พจนานุกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย...

พจนานกรมพระไตรปฎกภาษาไทยฉบบมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

Thai Tipitaka Dictionary Mahachulalongkornrajavidyalaya University

พระราชปรยตกว,ศ.ดร.รองอธการบดฝายวชาการ

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

บทคดยอ เรอง “พจนานกรมพระไตรปฎกภาษาไทย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย” เปนโครงการ

วจยรวม ๔ ปตอเนอง (๒๕๕๖-๒๕๕๙) โดยมวตถประสงคเพอจดท�าพจนานกรมพระไตรปฎกภาษาไทย

ฉบบมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยใหไดมาตรฐาน สมบรณ เปนทยอมรบกน โดยทวไป

ถกตองตามคมภรพระไตรปฎก เพอใหผใชเขาใจความหมายถกตอง สามารถน�าไปไดถกท ถกความหมาย

อ�านวยประโยชนแกการเรยนการสอนการวจยของมหาวทยาลย เพอเปนหนงสออางองทางวชาการ

โดยอาศยหลกการจดท�าพจนานกรมพระไตรปฎกภาษาไทย ประกอบดวย (๑) คนค�าศพท จากพระไตรปฎก

ทงภาษาไทยและภาษาบาล และศพททคดเลอกเพมเตมขนมาใหมโดยพจารณาเลอกมาจากหนงสอ

พระไตรปฎกทง ๔๕ เลม (๒) เรยงค�าศพทเรมจากหมวดอกษร วรรคและอวรรค (๓) ค�าศพท คอค�า

พจนานกรมพระไตรปฎกภาษาไทย มรปแบบกระบวนการรวบรวมคดเลอกศพททเกยวกบชอบคคล สตว

สถานท ชอสงของเครองใช ศพทธรรมะ และค�าภาษาไทยทมความหมายเฉพาะ ชอพระสตร ชอชาดก วตถ

วมาน คาถา นทเทส รวมถงอปทาน พทธวงศ และจรยาปฎก (๔) เขยนนยามค�าศพท ไดใชเกณฑ ใหม

ค�าตงใหนยามความหมาย และอธบายเชอมโยง และอางองทมา ใชส�านวนภาษาทกระทดรดและศพทท

เขาใจไดยากใหวงเลบค�าภาษาบาลไว ค�าศพททใหความหมายอยระดบเดยวกน (๕) อกษรยอและ

เครองหมายทใช คอค�ายอชอคมภรพระไตรปฎก คมภรปกรณวเสส อรรถกถา คมภรฎกา อนฎกา และ

ไวยากรณ

ผลการวจย ในโครงการวจยปท ๑-๔ ดงน ๑. พจนานกรมพระไตรปฎกภาษาไทย ไดคนควารวบรวมศพท คดเลอกศพทจากพระไตรปฎก ตาม

ล�าดบเลม โดยเปดแตละหนาและคนหาศพททเหนสมควรและท�าบญชศพทไว และการเขยนนยามศพท

24 สารนพนธพทธศาสตรบณฑต ประจำาป ๒๕๖๐

หมวดอกษรวรรค ก คออกษร ก ๒,๓๑๗ ศพท อกษร ข ๔๘๗ ศพท อกษร ค ๑,๕๙๕ ศพท อกษร

ฆ ๕๑ ศพท อกษร ง ๕๐ ศพท รวมจ�านวนศพท ๔,๕๐๐ ศพท

หมวดอกษรวรรค จ อกษร จ ๖๗๗ ศพท อกษร ฉ ๗๘ ศพท อกษร ช ๓๘๖ ศพท อกษร ฌ

๓๔ ศพท อกษร ญ ๖๕ หมวดอกษรวรรค ฏ อกษร ฏ ม ๑ ศพท อกษร ฐ ๒๙ ศพท อกษร ฑ ไมมศพท

อกษร ฒ ๑ ศพท อกษร ณ ๑ ศพท หมวดอกษรวรรค ต อกษร ด,ต ๘๑๒ ศพท อกษร ถ ๗๒ ศพท

อกษร ท ๘๑๙ ศพท อกษร ธ ๔๓๓ ศพท อกษร น ๘๑๒ ศพท รวมจ�านวนศพททง ๓ วรรคเปนจ�านวน

ทงสน ๔,๒๒๐ ศพท

หมวดอกษร ป วรรค คอ อกษร บ (๒๖๘ ศพท), อกษร ป (๑,๕๐๓ ศพท) ๑,๗๗๑ ศพท อกษร ผ

(๒๓๓ ศพท) อกษร (ฝ) (๘ ศพท) จ�านวน ๒๔๑ ศพท อกษร พ (๗๒๑ ศพท),อกษร (ฟ) (๑๒ ศพท) จ�านวน

๗๓๓ ศพท อกษร ภ จ�านวน ๔๐๔ ศพท อกษร ม ๑,๐๙๐ ศพท รวมจ�านวนศพททงสน ๔,๒๓๙ ศพท

หมวดอกษรอวรรค คอ อกษร ย (๑๗๗ ศพท) อกษร ร (๗๐๔ ศพท) อกษร (ฤ) (๓๔ ศพท จ�านวน

๗๓๘ ศพท อกษร ล (๒๑๖ ศพท) อกษร ว (๑,๐๑๙ ศพท) อกษร (ศ) (๑๒๕ ศพท) อกษร (ษ) (ไมมศพท)

อกษร ส (๒,๗๙๙ ศพท) จ�านวน ๒,๙๙๔ ศพท อกษร ห (๒๗๗ ศพท)อกษร ฬ (ไมมศพท) อกษร อง(อ�)

