Aandachtsprocessen

Herbert RoeyersDieter Baeyens

Onderzoeksgroep Ontwikkelingsstoornissen

Diagnostiek in een veranderend onderwijsveld, Antwerpen, 13 december 2007

Theoretisch kader

Conceptualisatie van aandacht

Geen universeel aanvaarde definitie

Consensus: Aandacht is een multi-dimensioneel construct met verschillende functies

Complexiteit vertaalt zich in uiteenlopende conceptualisaties van dimensies en functies

Automatische vs Gecontroleerde aandacht (1)

Algemeen aanvaarde indeling van Schneider en Schiffrin (1977)

Betreft niveau van bewustzijn van geselecteerde prikkels

Tweedeling is niet absoluut, veeleer een continuüm dat reikt van loutere gerichtheid op prikkels tot selectieve aandacht in functie van taakopdrachten en zelfregulatie

Automatische vs Gecontroleerde aandacht (2) Automatische aandachtsprocessen:

Doen geen/nauwelijks beroep op mentale processen

Automatisering

Automatische vs Gecontroleerde aandacht (3)

Automatisering: zonder bewuste beslissing of intentieVb. zien van het woord “GROEN” resulteert in lezen en activeert betekenis en geassocieerde woorden

GROEN

…

Automatische vs Gecontroleerde aandacht (4) Automatische aandachtsprocessen:

Doen geen/nauwelijks beroep op mentale processen Automatisering: zonder bewuste beslissing of intentie

Vb. zien van het woord “GROEN” resulteert in lezen en activeert betekenis en geassocieerde woorden

Vb. Stroop Taak meet het onderdrukken van automatisering, i.e. interferentie-effecten

Automatische vs Gecontroleerde aandacht (5)Stroop Taak: “Noem zo snel mogelijk de kleur”

Fase 1 Fase 2 Fase 3

Automatische aandacht wordt sterk gestuurd door informatie die vervat zit in prikkels die onze zintuigen bereiken nood aan filtermechanisme

Rood Blauw Groen Geel

Geel Rood Blauw Rood

Blauw Geel Rood Groen

Rood Blauw Groen Geel

Geel Rood Blauw Rood

Blauw Geel Rood Groen

Automatische vs Gecontroleerde aandacht (6) Automatische aandachtsprocessen:

Doen geen/nauwelijks beroep op mentale processen Automatisering: zonder bewuste beslissing of intentie

Vb. zien van het woord “GROEN” resulteert in lezen en activeert betekenis en geassocieerde woorden

Vb. Stroop Taak meet het onderdrukken van automatisering, i.e. interferentie-effecten

Pas na een periode van oefening en beroep doen op geheugen verschijnt automatisering

Vb. lezen vs dyslexie

Automatische vs Gecontroleerde aandacht (7) Gecontroleerde aandachtsprocessen:

Maken gebruik van beschikbare mentale processen Resultaat van bewuste keuze en gedreven vanuit

denkprocessen, bewuste zoekstrategieën, hypothesen, etc. Mentale bronnen hebben een capaciteitslimiet:

Moeilijk combineerbaar met andere gecontroleerde aandachtsprocessen

Makkelijk combineerbaar met automatisch aandachtsproces

vb. fietsen en praten overstijgt capaciteitslimiet niet maar wanneer plots moet geremd worden, valt het gesprek stil

Aandachtsfuncties (1)

Een tweede conceptualisatie richt zich op verschillende functies die aandachtsprocessen vervullen:

Selectieve aandacht: Wanneer de intensiteit waarmee een persoon zich

richt op een welbepaalde stimulus of taak zo hoog is dat het bewustzijn van alle andere omgevingskenmerken wegvalt.

Vb. jongere hoort tijdens gamen niet dat moeder hem aan tafel roept

Aandachtsfuncties (2)

Gefocuste aandacht: Meer functionele vorm van selectieve aandacht Gecontroleerd en doelbewust uitfilteren van

interfererende prikkels Vb. “Olivier” in een niet-gealfabetiseerde lijst zoeken

door enkel te scannen op namen die beginnen met een ronde letter (naast O ook C, G, Q)

Aandachtsfuncties (3)

Verdeelde aandacht: Aandacht focussen op verschillende aspecten van

een taak Gerelateerd aan de capaciteitslimiet van beschikbare

bronnen: Lager onderwijs: leerkracht geeft tijdens schrijfopdracht nog

geen verdere instructies Secundair onderwijs: combinatie schrijven en luisteren wordt

mogelijk voor kinderen

Aandacht en Omgevingsinvloeden

Aandachtsprocessen kunnen beredeneerd gemanipuleerd worden:

