การถอดบทเรียนนั้นคืออะไรiccs.in.th/wp-content/files/KK.pdf ·...

การถอดบทเรยนนนคออะไร

กาญจนา แกวเทพ อดลย ดวงดทวรตน

สารบญ

ก. เกรนน ำ ข. ขอออกตวไวกอน 1. กำรถอดบทเรยนนนคออะไร: ค ำตอบเชงทฤษฎ 2. ขอแนะน ำใหรจก "กำรถอดบทเรยน" ในอกลลำหนง 3. กำรถอดบทเรยน/กำรสรปบทเรยน/กำรเลำเรอง 4. ประโยชนของกำรถอดบทเรยน 5. กำรถอดบทเรยนเปนรปแบบหนงของกำรจดกำรควำมร 6. เนอหำ/ประเดนทจะถอดบทเรยน 7. รปแบบและกระบวนกำรถอดบทเรยน 8. ใครควรจะเขำรวมกำรถอดบทเรยน 9. ค ำถำมทใชในกำรถอดบทเรยน 10. บทอ ำลำ:กำรถอดบทเรยนแบบ สพส. -------------------------------------------------------------------------------- ใน กำญจนำ แกวเทพและคณะ (2549) เรมคดใหม สท าใหม กบสอพนบานเพองานสรางเสรมสขภาวะ ส ำนกงำนกองทนสนบสนนกำรสรำงเสรมสขภำพ (สสส)

การถอดบทเรยนนนคออะไร

กาญจนา แกวเทพ อดลย ดวงดทวรตน

ก. เกรนน า

กอนอน ผ เขยนขออนญำตลอกขอควำมของผ ทก ำลงท ำงำนอยในหนวยงำนพฒนำแหงหนง เขยนจดหมำยเมลไปปรกษำคณหมอชำตร เจรญศร ถงเรองทเกยวกบ "กำรถอดบทเรยน" ดงน

……...อยากใหทมถอดบทเรยนเปน จะท าอยางไร……....ทน อาจมค าตอบ ปจฉา จากผดแลทมงานซงตองถอดบทเรยน....

เรยนคณหมอชาตรคะ คณหมอคะ พขออนญาตปรกษาเรองความเปนไปไดในการททางคณะสนบสนนการเรยนรฯ จะจด workshop เพมสมรรถนะในการท างานใหกบทมงานของแผนงานตางๆ โดยเฉพาะทตองการมาก คอ เรองการถอดประสบการณ หรอการถอดบทเรยนร (lesson learned) ไมทราบวาทางคณหมอพอจะจดใหไดไหมคะ และอาจจะจ าเปนตองท าการส ารวจความตองการเพมเตมดวยคะ (นอกเหนอจากคนทเคยแจงความจ านงเขามาแลว) คงไดรบค าตอบจากคณหมอนะคะ

(จำก http: gotoknow.org.archive/2005/10/09/08/55/e5135) ขอควำมทยกมำกลำวถงขำงบนนนมไดเปนขอยกเวนแตอยำงใด หำกทวำเปนควำม

ปรำรถนำโดยทวไปของกลมคนทท ำงำนพฒนำโดยเฉพำะในกลมนกพฒนำองคกรเอกชน ซงมไดสนใจแต "กำรท ำกจกรรม" เทำนน หำกแตยงสนใจทจะ "พฒนำตนเอง/เรยนร" ควบคไปดวย เพอเปนวคซนปองกนโรค "ยงท ำ(กจกรรม)ยงโง ยงโต ยงเซอะ"

ดงนน กำรท ำงำนพฒนำขององคกรพฒนำทงหลำย (รวมทงโครงกำรสอพนบำนสอสำรสข - สพส.) จงเปนระบบ 3 ชำ/3 จงหวะดงน

C:\Users\Kanoksak\Desktop\KKถอดบทเรยน.doc

2

จงหวะแรก: เปนชวงเวลาของการวางแผนงาน อนไดแก ชวงของกำรศกษำ/ส ำรวจ/วเครำะหทงปญหำและศกยภำพ -ตนทน-ทรพยำกร ชวงแรกนเปนคณลกษณะรวมกบกลม /หนวยงำนทกแบบทท ำงำน

จงหวะทสอง: เปนชวงเวลาของการลงมอท ากจกรรมตำมแบบทวำงเอำไว ชวงนกยงเปนคณลกษณะรวมกบหนวยงำนทวๆไป

จงหวะทสาม: เปนชวงเวลาหลงจากทท ากจกรรมเสรจแลว กมค ำถำมวำจะท ำอะไรตอไป กจกรรมทนำจะเปน "ไฟทบงคบ" วำจะตองท ำกคอ "กำรประเมนผล" (แตคนท ำงำนจ ำนวนมำกกท ำกำรประเมนผลพลดหลดมอไป และปดมำนตงแตจบชวงทสอง) กำรประเมนผลนนกคอกำรตอบค ำถำมตงแตงำยๆวำทท ำไปนนไดผลแบบทหวงเอำไวหรอเขำเปำมำกนอยเพยงใด ฯลฯ ไปจนกระทงถงค ำถำมทยำกมำกขนเพรำะตองคดใหหนกขน เชนวำ ทส ำเรจนน ท ำมำไดอยำงไร หรอท ำไมจงลมเหลวไมเปนทำแบบน เปนตน

และส ำหรบหนวยงำนเชนองคกรพฒนำเอกชนหรอกลมประชำชน ในชวงจงหวะสดทำยน มกจะมรำยกำร "ขำยพวง" "บทเรยนทไดรบ" (lesson learned) เขำมำกบกำรประเมนผลดวย อนไดแก กำรตงค ำถำมแบบกวำงๆ วำ "ทท ำทงวำงแผน&ลงมอท ำกจกรรมมำแลวนน เรำ(คนท ำ)ไดเรยนรอะไรบำง"

กระบวนกำรของรำยกำรขำยพวงน อำจจะเรยกวำ "กำรสรปบทเรยน " หรอ "กำรถอดบทเรยน" ซงจะเปนเนอหำหลกของขอเขยนชนน

ผ เขยนมขอสงเกตสวนตววำ ส ำหรบกำรท ำกจกรรมทมคณลกษณะแบบ "เหนผลกนจะจะตำ/รวำหมหรอจำ" เชน กำรเลนกฬำนน จะเอำจรงเอำจงกบกำรถอด/สรปบทเรยนอยำงยงยวด ดงทเรำรกนอยแลววำ กำรแขงฟตบอล/เทนนสนนจะตองเอำเทปกำรบนทกภำพมำดซ ำแลวซ ำอก เพอวเครำะหจดออน/จดแขง ชองโหว ฯลฯ ทงของฝำยเรำและฝำยตรงขำม ไมวำกำรแขงขนนนเรำจะเปนฝำยแพหรอชนะกตำม

ดงนน ในกำรวำงแผนแขงขนครงตอไป ไมวำจะเปนกำรปองกนแชมปหรอนดลำงตำ/แกมอกตำม นกกฬำกจะโยกบทเรยนทไดสรป/ถอดออกมำใชในกำรแขงขนครงใหมอยเสมอ ดวยเหตน กำรท ำลำยสถต (ซงหมำยถงกำรยกระดบมำตรฐำนใหสงขน) จงเกดขนอยเสมอ คณปกำรหรอคณประโยชนประกำรแรกของกำรสรป/ถอดบทเรยนจงเปนเรองของกำรพฒนำปรบปรงงำนในครงใหมนเอง

ผ เขยนจงมควำมเหนวำ ในเรองกำรสรป/ถอดบทเรยนน เรำนำจะสวมวญญำณนกกฬำใหเตมทกนหนอยเหนทำจะด


3

ข. ขอออกตวไวกอน

องคกรเชนโครงกำรสอพนบำนสอสำรสข (สพส.) นน โดยสำยพนธแลว จดไดวำเปนองคกรพฒนำเอกชนประเภทหนง แตเนองจำกกรรมกำรทเขำมำรวมตวกนนนมภมหลงเปนอำจำรยนกวชำกำรอยหลำยพระหนอ ดงนน ทำงโครงกำรสพส .จะตงจดหมำยปลำยฝนเอำไวอยำงสงสด ระดบยอดเมฆระดบหนง คอตองมกำรถอดองคควำมรเรอง "กำรน ำสอพนบำนมำบ ำรงสขภำพของชมชน และในเวลำเดยวกนกใหวตำมนเสรมก ำลงสอพนบำนไปในเวลำเดยวกน"

แตทวำ นอกเหนอจำกภมหลงของคนท ำงำนสพส.ทเปนนกวชำกำรดงทกลำวมำแลว ซงเปนปจจยเอออ ำนวยใหสพส.มควำมเปนไปไดสงทจะแสวงหำ/รวบรวม/ประมวลควำมรเรอง "กำรสรป/ถอดบทเรยน" แลว เหตผลทส ำคญยงกวำปจจยแรกทกลำวมำแลวกคอ เหตผลเชงหลกการของท าโครงการของสพส.

กำรทสพส.ลงมอท ำกจกรรมตำงๆรวมกบภำคยอยทงเกอบ 70 โครงกำรยอยนน สพส.ถอวำกระบวนกำรท ำงำนนน เปน "กระบวนกำรสรำงสรรคทำงวฒนธรรม " ชนดหน ง (cultural Production) ซงหลงจำกเสรจกระบวนกำรแบบกวนเกษยรสมทรครงนแลว สพส.คำดหวงวำจะม "ผลผลตออกมำอยำงนอย 5 สรำงคอ

(i) สรางคนทมควำมเขำใจเรองสอพนบำนสอสำรสขไดอยำงไร (ii) สรางเครอขาย คอกำรจบมอกนระหวำงคนทมใจเดยวกน (iii) สรางความร ซงเปนทมำของกำรสรป/ถอดบทเรยน (iv) สรางกจกรรม เนองจำกโลกเรำนนเปลยนแปลงดวยกำรลงมอท ำเทำนน จงตองมกำร

สรำงสรรคกจกรรมแบบตำงๆขนมำ (v) สรางความยงยนและศกดศรของสอพนบาน กำรสรำงสรรคสดทำยนเปนทงกำร

ฟนฟปฏรปสงขรณ สอพนบำนใหผงำดขนมำมศกดศรเชนทเคยเปนมำ และใหผลของกำรสรำงสรรคนนมควำมยนยำวตอไปในอนำคต

กลำวโดยเฉพำะผลผลตทจะออกมำเปน "องคควำมร" นน สพส.ถอวำเปน "ผลผลตระดบหวใจหองหนงเลย" ทงน เพรำะทมงำนไดวเครำะหแลววำ ปญหำเรองสขภำพชมชนและสขภำพสอพนบำนนนมอยำงทวมทน แตทมงำนเชนสพส .นน เรำมกนอยเพยงไมกชวต กจกรรมเกอบ 70 โครงกำรทท ำกนบวำเปนเพยงหยบมอเดยว ดงนน ไมวำเรำจะท ำกจกรรมเพอตำมไปแกปญหำสกเพยงใด เรำกไมมวนทจะกำวทนกบปญหำ

แตในเวลำเดยวกน ยงมผคนอกมำกมำยทก ำลงท ำกจกรรมตำงๆเพอแกไข/ปองกน/เปลยนกระบวนทศนวธคดในเรองสขภำพและสอพนบำน กำรท ำกจกรรมนนมทง "กำรลองแลวผด/กำร


4

ลองแลวถก ไปจนกระทงถงลอกกำรบำนกำรท ำกจกรรมตำมๆกนมำ โดยไมรตนสำยปลำยเหต" ฯลฯ

สพส.จงคำดหวงวำ กำรสรป/ถอดบทเรยนของโครงกำรนอำจจะชวยเปน "กำรลอกตอกระจกทำงปญญำ" ทท ำใหคนท ำงำนดำนสอพนบำนและดำนสขภำพเรำมดวงตำแหงปญญำทแจมใสขนในกำรท ำกจกรรมตำงๆ และเนองจำกอำยกำรท ำงำนของโครงกำรสพส.นน มอยเพยง 3 ป เรำจงหวงวำ เมอสพส.สญสลำยไปแลว สงทสพส.จะทงเอำไวใหกคงเปน "องคควำมรเรองสอพนบำนสอสำรสข" ในแบบเดยวกบทพระพทธเจำไดทง "พระธรรม" เอำไวใหพทธศำสนกด ำเนนรอยตำม

กจกรรมในโครงกำรยอยททำงสพส.ด ำเนนกำรในดำนหนงจงเปนกศโลบำย/เปนผนนำทเรำใชเพำะปลกตนไมแหงองคควำมรทเรำจะเกบเกยวผลผลตเพอน ำไปแจกจำยแบงปนแกเพอนรวมทำงคนอนๆตอไป

และเนองจำกชวงเวลำของสพส.มตอเนองกนถง 3 ป ในขณะทปแรกนน สพส.เรำยงเงอะงะกบกำรคล ำหำทศทำง ในปทสอง สพส.กเรม "เกบเบยใตถนรำน" บทเรยนกำรท ำงำนมำไดชดหนง แตทวำ ยงท ำแบบมวยวด คอไมมลลำทำทำงทเปนมำตรฐำน/เปนระบบ จนกระทงขนปท 3 สพส.จงเรมไหวครเรองกำรถอดบทเรยนกนอยำงจรงจง

อยำงไรกตำม ในฐำนะตวแทนของสพส. ผ เขยนกจ ำเปนตอง "ออกตว" (ในสไตลเดยวกบสอพนบำน) วำ พวกเรำชำว สพส. มใช “ผ เชยวชำญ”เรองกำรถอดบทเรยน ในทำงตรงกนขำม พวกเรำยงเปน "นกเรยนนอย" อยำงยง และวธกำรทเรำท ำกใชวำจะถกตอง เพยงแตเรำอยำกน ำ "บทเรยนของเรำ" มำเขำเวทแลกเปลยนกบกลยำณมตรดำนควำมรเพอเพมพนควำมสวำงไสวดำนควำมเขำใจในเรองนใหมำกขน

