Peter Jorna, Consultancy Social Inclusion – Roma & Sinti Issues – April 2015

1

“Aria Tzigana”: een Queste naar het Zigeunerlied in Abraham Kuyper’s Om de Oude Wereldzee

Vanaf 10 mei start de IKON - in samenwerking met de Vrije Universiteit Amsterdam - met een

achtdelige serie over Abraham Kuyper en zijn reis in 1905 door zestien landen in het Middellandse

Zee gebied. Het verslag van de voormalige premier en dan ambteloos burger verscheen twee jaar

later in twee kloeke delen van 1080 pagina’s, stevig gebonden en fraai voorzien van een harde cover

in Jugendstill, met prachtige platen in het binnenwerk. Behalve impressies over de Islam, Oekraïne

(de Krim), het Aziatische Gevaar en het Joodsche Probleem wijdt Kuyper ook een uitvoerig ‘chapiter’

aan De Zigeuners. Zijn beschrijving van de botsing van culturen en religies in Europa mag weliswaar

gedateerd aandoen in de zin van mentaliteiten, toch herkennen we ruim een eeuw later nog veel in

de problematieken van het huidige tijdsgewricht.

Van Holkema & Warendorf, Amsterdam

Toen de IKON het plan in september 2014 in de media bekend maakte, schreef ik juist aan een artikel

over cultuur en integratie voor een themanummer van het tijdschrift Justitiële Verkenningen over

“Europa en zijn Roma”. Ook in mijn research kwam Abraham Kuyper voor. Het e-mail contact met de

redactie kwam al gauw en spontaan tot stand, om de zoveel tijd stuurden we elkaar een berichtje.

Tot begin deze week: de trailer was klaar, een teaser eerste klas! Maar nu eerst wat meer over

Abraham Kuyper, vanuit cultureel antropologisch perspectief.

Beschaving

In de Europese beschaving is de Grande Tour al sinds de 18e eeuw een gevestigde traditie binnen de

gegoede burgerij. Opvattingen over waarden komen in zulke reizen ook tot uiting. De theoloog en

politicus Abraham Kuyper (1837-1920) maakte zo’n reis langs de randen van Europa. Zijn verslag

verkocht goed en werd zelfs vertaald in het Frans. 1 Als boegbeeld van de christendemocratische zuil

1 Rondom de Oude Wereldzee (Abraham Kuyper, 1907).Vooral het eerste deel (5000 exemplaren) was zowel onder het christelijk volksdeel

als bij andere lezers enorm populair, van Amsterdam ‘tot het stedeke Sneek’ (Ontwakend Nationalisme In Egypte, Geïnspireerd Door Eigen

Faraonisch Verleden. Een Culturele Handreiking Van Abraham Kuyper 1908, Inleiding, Smits, 1991).

Peter Jorna, Consultancy Social Inclusion – Roma & Sinti Issues – April 2015

2

en emancipator van de ‘kleyne luiden’ is de calvinistische Kuyper van grote invloed geweest,

bijvoorbeeld voor het Nederlandse onderwijs (het adagium ‘Soevereiniteit in eigen kring’). 2

Het is interessant om aan de hand van Kuyper de toenmalige visie op Zigeuners er op na te slaan

(1907, deel 1, p. 164-238). Zigeuners in Rusland, Roemenië en Hongarije, de Balkan landen, maar ook

in Spanje, Frankrijk en Engeland. Hiervoor beroept hij zich op bronnen die toen gezaghebbend waren

(zoals Grellmann’s Tsiganologie en de Gypsy Lore Society). Kuyper lijkt misschien ‘een man van zijn

tijd’ maar sommige uitspraken vinden ook nu nog weerklank. Pogingen om zigeuners ‘tot hoogere

ontwikkeling te brengen, zijn alle mislukt’, en bleken ‘pure geldverkwisting’, verzucht Kuyper (1907,

p. 228). Het is ‘ploegen op een rots’ - overigens een standaarduitdrukking in de beschavingsarbeid

onder ‘primitieven’ in de Nederlandse koloniën. 3 Grote vraag was hoe regeringen, na alle

experimenten, hen uit hun ‘isolement’ kunnen halen en ‘tot gelukkiger socialen staat te doen komen’

(Kuyper, 1907, p. 230).