(อ อา อ อ อ อ เอ โอ) ๓,๒๑๑ ศพท รวมจ�านวนศพททงสน ๘,๕๕๒ ศพท

ศพทเหลานเปนศพทเกยวกบชอบคคล สตว สถานท ชอสงของเครองใช ศพทธรรมะ และค�า

ภาษาไทยทมความหมายเฉพาะ ชอสตร วมาน วตถ คาถา ชอชาดก นทเทส อปทาน พทธวงศ และ

จรยาปฎก และค�าศพททปรากฏในพระสตรมปรากฏจ�านวนมาก ในพระวนยจ�านวนปานกลาง และ

พระอภธรรมซงเกยวกบ ปรมตถธรรม ๔ คอ จต เจตสก รป และนพพาน และปจจย ๒๔ มจ�านวนนอย

และศพททความหมายเดยว มเปนจ�านวนมาก ศพททมหลายความหมาย มจ�านวนเพยงเลกนอย ลดหลน

ลงตามล�าดบ

๒. วธการใชพจนานกรมพระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

มศพททเกอกลใหคกษาคนควาค�าสอนทางพระศาสนาไดรอบดาน เพราะมค�าศพทมากมาย รวมในหมวด

อกษรวรรคและอวรรค มจ�านวนศพทถง ๒๑,๕๑๑ ศพท คงอ�านวยใหเกดความเกอกลตองานวชาการ

มงหมายใหผทจะศกษาเรยนรค�าสอนทางพระพทธศาสนา มโอกาสไดศกษาเรยนรค�าศพททางพระพทธ-

ศาสนาทงเปนศพทธรรมะ ค�าศพทภาษาไทยทมความหมายเฉพาะ ศพททเปนอสาธารณนาม ทเปนชอ

บคคล สถานท สงของเครองใช ศพทชอชาดก ศพทชอพระสตร รวมถง วมาน วตถ คาถา นทเทส อปทาน

พทธวงศ และจรยาปฎก

คณะผวจยแบงกลมศพทเปน ๓ กลม คอ (๑) ศพททมความหมายเดยว (๒) ศพททม ๒ ความหมาย

(๓) ศพททม ๓ ความหมายขนไป แตละกลมจะมหวขอยอย ๖ หวขอ คอ (๑) ศพททเปนชอบคคล สตว

สถานท (๒) ศพททเปนชอสงของเครองใช (๓) ศพทธรรมะ (๔) ศพทภาษาไทยทมความหมายเฉพาะ

25พจนานกรมพระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

(๕) ศพทเปนชอชาดก (๖) ศพททเปนชอพระสตร รวมถง วมาน คาถา อปทาน และจรยา ทง ๖ หวขอน

เปนแนวทางทเปนตวอยางส�าหรบใชเพอการศกษาคนควาค�าศพททางพระพทธศาสนาไดอยางถกท

ถกความหมาย สอความหมายไดถกตอง อนจะชวยแกปญหาในการศกษาคนควาค�าสอนทางพระพทธ-

ศาสนาไดระดบหนง เพราะศพทในบทนยามมลกษณะเดน ๓ อยาง คอ (๑) ความหมาย (๒) อธบาย

ความหมาย ยกตวอยางประกอบ (๓) อางองในบทนยามมการเชอมโยงศพทนนศพทน อธบายความ

สมพนธกน นอกจากน คณะผวจยไดจดท�าดรรชนค�าศพทพจนานกรมพระไตรปฎกภาษาไทย ตงแต

หมวดอกษรวรรคและอวรรค ตามล�าดบไวในภาคผนวก

ค�าส�าคญ : พจนานกรม, พระไตรปฎกภาษาไทย, ฉบบมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

Abstract This research’s title was “Thai Tipitaka Dictionary under Mahachula- longkornrajvidyalaya University Edition” which was the continuous project in the 1st-4th year (2013-2016). Its objectives were to do it standard, absolute and accept along with Tepitaka scripture, to help the users understand the correct meaning and they can select the suitable and correct meaning to instruction in universities and to be the academic referred texts, depending upon the methods to write Thai Tepitaka Dictionary. It consists (1) finding the vocabulary was searched from the Thai and Pali Tepitaka and the new selected vocabulary was contemplated to additionally select from the 45 volumes of the Tepitaka. (2) setting the vocabulary from the alphabetical groups—vagga and avagga, (3) Thai Tepitaka vocabulary has the format and process to collect and select the words as the name of a person, an animal, a place, things, a type of dhamma and of Thai language words that have the specific meaning and also the names of sutta, jātaka, vatthuvimana, gāthā, niddesa, and even apadāna, buddhavamsa, and cariyāpitaka, (4) Its definition was used in the regulation of setting the main word, giving the meaning and description conveying and referring to its resources and also using the easy and short idioms or phrases while the difficult words were added the Pali words in the bracket. Then the same level of the words’ meaning may be laterally or meaningfully translated or explained its definition in the details.


Research’s Results in its project in 1-4th year as follows: 1. In the Thai Tepitaka Dictionary, the vocabulary was found and collected from Tepitaka order by order by opening each page and they were searched and written in the list of the glossary and their definition writing. In the vagga alphabet k, the consonant k had 2,317 words, the consonant kh had 487 words, the consonant g had 1,595 words, the consonant gh had 51 words and the consonant ṅ had 50 words. Therefore, the total number of the words were 4,500 words. In the vagga c, the consonant c had 677 words, the consonant ch had 78 words, the consonant j had 386 words, the consonant jh had 34 words, the consonant ñ had 65 words. In the vagga ṭ, the consonant ṭ had 1 word, the consonant ṭh had 29 words, the consonant ḍ had no any word, the consonant ḍh had 1 word, the consonant ṅ had 1 word. In the vagga t, the consonant d, t had 812 words, the consonant th had 72 words, the consonant d had 819 words, the consonant dh had 433 words, the consonant n has 812 words. The total number were all the 4,500 words in the three vaggas. In the vagga p, the consonant bor (268 words), the consonant por (1,503 words) was total number for 1,771 words in Thai language, the consonant phor (233 words) and the consonant vhor (8 words) were total number for 241 words, the consonant bor (721 words) and the consonant vor (12 words) were the total number for 733 words, the consonant bhor has 404 words and the consonant mor 1,090 words. Therefore, the total number of the words were 4,239 words. In the avagga, the consonant y (177 words), the consonant r (704 words) and the consonant (ri) (34 words) were the total number for 738 words, the consonant l (216 words), the consonant v (1,019 words), the consonant (sh) (125 words), the consonant (ch) (no any word), the consonant s (2,799 words), the consonant ṁ and these vowels (a, ā, i, ī, u, ū, e, o) had 3,211 words. Therefore, the total number of the words were 8,552 words. The vocabulary relates to the name of the persons, the animals, the places, things, the tools, dhamma words and Thai words had the proper meanings. There were also the proper names of the sutta, the vimana, the vatthu, the gāthā, jātaka, niddesa, apādāna, buddhavaṁsa, and cariyāpitaka. Then the appeared vocabulary


in the sutta were much of the number, medium accounts in the vinaya and in the abhidhamma, there was paramatthadhamma—citta (mind), the mentality (mental phenomenon), concrete (body), and nibbāna. The twenty-four factors of things were less number of the words. The single meaning of the words was much of the number, but the many meanings of them were consequently a few words order by order. 2. How to use the Dictionary of Thai Tepitaka is very usage to study and search the religious teaching principles in the Buddhism, because it has more vocabulary. There are 21,511 words in avagga. This dictionary has to give the academic usages by purpose that students know Buddhist teaching principles and the words in Buddhism. The Thai words are the technical terms and meanings. The proper nouns are the name of the persons, places, things and tools. Then the proper names of scriptures are jātaka, sutta, vimana, vatthu, gāthā, niddesa, apādāna, buddhavamsa and cariyāpitaka. The staff of researchers divided the vocabulary into three groups that are: (1) it has the single or direct meanings, (2) two meanings and (3) more meanings than two meanings. In each group, there are the six items of the orders that are the vocabulary relating to (1) the name of the persons, the animals and the places, (2) the name of things and tools, (3) the name of dhamma words, (4) the words with the proper meanings in Thai language, (5) the name of the jātaka, (6) the name of the sutta, vimāna, gāthā, apādāna and cariyā. These six items are the best examples to study and search them with the correct meanings in the Buddhism. They are selected to communicate the right messages each other for helping resolve the all problems. Besides, the definition of the words has the three types of the important appearances that are: (1) reference in, (2) describing their meanings and giving the examples and finally (3) reference to their definition connecting this word with that one and explaining the relationship among the words. Moreover, the staff of the researchers made the index of the vocabulary in the Dictionary of Thai Tepitaka since the vagga and avagga alphabets in the appendix order by order.