ผ เขยนจะใชกรณตวอยำงกำรถอดบทเรยน 2 ชดทโครงกำรสพส. และโครงกำรสอสรำงสรรคสขภำพ (สสสส) ซงเปนโครงกำรฝำแฝดของสพส.รวมกนท ำคอ

กำรถอดบทเรยนเรองกำรท ำโครงกำรกฐน "ถวดแทน" (กฐนของชำวสวย) ทบำนยำงตะพำย จ.พจตร (ชวงเดอนสงหำคม 2547)

กำรถอดบทเรยน เรอง "ของเลนพนบำนกบกำรฝกอบรมกำรผลตวดโอเพอรกษำปำชมชน" (ชวงเดอนพฤศจกำยน 2548)

รวมทงจะใชเนอหำงำนจำกภำคทท ำโครงกำรยอยรวมกบสพส . มำอธบำยเปนตวอยำงประกอบเพอใหผอำนสำมำรถจบตองแนวคดในเอกสำรชนนไดมำกขน

ส ำหรบกำรตอบค ำถำมวำ "กำรถอด/สรปบทเรยนนนคออะไรกนแนนน " ผ เขยนจะใชประเดนตำงๆ ดงน


5

ภาพท 1: องคประกอบของการถอดบทเรยน

1. การถอดบทเรยนนนคออะไร: ค าตอบเชงทฤษฎ

ในทฤษฎดำนสงคมศำสตร มแนวคดทอธบำยควำมสมพนธระหวำง "กำรคด" กบ "กำรท ำ" ทเรยกวำ Praxis เอำไววำ ควำม(ไม)สมพนธระหวำง 2 ปจจยนมหลำยแบบแผน ในทนจะน ำเสนอสก 4 แบบแผน ดงน

(1) พวกท "เอาแตลงมอท ากจกรรม" (action) แตไมไดคด (reflection) วำทท ำไปนน เปนเพรำะอะไร/ก ำลงคดอะไรอยขำงหลง/ฯลฯ

กลมนเปนนกกจกรรมโดยสำยเลอด กลำวคอ ในควำมนกคด มแตคดวำ "จะท ำอะไรด" และ "มแตกมหนำกมตำลงมอท ำ" หำกทวำไมมกำรคดถำมตอไปวำ "ทท ำๆนน ท ำเพรำะอะไร/ท ำไมจงท ำ/ท ำอยำงไรจงไดผลส ำเรจ/ลมเหลว"

ค ำตอบเชงทฤษฎ

กำรถอดบทเรยน

ค ำถำมทใช

ใครควรจะเขำรวม

รปแบบ/กระบวนกำร

เนอหำ/ประเดน

ประโยชน

กำรถอดบทเรยนคอกำรจดกำรควำมรชนดหนง

ขอแนะน ำในอกลลำหนง

กำรถอดบทเรยน/กำรสรปบทเรยน/

กำรเลำเรอง


6

หำกเรำเปรยบเทยบวำ "ปญหำนนคอทคน" และ "วธแกปญหำคอกำรเกำ" กลมแรกนกคอพวกทมกำรเกำมำก แตจะยงไมถกทคน ซงอำจจะเปนเพรำะไมรวำทคนอยตรงไหน ตองเกำอยำงไร ฯลฯ

ในโครงกำรของ สพส. กเคยเกดกรณของกลมทหนงน เมอทำงโครงกำรเสนอสตรกำรท ำงำนวำ "ทำแมบทพนฐำน" นน คอกำรตองท ำวเครำะหคณลกษณะ (Attribute Analysis) เพอใหรจกกบสงทจะท ำงำนนนอยำงถองแท กมกลมคนท ำงำนบำงกลมท ำวเครำะหคณลกษณะกบกลมเปำหมำยกลมตำงๆมำกมำย เชนกบกลมปรำชญชำวบำน กลมแมบำน กลมเยำวชน ฯลฯ แตกไมเขำใจวำ ท ำไปท ำไม ท ำแลวจะเอำมำใชประโยชนอะไรตอไป เปนตน

(2) พวกทเอาแตคด (reflection) แตไมลงมอ (action) สกท

กลมนเปนขวตรงกนขำมกบกลมแรก คอมกำรคนคดมำกมำย มควำมใฝฝนหลำกหลำย มอดมกำรณเตมเปยม แตกไมเคย "ลงมอท ำอะไรเลยสกอยำง" ไมมกำรเรมตนกำวแรก แตคดฝน/วำงแผนวำจะเดนทำงไกลหมนล คนกลมน ภำษตโบรำณอำจเรยกวำ "พวกละเลงขนมเบองดวยปำก" หรอ "พวกเงองำรำคำแพง"

หำกเทยบกบเรองกำรคน กลมนจะวเครำะหอยำงละเอยดวำ คนทไหน อยำงไร ควรเกำอยำงไร แตกไมเคยลงมอเกำจรงๆสกท

ตวอยำงของกลมคนนในประสบกำรณของสพส .กคอคนทชอบมำรวมเขำประชม ชอบเสนอแผนงำนและกจกรรม แตกไมเอำจรงเอำจงเมอลงมอท ำ ไมอยำกลงมอปฏบต

(3) พวกท "ลงมอท าไปอยางหนง" (Action) "คดไปอกทางหนง" (Reflection)

หำกเปรยบเทยบกบเรองกำรคนแลว กลมนเปนพวกทมกำรคดเรอง "กำรคน" อยำงมำก และกม "กำรเกำ" อยำงมำกดวย แตเนองจำกควำมไมประสำนกนระหวำง "กำรคด" กบ "กำรท ำ"


7

กลำวคอ คดไปอยำงหนง ท ำไปอกอยำงหนง เหมอนกำรตบมอซำย /มอขวำทไมประสำนกน ท ำใหไมหำยคนเสยท

ปรำกฏกำรณทเกดขนในกำรท ำงำนพฒนำกคอ เวลำท ำกจกรรมกท ำไปอยำงหนง เวลำมำประชมเสรมศกยภำพกประชมในเรองทไมไดเกยวของ /สมพนธ/ตอบรบกบปญหำกำรท ำกจกรรม หลงจำกประชมอบรมสมมนำเสรจแลว กกลบไปท ำอยำงเดม (ผ เขยนเคยรบฟงรำยงำนกำรวจยเรองกำรสอสำรในกำรท ำธรกจชมชนของไทย และพบปรำกฏกำรณแบบนคอนขำงมำก)

(4) พวกท "การลงมอท า" กบ "การคดไตรตรอง" เดนสลบเปนจงหวะกาวของขาซาย-ขวา กลำวคอคดเรองนน แลวกลงมอท าเรองนน ท ำแลวกหวนกลบมำคดทบทวนเรองนนอกท

ส ำหรบแบบแผนของกลมทสนแหละเปนแบบแผนทผ เขยนหมำยตำเอำไวเพรำะเปนพนทอยของ "กระบวนกำรสรป/ถอดบทเรยน" ทจะไดกลำวถงตอไป ทงนเพรำะแบบแผนวธ "ท ำ" และ "คด" แบบสดทำยนเรมตนวฏจกรดวยกำร "ฉนตองลงมอท ำอะไรสกอยำง" (Action 1) แลวตอจำกนนกมำ "ขบคด" ยอนหลงใน "สงทไดท ำลงไปแลว" เพอทจะ "คดไปขำงหนำ " วำจะ "วำงแผนท ำอะไรตอไปอก" กลำวคอ เปนกำรคด "เหลยวหลง แลหนำ บนกำรกระท ำในอดตและอนำคต" (บำงแหงจงเรยกกำรถอดบทเรยนวำ "กำรทบทวนหลงท ำกจกรรม"(After Action Review-AAR)

กระบวนกำรแบบน เรยกวำ Praxis = Action X Reflection เปนการกระท าทไดผำนกำรคดไตรตรองมำแลว และเปนการคดทบทวนบนกำรกระท ำทไดท ำไปแลวสลบกนไปมำเปน "วภำษวธ"

2. ขอแนะน าใหรจก "การถอดบทเรยน" ในอกลลาหนง

นอกเหนอจำกวธกำรแนะน ำ "กำรถอดบทเรยน" ใหรจกดวยแนวคดเชงทฤษฎคอ Praxis แลว ผ เขยนขอแนะน ำใหรจกกบ "กำรถอดบทเรยน " ในอกลลำหนง ซงยงคงใชแนวคดเรอง ควำมสมพนธแบบสลบฉำกระหวำง "กำรคด" กบ "กำรท ำ" เชนเดยวกน


8

ภาพท 2: ขาไปและขากลบของการคดและการท า

ในภำพทเขยนมำขำงบนน แสดงใหเหนควำมสมพนธระหวำง "กำรคด" กบ "กำรกระท ำ" วำม "ขำไป" และม "ขำกลบ"

เรมจำกกระบวนกำรแรก "ขำไป" เมอเรำคดวา จะท ำอะไรสกอยำงหนง แลวเรำกประยกตหรอแปร/แปลงแนวคดนนใหกลำยเปนการลงมอกระท าจรง กระบวนกำรขำไปนเปนกระบวนกำรทเรำใชกนอยในชวตประจ ำวนทวไป

สวนกระบวนกำรทสองนน เปนกระบวนกำร "ขำกลบ" ทยอนจำก "สงทไดลงมอท ำไปแลว" น ำเอำมำ "ขบคด" กำรถอดบทเรยนจะสงกดอยในกระบวนกำรขำกลบน กระบวนกำรขำกลบน อำจจะไมใชสงทเรำคนเคยกนในชวตประจ ำวน

และขอขดเสนใตวำ กระบวนกำรในชวงขำกลบน โดยทวไปแลวอำจจะยำกล ำบำกกวำขำไปเสยอก เชนเดยวกบกำรสงจรวดไปโลกพระจนทร ขำไปจำกโลกยงดวงจนทรนนยงไมล ำบำกเทำกบขำกลบจำกดวงจนทรมำยงโลก

และในเสนทำงเดนขำกลบจำก "กำรกระท ำ" มำส "กำรขบคด" น มเครองมอทำงควำมคดหลำยชนทจะเปนตวชวยในกำรเดนทำง ซงตรงนผ เขยนจะเปรยบเทยบวำ หำกวำ "สงทเรำกระท ำ

แปลง/ประยกต

(ขาไป) คด ท า

(ขากลบ) ทวนทบขบคดไตรตรอง

ใชมอ

ใชเสยม

ใชจอบ ใชเครอง ขดเจาะ


9

แลว" เปนเสมอนตนไม กำรถอดบทเรยนจะเปนเหมอนกำรขดเจำะลงไปดใตพนดน เพอหำ "รำกเหงำของควำมคดทใหก ำเนดกำรกระท ำนน " กำรขดดใตดนนนกแลวแตวำ เรำจะใชอะไรเปน "เครองมอขดเจำะ" ซงในทำงปฏบต เครองมอขดเจาะนกคอ ค าถามทใชในการถอดบทเรยนนนเอง

ในทน จะเปดหบเครองมอทางความคดเหลำนใหเหนรปรำงหนำตำครำวๆ กอนพอสงเขปเรำจะเรยงล ำดบเครองมอไปตำมขดควำมสำมำรถในกำรขดเจำะดงน

(1) ใชมอขดเจาะ เปนชดค ำถำมแบบธรรมดำทวไปทเรำใชกนอยเวลำเรำทบทวนกำรท ำงำน เชน ค ำถำมเรอง "ทมำทไป " (เปนค ำถำมเชงประวตศำสตร - historical approach) ตวอยำงเชน ในโครงกำรของสพส.นน นอกจำกจะมกำรท ำงำนกบภำคทเปนผ ใหญแลว ยงมสวนงำนอกสวนหนงทท ำงำนกบเดกและเยำวชนทเรยกวำ "งำนชมรม" เรำกอำจจะตงค ำถำมวำ "เรองชมรมนนมทมำทไปอยำงไร ท ำไมท ำงำนสอพนบำนจงตองมงำนชมรมดวย มแตงำนกบภำคไมไดหรอ... เปนตน

(2) ใชเสยมขดเจาะ เปนชดค ำถำมทเรมมหลกกำร/แนวคดบำงอยำงอยเบองหลง แตทวำยงเปน "แนวคด/หลกกำรแบบเชงเดยว" มำเปนตวๆทละตว

ตวอยำงเชน เมอมกำรจดงำนของชมรมสอพนบำน ซงเปนกจกรรมท สพส.ท ำกบเยำวชนนน ไดมกจกรรม "ตลำดนดสอพนบำน" ทใหเยำวชนของแตละภมภำคน ำเอำสอพนบำนมำแสดง ในชนแรกชมรมซอของเชยงใหมใชวธนงเลนขบซออยกบท แตไมคอยไดรบควำมสนใจ บรรดำหนๆ ในชมรมซอจงพลกแพลงกลยทธดวยกำรลกขนเดนไปซอตำมทตำงๆ กลำยเปน "ขบซอสญจร" ซงปรำกฏวำไดรบควำมสนใจมำกขน

หำกน ำเอำแนวคดทำงนเทศศำสตรเรอง "สอรก/สอตงรบ" มำใชถอดบทเรยนนกจะเหนไดวำ ชมรมซอไดน ำเอำกลยทธ "กำรแปลงสอตงรบมำเปนสอรก" มำใช ซงพบวำ ท ำใหเรยกควำมสนใจไดมำกขน ดงนน สออนๆกอำจจะน ำเอำกลยทธนมำใชบำง อยำงไรกตำม เรำกตองถอดบทเรยนตอไปอกวำ "ประเภทของสอ" ทจะใชกลยทธนไดนน ตองมคณลกษณะอยำงไร เชน ถำเปนวงโปงลำง ซงมเครองดนตรหลำยชน จะ “สญจรไปรก" ไดหรอใหม เปนตน