Over religie beschikken de zigeuners terdege, aldus Kuyper - een oordeel waarin hij zich van vele

tijdgenoten onderscheidt. Heil ziet Kuyper dan ook nog wel in de Kerk (‘Wat nooit mag rusten is de

arbeid der Christelijke Liefde’) en in particuliere barmhartigheid. Met strenger politietoezicht

weliswaar. Bijvoorbeeld op het praktiseren van bedrieglijke tovenarijen, door hem Oudtestamentisch

geassocieerd met guichelarij 4 : het in de sterren kijken en hand lezen door de vrouwen (Kuyper

1907, p. 178). Het begrip ‘Cultuur’ kwam in dit hoofdstuk evenwel niet ter sprake en – ondanks de

vele historische uitweidingen – de slavernij en de naweeën evenmin (tot 1856 in Wallachije,

Roemenië).

Zowel voor als na zijn reis vond Kuyper ook in Nederland de ‘trekkende bevolking’ op zijn pad. Als

onderdeel van de wetgevende macht was Kuyper opdrachtgever geweest voor de Staatscommissie

die de regering adviseerde over doeltreffender bestrijding van bedelarij, landloperij en habituele

dronkenschap, inclusief het woonwagen- en woonschepenprobleem (1903-1907). Tegen het einde

van de Eerste Wereldoorlog kwam hieruit de Woonwagenwet (1917) voort: ter ‘bescherming van de

samenleving tegen de risico’s van de aanwezigheid van een trekkende bevolkingsgroep, die in zeer

slechte economische en milieuomstandigheden verkeert, waardoor zij een bedreiging betekent voor

de openbare orden en gezondheid’. 5

Nog een kleine anekdote ter afsluiting van dit historische onderdeel rondom Kuyper. Over een boek.

Hét Boek uit die tijd. De Statenbijbel uit 1702 - in 1861 voorzien van prachtig, zwaar verzilverd

omslagwerk als geschenk van koningsgezinden aan Willem III vanwege zijn steun bij een

dijkdoorbraak en sindsdien ‘de Watersnoodbijbel’ genoemd - raakte tijdens de bezetting door de

Duitsers ontvreemd en zoek (1942). Het verhaal gaat dat ‘zigeuners’ het kort na de bevrijding

terugvonden in de omgeving van Het Loo, in de bossen bij het Uddelermeer. Zij weigerden de

beloning omdat die naar hun mening in geen enkele verhouding stond tot de waarde van hun vondst.

2 Rondom de Oude Wereldzee (Abraham Kuyper, 1907).Vooral het eerste deel (5000 exemplaren) was zowel onder het christelijk volksdeel

als bij andere lezers norm populair, van Amsterdam ‘tot het stedeke Sneek’ (Ontwakend Nationalisme In Egypte, Geïnspireerd Door Eigen

Faraonisch Verleden. Een Culturele Handreiking Van Abraham Kuyper (1908), Inleiding, Smits, 1991). 3 Zie Geschiedenis en Actualiteit van Westelijk Papua (Sterre van Hasselt in de VPRO gids no. 37, 2014, p. 17), beschikbaar op

http://www.geschiedenis24.nl/nieuws/2014/september/Nieuw-Guinea-Biak-West-Papua-Dike-ten-Kate.html 4 Van Hebreeuwse origine: ‘met verblinding der ogen toveren, waardoor men meent te zien wat niet is’. In de vertaling van de Statenbijbel:

bijgeloof, duivelskunsten, bijvoorbeeld op vogelgeschrei acht geven (http://www.statenvertaling.net/concordantie/g/8072-1.html) 5 De wet werd door het RK Woonwagen Liefdewerken uitgevoerd en zou -met aanpassingen (minister Klompé, 1968) - bestaan tot 1999.

Peter Jorna, Consultancy Social Inclusion – Roma & Sinti Issues – April 2015

3

Zou dit feit aan de bijzondere band tussen Zigeuners en het Koninklijk Huis ten grondslag hebben

gelegen?

Een ode aan de Zigeuners …

Dat de naar schatting tien miljoen Roma in Europa in het derde millennium in de belangstelling staan,

mag een open deur genoemd worden, maar Abraham Kuyper zou zich daarover hogelijk verbaasd

hebben. Roma en Sinti – termen die tegenwoordig over het algemeen politiek correct ingeburgerd

zijn ter vervanging van het neerbuigende ‘zigeuners’ – mogen zich verheugen in goede media

reportages, zoals vorig jaar nog te zien was in de VARA documentaire De Muur. 6

De IKON redacteur waarmee ik sinds kort contact had schrijft in een e-mail: “We zijn momenteel

druk met regelen, onze lokale producer probeert in Clejani voet aan de grond te krijgen om ons daar

te laten filmen. We proberen het thema 'bedreigde identiteit' van twee kanten te belichten:

bedreiging van buitenaf (hoe maatschappelijke en overheidsdruk de identiteit bedreigt, dus de druk