Keywords: Dictionary, Thai Tepitaka, Mahachulalongkornrajvidyalaya University Edition


บทน�า ตามทมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ไดจดพมพพระไตรปฎกภาษาไทย และพระไตร-

ปฎกภาษาบาล ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ครบถวนทกเลม ไดจดพมพคมภรอรรถกถา ฎกา

อนฎกา และปกรณวเสส ภาษาบาล ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ส�าเรจแลวเปนจ�านวนมาก นบไดวา

มคมภรหลกทางพระพทธศาสนาทพรอมส�าหรบการศกษาคนควาดานพระพทธศาสนาอยางเพยงพอ เกอกล

ใหสามารถผลตงานวชาการทเปนทยอมรบของสงคมไดมาก

มหาวทยาลยพจารณาเหนวา หนงสอเพอการคนควาอางองทเปนหลกฐาน อางองเกยวกบ

พจนานกรม ล�าดบตามอกษร ทงประมวลศพทและประมวลธรรม ภาษาไทย ทอธบายศพทส�าคญทาง

พระวนย ค�าศพทพระพทธศาสนา ค�าทมความหมายเฉพาะ ยงมจ�านวนนอยมาก มไมกสถาบนทด�าเนน

การจดท�า และการพมพเผยแพรกมจ�านวนนอย และสถาบนการศกษาระดบอดมศกษาในประเทศไทย

ทจดพมพเกยวกบพจนานกรมเกยวกบศพททางศาสนากยงไมมปรากฏ จะเหนมบางกเปนศพททเปน

ปทานกรมของนกเรยนนกศกษา ซงกมศพททจะใหศกษาเรยนรจ�านวนนอย บางครง ค�าศพททตองการ

จะคนควากกลบไมม ท�าใหยากล�าบากทจะเรยนรใหเขาใจแจมแจงได และเมอหาค�าศพทแลว กมการนยาม

ศพทอยางยอ ไมไดอธบายอยางกวาง ท�าใหสงทจะเรยนรไดเพยงประเดน ไมครอบคลมเทาทควรจะเปน

หรอบางครงกมการเชอมโยงใหดศพทนนศพทน และบอกวาศพทนน มความงายจงไมไดอธบายไวซง

เรองราวตางๆ ดงกลาวนนบเปนปญหาส�าหรบผตองการทจะเรยนรค�าสอนทางพระพทธศาสนา

พระไตรปฎกภาษาไทย มค�าศพททควรน�ามาจดท�าศพทพจนานกรมภาษาไทยอยเปนจ�านวนมาก

มหาวทยาลยพจารณาเหนความส�าคญของการจดท�าพจนานกรมพระไตรปฎกภาษาไทย ดงกลาว จงไดม

โครงการจดท�าพจนานกรมพระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย เพอให

ผทจะศกษาเรยนรค�าสอนทางพระพทธศาสนา มโอกาสไดศกษาเรยนรค�าศพททางพระพทธศาสนา

เปนจ�านวนมาก ปญหามอยวา ค�าศพททางพระพทธศาสนา มเปนจ�านวนมาก จะด�าเนนการอยางไร ทจะ

น�าค�าศพทเหลานนมาไวเปนหมวดหมและเปนระบบระเบยบ เพราะพระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบ

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย มจ�านวนเลม ๔๕ เลม และมค�าศพททเปนดรรชน1 ทเปน

ค�าศพททมความหมาย ไมวาจะเปนศพทธรรมะ ค�าศพททมความหมายเฉพาะ ศพททเปนอสาธารณนาม

ทเปนบคคล สถานท สงของเครองใช มมากกวา ๑๘,๐๐๐ ศพท การทจะใหค�านยามศพททมความหมาย

เปนภาษารวมสมย อธบายใหชดเจน กตองอาศยก�าลงบคลากร เปนคณะท�างานกลมตางๆ หลายคณะ

เรมตงแตคณะผรวบรวม คณะบรรณกร คณะบรรณาธการ และตองอาศยเวลาในการด�าเนนการเปน

1 มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๙), ดรรชนทง ๔๕ เลม.


เวลานาน มความกยวของสมพนธกบบคลากรในมหาวทยาลยอยเปนจ�านวนมาก หากจะด�าเนนงานในเวลา

เพยง ๑ ป คงไมสามารถท�าอะไรไดมากนก แตถาสามารถด�าเนนงานอยางตอเนองเปนโครงการ ๔ ป กม

โอกาสส�าเรจ และโครงการนตองอาศยบคลากรทมความเชยวชาญทางพระพทธศาสนา จงจะสามารถสอ

หรอใหค�านยามตรงประเดน แตปญหามอยวา บคลากรเฉพาะดานเชนนกมอยอยางจ�ากด และทมความ

เชยวชาญมากกคอนขางจะมอาวโส หรอเกษยณอายแลว จะด�าเนนงานอะไรทก�าหนดตามกรอบเวลา กคง

ตองเกอกลกนหลายดานหลายฝาย อาศยสงอปถมภจากภาครฐและภาคเอกชนมาเปนแรงสนบสนน กจะ

สามารถท�าใหโครงการนส�าเรจลงตามเปาหมายได

ในการวจย โครงการวจยปท ๑-๔ มปญหาการวจยพอสรปได ดงน พจนานกรมพระไตรปฎกภาษาไทย

วนยปฎก สตตนตปฎก และอภธรรมปฎก ของหมวดอกษรวรรค คอ หมวดอกษร ก วรรค หมวดอกษร

จ วรรค หมวดอกษร ฏ วรรค หมวดอกษร ต วรรค หมวดอกษร ป วรรค หมวดอกษรอวรรค คอ ย ร ล ว

ส ห ฬ อ� (สระทงหมด) คอ อ อา อ อ อ อ เอ โอ มรปแบบกระบวนการรวบรวมศพท คดเลอกศพทอยางไร

จ�านวนศพททเกยวกบชอบคคล สตว สถานท ชอสงของเครองใช ศพทธรรมะ ค�าภาษาไทยทมความหมาย

เฉพาะแตละปฎกของแตละประเภท มจ�านวนเทาไร และทมความหมายมากกวา ๑ ความหมาย มจ�านวน

เทาไร มการใหนยามศพท มการขยายความใหนยยะ ระดบชนพระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา ปกรณวเสส