(3) ใชจอบขดเจาะ โดยเปรยบเทยบแลว เครองมอนกจะเปนเครองมอทำงควำมคดทขดเจำะไดลกกวำเครองมอ 2 ชนแรก กลำวคอ นอกจำกจะใช "แนวคด/หลกกำร" แบบเชงเดยวแลว กยงมกำร "รอยเชอม" แนวคดดงกลำวใหออกมำเปน "ชดแนวคด" (Set of concepts)

ตวอยำงเชน ชดแนวคดเรอง "กำรออกแบบกำรประชม" (Meeting/Message design) เชน โครงกำรสอสรำงสรรคสขภำพ (แฝดผ นองของสพส .) ไดจดอบรมเรองวทยชมชนแกกลมเปำหมำย 2 ครง ในกำรออกแบบกำรประชม ในสวนทเปนกำรออกแบบเนอหำนน จะพบวำ


10

กำรประชมแตละครงจะมเนอหำอยในกจกรรมยอยของกำรประชมหลำยเนอหำ เชน เนอหำจำกทประชมใหญ กบเนอหำในกลมยอย ค ำถำมกคอ ควำมสมพนธระหวำงเนอหำของสองกจกรรมน สอดรบกนไหม เหมอนกำรออกแบบเสอกบกระโปรงเขำชดกนดไหม

ในกำรประชมครงแรก ทมงำนสอสรำงสรรคฯออกแบบใหวทยำกรพดอบรมในทประชมใหญ เรองกำรท ำความรจกคณลกษณะทแทจรงของวทยชมชน แตเวลำแบงกลมยอยกกลบตงประเดนใหผ เขำรวมส ำรวจปญหาวทยชมชนของตวเอง ซงเนอหำทง 2 นนไมสอดรบกน

ในกำรประชมครงท 2 ทมสอสรำงสรรคฯจงแกมอดวยกำรจดเนอหำในกลมใหญแบบเดม คอกำรรจกคณลกษณะทแทจรงของวทยชมชน และเมอแบงกลมยอย กใหกลมยอยน ำเอำควำมรเรองคณลกษณะดงกลำวไปวำงทำบกบวทยชมชนทตนเองก ำลงท ำงำนอยเพอประเมนวำ "วทยชมชนของตนเองมคณลกษณะครบตำม spec หรอเปลำ จะหำทำงเพมพน /พฒนำใหตรงกบ spec วทยชมชนทแทจรงไดอยำงไรบำง" ในครงทสองน กำรออกแบบเนอหำกำรประชมใหญกบกลมยอยจะสอดรบเขำชดกนอยำงยง

หลงจำกถอดบทเรยนเรองกำรออกแบบเนอหำกำรประชมแลว ทมสพส .กไมเคยวำงเนอหำกำรประชมแบบเสยงภยไปตำยเอำดำบหนำตำมยถำกรรมเลย หำกแตไดน ำเอำควำมรเรองการออกแบบกำรประชมทถอดบทเรยนไดมำเปนเครองมอกำรออกแบบกำรประชมเสมอมำ

(4) ใชเครองขดเจาะเปนเครองมอทางความคด ในระดบสดทำยน เครองมอทจะมำใชขดเจำะ จะเปนเครองมอทำงทฤษฎซงมควำมสลบซบซอนมำกกวำเครองมอ 3 ชดแรก เพรำะวำม "ปรมำณตวแปร/ปจจยทเกยวของ" มำกกวำ มกำรอธบำยควำมสมพนธทโยงใยระหวำงตวแปรตำงๆทซบซอนกวำ รวมทงวตถดบทจะมำใชถอดบทเรยนกมปรมำณมำกกวำ

ตวอยำงเชน ในกำรถอดบทเรยนกจกรรมกำรจดประชมของเลนพนบำน และกำรฝกเยำวชนกลมรกปำชมชนใหผลตวดโอ กจกรรมทง 2 ชดนดจำกภำยนอกแลวจะพบวำแตกตำงกนมำก แตหำกน ำเอำทฤษฎวฏจกรของกำรสอสำร (cycle of communication) และแบบจ ำลอง 2 แบบของกำรสอสำร (Model of communication) มำจบกจะเหนวำ 2 ชดกจกรรมนอยภำยใตหลกกำรเดยวกน ลองดค ำอธบำยสนๆตอไปนสกเลกนอย


11

ภาพท 3: วฏจกรและแบบจ าลองของการสอสาร

เมอเวลำคนทวไปเขำไปเกยวของกบ "ของเลน" หรอ "วดโอ" นน เรำมกจะเขำไปเกยวของในแงของกำรเปน "ผบรโภค" ซงอยในขนตอนกำรใช/เสพ/บรโภค (จำกวฏจกรของกำรสอสำรคอขนตอนท 3) แตทวำกจกรรมททมสอสรำงสรรคฯจดในทง 2 กจกรรมนน จะโยกยำยผ เขำรวมกจกรรมจำกกำรเปน "ผบรโภค" ใหมำอยทขนตอนของกำรผลต (ขนท 1) ซงหำกดจำกแบบจ ำลองกำรสอสำร กจะพบวำ เปนกำร "เปลยนบทบำทจำกผ รบสำรมำเปนผสงสำร" (Role shifting)

และจำกเนอหำของทฤษฎเรองวฏจกรแหงกำรสอสำร และแบบจ ำลองของกำรสอสำรจะใหค ำอธบำยถงผลลพธทเกดขนอยำงมำกมำยของกำรปรบเปลยนดงกลำว (ผ เขยนจะขออนญำตไมอธบำยในทน เนองจำกจะยดยำวมำก)

บทเรยนทถอดไดจำกกรณนกคอ หำกทงกรณของสอแบบเกำๆ เชนของเลนพนบำน กบสอแบบใหมๆ เชนวดโอ สำมำรถจะน ำมำแปลงบทบำทของผ รบสำร /ผบรโภคใหกลำยมำเปนผสงสำร/ผ ผลตไดแลว เรำกนำจะขยำยผลไปใชกบสอทกประเภทไดอยำงไมจ ำกด อยำงไรกตำม ในขณะทเรำคนพบจดรวมระหวำง 2 กรณ ทมสอสรำงสรรคฯกตองถอดบทเรยนออกมำวำ "แตกระบวนกำรพลกโฉมหนำ/จดยนจำกผบรโภคมำเปนผผลต จำกผ รบสำรมำเปนผสรางสาร" นน ในสอทง 2 ประเภทมควำมแตกตำง/จดตำงกนอยำงไร เปนตน

การผลต (production)

กำรแพรกระจำย (distribution)

การใช/เสพ/บรโภค (consumption)

Cycle of Communication

แบบจ าลองการสอสาร S R M C

เปลยนบทบาท

(Role shifting)


12

เมอผ เขยนแบงระดบเครองมอทางความคดทใช "ขดเจำะ/ถอด" บทเรยนออกมำเปนล ำดบชนตำงๆนน เพอฉดวคซนปองกนควำมเขำใจผดของผอำน ผ เขยนกจะขอแจงแถลงไขใหชดเจนวำ อยำไปเอำจรงเอำจงซเรยสกบกำรแบงประเภท/ล ำดบขนของเครองมอทำงควำมคดมำกจนเกนไป อยำไปกงวลวำเรำก ำลงใชเครองมอขดเจำะแบบไหน /ระดบใด เพรำะเปำหมำยเบองหลงของกำรจดประเภทนน กเพยงเพอจะสำธตใหเหนวำ เครองมอทใชขดเจำะบทเรยนนนมหลำยแบบ แตกตำงกน (และไมจ ำเปนตองม 4 ระดบเทำนนดวย)

อกประกำรหนง ล ำดบชนของเครองมอทงหมดนนกมไดมคณคำเดน/ดอยเหนอกวำกน กำรใชมอขดกมไดหรหรำนอยหนำกวำกำรใชเสยมใชจอบแตอยำงไร รวมทงกำรใชทฤษฎมำขดเจำะกมไดเกไกกวำเครองมออนๆ กำรใชเครองมอแตละชนดนนจะขนอยกบภำรกจ/วตถประสงค (และแนนอนวำขนอยกบทรพยำกรเชนขดควำมสำมำรถของหนวยงำน/องคกร) เปนส ำคญ

และทจะขอขดเสนใตตอกย ำควำมส ำคญในทนกคอ ในกำรถอดบทเรยนซงเปนกระบวนสรำงสรรคควำมรออกมำจำกผท ำกจกรรมเองนน ยอมประกอบดวย "กำรตงค ำถำม-ค าถาม และกำรตอบค ำถำม-ค าตอบ" ซงในสวนของ "ค ำถำม" นนมควำมส ำคญระดบยงยวดและพอๆกบค ำตอบทจะไดมำ ซงผ เขยนจะยอนกลบมำกลำวถงเรอง "ค ำถำม" นอกครงหนง 3. การถอดบทเรยน/การสรปบทเรยน/การเลาเรอง

เพอทจะใหมองเหนแนวคดและแนวทำงปฏบตของ "กำรถอดบทเรยน" ใหชดเจนขน ผ เขยนจะใชวธกำรเทยบเคยงกบแนวคดทคลำยๆกนคอ "กำรสรปบทเรยน" และ "กำรเลำเรองสงทไดท ำไปแลว" เพอใหเหนจดรวมและจดตำง อยำงไรกตำม ตองตอกย ำอกครงหนงวำ นเปนทศนะสวนตวของผ เขยนเทำนน

(ก) การถอดบทเรยน V.S. การเลาเรอง แนนอนวำ ในกำรถอดบทเรยนนนตองมสวนประกอบของกระบวนกำรเลำเรองรวมอย

ดวยเปนสวนหนง คอผถอดบทเรยนจะตองมำเลำใหฟงวำ "ไดท ำอะไรไปบำงแลว" แตในขณะท”กำรถอดบทเรยน”นนเปนเรองเลำชนดหนง แตกำรถอดบทเรยนกเปน"มำกกวำกำรเลำเรองแบบธรรมดำทวไป" กลำวคอ ทงผ เลำและผ ฟงจะตองตงค าถามอะไรบางอยางกบเรองทเลำไป

หำกยอนกลบไปเปรยบเทยบเรองของตนไมกบกำรขดเจำะ ผ เขยนคดวำ กำรพรรณนำวำ "ตนไมคออะไรนน" เปนกำรเลำเรอง แตเมอมกำรใชเครองมอขดเจำะ/กำรตงค ำถำมบำงอยำงใสลงไป กจะเปนเพมมลคำของกำรเลำเรองนน ตวอยำงเชนเครองมอทเปนค ำถำมเหลำน


13

ภาพท 4: การเลาเรองกบการถอดบทเรยน

ตวอยำงเชน เมอคณอดลย ดวงดทวรตน กรรมกำรสพส . ลงไปท ำงำนพฒนำโครงกำรถอดกฐนแบบชำวสวยทเรยกวำ "ถวดแทน " ทบำนยำงตะพำย จ .พจตร (วนท 2 พ .ค.2547) หลงจำกท ำกจกรรมเสรจแลว คณอดลยกไดกลบมำเลำเรอง/บรรยำยขนตอนกำรท ำงำนใหทมงำนฟง ซงมอยหลำยฉำก และไดถกตงค ำถำมดงน

กระบวนกำรพฒนำควำมเขำใจเรองสอพนบำนของผด ำเนนกำรประชม (ในทนคอคณอดลย) มฉำกทงหมดหลำยฉำก แตผ เขยนจะเลอกเลำเฉพำะตอนทจะน ำมำใชตงค ำถำมเทำนน

ฉากท 1: การตดตงความเขาใจเรองสอพนบาน คณอดลยใชรปแบบกำรประชมเพอกำรระดมความร ดวยกำรตงค ำถำมชำวบำนทมำ

ประชมวำ ในหมบำนของเรำมประเพณ 12 เดอน อะไรบำง" แลวเมอชำวบำนตอบมำทละคน ผ ด ำเนนกำรฯกเขยนค ำตอบทงหมดลงบนกระดำษ

ชำรต ท ำใหชำวบำนมองเหนภาพรวมทงหมดของค าตอบอยบนกระดำษชำรตรวมกน (1) ค าถามแรก กคอ ผด าเนนการฯคดอะไรอย ท ำไมตงค ำถำมเรองสอประเพณทง

12 เดอน ท ำไมตองมำประชมรวมกนแบบระดมควำมร (เหตผลคอเพอประหยดเวลำใชหรอไม)

การเลาเรอง แลวเราไดบทเรยน/ขอสรปอะไรบางส าหรบ

อนาคต

กจกรรมทท าไปนนคนท าคดอะไรอย

เกดอะไรขนจากการกระท า

ถามหา “ฐานคด” ขางหลง ในทาง

ทฤษฎ

ทฤษฎน ถกตองไหม

เปนไปตามทคดหรอไม

ถามหาผลจาก action

อธบายไดไหมวาท าไม/อยางไรจงเกดผลเชนนน


14

ท ำไมตองเขยนค ำตอบลงบนกระดำษชำรต (ถำคยกนไปเรอยๆโดยไมเขยนค ำตอบลงบนกระดำษชำรต ผลกำรประชมจะออกมำแตกตำงกนไหม)

(2) ค าถามทสอง: เกดผลอะไรขนจาก action แบบน ผลทเกดขนประกำรแรกคอ ภำพรวมขององคควำมรทสมบรณ เนองจำกชำวบำน

แตละคนมฐำนควำมรเรองสอพนบำนไมเทำกน แตเมอมำจดเวทระดมควำมรแบบน ชำวบำนทกคนทมำประชมจะไดควำมรมำกขนจำกเดมกลบไปทกคน