om je aan te passen) maar ook van binnenuit: hoe gaat de gemeenschap om met 'eigen leden' die

juist uit de groep willen breken en de traditie overboord willen zetten omdat die identiteit hen in de

weg zit (bij bijvoorbeeld een carrière)? Of een Roma-jongen die een niet-Romameisje wil trouwen (of

andersom). Dat soort dilemma's proberen we ook te belichten. Het zal nog een hele klus worden om

daar mensen voor te vinden, zeker bij dat tweede deel, omdat de vuile was niet graag buiten

gehangen wordt, kan ik me zo voorstellen, hoewel wij het natuurlijk niet als vuile was willen tonen,

maar juist eerder als een bedreiging voor het voortbestaan van de identiteit” (23 oktober 2014).

Ein Heijduck: mythische figuur (1703), alom Clejani, onderdeel van Europa: ‘Goede Reis’

aanwezig in de strijd tegen de Ottomanen

De IKON gaat niet voor minder met deze keuze, daarbij behulpzaam geweest door een medewerker

van het Roma-Museum in Boekarest. Het overwegend christelijk-orthodoxe Roma dorp Clejani ligt in

Muntenië (Wallachije), op ongeveer 40 kilometer ten zuiden van de hoofdstad en vlak bij de

Bulgaarse grens. De ongeveer 3.000 Roma inwoners behoren tot de Lăutari ‘stam’: muzikanten,

6 Op 5 december 2014: over Roma in Slowakije, onderdeel van een zesdelige serie over Muren in de Wereld, 25 jaar na slechting van De

Muur in Berlijn. Alleen in Slowakije al bestaan 14 muren rondom Roma gemeenschappen. http://www.npo.nl/de-muur/05-12-

2014/VARA_101369837

Peter Jorna, Consultancy Social Inclusion – Roma & Sinti Issues – April 2015

4

fluitspelers om precies te zijn. Vrijwel alle inwoners zijn familie van de twee wereldberoemde

orkesten die daar hun thuisbasis hebben: het meer traditionele 15 koppige ensemble Taraf de

Haidouk en de meer moderne Mahala Raï Banda (deels afkomstig uit de oude zigeunerwijk – mahala

– van de hoofdstad en aangevuld met de inmiddels even vermaarde Fanfare Ciocărlia uit het dorp

Zece Prăjini – ‘tien velden’ – in het uiterste noorden, Moldavië).

Het lukt de filmploeg warempel. De samensteller schrijft me “Onze crew is de afgelopen twee dagen

in Clejani geweest. Via kort sms- en mailcontact begreep ik van onze regisseur dat ze een mooie maar

ook indringende reportage hebben kunnen maken. We zijn te gast geweest bij een muzikale familie,

die ons heeft getrakteerd op muziek, een barbecue, een kampvuur en op verhalen. De pater familias

was een muzikant die door Europa reist. Zijn dochtertje vierde juist haar derde verjaardag; een goede

gelegenheid om met elkaar over de toekomst in/van Roemenië te praten” (19 november 2014).

De winter gaat voorbij en opeens ontvang ik een mail van de redactie met daarin een link naar de

trailer voor de serie (28 maart 2015): “Dank voor je mail. Vrees niet, we besteden uitgebreid

aandacht aan de Roma, ze zijn niet alleen muzikale omlijsting :-) Ik heb de aflevering gezien, die is al

af, het is een mooi portret geworden, waarin ook discriminatie aan de orde komt. We gebruiken de

muziek verder wel door de serie heen (met name in de eerste aflevering, voor ieder land is speciaal

daarbij passende muziek gecomponeerd). De muziek die je in de trailer hoort, is de Aria Tzigana, die

in het boek 'Om de Oude Wereldzee' staat. Een prachtig stuk”.

De IKON redactie heeft dus een aria verwerkt in de warming up. Ik ken het bladpapier op pagina 200

in het eerste volume van het verslag van (‘door hem de “Aria Tzigana” genoemd’, aldus de mail). De

redacteur schrijft me verder dat Kuyper ‘erg onder de indruk van de zigeunermuziek’ was en dat de

redactie het stuk heeft laten uitvoeren door een aantal muzikanten, waaronder ook Roma zelf. Mijn

‘pennevriend’ Michaël Koornneef - ik noem hem hier maar eens bij naam – vervolgt: ‘We hebben

proberen te achterhalen wie deze aria ooit heeft gecomponeerd, maar daar zijn we helaas niet in

geslaagd’. De muziek in de serie is gecomponeerd door jazz contrabassist Tony Overwater. ‘Hij heeft

op basis van de beelden die onze regisseurs hebben aangeleverd, muziek gemaakt per land. In

Roemenië kun je bijvoorbeeld duidelijk de invloed van de Aria Tzigana horen, in Turkije hoor je dan

weer meer citer-achtige muziek’.