และคมภรอนๆ ทเกยวของ ทงในประเทศและตางประเทศ เปนอยางไร มบทบาทตอการศกษาคนควา

ค�าสอนทางพระพทธศาสนาอยางไร มเปาหมายและวธการใชเปนอยางไร จากปญหาดงกลาว งานวจย

ดงกลาวมา เหนไดวา ปญหาตางๆทเกดขนกบการด�าเนนงานจดท�าพจนานกรมพระไตรปฎกภาษาไทย

มอยหลายประการ เชนตองด�าเนนงานโครงการอยางตอเนอง เปนโครงการวจยปท ๑-๔ สวนส�าคญ

ไมนอย กคอการคนหาศพททอยกระจดกระจายใหมาอยรวมเปนหมวดหมเดยวกน

วตถประสงคการวจย ในโครงการวจยรวม ๔ ป ๑. เพอจดท�าพจนานกรมพระไตรปฎกภาษาไทยฉบบมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

หมวดอกษร ก วรรค หมวดอกษร จ วรรค หมวดอกษร ฏ วรรค หมวดอกษร ต วรรค หมวดอกษร ป วรรค

หมวดอกษรอวรรค ใหไดมาตรฐาน สมบรณ เปนทยอมรบกนโดยทวไป ถกตองตามคมภรพระไตรปฎก

๒. เพอใหผใชเขาใจความหมายถกตอง หมวดอกษรในวรรคและอวรรค สามารถน�าไปไดถกท

ถกความหมาย อ�านวยประโยชนแกการเรยนการสอน การวจย ของมหาวทยาลย

๓. เพอเปนหนงสออางองทางวชาการ หมวดอกษรในวรรคและอวรรค ส�าหรบใชเปนคมอศกษา

พระไตรปฎกและคมภรทางพระพทธศาสนาอน ๆแกผศกษาคนควาโดยทวไป

๔. เพอบรการวชาการ หมวดอกษรในวรรคและอวรรค ดานพระพทธศาสนาแกสงคม และท�าน

บ�ารงศลปวฒนธรรม อนเปนการบ�ารงสงเสรมสรรพวชาใหเปนคณประโยชนแกชาตและประชาชน


วธด�าเนนการวจย การจดท�าพจนานกรมพระไตรปฎกภาษาไทยฉบบมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

คณะท�างานก�าหนดกรอบการด�าเนนงานดงน (๑) การคนค�าศพท (๒) การเรยงค�าศพท (๓) การคดเลอก

ค�าศพท (๔) การเขยนนยามค�าศพท (๕) เอกสารและงานวจยทเกยวของ และอกษรยอและเครองหมาย

ทใชในพจนานกรมพระไตรปฎกภาษาไทย ในหวขอทง ๖ จะไดน�าเสนอตามล�าดบดงน

การคนค�าศพทพจนานกรมพระไตรปฎกภาษาไทยฉบบมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

คณะผวจยไดรวบรวมศพทพจนานกรมพระไตรปฎกภาษาไทย มาจาก ๒ สวน คอ (๑) ศพทดรรชน

พระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ทง ๔๕ เลม และ (๒)ศพททคดเลอกเกบ

เพมเตมขนมาใหมจากพระไตรปฎกภาษาไทย ทง ๔๕ เลม

ศพทดรรชนพระไตรปฎกภาษาไทยทง ๔๕ เลม มรายละเอยดดงน ตามทมหาวทยาลยจดพมพ

พระไตรปฎกภาษาไทยและพระไตรปฎกภาษาบาลฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ครบถวนทกเลม

จดพมพคมภรอรรถกถา ฎกา อนฎกา และปกรณวเสส ภาษาบาล ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

ส�าเรจแลวเปนจ�านวนมากนบวามคมภรหลกทางพระพทธศาสนาพรอมส�าหรบการศกษาคนควา

ดานพระพทธศาสนาอยางเพยงพอ เกอกลใหสามารถผลตงานวชาการทเปนทยอมรบของสงคมได

สบเนองจากการทมหาวทยาลยไดจดพมพพระไตรปฎกภาษาไทยฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ตงแต

ป ๒๕๓๙-๒๕๔๒ เพอสะดวกในการศกษาคนควาค�าศพทในเลม จงไดท�าดรรชนไว และในดรรชนแตละ

เลมนน ระดบของศพทจะมความแตกตางกน มนอยบาง มากบาง บางเลมกเกบดรรชนนอย บางเลมกเกบ

ดรรชนมาก ในการท�าพระไตรปฎกภาษาไทยครงน ดรรชนทเกบไว กน�ามาใชประโยชนไดระดบหนง และ

ไดคดเลอกศพทดรรชนทเหนวาสมควร จะเปนศพททจะใหค�านยามได

ปงบประมาณ ๒๕๕๖ น มเปาหมาย ๔,๕๐๐ ศพท ในหมวดอกษรวรรค คอวรรค ก แตเกบศพท

ทเปนดรรชนได ๖,๒๙๘ ศพท

ในปงบประมาณ ๒๕๕๗ มเปาหมาย ๔,๐๐๐ ศพท ในหมวดอกษรวรรค คอวรรค จ ฏ และ ต

แตเกบศพททเปนดรรชนได ๖,๕๘๑ ศพท

ในปงบประมาณ ๒๕๕๘ เปาหมาย ๔,๐๐๐ ศพท ในหมวดอกษรวรรค คอวรรค ป แตเกบศพท

ทเปนดรรชนได ๗,๑๓๖ ศพท

ในปงบประมาณ ๒๕๕๙ มเปาหมาย ๔,๐๐๐ ศพท ในหมวดอกษรอวรรค คอย ร ล ว ส ห ฬ อง

(สระทงหมด) แตเกบศพททเปนดรรชนได ๑๐,๘๔๕ ศพท

นอกจากน ยงมศพททคดเลอกเกบเพมเตมขนมาใหมอกจ�านวนหนง ส�าหรบศพททคดเลอกเพมเตม

ขนมาใหม ไดเลอกมาจากหนงสอพระไตรปฎก มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ทง ๔๕ เลม

ไดด�าเนนการเกบรวบรวมเฉพาะในหมวดอกษรวรรคและ อวรรคไดจ�านวนหนง


เรยงค�าศพท การน�าเสนอศพทพจนานกรมพระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาวทยาลยมหาจฬา-

ลงกรณราชวทยาลย จะน�าเสนอตามล�าดบหมวดอกษร คอ หมวดอกษรวรรค ก คอ ก ข ค ฆ ง,

หมวดอกษรวรรค จ คอ จ ฉ ช(ซ) ฌ ญ,หมวดอกษรวรรค ฏ คอ ฏ ฐ ฑ ฒ ณ,หมวดอกษรวรรค ต คอ (ด)

ต ถ ท ธ น,หมวดอกษรวรรค ป คอ (บ) ป ผ(ฝ) พ (ฟ) ภ ม,หมวดอกษรอวรรค คอ ย ร ล ว ส ห ฬ อ�

(สระทงหมด) คอ อ อา อ อ อ อ เอ โอ

คดเลอกค�าศพท ค�าพจนานกรมพระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณ-