หำกใชวธกำรสมภำษณชำวบำนทละคน ในแงองคควำมร ทมงำนสพส.อำจจะไดเพมมำกขน แตแนนอนวำ ชำวบำนทตอบค ำถำมจะยงคงมองคควำมรเทำเดม

กำรเขยนลงกระดำษชำรตนน เปนวธการยนยนดวยหลกฐานภายนอก (explicit) จำกขอควำมของสอพนบำนทง 12 เดอนทมอยอยำงมำกมำย จะเปนประจกษพยำนยนยนกบตวชำวบำนเองวำ ชำวบำนเขำ "ร ำรวยทำงวฒนธรรม" อยำงแทจรง ซงหำกเปนกำรพดไปเรอยๆ โดยไมมกำรเขยนหรอมกำรเขยนแบบสวนตว (นกวจยจดลงสมดบนทกตวเอง) จะไมมหลกฐำนทหนกแนนเชนกำรเขยนรวมหมน

(3) ค าอธบายทางทฤษฎ จำกหลกฐำนทเหนอยจะจะตำจะสงผลใหชำวบำนม "ควำมมนใจทำงวฒนธรรม"

วำชมชนมตนทน/สมบตมำกพอทจะรบมอกบกำรแกปญหำได และจะสงผลตอมำเมอผด ำเนนกำรซกถำมเกยวกบหนาท/บทบาทของสอพนบำน ซงเปนเรองธรรมดำวำ ถำมสอพนบำนชนดเดยว กยอมมบทบำทหนำทเพยงไมกอยำง แตถำ "สอพนบำนเรำมำชมนม มำมพวกมำก กยอมมก ำลงกลำแขง" ดงนน เมอส ำรวจสอพนบำนแบบประเพณ 12 เดอน กยอมพบโดยภำพรวมวำมหนำทอดมสมบรณมำกมำย และท ำใหอนใจวำจะมอำวธพอส รบตบมอกบปญหำปจจบนของชมชนทรมเรำเขำมำรอบดำนเชนกน

นขอบทเรยนหวขอ “กำรสอสำรเพอสรำงควำมฮกเหม/เสรมพลงชมชน”นนเอง (4) บทเรยนทเราถอดมาไดกคอ

หำกตองกำรจะสรำงควำมมนใจใหแกชมชน กตองรอส ำรวจ "ปญหำ" และ "ทรพยำกรทจะแกปญหำ" ขนมำวำงดหนำตกใหสสกนใ หไดสมดลกน

พลงแหงการเหนภาพรวม และการใชการสอสารแบบลายลกษณอกษรนน (Written communication) สำมำรถใหควำมมนใจทจบตองได เปนควำมมนใจทเกดมำจำก "ควำมเขำใจ/ขอมล-ขอเทจจรง/และฐำนปญญำ"


15

(5) มลคาเพมของการถอดบทเรยน ผ เขยนบทควำมนทง 2 คนไดเคยมประสบกำรณกำรแปลงโฉมหนำ "กำรเลำเรอง" ให

กลำยมำเปน "กำรถอดบทเรยน" มำแลว โดยเรมตนจำกคณอดลยทลงไปจดประชมเพอกำรพฒนำโครงกำรรวมกบผประสำนงำนภำค( สพส.เรยกวำ”โหนด”) และภำคในโครงกำรกฐน "ถวดแทน" หลงจำกนนคณอดลยกไดเขยนเลำเรองกจกรรมตำงๆอยำงละเอยดสงมำใหทมกลำงสพส . และทมกลำงสพส. โดยอ.กำญจนำไดแปลงสำรจำก "กำรเลำเรอง" มำเปน "กระบวนกำร/ขนตอน" (procedure) แลวสงขอมลในรปแบบใหมคนใหกลมโหนด 5-6 คน ทมำรวมประชมกนเพอถอดบทเรยนในเรองดงกลำว

ในกำรแปลงสำร (Message Transformation) ทมกลำงสพส.ไดสำธตใหเหนกำรน ำแนวคด/ทฤษฎเขำไปจบขอมล (ซงหำกเปรยบเทยบกบงำนวจย จะไดแกบทวเครำะห/สงเครำะห/อภปรำย) เพอใหเกดมลคาใหมบำงประกำร เชน

(i) ใหค าอธบาย (explanation) ทอยเบองหลงกำรกระท ำ/กำรตดสนใจ/ค ำพด ฯลฯ หรอเปนกำร "แบควำมคด/ถอดใจ"ผกระท ำกำร (actor)

(ii) แสดงใหเหนความเชอมโยง (Relational analysis) ระหวำงองคประกอบปจจยตำงๆ เชน หำกไมมกำรส ำรวจ”สอพนบำนทมอยทงหมด”ในชมชนรวมกนกบชำวบำน (ตวแปรเรองปรมำณสอพนบำน) กจะไมสำมำรถสรำง”ควำมมนใจในพลง”ของสอพนบำนใหเกดขนได (ตวแปรเรองควำมมนใจ)

(iii) ชแนวทางการท ากจกรรม ตวอยำงเชน เมอทมสพส.ตดตง software เรอง "กำรวเครำะหคณลกษณะ" โดยใหชำวบำนคดขำคณลกษณะยอยตำงๆออกมำอยำงมำกมำยแลว ทมสพส.กจะบอกถงประโยชนประกำรหนงของกำรรจกคณลกษณะ คอกำรคนคดกจกรรมจำกขำคณลกษณะ เชน หำกงำนถวดแทนมองคประกอบคอมกำรร ำมวย ร ำตกใต ท ำกองแทน ฯลฯ กตองแบงกลมคนไปท ำกจกรรมเหลำน

แตเนองจำกเสนทำงระหวำง "ควำมร/ควำมเขำใจ" กบ "กำรลงมอท ำได" นน ยำวไกลมำกกวำระยะทำงจำกเชยงใหมไปปตตำนเสยอก ดงนน หำกทมสพส .ท ำขนตอนเพยงแตตดตงความเขาใจใหเกดขนในหองประชม แลวใหชำวบำนไปลงมอท าเองทหมบำน จำกประสบกำรณในอดต เรำกพบวำ อำจเกดขอขดของทำงเทคนคขนในระหวำงกลำงทำง

ดงนน ในกำรจดประชมหลงจำกถอดบทเรยนแลว ทมสพส .จงไดคดกจกรรม "กำรซอมแหง" ดวยกำรทดลองหยบ "ขำกจกรรม" มำ 1 กจกรรม เชน ชำวบำนตองกำรสบทอดเรองร ำมวยเพอสรำงเสรมสขภำพ ทมสพส.กจะตดตง "ชดค ำถำม" เพอซอมตอบเลยวำ เวลำจะท ำกจกรรมนนจะตองใชชดค ำถำมวำอะไรบำง ดงน


16

ภาพท 5: ชดค าถามเกยวกบการท ากจกรรม

(ข) การถอดบทเรยน v.s. การสรปบทเรยน ผ เขยนมควำมเหนวำ กำรถอดบทเรยนและกำรสรปบทเรยนนนมทงสวนทเปนจดรวม

และจดตำงกน ดงน

กจกรรมนท ำเพอ

ใคร

ท ำเพออะไร (ระบเปำหมำย)

ใครท ำ/ท ำกบใคร (ระบผรบผดชอบ)

ใชอะไรมำท ำ (เนอหำของงำน)

วธท ำ (กระบวนกำร/กำรด ำเนนงำน)

สงทท ำมควำมหมำยอะไร (ใหแนใจเรองรปแบบ/เนอหำ)

การท ากจกรรม

(ระบเลยวาจะอทศสวนกศลนใหใคร)

(ตรวจสอบความเขาใจเรองหนาทสอพนบานตอสขภาพทไดตดตงไว)

มวธการคดผล อยางไร

กจกรรมนดตอสขภำพดำนไหน/อยำงไร


17

ภาพท 6: การสรปบทเรยนกบการถอดบทเรยน

(1) จดรวมระหวางการสรปบทเรยน/การถอดบทเรยน นำจะเปนเรองลกษณะ/

เปำหมำยของกจกรรมทงสองนนจะเหมอนกน คอ เปนกำรหวนยอนกลบไปพนจพจำรณำกจกรรมทไดลงมอท ำไปแลวโดยม "ค ำถำม" บำงอยำงชวยเปนโคมสองทำง

ส ำหรบค ำถำมของกำรสรปบทเรยนนน จะขมวดควำมส ำคญอยทวำ ในกำรท ำกจกรรมครงนน คนท ำได "เรยนรอะไรบำง" (lesson learned)

สวนค ำถำมของ "กำรถอดบทเรยน" นนจะมแตกตำงหลำกหลำยกนออกไป แลวแตวตถประสงค

(2) จดตางระหวางการสรป/การถอดบทเรยน มในหลำยคณลกษณะ เชน (i) ในแงเปาหมาย ผ เขยนคอนขำงคดวำ กำรสรปบทเรยนนนอำจจะมเพยง

เปำหมำยระยะสน/ระยะกลำง คอกำรแกไข/ปรบปรง/พฒนำงำนในองคกร ในขณะทกำรถอดบทเรยนนนอำจจะมเปำหมำยถงระยะยำว คอกำรขยำยผลออกไปถงกรณ /บรบทอนๆ ซงกำรทจะ "ขยำยผลสรปรวม" (generalization) ไดมำกขนำดนน กำรถอดบทเรยนกตองมกำรใช "ค ำถำม" ทมระดบของควำมเปนนำมธรรม (level of abstraction) อยในระดบสงหนอย หมำยควำมวำตองใชเครองมอขดเจำะควำมคดทมระดบควำมลกมำกพอสมควร

ระยะยาว ระยะกลาง ระยะสน

เปาหมาย จดรวม

ใชแนวคด/ทฤษฎเปนเครองมอ

การถอดบทเรยน

การสรปบทเรยน

ท ากนเปนสวนรวม

ใชประสบการณสวนตวขบคด

อาจท าเปนสวนตว/สวนรวม

การทบทวนกจกรรมโครงการ/สงทไดท าลงไป

เปาหมาย ระยะกลาง

ระยะสน


18

(ii) ในแงฐานอางองการทบทวน ผ เขยนคดวำ ในขณะทกำรสรปบทเรยนนนจะใช "ฐำนควำมรจำกประสบกำรณสวนตว" ของคนท ำงำนเปนแหลงอำงองในกำรทบทวน แตกำรถอดบทเรยนนนนำจะตองใช”แนวคด/ทฤษฎ”เปนเครองมออำงองในกำรพนจพจำรณำ

ดวยคณลกษณะดงกลำวน กลมผหวงจะท ำกำรถอดบทเรยนจงควรมกำร "ตดตงกลไกดำนแนวคด/ทฤษฎ" ทเกยวของกบประเดนทจะก ำลงจะถอดบทเรยนนน เชน ใหผ รวมประชมอำนแนวคดทฤษฎทเกยวของพรอมกบเหลอบแลขอมลทมอยไปพรอมๆกน /เชญชวนนกวชำกำร/นกทฤษฎเขำมำชวยในกำรประชมถอดบทเรยน/มกำรตดตงค ำถำมอยเสมอวำในแงแนวคด-ทฤษฎในเรองนมวำอยำงไร ฯลฯ

กลำวในแงน การถอดบทเรยนกดเสมอนเปนข นตอนหนงของกระบวนการวจยคอขนตอนกำรวเครำะห-สงเครำะห เนองจำกมกระบวนกำรท ำงำนทคลำยคลงกน คอกำรเอำแนวคด/ทฤษฎมำวำงทำบกบขอมลโดยหวงผลในระดบสงทจะกอรำงสรำงทฤษฎใหมขนมำจำกขอมลฐำนรำก (grounded theory)

(iii) ในขณะทกำรสรปบทเรยนนนอำจจะท าเปนสวนตวตำมล ำพงหรอท ำเปนสวนรวมกได แตทวำการถอดบทเรยนนนนาจะตองท าเปนสวนรวม ทงนเนองมำจำกเหตผลทวำ หำกเรำวเครำะหวำ กำรถอดบทเรยนนนมควำมสมพนธเปนญำตสนทกบเทคนคกำรวจยชนดหนงทเรยกวำ "กำรสนทนำกลม" ซงตองท ำกนแบบรวมหมหลำยคน (ดรำยละเอยดในตอนตอไป) 4. ประโยชนของการถอดบทเรยน

เนองจำกกำรถอดบทเรยนเปนกระบวนกำรทตองใชทรพยำกรตำงๆขององคกรอยำงมำก ไมวำจะเปนทรพยำกรเวลำ แรงงำนของบคคล ฯลฯ ดงนนจงตองมกำรตงค ำถำมตงหลกกนกอนวำ กจกรรมนมคณประโยชนอยำงไรบำง เรำท ำกนไปท ำไม

ในทน ผ เขยนจะขอเลยนแบบวธคดของศำสนำพทธทแบงกำรพจำรณำประโยชนอน เกดจำกกำรกระท ำสงตำงๆออกเปน 3 ระยะ คอ ประโยชนเบองตน ประโยชนเบองกลำง และประโยชนเบองปลำย


19

ภาพท 7: ประโยชนของการถอดบทเรยน

(1) ประโยชนเบองตน เกณฑวดประโยชนเบองตนนกมอย 2 เกณฑคอ หนวยของ

ประโยชนทเปน "ตวเอง" และ "ระยะเวลำ" คอใชไดทนท ฉะนน ประโยชนเบองตนของกำรถอดบทเรยนกคอ ผถอดบทเรยนนนสำมำรถจะยกระดบควำมรควำมเขำใจของตนเองใหมำกขนดวยกำรผำนทงกำรทบทวนขบคดดวยตนเองและเรยนรจำกผ อน และยงสำมำรถน ำขอคดจำกกำรถอดบทเรยนนนไปปรบปรงงำนได