”Zigeuners spelen Aria Tzigane, bladmuziek die Kuyper afdrukte in

zijn Zigeuner-hoofdstuk in Om De Oude Wereldzee” (tweet van VU

hoogleraar George Harinck, 18 november 2014)

Peter Jorna, Consultancy Social Inclusion – Roma & Sinti Issues – April 2015

5

Zigeunerlied en mythevorming

De muziek geeft de serie extra sfeer. Maar hoe zit dat dan met dat muziekstuk in dat boek van

Kuyper? Wat is de herkomst van die “Aria Tzigana”? Wanneer en door wie is het gemaakt, en waar

precies? Getriggerd door de opmerking van de redacteur en mijn eigen passie begin ik na het

weekend aan een speurtocht die ik twee dagen later -na ongeveer tien uur- afrond. Van de ene bron

kom ik bij de ander en weer verder. De ware gedaante van de “Zigeuner Aria” komt tevoorschijn.

Ik zet de antwoorden die ik gevonden heb op een rij en geef ze aan de redactie door (31 maart 2015):

1. De "Aria Tzigana" is oorspronkelijk geschreven voor piano, niet voor viool. Zo ook Kuyper’s versie.

2. De titel doet vermoeden dat het een 'aria' betreft, maar dit berust op een misverstand: het is een

chanson (sans mots), oftewel een Air: een bekend laat 19e eeuws genre.

3. Het adjectief 'Tzigana' suggereert een band met het 'Zigeuner Idioom', maar inhoudelijk is dat niet

het geval: dergelijke muzikale trekken ontbreken vrijwel.

4. Hooguit bevat deze 'Aria' nog vage trekken van het zogeheten Zingarella genre, ontstaan in Italië

en Spanje, en in de vroeg 19e eeuw tot bloei gekomen.

5. Ook in deze ‘Aria’ is de Zingarella invloed nog enigszins af te lezen uit de intern gesegmenteerde

structuur, de sleutelwijzigingen en mineur.

6. Verder tekenen zich, in het origineel (verderop: alla militaire), sporen af van de Verbunkos-stijl:

een muziekidioom dat begin 19e eeuw, dat de zigeunerviolist János Bihari ontwikkelde.

7. Verbunkos maken nog steeds deel uit van de Hongaarse muziektraditie en was van origine

militaire muziek bij de mobilisering en werving van rekruten (‘Werbung’) in het Habsburgse Rijk.

8. Bihari (geboren in het Slowaakse district Bratislava) was met zijn orkest veelvuldig te gast op

banketten - alle leden gekleed in huzarenpakken - met als hoogtepunt het Weens Congres (1814).

János Bihari (1764-1827) Franz Liszt, foto 1858

9. Ferencz Franz Liszt (1811-1886) was een bewonderaar van deze zigeunermuzikant en typeerde

diens muziek als ‘nectar voor het oor’ (Des Bohémiens et de leur musique en Hongrie, Liszt, 1859).

10. Verbunkos deden in de tweede helft van de 19e eeuw hun intrede in de Opera, zo ook in het

nieuwe Hongaars Nationaal Theater in Pest.

11. Daar werden de Verbunkos al snel van hun 'zigeunertrekken' ontdaan, 'ver-germaniseerd' en

verwerkt tot romantische ballroom dancing.

Peter Jorna, Consultancy Social Inclusion – Roma & Sinti Issues – April 2015

6

12. Zo keerden deze Airs of Chansons (zoals ook de polka, mazurka, valsa, etc.) via de Franse salons

de dances als Air de Dances terug naar de hoofdsteden in midden- en oost Europa.

13. De authentieke "Aria Tzigane", tenslotte, is in 1884 gecomponeerd - voor piano - door een Franse

theatermuzikant: Jules Philipot (1824-1897). Hij componeerde tevens – ook voor piano – de Polka

Bohème en Sonia, Air Slave (!).

Ergo:

1. De "Air Tzigana" was al met al vooral een Hongaars deuntje: een 'souvenir' van een natie die haar

onafhankelijkheid, identiteit en zelfbewustzijn zocht in de boeiperiode tussen het Congres van

Wenen (1814) en het Verdrag van Trianon (1920), toen van Hongarije nog slechts een rompstaat

restte.

2. Het ware te verkiezen geweest om voor de vertolking niet Roemeense Roma maar Hongaarse

Romungri ('geassimileerde zigeuners') te vragen: bijvoorbeeld László Bihari of Robby Lakatos (beide

tevens afstammelingen van Bihari).

