invalshoek is het archief voornamelijk van belang (meerdere antwoorden mogelijk). Neem hierbij zowel de waardering van dearchiefvormer als het archief in ogenschouw.

Perspectief - motivatieMotiveer de toegekende score. Verwijs hierbij terug naar de hierboven toegekende criteria.



Naast de betekenis die aan een archief binnen een bepaalde context kan worden toegekend heeft een archief ook waarde omdat het ergens voor kan worden gebruikt.

Architectuurhistorisch onderzoekIn dit criterium beoordelen we in welke mate het archief bronnenmateriaal kan bevatten voor architectuurhistorisch onderzoek. In welke matebiedt het archief mogelijkheden voor onderzoek naar de archiefvormer en architectuurgeschiedenis in het algemeen? Hoe vaak wordt het archiefopgevraagd? Bevat het archief interessant (serieel) materiaal? Welke onderzoeksvragen borrelen 'spontaan' op bij dit archief? Bv. zegt hetarchief iets over lintbebouwing in Vlaanderen...? Bevat het archief interessante reeksen voor kwantitatief onderzoek?

Algemeen wetenschappelijk onderzoekIn dit criterium beoordelen we in welke mate het archief bronnenmateriaal kan bevatten voor niet-architectuurhistorisch onderzoek: Biedt hetarchief andere interessante mogelijkheden voor onderzoek, los van architectuurgeschiedenis? Bv. onderzoek naar sociale geschiedenis,geogra�sch onderzoek naar bodemtoestand? Antropologisch onderzoek?

GebouwenonderhoudIn dit criterium beoordelen we in welke mate het archief technische informatie bevat voor de reconstructie (reëel of digitaal), restauratie ofrenovatie van gebouwen. Bevat het archief veel projectdossiers met technische documentatie als bouwtekeningen (as-builtdocumenten),meetstaten, lastenboeken en werffoto's?

MonumentenzorgDoe dezelfde oefening als bij het criterium gebouwenonderhoud, maar weeg in dit criterium ook af de technische informatie er ook is voorgebouwen met een hogere erfgoedwaarde. Zie hiervoor onder meer kenmerk over het aantal attestaties in de inventaris onroerend erfgoed,maar sla er ook de attestaties van de architect in de Gebouwendatabank op na.



PubliekswerkingIn dit criterium beoordelen we in welke mate het archief interessante stukken bevat voor publiekswerking, zoals tentoonstellingen, publicaties,gidsbeurten enz. Bevat het archief stukken die zich in het bijzonder lenen voor publiekswerking, bijvoorbeeld door hun artistieke waarde enhistorische betekenis? Zijn er stukken die zich bij uitstek lenen voor tentoonstellingen, valorisatie via publicaties of webplatformen? Zijn erstukken / reeksen waarrond een bijzonder verhaal verteld kan worden? Zou je bij een rondleiding van bezoekers in het depot stukken uit ditarchief laten zien?

EducatieIn dit criterium beoordelen we in welke mate het archief zich leent voor educatief gebruik. Bevat het archieven stukken of reeksen die zich bijuitstek lenen voor de creatie van educatieve pakketten over architectuur, voor de aanmaak van cursusmateriaal, voor het gebruik tijdensworkshops enz.? Bevat het archief interessante onderzoeksvragen voor thesisstudenten?

OntwerpenIn dit criterium beoordelen we in welke mate het archief interessant is om te worden gebruikt als inspiratie of als hergebruik voor nieuweontwerpen. Grijp voor dit criterium terug naar de waardering van het criterium architectuurvisie; constructie en materialen of typologie,programma en discipline. Weeg ook af in welke mate het archief veel beeldend materiaal bevat als schetsen, foto's, ontwerptekeningen entechnische tekeningen. Het zal vooral dit type materiaal zijn waar ontwerpers naar op zoek zijn.

DigitaliserenIn dit criterium onderzoeken we in welke mate het archief geschikt is voor digitalisering. Bekijk hier vooral de mate waarin het archief reeksenbevat die zich hiervoor lenen, zoals fotoreeksen. Een reeks grote projectdossiers is bv. niet zo interessant, omdat dit impliceert dat je talrijkeminder interessante nota's moet inscannen. Een reeks tekeningen of brieven is dan weer wel interessanter.


https://docs.google.com/forms/d/1aMzztQl3LDhtBq26JvtpSoGWlLwgmpQ_2o0zfnEnpOI/edit#response=ACYDBNjHXRb_4ogDVLYBuWG7fiKls… 10/13

Kenmerken archief

Kenmerken zijn geen waarden as such, maar gegevens die objectief kunnen worden toegekend, maar die wel de waardering van een archief kunnen beïnvloeden. Het gaat hier om criteria als materiële staat (Goed tot zeer slecht...), herkomst (bekend/niet bekend), grootte, periode... of om criteria waarbij we ervan uitgaan dat er elders reeds een waardering heeft plaatsgevonden, zoals bij het aantal attestaties van gebouwen in de inventaris onroerend erfgoed.