ราชวทยาลย มรปแบบกระบวนการรวบรวมคดเลอกศพททเกยวกบชอบคคล สตว สถานท ชอสงของ

เครองใช ศพทธรรมะ และค�าภาษาไทยทมความหมายเฉพาะ เมอคณะท�างาน ไดคนหาค�าศพทมาไดตาม

ตองการแลว คณะท�างาน กเสนอใหคณะผบรหารโครงการวจยเปนผพจารณาคดเลอก ซงจะไดเหนวา

ศพทพจนานกรมทคณะท�างานไปคนหามาจะใชไมไดทกศพทเนองจากสาเหตฐานขอมลศพททเปนดรรชน

พระไตรปฎกภาษาไทย คณะบรรณกรของแตละเลม มศกยภาพในการเกบดรรชนไมเทากน จงท�าใหศพท

ทส�าคญไมไดเกบ แตเกบศพททไมคอยจะส�าคญ แตสวนมาก ศพทดรรชนทงหมด กชวยใหการท�างาน

สะดวกเพมขน สวนศพททยงเกบได แตยงไมมการเกบในดรรชนเลมตางๆ คณะผวจยจะไดด�าเนนการ

พจารณาคดเลอกเกบ

ในการคดเลอกค�าศพท มเกณฑก�าหนดกรอบกวางๆดงน (๑) ศพททเกยวกบชอบคคล สตว สถานท

(๒) ศพททเปนชอสงของเครองใช (๓) ศพทธรรมะ (๔) ค�าศพทภาษาไทย ทมความหมายเฉพาะเมอได

เกณฑดงกลาวแลว กไดไปคดเลอกค�าศพทพจนานกรม

ปงบประมาณ ๒๕๕๖ น หมวดอกษรวรรค คอวรรค ก ในการเกบศพททเปนดรรชนได ๖,๒๙๘

ศพท ใหประธานพจารณาคดเลอกศพท ใหผานและไมผาน ตามเปาหมาย ๔,๕๐๐ ศพท

ในปงบประมาณ ๒๕๕๗ หมวดอกษรวรรค คอวรรค จ ฏ และ ต ในการเกบศพททเปนดรรชนได

๖,๕๘๑ ศพท ใหประธานพจารณาคดเลอกศพท ใหผานและไมผาน ตามเปาหมาย ๔,๐๐๐ ศพท แตหาก

ศพททเกนก�าหนด เปนศพททจ�าเปนกใหคงศพทไว

ในปงบประมาณ ๒๕๕๘ หมวดอกษรวรรค คอวรรค ป ในการเกบศพททเปนดรรชนได ๗,๑๓๖

ศพท ใหประธานพจารณาคดเลอกศพท ตามเปาหมาย ๔,๐๐๐ ศพท แตหากศพททเกนก�าหนด เปนศพท

ทจ�าเปนกใหคงศพทไว

ในปงบประมาณ ๒๕๕๙ หมวดอกษรอวรรค คอย ร ล ว ส ห ฬ อง(สระทงหมด) ในการเกบศพท

ทเปนดรรชนได ๑๐,๘๔๕ ศพท ตามเปาหมาย ๔,๐๐๐ ศพท แตหากศพททเกนก�าหนด เปนศพททจ�าเปน

กใหคงศพทไว


เขยนนยามค�าศพท ค�าศพทพจนานกรม เปนเรองทใหม ส�าหรบบคลากรของมหาวทยาลยมหาจฬา-

ลงกรณราชวทยาลย เนองจากเราใชพจนานกรมทคนอนท�ามาโดยตลอด ดงนน การทท�าอะไรใหม จงตอง

มเกณฑในการท�างานตามกรอบหลกเกณฑทก�าหนดไว เชน

๑. เขยนบทนยาม ศพทพจนานกรม เปนศาสตรอยางหนง ตองใหความหมายเฉพาะและอธบาย

ความในเรองทเกยวของ ปรบส�านวนภาษาใหอานงาย และอธบายศพทควรสรปเปนของผเรยบเรยง

๒. อธบายความใหความหมายของค�าศพท ใหดฐานะของค�านนๆ วา ค�าไหน ควรเขยนยาว

ค�าไหนควรเขยนสน เชน ค�าวา ไกรสรราชสห อธบายยาว ๓ หนาตองปรบใหสน หรอ กจฉตบร

สนบรรทดเดยว ใหอธบายเพมเตม

๓. อธบายค�าศพทในคมภรหลก เชน บคคล ในคมภรอภธรรมปฎก ตองปรบใหตรงกบธรรมชาต

ของค�านนๆ หรอศพทธรรมะ ใหวงเลบค�าภาษาบาลไว เพอไมใหความหมายดนได เชน ภาษาของตน

(สกนรตต)

๔. ใหผ เขยนดเทยบเคยงค�าศพทพจนานกรมทท�าไวแลว เชน ๑) Dictionary of pali

proper names เลม ๑-๒ ของ G.P. Malalasakera ๒) พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลศพท

ของพระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), ๓) พจนานกรม ฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ.๒๕๔๒ ๔)

คมภรอภธานวรรณนา ของพระมหาสมปอง มทโต ๕) ค�าวดอธบายศพทและแปลความหมายของ

พระธรรมกตตวงศ (ทองด สรเตโช) ๖) หนงสอพจนานกรมอนๆ

๕. ค�าศพทไหนมาในคมภรอะไร ตองอธบายค�านนในคมภรนนๆ เชน อาหารใหม อาหารเกา

คมภรวสทธมรรค กยกมาอางตามคมภรนนๆ

๖. รปแบบการนยามศพท ค�าศพททใหความหมายอยระดบเดยวกน ซงอาจจะแปลตามตว หรอ

แปลโดยอรรถ หรอแปลโดยพยญชนะ หรอแปลอธบายความ แตมความหมายเดยวกน ใหใชคอมมา (,)