ตวอยำงเชน เมอทมสพส.ถอดบทเรยนรวมกนวำ ถงแมจะตดตงควำมร/ควำมเขำใจเรองคนใชสอพนบำนเพอกำรพฒนำสขภำพ และกำรพฒนำสขภำพของสอพนบำนใหแกภำคแลว แตทวำ "กระบวนกำรแปลงแนวคดใหกลำยเปนกำรปฏบต " นน กยงไมไดท ยงไมขบเคลอนไดโดยอตโนมต แตทวำตองม "กลไกกำรกระตน" และ "กำรไดเหนตวอยำงจำกทอนๆ" กเปนกลไกทดอยำงหนงในกำรกระตน

"วธกำรเหนตวอยำงจำกทอนๆ" อำจจะด ำเนนกำรในลกษณะเชงรบ คอ "กำรเคลอนพำกลมเปำหมำยไปดงำน" แตกจกรรมนกตองใชเวลำมำก ดงนนทมสพส.จงปรบกลยทธเปน "พำงำนมำใหกลมเปำหมำยด" เชน คณอดลยไดถำยวดโอกำรท ำกจกรรมของโครงกำรผป ยำมำใหกลม

เพอการปรบปรงงาน

ตอตนเอง

ยกระดบความเขาใจ ขยายผล

ไปยงทอนๆ

ท าไมจงตองท าการ5อดบทเรยน

ประโยชน

ประโยชนเบองตน

ประโยชนเบองปลาย

ประโยชนเบองกลาง

ตอองคกรหนวยงาน

แปลง tacit knowledge

Explicit knowledge kkkknowledgeknowledge


20

โครงกำรกฐนถวดแทนด (แนนอนวำตองมกำรถอดบทเรยนเรอง "กำรคดเลอกเนอหำ" ใหสอดรบกบ "กลมเปำหมำย" - Matching message and audience) และพบวำกลยทธกำรสอสำรดงกลำวสำมำรถขบเคลอนระดบควำมเขำใจใหเคลอนคลอยลงสกำรกระท ำได (ในภำษำของสพส.เรยกวำ "ลอกกำรบำนอยำงสรำงสรรค)

(2) ประโยชนเบองกลาง เปนประโยชนในชวงระยะเวลาตอมำและหนวยท รบประโยชนคอตวองคกร ดงทไดกลำวมำขำงตนแลววำ กำรถอดบทเรยนนนเปนรปแบบหนงของกระบวนกำรสรำงควำมรในองคกรดวยกำรแปลง "ควำมรทอยตดตวบคคล" (tacit knowledge) ใหมำเปน "ควำมรภำยนอกรวมกน" (explicit knowledge)

ตวอยำงในปจจบนกเชน ณ วนน สพส .ไดถอดบทเรยนจำกกลมคนท ำงำนทงหมดมำหลำยตอหลำยครงในเรอง "กำรใชสอพนบำนเพอสรำงสขภำวะ และกำรสรำงเสรมสขภำวะของสอพนบำนเอง" ทมสพส.ไดประมวลองคควำมรรวมกนวำ "มาตรฐานความรขนต า" ทคนทท ำงำนในเรองนจะตองรมอย "4 ร คอ รจก รใจ รใช รรกษำ" ทงเรองสอพนบำน และทงเรองสขภำวะ

ดงนน ไมวำจะเปนกำรท ำงำนกบภำค กบชมรม หรอกบนกวชำกำรวฒนธรรม ทมงำนสพส.ทงหมดกจะตดตงควำมรมำตรฐำนขนต ำนกอนเปนอนดบแรก

(3) ประโยชนเบองปลาย เปนประโยชนในระยะยำวทขยำยขอบเขตออกจำกองคกร /หนวยงำนไปสทอนๆ ตวอยำงเชน เทคนคกำรวเครำะหคณลกษณะ (Attribute analysis) นน เปนเทคนค/เครองมอกำรท ำงำนทคนทกกลมทท ำงำน/ศกษำในทกประเดนสำมำรถจะน ำไปใชเปนเครองมอในกำรท ำงำนได 5. การถอดบทเรยนเปนรปแบบหนงของการจดการความร

ตำมหลกแนวคดเรอง "กำรจดกำรควำมร" นน (Knowledge management) จะเหนวำ ในกำรท ำงำนใดๆนนจะตองกำรองคประกอบส ำคญ 3 อยำงคอ

(1) คน (2) องคควำมร (3) ทรพยำกรอนๆ เชน งบประมำณ/สถำนท/เวลำ ฯลฯ สวนประกอบทมควำมส ำคญมำกยงขนทกทในโลกสมยใหมกคอ ตวองคควำมรซงหำกม

กำรบรหำรจดกำรทดแลว กจะไดทง "ปรมำณควำมรทมำกขน" และ "คณภำพของควำมรททรงอำนภำพ"


21

กระบวนกำรสรำงและจดกำรควำมรของแตละหนวยงำน (ซงกถอวำเปนทรพยสมบตทมองไมเหน/จบตองไมได/แตล ำคำ) นน อำจจะเกดขนตำมแบบธรรมชำต และเปนไปเอง (ตำมยถำกรรม) แตหำกไดมกระบวนกำรจดกำรควำมรดงกลำวใหเปนระบบ ซงหมำยควำมวำ

มกำรตดตงกลไกรปแบบกำรประชมอยำงชดเจน ตอเนอง สม ำเสมอ

มกำรก ำหนดเนอหำอยำงชดเจน/มระบบกำรระบควำมตองกำรเนอหำ

มกำรสรำงเงอนไขเอออ ำนวย เชน กำรใหเวลำ/สถำนท

มกำรก ำหนดเปนนโยบำยและองคกรใหกำรสนบสนน

มกำรจดระบบบนทกควำมร/กำรจดเกบ/กำรเรยกมำใช

มกำรน ำเอำควำมรทจดกำรแลวมำใชพฒนำงำน/พฒนำบคคล ฯลฯ

กระบวนกำรจดกำรควำมรทเปนระบบเชนน จะชวยใหองคกรนนม "ควำมร" เปน

ทรพยำกรทน ำมำใชในกำรท ำงำน และในเวลำเดยวกน หำกองคกรมกระบวนกำรจดกำรควำมรทมประสทธภำพ กจะชวยใหองคกรนนเปน "องคกรแหงกำรเรยนร" ทมตวชวดทส ำคญอย 2-3 ตว เชน คนท ำงำนเจรญเตบโตทำงปญญำมำกขนตลอดเวลำ มผลงำนควำมรผลตออกมำอยเสมอ มกำรคนคดกจกรรมใหมๆ ทตอบรบกบปญหำใหมๆ อยอยำงตอเนอง เปนตน

และรปแบบหนงของกระบวนการจดการความรทมประสทธภาพกคอ "กำรถอดบทเรยน" นเอง เนองจำก "กำรถอดบทเรยน" มลกษณะเปนกำรจดกำรควำมรทมคณสมบตพเศษประกำรหนงคอ เปน "ตลาดนบพบความรจากรอบทศทาง" ไมวำจะเปนความรจากขางบน (เชน เชญวทยำกรมำบรรยำยรวมดวย เชญผ รมำชวยตงค ำถำม ฯลฯ) ความรจากขางลาง (เชน เชญกลมเปำหมำยในโครงกำรมำเขำรวม) และความรจากขางๆ (คอกำรเรยนรจำกเพอนรวมงำน) ซงลกษณะควำมรจำกรอบทศทำงนจะสงผลแบบคณปกำรไปยงแหลงตนตอของความรเอง เชน ท ำใหเกดกำรตรวจสอบแนวคด/ทฤษฎ (ควำมรจำกขำงบน) วำใชกำรไดจรงหรอไม ชวยยกระดบควำมรจำกขำงลำงทเคยเปนกรณเฉพำะ/รปธรรมใหขนมำเปนกรณทวไปซงจะขยำยผลรศมกำรครอบคลมไดมำกขน ชวยขยำยประสบกำรณหรอชวยเปรยบเทยบประสบกำรณของตนเองกบทอนๆ รวมทงชวยตดตง "วธคด" แบบใหมๆ เปนตน

และหำกใชหลกกำรเรองกำรจดกำรควำมรภำยในองคกรมำจบด จะพบวำ กำรถอดบทเรยนเปนกศโลบำยอยำงหนงใน "กำรประมวลองคควำมรของชมชน/องคกร" ดวยกระบวนกำรแปลง "ควำมรสวนตว/สวนบคคล" (private/tacit knowledge) ใหมำกลำยเปน "สมบตควำมรสวนรวม/ภำยนอก" (public, collective, explicit knowledge) กระบวนกำรนคลำยๆกบ


22

กำรสรำงวดในสมยโบรำณทชำวบำนแตละคนระดมแรงงานสวนตวของแตละคนใหมำเปนแรงงานรวม เพยงแตเปลยนจำกแรงงำนกำยมำเปนแรงงำนปญญำ

ขอก ำหนดพนฐำนอนหนงทควรมในกระบวนกำรแปลง "ควำมรสวนตว" ใหมำเปน "ควำมรสวนรวม" น คอกำรใชการสอสารแบบลายลกษณอกษร (Written communication) คอ ควรมกำรบนทกควำมรนนเอำไวเปนขอเขยน ไมวำจะเขยนโดยตวเจำของควำมรเองหรอผ อนกตำม ทงน เพอน ำควำมรดงกลำวไปผำนกระบวนกำรอนๆตอไป เชน กำรจดเกบ กำรประมวล กำรสงเครำะห และกำรน ำควำมรมำใช 6. เนอหา/ประเดนทจะถอดบทเรยน

(1) เรองอะไรจะถอดบทเรยนไดบาง ค ำถำมพนฐำนทจะเกยวของกบเนอหำ/ประเดน/เรองรำวทจะน ำมำถอดบทเรยนกคอ ม

เรองอะไรบำงทจะน ำมำถอดบทเรยนได ค ำตอบกคอ เรองรำวทกเรองนำจะน ำมำถอดบทเรยนไดทงหมด แมแตเรอง "ตวบคคล"

กน ำมำถอดบทเรยนได เชน บทเรยนในกำรเลอกคณะท ำงำนของกำรท ำโครงกำร (Identify person) ซงเปนหวใจหองหนงของกำรท ำงำน

แตในขณะทเรองรำว/ประเดนทกเรองสำมำรถน ำมำถอดบทเรยน แตทวำเรองรำว /ประเดนนนกตองสอบผำนคณสมบตเบองแรกของค ำนยำม "กำรถอดบทเรยน" มำกอน คอตองเปนประเดนทมการท ากจกรรมมำแลว แมจะเปนประเดนทเกยวกบตวบคคล กตองม "กจกรรมทเกยวกบตวบคคล" นนมำแลว เชน กำรคดเลอกคณะท ำงำนทไดเกดขนมำแลว และในเวลำเดยวกน ขอสอบอกชดหนงทนำจะสอบใหผำนกคอ กำรถอดบทเรยนนนจะกระท ำเพอเอาไปใชประโยชนอะไร

(2) ตวอยางฉากแรกจากถวดแทน จำกตวอยำงเดมของเรำคอกรณกำรพฒนำโครงกำรกฐน "ถวดแทน" ทฉำกเรมแรก ตว

ละครของ สพส.คอ ผประสำนงำนภำค (โหนด) ไดเขำไปประสำนงำนและสำนสำยสมพนธกบชมชน หลงจำกนนกด ำเนนงำนขนแรกตำม "ลลำของ สพส." คอใหชำวบำนใชสทธทำงวฒนธรรมวำ จะสนใจเลอกสอพนบำนตวใดมำท ำงำนสรำงเสรมสขภำพของชมชน ผลปรำกฏวำ ชำวบำนเลอกงำนกฐนแบบสวยและร ำมอ เนองจำกในปทแลว กลมหนมสำวไดทดลองรเรมรอฟนกำรทอดกฐนแบบสวยขนมำหลงจำกหำยไปนบสบป แตเนองจำกเพงฟนไข กำรรอฟนจงยงกระพรองกระแพรงอย


23

เวลำถอดบทเรยน ตรงนเรำอำจตงค ำถำม "เอะ" เกยวกบตวละครและกจกรรมไดเปนค ำถำมแรกเลย หำกเรำม "เครองมอทำงควำมคด" บำงอยำงในเรอง "สอพนบำนเปนของคนรนไหน" ค ำตอบโดยทวไปทเหนแลวจำกของจรงกคอ "สอพนบำนนนมกจะถกรบรวำเปนสอของผสงอำย/คนเฒำคนแก" ไมวำจะเปนทงในฐำนะผผลต/ผดผชม เปนพนทของผอำวโสเทำนน กลมคนทหลดหำยจำกเวทสอพนบำนกคอคนหนมสำว เยำวชน และเดกเรยงตำมล ำดบไหล กำรรอฟนสอพนบำนจงมกเปนงำนทคนเฒำคนแกจะเอำจรงเอำจง คนผ ใหญหนมสำวเพยงแตเสมอนอก สวนพวกเยำวชนและเดกนนตองลำกจงกนเขำมำ

เมอแบบแผนทวไปเปนเชนนน ในกรณทเกด "จดตำง" เชนประวตควำมเปนมำของ "ถวดแทน" บำนยำงตะพำยน เรำกตองตงค ำถำมยอนหลงถง "ทมำ" วำ เอะ เรองนมทมา/ควำมเปนมำอยำงไร รวมทงตองถำม "ทไป" วำ แลวสพส.จะท ำงำนกบกลมคนหนมสำวนตอไปอยำงไรด

(3) ตวอยางฉากตอๆมา สวนฉากทสอง หลงจำกฉำกแรกจบไป 1 เดอน เรำกพบวำ ในฉำกท 2 โหนดไดพำแกน