Rustpauzes inlassen: vb. speeltijd Aanbrengen van opvallende stimuli: vb. gevaarstickers op

flessen met vergif, beertjes van Meichenbaum op lesbanken Motivatie manipuleren: vb. goed rapport levert een beloning op Verlenen van feedback verlengt de aandachtsfocus en -duur

Aandachtstheorieën (1)

Focussen op de samenhang tussen verschillende aandachtsfuncties en de niveaus van bewustzijn

Groeiend belang van de neurowetenschappen: link aandachtstheorieën en specifieke hersengebieden

Meest dominante theorie: Tripartite Theory van Posner en Petersen (1990)

Aandachtstheorieën (2)

Orienting Network OF het Posterior Attentional System Functie: verplaatsen van aandacht, weg van een eerdere focus richting

een nieuwe informatiebron Tekorten bij schizofrenie

Aandachtstheorieën (3) Executive Network OF het Anterior Attentional System

Functie: geheel aan processen die borg staan voor executieve controle van informatie, namelijk planmatig en doelgericht informatie verwerken in functie van een gekozen doelstelling

Tekorten bij ADHD

Aandachtstheorieën (4)

Alerting Network Functie: vermogen tot (continue) alertheid tijdens de verwerking van

relevante prikkels Best gemeten aan de hand van een Continuous Performance Task

(CPT)

Aandachtstheorieën (5) Continuous Performance Task (CPT)

Verschillende varianten van deze PC-taak, voorbeeld CPT-AX

GX

MA

XA

LDrukken = commissiefout

Drukken = correcte respons

Niet drukken = omissiefout

Aandachtstheorieën (6) Alerting Network

Functie: vermogen tot (continue) alertheid tijdens de verwerking van relevante prikkels

Best gemeten aan de hand van een Continuous Performance Task Tekort bij ADHD vanuit hypo-activatie hyperactiviteit als poging om de interne

stimulatie en alertheid te verhogen (Zentall & Zentall, 1983)

Aandacht en informatieverwerking

Aandacht vormt noch het begin noch het eindpunt van informatieverwerking

Zintuiglijke waarneming

Aandacht(s-filter)

Werk-geheugen + exectieve functies

(motorische) Beslissing

Ontwikkeling van aandacht Resultaat van aanleg en beïnvloeding door de omgeving

Volgt mede de neurologische rijping van de hersenen

Mijlpalen voor volwassen niveau 8 jaar: (motorische) impulscontrole 11-13 jaar: selectieve en volgehouden aandacht ten vroegste 12 jaar: executieve controle

Implicaties voor de diagnostiek

Aandacht meten? (1) Praten over globaal “zwakke” aandacht of algemeen

aandachtsprobleem heeft niet zoveel zin Onderkennende diagnostiek: zo gedifferentieerd mogelijk beeld Probleem: aandacht wordt altijd indirect gemeten Invloed van aandacht kan alleen gemeten worden als het kind “iets”

moet doen Maar dat “iets” zal ook andere cognitieve, perceptuele en

outputsystemen mee gaan activeren die allemaal een invloed hebben op de prestatie

Ook motivatie, begrijpen van de opdracht, faalangst, ....moeten in rekening worden gebracht

Ook rekening houden met ontwikkelingsaspect

Aandacht meten? (2) Binnen de schoolcontext: leerkracht signaleert een

probleem Eerste stap: vragenlijst Tweede stap: observatie door deskundige (eventueel)

Indien vermoeden wordt bevestigd: aandachtstest Onderscheid tussen primaire en secundaire

aandachtsproblemen (verklarende diagnostiek) Eventueel aangevuld met oudergesprek (o.a. m.b.t. ADHD),

sensorisch of intelligentieonderzoek

Indien testresultaten gedragsobservaties bevestigen: uitgebreid multidisciplinair onderzoek

Instrumenten

Vragenlijsten

ASEBA-vragenlijsten hebben aandachtsschaal CBCL TRF Opletten voor de DSM-schaal ADHD!