3. Hun vertrouwdheid met de muzikale hoftradities en salonmuziek zou een grotere kans van slagen

hebben gehad op een performance dichtbij het origineel en van gelijksoortige kwaliteit.

4. Wat niet zeggen wil dat Roemenen niet de ‘Air Tzigana’ kennen, al bijten de studenten uit dit

voorbeeld zich erop stuk in het door hen ‘Traditionnel Roumain’ hernoemde https://vimeo.com/32899535

5. IKON had het voor de uitvoering van het overigens originele idee ook dichterbij huis kunnen

zoeken door Adolf 'Kokalo' Weiss te vragen (*1933), een Nederlandse Sinto.

6. Dit laatst nog leven zijnde lid van het originele Koninklijke Zigeuner Orkest van Tata Mirando en

zijn Zeven Zonen (Hongaarse Stijl), zou ook een prima vertolker geweest: zowel op piano als op viool.

Beluister bijv. ‘Black Eyes’ als een interpretatie van het ‘Air Tzigana’ genre. Dit nummer is helaas niet

op internet traceerbaar, maar nog wel op CD. Voor de liefhebbers de bewegende beelden met de

bezetting uit de jaren 50: https://m.youtube.com/watch?v=3ipogiER0Jk

Uitvoering 1959, met Morschi Weiss en Roma Uit de expositie Berookte Beelden (Ron Glasbeek, 2014):

Heina Weiss als primas, Kokalo Weiss op piano Adolf Kokalo Tata Mirando, Arnhem

7. Van dit nummer is overigens wel een digitale geluidsdrager bekend onder de titel ‘Les yeux noirs,

Un Air Tzigane’: vinyl, jaartal onbekend, zonder zang; wel met tekst van André Dassary (jaren 40): https://ouvirmusica.com.br/dassary-andre/1325579/

Peter Jorna, Consultancy Social Inclusion – Roma & Sinti Issues – April 2015

7

8. Dit nummer is tevens uitgevoerd door de legendarische Belgische Manouche Django Reihardt, hier

met knipoog: https://www.youtube.com/watch?v=w6AnyURFHDM&list=PLx84_X5717vxcmXi3ub4HVH0XW4cD--he&index=9)

De IKON-redactie lijkt zich te hebben laten meevoeren door de beeldvorming en de verantwoording

behoeft enige 'herbronning'. De naam van de originele componist, Jules Philipot, kan op de aftiteling

worden bijgezet.

Het is van tweeën één: het is een “Air” (een 19e eeuws genre) of een “Aria” (Philipot, Jules, 1884).

Maar een Zigeunerlied … That’s the Question. De muziek waarmee deze bijzondere serie op 10 mei

2015 opent, werd niet uitgevoerd door Roma, maar, om met de redacteur te spreken: “Ondanks dat

blijft het een wel een aanstekelijke melodie, en ik vind hem goed passen bij het reiskarakter van de

serie”. Jazz muzikant Tony Overwater heeft er inderdaad een mooie interpretatie aangegeven. Roma

zijn bovendien niet alleen als metafoor of ‘sfeer-voertuig’ (viool) gebruikt, maar geven acte de

presence, als personae, in hun actuele context. En what about Abraham Kuyper? Dat is aan de kijker.

Zie Bijlage voor de “Aria Tzigana”

Voornaamste bronnen:

‘Om de Oude Wereldzee’, Abraham Kuyper, Volume 1, 1907, Hoofdstuk De Zigeuners, pp. 164-238 http://www.digibron.nl/search/detail/e33246b2709d5f2e38ffae9d08cc54e8/om-de-oude-wereldzee/0

‘Gypsy Music in European Culture: From the Late Eighteenth to the Early Twentieth centuries’, door

Anna G. Piotrowska, vertaald door Guy R. Torr (2013)

Over de Statenbijbel en ‘zigeuners’, o.a. dagblad Trouw, 1994 http://www.mijngelderland.nl/#/watersnoodbijbel-van-paleis-het-loo

http://www.trouw.nl/tr/nl/5009/Archief/article/detail/2739708/1994/07/13/De-gulle-hand-van-Willem-III.dhtml

Peter Jorna, Consultancy Social Inclusion – Roma & Sinti Issues – April 2015

8

Bijlage bij:

“Aria Tzigana”: een Queste naar het Zigeunerlied in Abraham Kuyper’s ‘Om de Oude Wereldzee’

“Aria Tzigana” (p. 200), uit Abraham Kuyper’s Om de Oude Wereldzee, Hoofdstuk 4 De Zigeuners, pp. 164-238, Vol. 1