น ำเยำวชนมำรวมเรยนรกำรจดสมมนำของสพส.ทวดสวนดอก จ.เชยงใหม ซงถอไดวำเปนกจกรรมทมอบหมำยบทบำท "ผ รบสำรใหกบแกนน ำเยำวชน"

ฉากท 3 หลงจำกนนอก 1 อำทตย โหนดกจดเวทใหแกนน ำเยำวชนทไปเรยนรมำจำกเชยงใหมมำเลำประสบกำรณทไดเรยนรมำใหชำวบำนฟง

จำกเนอหำกจกรรมทงสองฉำกน กลมผ ถอดบทเ รยนสำมำรถจะตดตงค ำถำมไดมำกมำย เชน ในฉากทสอง

เมอโหนดคดพำเยำวชนไปเรยนรทวดสวนดอกนน โหนดคดอะไรอยในใจ

โหนดตงควำมคำดหวงอะไรไว

มกระบวนกำรตระเตรยมกอนไปประชมอยำงไร

ผลลพธทเกดขน สงทเยำวชนไดรบสอดรบกบงำนทบำนยำงตะพำยไหม ในฉากทสาม เนอหำทเยำวชนเลอกมำเลำคออะไร

ชำวบำนฟงแลวมปฏกรยำอยำงไร

มกำรโยกถำยประสบกำรณจำกวดสวนดอกมำใชทบำนยำงตะพำยไหม

มกำรคนคดกจกรรมอะไรตอมำ (4) ตองบอกสถานภาพ/ต าแหนงของเนอหา/ประเดนทน ามาถอด

ในขณะทผ เขยนไดกลำวมำขำงตนวำ เนอหำ/ประเดนทจะน ำมำทบทวนขบคดนนจะเปนประเดนอะไรกได ขอเพยงแตใหม "กำรลงมอท ำกจกรรม" กบเรองนนๆมำกอนเทำนนเปนพอ และ


24

อนทจรง สทธในการเลอกประเดนนกเปนสทธอนชอบธรรมของ "กลมคนท างานทจะถอดบทเรยน" โดยอำจจะมงหวงประโยชนในระดบตำงๆตำมทไดกลำวมำขำงตน เชน เมอตองกำรจะพฒนำปรบปรงงำน/เมอตองกำรจะแกไขปญหำ/หรอเมองำนส ำเรจลลวงไปแลว เปนตน

อยำงไรกตำม แมวำจะเปนสทธอนชอบธรรมของกลมผ ถอดบทเรยนทจะเลอกทวนทบขบคดประเดนอะไรกได แตทวำกลมผถอดบทเรยนกควรจะ "ปดยหอ" หรอในภำษำวชำกำรใชค ำวำ ควรจะระบ "สถานภาพ" (status) หรอบอก "ต าแหนงแหงท " (positioning) ของกรณทเรำเลอกมำพจำรณำ นกเปนหลกกำรทวๆไปของกำรเลอกกรณศกษำ (case study) ของแบบกำรวจยเชงคณภำพ

เกณฑทจะใชบอกสถำนภำพของกรณทเลอกมำถอดบทเรยนกเชน

เปนกรณทประสบควำมส ำเรจ (success case)

เปนกรณทลมเหลว (failure case)

เปนกรณทเปนตวแทนแบบทวๆไป (represented case)

เปนตวอยำงกำรปฏบตทดทสด (best practice) กำรระบสถำนภำพ/ต ำแหนงแหงทของกรณทศกษำจะสงผลสะเทอนตดตำมมำอกหลำย

ประกำร เชน (i) ผลสะเทอนระลอกแรก กคอ กำรใชเครองมอขดควำมคด-ค ำถำมทจะใชตงเปน

อำวธแสวงหำ เชน หำกกรณทเลอกเปนกรณทประสบควำมส ำเรจ ชดของอำวธแสวงหำกตองเปนประมำณน

ทวำ "ส ำเรจ" นน มตวบงชอะไรบำง

เปน "ควำมส ำเรจในระดบใด เชน เทำเปำหมำยทตงไว /เกนเปำ/ต ำกวำเปำเลกนอย

อะไรเปน "เงอนไข/ปจจยของควำมส ำเรจนนบำง"

น ำหนก (weight) ของเงอนไข/ปจจยนนเปนอยำงไร - กำรจดล ำดบควำมส ำคญของปจจย

ฯลฯ (ii) ผลสะเทอนระลอกทสอง กคอ กำรน ำไปใชขยำยผล เชน ถำเปนกรณทเปน

ตวแทนทวไป กสำมำรถน ำไปใชขยำยผลไดในระดบกวำง /อยำงรวดเรว แตถำเปนกรณทประสบควำมส ำเรจ กอำจจะตองกำรเงอนไขเอออ ำนวยมำกขนในกำรขยำยผล

แมแตในกรณทลมเหลวนน กมคณปกำรอยำงมำกในกำรเรยนร ผ เขยนเองมทศนะสวนตววำ กำรเรยนรควำมส ำเรจนนยงอำจมคณคำไมเทยบเทำกำรเขำใจอยำงถองแทเรองควำม


25

ลมเหลว เพอทจะหลกเลยงปองกน และนำจะเปนเพรำะเรำหลกเลยงควำมลมเหลวไดพน ควำมส ำเรจจงปรำกฏตวขนมำ 7. รปแบบและกระบวนการถอดบทเรยน

ผ เขยนมควำมเหนสวนตววำ กำรถอดบทเรยนนนนำจะอำศยรปแบบและกระบวนกำรของเครองมอวจยเชงคณภำพชนดหนงทเรยกวำ "กำรสนทนำกลม" (Focus Group Review) มำใช ซงจะชวยใหไดบรรลเปำหมำยของกำรถอดบทเรยนอยำงเตมท ในทนจงจะขอน ำเสนอแนวคดเกยวกบ "กำรสนทนำกลม" พอสงเขป แตอยำงไรกตำม เนองจำกแนวคดทจะน ำเสนอนเปน "รปแบบตนฉบบ" (prototype) ในกำรลงมอปฏบตจรง กคงตองดดแปลงประยกตไปบำง

ภาพท 8: คณลกษณะของเทคนคการวจย: การสนทนากลม

จำกแผนภำพขำงบนน เทคนคกำรวจยแบบกำรสนทนำกลมนนเปนเทคนคลกผสมทเกดจำกกำรน ำเอำ "กำรพดคยกนอยำงเปนธรรมชำต/ในบรรยำกำศทเปนกนเอง/ทกคนมสทธพดแสดง

Preset Setting

มค าถาม (Guide question)

มการจดประเดนชกจงใหผ รวมสนทนาแสดงความคดเหนอยางกวางขวาง

การสนทนากลม

การนงสนทนากนระหวางผสนใจประเดนเดยวกน

ทกคนมสทธแสดงความคดเหนอยางเตมท

จ านวน 6-12 รำย

สมาชก

ผด าเนนรายการ

บทบาทผด าเนนรายการ

บรรยากาศเปนกนเอง


26

ควำมคดเหนอยำงเตมท" มำผสมกบ "กำรจดระบบบำงอยำง เชน จดสถำนท/เวลำ/จดประเดนทจะพดคย/จดระบบทจะพดคย" ซงวธกำรลกผสมแบบดงกลำวน จะใหประโยชนมำกดงทจะกลำวตอไป

ดงนน องคประกอบของกำรสนทนำกลมทจะน ำมำใชเปนรปแบบ/กระบวนกำรในกำรถอดบทเรยนจงมดงน

(1) Presetting กลำวคอ ตองมกำรตระเตรยมมำลวงหนำวำ จะจดถอดบทเรยนกนทไหน เมอไหร ประเดนอะไร ผ เขำรวมจะมใครบำง ฯลฯ

(2) การนงสนทนากนระหวางผทสนใจในประเดนเดยวกน ซงเกดมำจำกกำรเลอกกลมคนทเขำมำ ในกลมคนทงหมดทเขำรวมแลว จะแบงบทบำทหนำทไดเปน 2 พวก พวกแรกคอสมำชก อกพวกหนงคอ "ผด ำเนนรำยกำร" (moderator)

ดงทไดกลำวมำแลววำ กำรสนทนำกลมนนเปนเทคนคลกผสมระหวำงสงทเปนธรรมชำต (กำรพดคย) กบกำรจดระบบ กลไกอยางหนงในการจดระบบนนกคอ "ตวผด ำเนนรำยกำร" น เอง ทจะคอย "ตอน" กำรพดคยใหอยในเสนรอบวงของเนอหำ คอยจดประเดนใหผ รวมสนทนำแสดงควำมคดเหน /ตงค ำถำม ฯลฯ (ในเรองของผ ด ำเนนรำยกำรนอำจจะมกำรพลกแพลงสรำงสรรครปแบบ/บทบำทหนำทไปไดอกหลำยแบบ เชน ในสพส. มกำรมอบหมำยใหมผ ไปยกรำงเนอหำมำน ำเสนอ และท ำหนำทเปนผด ำเนนรำยกำรไปดวย เปนตน)

(3) จ านวนผเขารวม ผลจำกกำรวจยพบวำ จ ำนวนคนระหวำง 6-12 คนนน จะท ำใหวงสนทนำมขนำดก ำลงพอด ทกคนพดคยกนได อยำงไรกตำม ในกรณกำรท ำงำนในหนวยงำนนน จ ำนวนผ คนเขำรวมกยอมแลวแตขนำดขององคกรนน และสำมำรถพลกแพลงสรำงสรรคได เพยงแตขอใหบรรลเปำหมำยของกำรสนทนำกลม คอทกคนไดมโอกาสมสวนรวมในการสนทนาทงในบทบาทของผพดและผฟง (สวนปญหำวำใครจะเขำรวมไดบำงนน จะไดกลำวในตอนตอไป) และเปนคนทม "ควำมเกยวของ" กบประเดนทจะพดในทำงใดทำงหนง

(4) ทกคนมสทธแสดงความคดเหนอยางเตมท ในกำรถอดบทเรยนไมวำสมำชกทเขำรวมจะมต ำแหนงหนำทอะไร เชน จำกสำยบรหำร เปนลกนอง เปนหวหนำ ฯลฯ ทกคนกตองถอดเครองยศของตนวำงไวหนำหองกอน เพรำะในวงสนทนำ ทกคนจะเสมอภำคกน และมสทธทจะแสดงควำมคดเหนไดอยำงเตมท บรรยำกำศทเปนกนเองและเทำเทยมกนจงเปนหวใจของกำรถอดบทเรยน

ถงแมในขอเทจจรง คนท ำงำนบำงคนจะมควำมรมำกกวำ ผำนรอนผำนหนำวมประสบกำรณมำมำกกวำคนบำงคน แตขอเทจจรงนน กมไดเปน "ขออำง" ทจะปดกนกำรแสดง


27

ควำมคดเหนของผออนดอยกวำ กำรถอดบทเรยนนนมหลกกำรคลำยกำรท ำบญ คอ ผ มมำกกใหมำก ผ มนอยกใหนอย แตทกคนไดมสวนรวมทง "ในกำรใหและกำรรบ"

(5) บทบาทของผด าเนนรายการ เนองจำกกำรถอดบทเรยนมใชกำรพดคยแบบพดกนไปเรอยๆ เหนอยกพก หำกแตเปนกำรสนทนำกน "อยำงมเปำหมำยทแนนอน" คอตองกำรไดบทเรยน/ไดเรยนรจำกกจกรรมทท ำลงไป และมเปำหมำยท "ไมใช" หลำยอยำง เชน ไมใชกำรนนทำวำรำย ไมใชกำรจบผด ไมใชกำรเปดโปงประณำมกน เปนตน

เพอน ำเอำนำวำแหงกำรสนทนำเขำสฝงทหวงไว จงตองมใตกง หรอผด ำเนนรำยกำรทแสดงบทบำท/หนำทหลำยๆอยำง เชน

ตองก ำกบเสนทำงกำรสนทนำ ถำมใครล ำเสน ผด ำเนนรำยกำรกตองยกธงเหลองหรอเปำนกหวด ผด ำเนนรำยกำรจะเปนผตะลอมใหสมำชกพดคยอยภำยในขอบเขตของประเดน

ตองจดประเดนกำรสนทนำ คอยแตกประเดน คอยกระตนสมำชกใหแสดงควำมคดเหน ตงค ำถำม

เปนผจดกำรสรำงบรรยำกำศของกำรสนทนำ

เปนผแกไขปญหำทเกดขนระหวำงกำรประชม อำจจะมค ำถำมวำ ผด ำเนนรำยกำรนจ ำเปนตองเปน "คนวงใน/คนกนเอง" หรอไม เชน

ในกรณทองคกร/หนวยงำนไมมนใจวำ คนวงในกนเองจะสำมำรถเลนบทบำทเปนผด ำเนนรำยกำรถอดบทเรยนได จงอยำกจะใช "ผด ำเนนรำยกำรมออำชพ" จำกภำยนอก หรออยำกใหสมำชกทกคนไดแสดงควำมคดเหน โดยไมมใครถกตดสทธไปเปน "ทำนประธำน"

ตำมปกต ผ เขยนจะพบกำรถอดบทเรยนทใชคนกนเองเปน "ผด ำเนนรำยกำร" อยำงไรกตำม ในงำนวจยเรอง "กำรวจยเพอสรปบทเรยน: กระบวนกำรเตรยมกลมวทยชมชน จ.ปตตำน" ของชำลสำ มำกแผนทอง (2547, ส ำนกงำนกองทนสนบสนนกำรวจย-สกว.) คณะวจยกไดเชญ "ผด ำเนนรำยกำรมออำชพ" จำกภำยนอกมำ เนองจำกเปนผ ทมควำมเชยวชำญในเทคนคกำรถอดบทเรยนแบบวเครำะหอดต/ปจจบน/และคนหำอนำคต (Future Search) และกอนทจะตงค ำถำมกบผ รวมประชม วทยำกรจำกภำยนอกนกยงไดบรรยำยควำมรทเกยวของเพอ "ถมควำมเขำใจ" ของผ เขำรวมใหหนกแนนยงขน