Ook ADHD-vragenlijsten VvGK AVL

Voor meer gedifferentieerd beeld is een testafname in één-op-één situatie wenselijk

7

Domein 1: Aandacht & geheugen

Aandachtstesten Bourdon-Vos: meest bekend

Meet enkel selectieve aandacht Weinig aantrekkelijk Zwakke COTAN-beoordeling

Diverse andere testen die slechts een aspect meten: d2-test Stroop Kleur-Woord Test Teltest TOVA

Diverse testen die te weinig “zuiver” zijn: Trail Making Test Tower of London Complexe figuur van Rey

Te uitgebreid, gespecialiseerd: ANT NEPSY(-II)

TEA-CH (1) Meest geschikt voor diagnostiek binnen kader van leerlingen- en

onderwijsbegeleiding Voor kinderen van 6-16 jaar Niet-gecomputeriseerd Gestandaardiseerd Beoogt 3 aspecten van aandacht in kaart te brengen:

Selectieve aandacht Volgehouden aandacht Aandachtscontrole

Via dubbeltaken ook informatie over verdeelde aandacht Ook informatie over inhibitie

Subtest “Trollen tellen” - TEA-Ch - Copyright Harcourt Test Publisher

Subtest “Speurtocht” - TEA-Ch - Copyright Harcourt Test Publisher

TEA-CH (2) 9 subtests Afname van ca. 1 uur Parallelvorm maakt hertesten mogelijk Korte screening is ook mogelijk Recente Vlaams-Nederlandse normen sinds kort beschikbaar (via

website Harcourt) Oorspronkelijke Australische normen zijn NIET bruikbaar!

Australische normen niet bruikbaar(Schittekatte et al., 2007)

TEA-Ch subtests Norm scores

SD

Ruimteschepen - aantal correct (B) - Tijd per target (C)

- Aandachtsscore (G)

11.36 (+)

9.11 9.53

2.56 2.66 2.65

Tel Mee(H) 10.29 2.93 Trollen tellen

- aantal correct (I) - tijdscore (L)

11.25 (+) 8.90 (-)

2.58 2.80

Ruimteschepen DT (T) 7.76 (- -) 2.88 Speurtocht (U) 6.66 (- -) 3.09 Tel Mee DT (X) 9.95 2.80 Loop, sta stil (Y) 8.07 (- -) 3.25 Omgekeerde wereld

- Echte wereld (Z) - Omgekeerde wereld (AA)

8.89 (-)

9.60

3.03 2.80

Geheime code (BB) 9.32 2.91 N = 646

TEA-CH (3) Sterke punten

Aantrekkelijke vormgeving Beperkte samenhang met intelligentie, geheugen en taalbegrip Zowel visuele als auditieve tests Validiteit en betrouwbaarheid is volgens auteurs goed (maar dient

verder onderzocht)

Zwakke punten Slordigheden in de handleiding Onduidelijkheden m.b.t. scoring Geen globale factorscores voor aandachtssystemen Geen gegevens over validiteit van screeningsversie

TEA-CH en ADHD Zeer voorbarig om uitspraken te doen over de waarde van de test binnen de

diagnostiek van ADHD Zijn er bij ADHD wel aandachtsproblemen, los van executieve functies,

motivatie en energetische factoren? Kinderen met ADHD doen immers het vaak goed op

Orienting taken Selectieve aandachtstaken Volgehouden aandachtstaken

Diagnostische criteria gaan over observeerbare dagelijkse gedragingen op school en thuis

Niet over prestaties op cognitieve tests Die zijn wel nuttig om sterke en zwakke punten van een kind in kaart te

brengen, maar hebben geen diagnostische waarde

Diagnostiek en advisering

Verstoorde aandachtsprocessen

Secundair Iets doen aan oorzaak: bv. Slaapproblemen

Primair Andere functies verstoord? Stoornis vastgesteld?

ADHD Autisme Tourette ......

Vaak medicamenteuze aanpak Aandachtstrainingen of andere psychosociale behandelingen? Belang van gunstige leercondities

Conclusie

Conclusie (1) Aandacht als construct:

kent verschillende functies en verschillende niveaus van bewustzijn wordt constant beïnvloed door de omgeving kent een langzame, gestage ontwikkeling slechts onderdeel van de informatieverwerking

Diagnostiek van aandachtsproblemen bemoeilijkt door: verwevenheid aandacht en andere functies beperkte psychometrische kwaliteit van beschikbaar instrumentarium voor

het Nederlandse taalgebied. Echter, positieve evolutie merkbaar.

Conclusie (2)

Diagnostisch proces: Onderkennende fase: algemene annex functiespecifieke taxatie van

aandachtsproblemen Verklarende fase: inventarisatie van causale en instandhoudende

factoren van primaire of secundaire aandachtsproblemen Overstijgt mogelijkheden van schoolbegeleidingsteam

Goede diagnostiek is de beste garantie voor efficiënte en effectieve behandeling!

Dank voor uw.........

aandacht