ศพททมความหมายตางกน มความหมายขยายออกไปตางจากเดม ใหใช เซมโคลอน (;) แมค�าศพททม

ความหมายหลายความหมาย มากกวา ๒ ค�ากใชเซมโคลอน (;) เชนกน

๗. เรยงค�าศพทเกยวกบชอพระสตร ตองเรยงสตรใหเปนไปตามล�าดบ เชน สตรท ๑ ท ๒ ท ๓

และค�าซ�ากน กตดทง

๘. การอางอง ตองก�าหนดวางการอางองใหชดเจน เปนไปตามล�าดบ ไดแก พระไตรปฎก

อรรถกถา ปกรณวเสส ฏกา และหนงสออน ๆ และการใชอกษรยอคมภร ใหใชเกณฑอกษรยอคมภร

ทมหาวทยาลยระบไว

๙. การระบแหลงอางอง ใหระบเฉพาะสวนทเกยวของกบศพทนนๆ เพอใหสบายตา และหาก

ค�าศพทในพระไตรปฎกอธบายชด กไมตองอางองอรรถกถา เมอค�าศพทนนๆ มหลายความหมาย แตใน


ทนอธบายหมายถงอะไร ตองระบใหชด และตองอางองคมภรอรรถกถา ปกรณวเสส ฎกา ระบใหชดเจน

ถงเลม ขอ หนา ในวงเลบ หรอหนงสออนๆ ใหระบหนา ในวงเลบ

นอกจากน ค�าศพทพจนานกรมทเปนค�าตง ใหเนนค�า ค�าศพทเกยวกบชาดก ใหมปรารภเหตปจจบน

ตรสทไหน และค�าทเปนขอๆ ใหมวงเลบตวเลข

เอกสารและงานวจยทเกยวของ

ทบทวนเอกสารและงานวจยทเกยวของ กอนทจะด�าเนนงานโครงการวจยน ผบรหารโครงการวจย

ไดใชงบประมาณเกยวกบเอกสารและหนงสอทเปนเอกสารเกยวกบพจนานกรมเปนจ�านวนมากและมอบ

ใหคณะผเขยนแตละทานไปศกษาคนควา และใชซดรอมพระไตรปฎก ภาษาไทย ของสถาบนวจย

พทธศาสตร รวมถงซดรอมพระไตรปฎกอนๆอกหลายส�านก ทงของมหดล ทงสตยา นารายน โกเนกา

(S.N.Goenka) ซงปจจบนการจดท�าพจนานกรมพระไตรปฎกภาษาไทยนบวางาย สะดวกกวาสมยกอนมาก

โดยอาศยเทคโนโลยเขามาเปนเครองสนบสนน แตถงเอกสารและซดรอมจะมมากอยางไรกตาม แตกตอง

อาศยการวเคราะหวจย สงเคราะหขอมลของผเขยนเปนหลกการในการด�าเนนงาน เชน

พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต) กลาวไวในหนงสอเรองพจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท

(ช�าระ-เพมเตม ชวงท ๑)2 ไวตอนหนงวา ...เรมมาตงแต พ.ศ.๒๕๐๖ ... ผานเวลามา ๒๘ ป ... งานปรบปรง

และเพมเตมน ในทน เรยกวา การช�าระ-เพมเตม เปนงานใหญ ยากจะท�าใหเตมตามตองการ จงไดแบงงาน

นนเปน ๓ ชวง ดงน การช�าระ-เพมเตม ชวงท ๑ แกไขปรบปรงขอขาดตกบกพรองทพบเฉพาะหนา

โดยเฉพาะสวนหลงตาทบงเอญพบ และเพมเตมค�าศพทและค�าอธบายทรบดวน หรอบงเอญนกได รวมทง

ศพททบนทกไวระหวางเวลาทผานมา (เลอกท�าเฉพาะค�าทไมซบซอนนก) และบางค�าททานผใชไดมน�าใจ

แจงมาวาเจอค�าผดหรอคนหาไมพบ การช�าระเพมเตมชวงท ๒ อาน ตรวจตลอดเลม เพอจะไดมองเหน

ค�าพมพผด ค�าตก จดและแงทจะแกไข ปรบปรง เพมเตมทวทงหมด พรอมทงจดปรบค�าอธบายทงของเดม

และสวนทเพมเตม ใหเขามาตรฐานเดยวกน ทงในแงการแสดงความหมาย วธอธบาย และอตราสวน

ความยาวทสมพนธกบความส�าคญของศพทนน การช�าระ เพมเตม ชวงท ๓ มงทการจดระบบ เพอให

สม�าเสมอ กลมกลน เปนแบบแผนอนเดยวกน และทวกน เชน มค�าอาน บอกทมาในคมภร แสดงค�าเดม

ในภาษาบาลและสนสกฤต และถาเปนไปได ใหค�าแปลภาษาองกฤษของศพทตงหรอหวศพท พรอมทง

แผนทและภาพประกอบ บดน ถอวาเสรจงาน ช�าระ เพมเตม ชวงท ๑ เนอหนงสอขยายจากเดมเพมขน

๒๐๔ หนา (จาก ๓๗๖ หนา เปน ๕๘๐ หนา) มศพททปรบแกเพมเตมประมาณ ๑,๑๐๐ ค�า

2 พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, พมพครงท ๑๒, (กรงเทพ-

มหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๑), บนทกน�า พมพครงท ๑๑ หนา ก


พระธรรมกตตวงศ (ทองด สรเตโช ราชบณฑต) กลาวถงหนงสอพจนานกรมเพอการศกษา

พทธศาสน ชด ศพทวเคราะห ในค�าน�า 3ตอนหนงไววา “... เลมนส�าเรจเปนรปเลมขนมาไดตามเจตนารมย