(6) ตองมการจดประเดนใหเกดการแสดงความคดเหนอยางกวางขวาง คณสมบตขอนท ำให "กำรสนทนำกลม" เปนเครองมอกำรเกบขอมลวจยทแตกตำงไปจำก "กำรสมภำษณรวมหม" (Collective interview) ขอใหลองดภำพทแสดงประกอบน


28

ภาพท 9: การเปรยบเทยบคณลกษณะการสมภาษณรวมหม/การสนทนากลม

จำกภำพทแสดงใหเหนขำงบนน จะสำธตใหเหนไดอยำงชดเจนถงสำยสมพนธทเกดขนในระหวำงเครองมอเกบขอมล 2 ชนด

ส ำหรบการสมภาษณรวมหมนน จะมแตกำรถำม-ตอบปฏสมพนธระหวำงผสมภำษณ/ผด ำเนนกำรสนทนำกบสมำชกแตละคนเทำนน โดยในระหวำงมวลหมสมำชก จะไมมปฏกรยำในดำนควำมคดเหน/กำรตอยอด/กำรไตระดบควำมคดเหนของกนและกน หรออำจกลำวไดวำ กำรสมภำษณรวมหมนนกคอ กำรสมภำษณแบบรำยบคคลนนเอง เพยงแตเอำผ ใหสมภำษณมำนงรวมกนในเวลำเดยว/พนทเดยวกนเทำนน

แต "การสนทนากลม" หรอ "กำรถอดบทเรยน" นนมใชรปแบบของกำรสมภำษณรวมหม ดงจะเหนในภำพวำ นอกจำกจะมสำยสมพนธ /กำรถำมตอบระหวำงผ ด ำเนนรำยกำร/กบสมำชกกลมแลว ในระหวำงสมำชกดวยกนกยงสำมำรถจะมปฏกรยำ/พดคย/ซกถำมตอกนและกนไดดวย

และนเปน "คณสมบตวเศษ" ของกำรสนทนำกลมคอเปนรปแบบกำรพดคยทเปดโอกำสใหสมำชกไดตอยอด/ไตระดบควำมคดเหนของกนและกนใหขนสงหรอเจำะลกลงไปเรอยๆ หลงจำกสนทนำแลว สมำชกทกคนจงควรไดรบควำมรสกวำ "ไดอะไรมำกกวำตอนขำมำ" ตดมอกลบบำนไป

A A B

C

D E

F

G B

C

D E

F

G

กำรสมภำษณรวมหม กำรสนทนำกลม

ผด ำเนนรำยกำร/ ผสมภำษณ/กำรสมภำษณรวมหม

ผด ำเนนรำยกำรกำรสนทนำกลม


29

ฉะนน บทบำทหนำทหนงของ "ผ ด ำเนนรำยกำร" จงเปนกำรเชอมโยงประเดน /จดประเดน/โยนประเดนจำกสมำชกคนหนงไปยงสมำชกคนอนๆ โดยอำจจะใชกลยทธเชงรบ (รอใหสมำชกเปนฝำยเสนอตว) ในบรบททสมำชก active มำก หรอใชกลยทธเชงรก (เรยกชอใหพด) ในบรบททสมำชกยง passive อย

(7) มการเตรยมค าถามน า (guide question) มำกอนลวงหนำบำง โดยอำจจะเปนหนำทของ "ผน ำเสนอเนอหำทจะถอดบทเรยน" หรอ "ผด ำเนนรำยกำร" กแลวแตวธกำรออกแบบของแตละกลม หนำทของค ำถำมน ำนกเปนเสมอน "สำยลอฟำ" ทจะดง (elicit) เอำค ำถำมอนๆทจะเขำแถวเดนตำมมำจำกผ เขำรวมประชมดงทไดเกรนมำแลวเบองตนวำ ในกำรถอดบทเรยนนน ค าถามจะเปนเครองมอทางความคดทส าคญทสด

จำกคณสมบต 6-7 ประกำรทกลำวมำแลวของ "กำรสนทนำกลม" ซงผ เขยนคดวำนำจะน ำมำใชเปนรปแบบและกระบวนกำรของกำรถอดบทเรยน เนองจำกรปแบบกำรสอสำรแบบดงกลำวนนไดพสจนแลววำ สำมำรถจะ "กลนองคควำมร" ทเปนผลรวมอนตกผลกมำจำกสวนเสยวของควำมร/ควำมเขำใจ/ประสบกำรณของสมำชกผ เขำรวมไดอยำงด

(8) เมอไหรควรจะถอดบทเรยน เรองเลกๆทอำจจะกลำยเปนประเดนขนมำกคอ เมอไหรจงควรจะถอดบทเรยน กำรถอด

บทเรยนควรจะท ำหลงจำกทท ำกจกรรมกำรพฒนำเสรจสนไปใหมๆเลยหรอไม ควรจะท ำทกครงทท ำกจกรรมยอยๆเสรจ หรอควรจะท ำหลงจำกท ำหลำยๆกจกรรมเสรจสนแลว ค ำตอบในเรองนคงจะไมมค ำตอบสดทำย และค ำตอบนนคงจะขนอยกบควำมตองกำร /นำฬกำแหงควำมรสกของแตละหนวยงำนมำกกวำ

แนนอนวำ กำรถอดบทเรยนหลงจำกเสรจสนกจกรรมยอยๆแตละครง กจะมขอเดนตรงทประสบกำรณนนยงสดๆซงๆ ท ำใหมปฏกรยำ/ควำมคดเหนไดมำก แตทวำ กำรกระท ำเชนนนกตองใชทรพยำกรเวลำขององคกรอยำงมำก รวมทงวตถดบทจะน ำมำถอดบทเรยนกอำจจะมไมมำกพอ ดงนน ขอสรปในเรองนจงอำจจะมำจบลงตรงท "แลวแตคนในองคกร/หนวยงำนจะเหน/รสกวำสมควรแกเวลำทจะท ำถอดบทเรยนไดแลว 8. ใครควรจะเขารวมการถอดบทเรยน

ตอเนองมำจำกเรองคณสมบตของสมำชกผ เขำรวม นอกจำกเรองควรมจ ำนวนเทำใดทไดตอบมำแลวนน ในทน ผ เขยนจะขยำยค ำถำมเกยวกบ "ผ เขำรวมกำรถอดบทเรยน" ใหกวำงขวำงขน เชน เรมตงแตค ำถำมกวำงๆวำ "ใครควรเขำมำในกลมของกำรถอดบทเรยนบำง"


30

และดงทไดกลำวมำขำงตนแลววำ กระบวนกำรและรปแบบของกำรถอดบทเรยนนน นำจะโยกองคควำมรมำจำกเรองเทคนคกำรวจยเรองกำรสนทนำกลม ดงนน ในทนจะขอน ำเอำองคควำมรบำงประกำรของกำรสนทนำกลมมำใช ดงน

(1) ผเขารวมตองมการคดเลอก เนองจำกกำรสนทนำกลมนนเปนกำรสนทนำทมเปำหมำยแนนอน มใชกำรพดคยเรอยเปอย ดงนนจงตองมกำรกระชบ /ก ำหนด กลมผ เขำมำสนทนำ พดงำยๆกคอ ไมใชกำรปลอยชำยตำมสบำยวำ "ใครใครเขำกลมกเขำมำไดเลย" ตองมกระบวนการคดเลอก แตทวำ "เกณฑทใชเลอก" นนอำจจะแตกตำง/ยดหยนกนไปได

(2) เกณฑทใชคดเลอก เนองจำกคณลกษณะพนฐำนของกำรถอดบทเรยนคอกำรตองคยกนบนกจกรรมทไดท ำไปแลว (ดเนอหำจำกขำงหนำ) ดงนน เกณฑพนฐานของผ เขำรวมถอดบทเรยนจงนำจะตองเปน "คนทมควำมเกยวของ" กบประเดนทจะพด

แตทวำจะเกยวของในระดบไหน กคงเปนเรองทตองตกลงกนเปนครงๆไป!!! ตวอยำงเชน หำกเรำใชเกณฑ 2 เกณฑมำไขวกน คอ "กำรเปนคนในองคกร/หนวยงำนท

ท ำกจกรรมนน" (ซงท ำใหแบงไดเปน "คนวงใน" กบ "คนวงนอก") กบ "กำรมประสบกำรณเกยวกบกจกรรม" นน เรำกอำจจะแบงผ เกยวของออกไดเปน 4 กลม

ภาพท 10: เกณฑคดเลอกผเขารวมถอดบทเรยน

คนในองคกร

คนในแตไมมประสบการณรวม

คนในและมประสบการณรวม

มประสบการณ ไมมประสบการณ

คนนอกและไมมประสบการณรวม

คนนอกแตมประสบการณรวม

คนนอกองคกร


31

จำกกำรแบงกลมทง 4 กลมน นำจะท ำใหเหนไดวำ

กลมท (1) กลมคนวงในและมประสบการณ รวม นำจะเปนกลมทกำรถอดบทเรยนไดหมำยตำ/ตงเปำวำ ควรเปนกลมทเขำรวมถอดบทเรยนอยำงยง

กลมท (4) เปนกลมภายในองคกร แตทวาไมไดมประสบการณรวมโดยตรงกบเรองนนๆ เชน กลมคนในทมงำนสพส. ทไมไดเขำรวมงำนกฐน "ถวดแทน" ทกลำวมำแลว แตเนองจำกกำรเปนคนในหนวยงำนเดยวกน และหำกองคกรมเปำหมำยทจะขยำยกำรเรยนร กสำมำรถจะชวนคนกลมน เขำมำรวมถอดบทเรยนได อยำงไรกตำม กตองมกำรออกแบบกระบวนกำรใหสอดรบ/ใหผนวกคนกลมนเขำมำได เชน ตองมกำรเลำเรองยอๆของกจกรรมใหฟงกอน

ประโยชนของคนกลมนเวลำทถอดบทเรยนกคอ พวกเขำจะเปน "อภสทธของคนนอกวง" (Privilege of outsider) เนองจำกขอเทจจรงทวำ หำกเรำเปนปลำกจะมองไมเหนน ำ จงควรชวนนกทอยบนฟำลงมำชวยด

กลมท (2) เปนกลมคนนอกองคกร /หนวยงาน แตทวำมประสบการณท

คลายคลงกน เชนทมสพส.ซงท ำงำนเกยวกบสอพนบำน กบกลมนกวชำกำรวฒนธรรมของกระทรวงวฒนธรรมซงกท ำงำนสอพนบำนเชนเดยวกน

กำรถอดบทเรยนโดยชวนคนนอกองคกรแตมประสบกำรณทคลำยคลงกนมำรวมเรยนรดวยกนนน จะมประโยชนอยำงสงในแงของกำรขยำยมมมอง ขยำยประสบกำรณ (ซงจะใหผลดตอเมอไดทองคำถำก ำกบวำ หำมแขงขนเปรยบเทยบชงดชงเดนกน)

กลมท (3) เปนกลมคนนอกองคกรและไมมประสบการณรวม กลมนโดยหลกกำรแลวไมนำจะชวนมำรวมงำนถอดบทเรยน ยกเวนวำเปนคนทสนใจอยำกเรยนรจรงๆ

(3) ควรจะเลอกสมาชกแบบเนอเดยว v.s. แบบคละกน นกเปนค ำถำมของกำรสนทนำกลมวำ กำรจดเวทนนควรจะชวน "คนแบบเดยวกน" (homogeneous) เชน เปนผบรหำรเท ำน น เปน เจำห นำ ท ระดบปฏบตกำรเท ำน น ห รอ "ควรจะคละคนหลำยๆประเภท " (heterogeneous) เชน รวมคนทกเพศ ทกรนวย ทกระดบชนงำน ฯลฯ

ส ำหรบค ำตอบในเรองนกคอ กำรจะเลอกแบบแรกหรอแบบทสองนน กขนอยกบเปำหมำยหรอวตถประสงคของกำรถอดบทเรยนครงนนๆ วำจะตองกำรควำมคดเหนจำกคนประเภทเดยวกน หรอตองกำรควำมหลำกหลำย

นอกจำกนน กำรถอดบทเรยนในเรองเดยวกนสำมำรถจะออกแบบใหด ำเนนกำรไดหลำยๆครง โดยกำรจะใชหลกกำร "ซ ำประเดน แตเปลยนกลมเปำหมำย" เชน ในครงแรกทมสพส.อำจจะถอดบทเรยนเรอง "กำรเสรมศกยภำพของศลปน" โดยเรมตนจำกคนในองคกรเสยกอน และ


32

หลงจำกไดบทเรยนบทท 1 แลว กขยำยบทเรยนนนออกไปยงวงนอกโดยจดกำรถอดบทเรยนรวมกบองคกรอนๆ ทท ำงำนในประเดนเดยวกน

อนง เนองจำกสพส.มควำมเชอพนฐำนวำ บทเรยนหรอควำมรในองคกรนน มเสนทำงเดนมำจำกรอบทศทำง คอมำจำกทงขำงบน มำจำกทงขำงลำง มำจำกทงขำงๆ ดงนน แผนทเสนทำงเดนของควำมรแบบนกจะมำเปนตวชวยกำรตดสนใจวำ จะชวนใครมำคยกนในกำรถอดบทเรยนแตละครง (ชอของทศทำง เชน บน-ลำง-ขำงๆ นไมมควำมหมำยในแงคณคำแตอยำงใด)

ภาพท 11: รอบทศแหงเสนทางองคความรของสพส. 9. ค าถามทใชในการถอดบทเรยน

(1) โรคไรสมรรถภาพในการตงค าถาม จำกทผ เขยนไดเรมเปดหวเอำไวบำงแลวในตอนตนในเรอง "เครองมอทำงควำมคด" และ

เรององคประกอบ 1 ใน 7 ของเทคนคกำรสนทนำกลม กเปนกำรเรมสรำงควำมคนเคยรวมทงสรำงควำมตระหนกใหผอำนไดเหนควำมส ำคญของ "ค ำถำมทจะใชในกำรถอดบทเรยน"

แมวำเปาหมายสดทำยของกำรถอดบทเรยนนน จะเปน "ตวควำมร/บทเรยนทไดรบ" แตทวำ "วถทำง/หนทำง/พำหนะ" ทจะน ำเรำไปสเปำหมำยสดทำยนนไดกคอ บรรดำค ำถำมตำงๆทจะใชในกำรไป "ดง" (elicit) เอำควำมรจำกผ เขำรวม

วทยากร/อาจารย/ต ารา

จาก ขางบน

เพอนในองคกรอนๆ จากขางๆ

จาก ขางลาง

เสนทางแหงความรของสพส.