De kenmerken die hier volgen (in tegenstelling tot de kenmerken uit de eerste sectie) zijn kenmerken die optioneel kunnen worden ingevuld, maar niet essentieel zijn om een archief te waarderen. Op termijn worden ze echter interessant om in te vullen, voornamelijk in functie van het collectiebeheer.

Analoog

Hybride

Born-digital

ENKEL IN TE VULLEN IN GROEP! - Vergelijkingsraster

Hoog Gemiddeld Laag Onderzoek nodig Nvt

Architectuurhistorischonderzoek

Algemeenwetenschappelijkonderzoek

Gebouwenonderhoud

Monumentenzorg

Publiekswerking

Educatie

Ontwerpen

Digitialiseren

Architectuurhistorischonderzoek

Algemeenwetenschappelijkonderzoek

Gebouwenonderhoud

Monumentenzorg

Publiekswerking

Educatie

Ontwerpen

Digitialiseren

OntwikkelingspotentieelGeef aan in welke mate de gebruikswaarde van het archief kan worden verhoogd. Geef ook aan met welke ingrepen.

Materieel typeWat is de materiële typering van het archief? (Hybride = zowel analoog als born-digital archief)



Geïnventariseerd

Niet geïnventariseerd - maar geordend

Ongeordend

Onderzoek nodig

Geen tot lichte schade

Matige schade

Ernstige schade

Onderzoek nodig

Hoog

Gemiddeld

Laag

Toegankelijkheid

Verzekeringswaarde

Toegankelijkheid - beschrijvingVul enkel in ter nuancering / verduidelijking

Materiële toestand

Materiële toestand - beschrijvingVul enkel in ter nuancering / verduidelijking

Moeilijkheidsgraad van opslag of bewaringHOOG: Het archief bestaat uit moeilijk te preserveren materiaal of uitzonderlijke formaten met een grote impact op het bewaarbeleid van deinstelling; GEMIDDELD: Het archief bevat een beperkt aantal stukken die moeilijk te preserveren zijn of van uitzonderlijk formaat; LAAG: Hetarchief stelt geen speciale eisen m.b.t. zijn bewaring

Moeilijkheidsgraad van opslag of bewaring - beschrijvingVul enkel in ter nuancering / verduidelijking



Volledig

Reeksen

Sporadische stukken

Niet

Gekend

Niet gekend

Status digitalisering

Status digitalisering - beschrijvingVul enkel in ter nuancering / verduidelijking

Herkomst

Raadpleegcijfers

Omvang digital born - aantal bestanden

Omvang digital born - Gigabyte

Omvang gedigitaliseerde bestanden - aantal bestanden(Enkel moeder- en archiveringsbestanden)

Omvang gedigitaliseerde bestanden - Gigabyte(Enkel moeder- en archiveringsbestanden)



Topstukkenlijst

Andere bescherming

Niet

Publiek domein

Rechten volledig gecleard

Niet-exclusieve licentie van archiefvormer (bv. Creative Commons)

Exclusieve licentie van archiefvormer

Expliciet geen toestemming

Geen afspraken

Geen persoonsgevoelige informatie of geen risico

Laag risico

Hoog risico

Deze content is niet gemaakt of goedgekeurd door Google.

Juridische status

Juridische status - beschrijving

Auteursrechten

Auteursrechten - beschrijving

Privacy

Privacy - beschrijving

Formulieren

https://www.google.com/forms/about/?utm_source=product&utm_medium=forms_logo&utm_campaign=forms

ABSTRACT Wim Lowet RAPPORT: NAAR EEN BLAUWDRUK VOOR … · BLAUWDRUK VOOR EEN ARCHITECTUURCOLLECTIE...

Documents

Transcript of ABSTRACT Wim Lowet RAPPORT: NAAR EEN BLAUWDRUK VOOR … · BLAUWDRUK VOOR EEN ARCHITECTUURCOLLECTIE...