ภาค/ชมรม/ ปราชญชาวบาน/

ศลปน


33

ทงน เพรำะกำรถอดบทเรยนเปน "กระบวนการสรางความร" แบบพเศษในองคกรทมใชเกดมำจำกมผ รผ เชยวชำญมำถำยทอด มไดเกดมำจำกกำรอำนต ำรำ ฯลฯ หำกทวำเกดมำจำก "กำรมเครองดงควำมรจำกมวลสมำชกมำประมวลเขำดวยกน " ฉะนน ควำมรทไดออกมำจะมคณภำพดมำกนอยแคไหน สวนหนงจงขนอยกบเครองมอทมำดง

หรอกลาวสรปอยางฟนธงกคอ หากมการตงค าถามทด ค าตอบทเปนองคความรกจะดตามไปดวย

จำกประสบกำรณกำรรวมถอดบทเรยนกบทมสพส. ผ เขยนไดพบปญหำตงแตขนตอนแรกเลยของกระบวนกำรคอ สมำชกผ เขำรวมหมดสมรรถภำพในกำรตงค ำถำม ซงมระดบอำกำรรนแรงตงแตขนตงค ำถำมไมเปนเลย จนกระทงถงตงค ำถำมไมคอยด อำกำรแบบนเกดมำจำกโรค "ตอมเอะพกำร" เนองจำกไมไดมประสบกำรณชวตทตองตงค ำถำมอะไรมำกมำยนก (สงคมเรำสอนใหคนใชแต "ตอมออ พดอะไรกออ ฟงอะไรกยอมรบ จนกระทงเรอรงกลำยเปนโรคเออกนไปแยะแลว) และผ เขยนเขำใจวำอำกำรเชนนไมไดเปนกนแตเฉพำะในทมงำนสพส.เทำนน

แตทแยไปกวำนนกคอ ค ำถำมทจะน ำมำใชในกำรถอดบทเรยนนนกไมใชค ำถำมทมวำงจ ำหนำยอยทวไป หรอสำมำรถ "สงเขำ" มำจำกภำยนอกได หำกทวำจะตองเปน "ค ำถำม" ทองคกร/หนวยงำนนน "ท ำมำกบมอตวเอง"

ดงนน ผ เขยนจงมควำมเหนวำ ภำรกจอนดบแรกของกำรถอดบทเรยนนน อำจจะตองถอยหลงไปตงหลกกนท "กำรฟนฟสมรรถภำพในกำรตงค ำถำม" ของคนท ำงำนกนเสยกอน กำรถอดบทเรยนครงแรกๆจงอำจจะยงไมสำมำรถคำดหวงกบ "ตวควำมร" ได แตเอำ "กำรฟนฟควำมสำมำรถในกำรตงค ำถำมของคน" เปนเปำหมำยแรกเสยกอน

(2) ผลตภณฑตวอยางค าถามของสพส. ส ำหรบเนอหำทจะกลำวตอไปนในเรองของค ำถำม กจะเปนกำรแลกเปลยนตวอยำง

ประสบกำรณของสพส.เพอสำธตใหเหนวำ ในกำรถอดบทเรยนของสพส.นน เรำม "ชดของค ำถำม" ชอชดอะไรบำง โดยจะเอำผลตภณฑตวอยำงมำจำกกำรสรำงสรรคของเจำหนำท สพส.เอง

(ก) ค าถามชด "กระบวนการท างาน" (work process) ในกำรตดตำมงำน ค ำถำมทเจำหนำท สพส. จะเกบขอมลมำเพอกำรถอดบทเรยนจะมดงน

แตละโครงกำรท ำกจกรรมอะไรไปบำงแลว (ท ำอะไร/เพออะไร/ท ำอยำงไร/ท ำกบใคร)

ผลจากกระบวนการท างานไดกอผลอะไรใหเกดขน (กอนท ำ/หลงท ำ) วเครำะหผลทเกดขนวำส ำเรจ/ลมเหลวเพรำะอะไร/มปญหำอปสรรคอะไรบำง/และมวธแกไขอยำงไร


34

แตละโครงกำรมกำรสรำงความร/ความเขาใจเรองสอพนบำนสอสำรสขภำพใหกบกลมเปำหมำยอยำงไร

(ข) ค าถามท ใชแนวคดเรอง "ขนบในการเลอกสอพนบาน " (Tradition of Selection) เนองจำกวธกำรท ำงำนโดยพนฐำนของสพส.นน มอย 2 ประตเขำ (entry point) ประตแรกจะเขำทำงศลปน อกประตหนงจะเขำทำงชมชน

หำกวำเดนเขำประตแรก เชน ภำคทท ำโครงกำรเปนศลปนคำวซอ ครเพลงโครำช ฯลฯ กเปนธรรมดำอยแลวทศลปนจะตองเลอกท ำงำนกบสอพนบำนทศลปนถนด

แตหำกวำ สพส.เขำทำงประตทสอง คอชมชน กจะมกระบวนกำรเพมเตมเกดขนมำ กลำวคอ สพส.จะรวมกบชมชนในกำรส ำรวจวำ สอพนบำนทงหมดทมอยในชมชนนนมอะไรบำง (ดงตวอยำงทไดกลำวในขำงหนำ) ตอจำกนน สพส.กจะใชหลกกำร "สทธของเจำของวฒนธรรม" โดยใหชมชนเลอกเองวำ "ตองกำรจะท ำงำนกบสอพนบำนประเภทใด"

ในขณะทชมชนแตละแหงใชสทธเลอกสอพนบำนน เมอเวลำทคนท ำงำนมำถอดบทเรยนกจะมแนวคดเชงทฤษฎบางอยาง เปนเครองมอทำงควำมคดทจะชวยในกำรตงค ำถำมคอ แนวคดเรอง "ประเพณ/ขนบในกำรเลอกสรร" (Tradition of Selection)

เนอหำของแนวคดนจะอธบำยวำ ในขณะทสอพนบำนเปนเสมอนคลงสมบตของชมชนนน แตมขอเทจจรงประกำรหนงคอ สมบตเกำๆบำงชนคงจะสญสลำยไป ในเวลำเดยวกน กจะมสมบตใหมๆ เกดขนมำ แตกมสมบตบำงชนทชมชนตองกำรเกบรกษำเอำไว หรอบำงอยำงกแปลงรปรำงหนำตำไปอยำงเชน งำนบญสญจรของพนองปกำเกอะญอทกอรปมำจำกวถชวตกำรท ำมำหำกนแบบ "ไรหมนเวยน" แตเมอหมดวถชวตดงกลำว เนอหำนนกยกยำยกระถำงมำปลกใหมในพธกรรมแบบพทธศำสนำ คอบญหมนเวยน/บญสญจร

ในแตละชมชนจงม "ขนบในกำรเลอกทจะสบทอด/หรอจะทอดทง หรอจะแปลงรป" วฒนธรรมของตนเอง และในกำรน เนองจำกวฒนธรรมเปนสมบตรวมของชมชน จงตองมกำรท ำขอตกลงกนในทกฝายทรวมกนเปนเจำของ

ควำมเขำใจดงกลำวนจะชวยใหเรำเขำใจและเหนควำมส ำคญของหลำยกจกรรมทภำคคนคดขนมำเวลำท ำโครงกำร เชน เมอซละจะเลอกทำบำงทำของซละมำประยกตใชเพอออกก ำลงกำย จงตองมพจำรณำระดมครซละทงหมดมำตกลงรวมกนเพอ ใหเปนไปตำม "ขนบ/ประเพณของสอพนบำน" นน

(3) เครองมอชวยในการตงค าถาม ในโครงกำรสพส.มอำวธวเศษอยชนหนงทชวยงำนไดสำรพดรำวกบกระเปำหนำทองของโดรำเอมอน คอ การวเคราะหคณลกษณะ (attribute analysis) ดงนน ตวชวยตวหนงในกำรตงค ำถำมเพอถอดบทเรยนกอำจจะน ำเอำมำจำกกำรกำงด


35

พมพเขยวของคณลกษณะของกจกรรมทก ำลงท ำงำนอย เชน เมอจะคนคดกจกรรมโนรำบกเพอสขภำพ หลงจำกทภำคไดชวยกนท ำวเครำะหคณลกษณะออกมำแลว ฝำยถอดบทเรยนกอำจจะเรมตนกำรตงค ำถำมจำกพมพเขยวคณลกษณะน (รวมทงอำจจะเพมเตมไดอก) ภาพท 12: แสดงคณลกษณะ (attribute) ของการสรป/ถอดบทเรยนโนราบกเพอสขภาพ

จำกแผนภำพน ค ำถำมในกำรถอดบทเรยนอำจจะเปน

โนรำบกเพอสขภำพนนโดดเดนในมตสขภำพดำนใด

จดรวม/จดตำงระหวำงโนรำกบโนรำบกมอะไรบำง (4) ค าถามไฟทบงคบ แหลงทมำของค ำถำมอกแหลงหนง กคอ ภำรกจพนฐำนทองคกร

ของเรำไปรบปำกมำท ำ ตวอยำงเชน โครงกำรสพส.นนไปรบงำน "กำรสรำงเสรมสขภำพดวยกำรสอสำรพนบำน" มำ ดงนน ค ำถำมทเปนไฟทบงคบของสพส.กตองเกยวของโยงใยกบเรองสขภำวะอยเสมอ ตวอยำงเชน ผลจำกกำรถอดบทเรยนสรปยอดจะชวยตอบค ำถำมวำสอพนบำนประเภทใดจะหนนชวยกำรสรำงเสรมสขภำวะมตใดไดดทสด เปนตน

โนรำบกเพอสขภำพ

ถำยโอน สออน

องคความร

ขอคด สอพนบำนอนๆ

กำรเผชญหนำทำงวฒนธรรม

Health What

วญญำณ

สงคม

ใจ

กำย

Common/ difference

โนรำ

โนรำบก

หดทำ

ยด

ท ำใหงำย หำทำ

How

Cool down

Warm up

Attribute สอ

ขอเดน ขอจ ำกด

ขอดอย

SWOT

ยำบ ำรงก ำลงสอพนบำน

ศกดศรสอ

รำงกำยคนสมยใหม

เยำวชนใชเวลำ

สอตองปรบ

บรบทสงคมเปลยน Need มำจำกไหน

Why โนรำบก

กระแสสขภำพ

กระแสอนรกษสอพนบำน

กำรประสำน 2 กระแส


36

10. บทอ าลา: การถอดบทเรยนแบบสพส.

ในฉำกอ ำลำน ผ เขยนขอกลำวย ำซ ำทวนอกครงหนงวำ ขอคดเหนทงหลำยเกยวกบกำรถอดบทเรยนทกลำวมำนน เปนเพยงประสบกำรณของสพส .เทำนน ซงผ เขยนแนใจวำ มใชเปน "มำตรฐำนอยำงเดยว" ของกำรถอดบทเรยน เนองจำกผ เขยนเชอวำ วธกำรถอดบทเรยนนนมไดอยำงหลำกหลำย และนำจะมลลำทพรวไหวแตกตวออกไปไดอยเสมอ

และในฉำกอ ำลำน ผ เขยนจะยกตวอยำงกระบวนกำรถอดบทเรยนในชวงปท 3 ของสพส. ซงเปน "ชวงเวลำเอำจรง" ทสพส.ไดจดใหมกำรตดตงกจกรรมกำรถอดบทเรยนอยำงเปนระบบภำยในองคกร (หลงจำกทท ำอยำงมอสมครเลนและกระปรบกระปรอยมำเปนเวลำ 2 ป)

ขนตอนของกำรถอดบทเรยนของสพส. จะมดงน

ภาพท 13: ขนตอนการถอดบทเรยนของสพส.

ตดตงควำมเขำใจเรองกำรถอดบทเรยนรวมกน

ครงท 1 ฝกกำรตงค ำถำม

เลอกประเดน เลอกผรบผดชอบ

ผน ำเสนอไปเขยนรำงสรปเอกสำร

ผเขำรวม อำน + เตรยมตง

ค ำถำม

สงรำงใหผเขำรวม

จดประชมถอดบทเรยนรวมกน

ผน ำเสนอ ผเขำรวมตงค ำถำม น ำเสนอเนอหำ และพดคยอภปรำย

ผน ำเสนอปรบแกเอกสำรถอดบทเรยนจำกขอคดเหนของกลม

การถอดบทเรียนนั้นคืออะไรiccs.in.th/wp-content/files/KK.pdf ·...

Documents

Transcript of การถอดบทเรียนนั้นคืออะไรiccs.in.th/wp-content/files/KK.pdf ·...