ทเกดขนสมยเรยนหนงสออยกกวา ๓๐ ปมาแลว...” “... ศพทกด รปวเคราะหกด ทน�ามาแสดงไวใน

หนงสอนเปนเพยงสวนหนงเทานน สวนทปรากฏอยในคมภรตางๆ ซงมไดน�ามาใสไวยงมอกมาก สวนทอย

ในหนงสอนเปนสวนทคดเลอกแลวเหนวาเปนแบบอยางได และวเคราะหทน�ามานนกมหลายรปแบบ

เพราะมทมาตางกน ซงเหตผลเหลานไดแสดงไวในค�าปรารภและค�าชแจงเบองตนนนแลว ถงกระนนกตาม

อาจตองมการแกไขเพมเตมหรอมการรวบรวมศพทวเคราะหจากทตางๆ มาเพมใหเกดความสมบรณยงขน

อนจะเปนอปการะแกการศกษาบาลมากขนในอนาคต...” และในค�าปรารภกกลาวไววา “... ความจรง

หนงสอประเภทนมผเคยท�ามาบางแลว แตมจ�านวนศพทไมมากนก หรอมศพทมาก แตมไดท�าเปนรป

พจนานกรม ส�าหรบเลมน จดท�าในรปพจนานกรม โดยเกบศพทไวไดจ�านวน ๔,๗๙๖ ศพท มรปวเคราะห

จ�านวน ๗,๑๕๔ วเคราะห ส�าหรบทน�ามาแสดงนนสวนมาก เปนศพทนาม สวนศพทคณนามเชนศพทท

ส�าเรจรปมาจากสมาสไดน�ามาแสดงไวนอย เพราะศพทประเภทนนสวนใหญไมยากนกและเปนทเขาใจกน

โดยมาก ....” ในเลมมการเรยงหมวดอกษรไว ๓๗ ตว เรมตงแต หมวดอกษร อ อา อ อ อ อ เอ โอ

หมวดอกษร ก ข ค ฆ จ ฉ เปนตนไปจนถงหมวดอกษร ห เปนทสด มจ�านวนหนาถง ๘๗๕ หนา และใน

ตอนทายยงไดเรยงพจนานกรมธาต และดชนไวดวย

ราชบณฑตยสถาน กลาวถงค�าชแจงในวตถประสงค4 ไวในหนงสอพจนานกรมศพทพระไตรปฎก

บาล–โรมน-ไทย เลม ๑ อกษร อ ไววา เพอจดท�าพจนานกรมศพทพระไตรปฎก บาล-โรมน-ไทย ใหได

มาตรฐานสมบรณเปนทยอมรบกนโดยทวไป เพอใหผใชเขาใจความหมายถกตอง สามารถน�าไปใชไดถกท

ถกความหมาย เพอเปนหนงสออางองทางวชาการ ส�าหรบใชเปนคมอศกษาพระไตรปฎกและคมภรทาง

พระศาสนาอนๆ แกผศกษาคนควาโดยทวไป และเพอเปนการบ�ารงสงเสรมสรรพวชาใหเปนคณประโยชน

แกชาตและประชาชน และกลาวถงหลกเกณฑการเกบศพท การบญญตศพท การนยามศพท และการเรยง

ล�าดบศพท ไวคอ (๑) หลกเกณฑการเกบศพท พจารณาคดเลอกศพทจากพระไตรปฎก ฉบบสยามรฐ

โดยสอบเทยบกบพระไตรปฎกฉบบอนดวย แลวบญญตศพทและเขยนบทนยามศพทเหลานน (๒) หลกเกณฑ

การบญญตศพท ด�าเนนการตามหลกเกณฑการบญญตศพทของราชบณฑตยสถาน คอพยายามหาค�าทใช

อยในภษาไทยมาก�าหนดเปนศพทบญญตกอน เมอหาค�าไทยทเหมาะสมไมได จงใชวธทบศพท และอาจ

บญญตศพทภาษาไทยมากกวา ๑ ค�ากได (๓) หลกเกณฑการนยามศพท จดท�าในรปยกตวอยางศพทพรอม

3 พระธรรมกตตวงศ (ทองด สรเตโช), พจนานกรม เพอการศกษาพทธศาสน “ค�าวด”, (กรงเทพมหานคร:

โรงพมพธรรมสภาและสถาบนบนลอธรรม, ๒๕๕๑), ค�าน�า.

4 ราชบณฑตยสถาน, พจนานกรมศพทพระไตรปฎกบาล –โรมน-ไทย เลม ๑ อกษร อ, (กรงเทพมหานคร :

หางหนสวนอรณการพมพ, ๒๕๔๕),ค�าชแจง (หนา ๖-๘).


บรบทมาแสดงไว แลวแปลศพทเหลานนเปนภาษาไทย เพอใหเหนการใชศพทนนๆ ค�าศพทบางค�ามหลาย

ความหมาย จะแยกอธบายเปนขอๆ ค�าศพทแตละค�าไดแสดงโครงสรางทางไวยากรณไวชดเจน เพอให

ทราบหลกไวยากรณ ทายบทนยามศพทของแตละศพทจะบอกทมาของตวอยางไวในวงเลบ เชน (ข.ว.

๖/๑๑๕๑/๑๕๕) = ขททกนกาย วมานวตถ พระไตรปฎก เลมท ๒๖ ขอ ๑๑๕๑ หนา ๑๕๕

(๔) หลกเกณฑการเรยงล�าดบศพท ในการเรยงล�าดบศพท เรยงศพทภาษาบาลอกษรไทยขนหนาตามล�าดบ

สระ คอ อ,อา, อ, อ, อ, อ, เอ, โอ และตอดวยพยญชนะ คอ ก, ข, ค เปนตนไป แลวเรยงตอดวยอกษร

โรมน จากนนเรยงศพทบญญตภาษาไทยตอทาย เชน อกลปตต Akullaputta มใชบตรของผมสกล

ถาตองการคนศพทบญญตภาษาไทยใหด ค�าเทยบไทย-บาล-โรมน ซงตพมพไวในภาคผนวก นอกจากน

ยงกลาวถงอกษรยอ และเครองหมายทใชในพจนานกรมศพทพระไตรปฎก บอกทงอกษรยอบอกชอคมภร

ตางๆ และบอกทงอกษรยอเกยวกบไวยากรณดวย

ก�าหนดใชอกษรยอและเครองหมายทใชในพจนานกรมพระไตรปฎกภาษาไทย ก�าหนดใชอกษรยอและเครองหมายทใชในพจนานกรมพระไตรปฎกภาษาไทย ไดใชอกษรยอคมภร

และเครองหมายมหาวทยาลยระบไว ประกอบดวยค�ายอชอคมภรพระไตรปฎก ค�ายอเกยวกบคมภรปกรณ

วเสส ค�ายอเกยวกบคมภรอรรถกถา ค�ายอเกยวกบคมภรฎกา ไวยากรณ ในศพทบทนยาม จะอธบายความ

ศพททมความหมายเดยวกน ใหใชคอมมา (,)ศพททมความหมายตางกน มความหมายขยายออกไปตางจาก

เดมใหใชเซมโคลอน (;) แมค�าศพททมความหมายหลายความหมาย มากกวา ๒ ค�ากใชเซมโคลอน (;)

เชนกน การเรยงค�าศพทเกยวกบชอพระสตร ตองเรยงสตรใหเปนไปตามล�าดบ เชน สตรท ๑ ท ๒ ท ๓

การอางอง ใหเปนไปตามล�าดบ ไดแก พระไตรปฎก ปกรณวเสส อรรถกถา ฏกา และหนงสออน ๆ และ

ศพททมหลายความหมาย กอธบายระบและอางองคมภร รวมถงอางองคมภรปกรณวเสส อรรถกถา ฎกา

และคมภรอนๆก�ากบไว

อภปรายผลการวจย การจดท�าศพทพจนานกรมพระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

ในครงน คณะผวจย ไดด�าเนนการตามกรอบทง ๖ อยาง อนไดแก การคนค�าศพทและรวบรวม การเรยง

ค�าศพท การคดเลอกค�าศพท การเขยนนยามค�าศพท ทบทวนเอกสารและงานวจยทเกยวของและ ตลอด

ถงการก�าหนดใชอกษรยอและเครองหมายทใชในพจนานกรมพระไตรปฎกภาษาไทย

คนค�าศพทและรวบรวม คนค�าศพทแมจะเปนศพททเปนดรรชนอยแลว แตกอยกระจดกระจาย

ตอไปรวบรวมไฟลมาทง ๔๕ เลม มาอยดวยกน ใหเหลอเพยงไฟลเดยว และรวบรวมตดค�าทซ�าออก

บางศพทมศพททซ�าเพยงครงเดยวหรอบางศพทมศพททซ�าถง ๕ ครง กไมยาก กไมมปญหา แตมบางศพท


ทซ�ากนมากถง ๒ หนา ๓ หนา เพราะอางองทมาทงในพระวนย พระสตร และพระอภธรรม ตรงนคอปญหา

ตองพจารณาตดอยางรอบคอบ

เรยงค�าศพท การเรยงค�าศพทพจนานกรมพระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาวทยาลยมหาจฬา-

ลงกรณราชวทยาลย กวาจะไดขอตกลงกอาศยแนวทางจากหลายแหลง ในทสด กไดยดการเรยงล�าดบ

อกษรตามแนวของหนงสอพจนานกรมพทธศาสนฉบบประมวลศพทของพระพรหมคณาภรณ(ป.อ.ปยตโต)

มาใชเปนแนวทางในการเรยงศพทพจนานกรมในครงน คอจดเรยงล�าดบค�าศพทใหม โดยใชโปรแกรม

คอมพวเตอรเรยง จากหมวดอกษรวรรค ไปจนถง หมวดอกษรอวรรค

คดเลอกค�าศพท การคดเลอกค�าศพท เปนอกประเดนทนาจะมความส�าคญไมนอย เพราะศพท

พจนานกรมทไดรวบรวมมามเปนจ�านวนมาก ดงนนการจะคดเลอกศพททวาศพทนควรเกบ ศพทนไมควร

เกบนนตองอาศยผทรงคณวฒ ผมประสบการณและมความเชยวชาญเกยวกบค�าสอนทางพระพทธศาสนา

และตองไปคนควาเพมเตม ดบรบทรอบขางของศพทนนๆอกดวย จงจะตกลงใจไดวาศพทนนๆ สมควรเปน

ศพททจะใชเขยนไวในบทนยามศพท โดยมเกณฑทตดสนใจดงน คอเปนศพทธรรมะ ค�าศพทภาษาไทยทม

ความหมายเฉพาะ ศพททเปนอสาธารณนาม ทเปนชอบคคล สถานท สงของเครองใช ศพทชอชาดก

ศพทชอพระสตรอนสงเคราะหศพททเปนคาถา วมาน อปทานและจรยาไวดวย

เขยนนยามค�าศพท การเขยนนยามค�าศพทนน สมพนธกบบคลากรผมประสบการณดานค�าสอน

ทางพระพทธศาสนา ตองมพนฐานทางภาษาบาลพอสมควร ตองเปนเปรยญธรรม และทผานการคดเลอก

ลวนเปนเปรยญธรรม ๙ ประโยค เปนสวนมาก ถงแมผเขยนบางทานจะไมไดเปนเปรยญเอก แตทาน

เหลานน ลวนจบการศกษาทางโลกดานพระพทธศาสนา จบพทธศาสตรบณฑต พทธศาสตรมหาบณฑต

หรอจบพทธศาสตรดษฎบณฑต ซงเปนทยอมรบและเชอถอทางแวดวงวชาการ แมหากไมจบเปรยญธรรม

ระดบสง แตกมความเชยวชาญดานคมภรทางพระพทธศาสนา เรากเชญมารวมงาน ใหค�าแนะน�าและให

ขอเสนอแนะในศพทนยามทยงไมไดขอสรป ซงการเขยนนยามศพทใหไดความหมายรอบดาน ตองอาศย

การคนควารอบดาน ดพระไตรปฎกภาษาไทยทง ๔๕ เลมแลววเคราะหวจย กอนทจะเขยน ดงนน

ศพทนยามกวาจะเขยนส�าเรจไดนน ตองผานการคนควาแลวผานการตรวจสอบและเขาทประชมพจารณา

จากคณะบรรณกร คณะบรรณาธการ และผบรหารโครงการพจารณาใหความเหนชอบ จงเปนอนยต

โดยอาศยเกณฑหลก ๓ ประการ คอ (๑) ความหมาย (๒) อธบายความหมาย/ค�าทเกยวของ/ยกตวอยาง

ประกอบ (๓) อางอง

ในการเขยนศพทรวม ๔ ป ไดจ�านวนศพทดงน

โครงการวจยปท ๑ ในหมวดอกษรวรรค ก คออกษร ก ๒,๓๑๗ ศพท อกษร ข ๔๘๗ ศพท อกษร

ค ๑,๕๙๕ ศพท อกษร ฆ ๕๑ ศพท อกษร ง ๕๐ ศพท รวม ๔,๕๐๐ ศพท


โครงการวจยปท ๒ ในหมวดอกษรวรรค จ อกษร จ ๖๗๗ ศพท อกษร ฉ ๗๘ ศพท อกษร ช

๓๘๖ ศพท อกษร ฌ ๓๔ ศพท อกษร ญ ๖๕ หมวดอกษรวรรค ฏ อกษร ฏ ม ๑ ศพท อกษร ฐ ๒๙ ศพท

อกษร ฑ ไมมศพท อกษร ฒ ๑ ศพท อกษร ณ ๑ ศพท หมวดอกษรวรรค ต อกษร ด,ต ๘๑๒ ศพท

อกษร ถ ๗๒ ศพท อกษร ท ๘๑๙ ศพท อกษร ธ ๔๓๓ ศพท อกษร น ๘๑๒ ศพท รวมทง ๓ วรรค

เปนจ�านวนทงสน ๔,๒๒๐ ศพท

โครงการวจยปท ๓ ในหมวดอกษร ป วรรค คอ อกษร บ (๒๖๘ ศพท), อกษร ป (๑,๕๐๓ ศพท)

๑,๗๗๑ ศพท อกษร ผ (๒๓๓ ศพท) อกษร (ฝ) (๘ ศพท) จ�านวน ๒๔๑ ศพท อกษร พ (๗๒๑ ศพท),

อกษร (ฟ) (๑๒ ศพท) จ�านวน ๗๓๓ ศพท อกษร ภ จ�านวน ๔๐๔ ศพท อกษร ม ๑,๐๙๐ ศพท

รวม ๔,๒๓๙ ศพท

โครงการวจยปท ๔ ในหมวดอกษรอวรรค คอ อกษร ย (๑๗๗ ศพท) อกษร ร (๗๐๔ ศพท) อกษร

(ฤ) (๓๔ ศพท จ�านวน ๗๓๘ ศพท อกษร ล (๒๑๖ ศพท) อกษร ว (๑,๐๑๙ ศพท) อกษร (ศ) (๑๒๕ ศพท)

อกษร (ษ) (ไมมศพท) อกษร ส (๒,๗๙๙ ศพท) จ�านวน ๒,๙๙๔ ศพท อกษร ห (๒๗๗ ศพท)อกษร ห (ไมม

ศพท) อกษร อง(อ�) (อ อา อ อ อ อ เอ โอ) ๓,๒๑๑ ศพท รวม ๘,๕๕๒ ศพท

เมอรวมโครงการวจยปท ๑-๔ ไดจ�านวนศพททงสน ๒๑,๕๑๑ ศพท

วธการใชพจนานกรมพระไตรปฎกภาษาไทยฉบบมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

พจนานกรมพระไตรปฎกภาษาไทยฉบบมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย จะแกปญหา

ในการศกษาคนควาค�าสอนทางพระพทธศาสนาไดระดบหนง เพราะศพททคนควานน จะมลกษณะเดน

ทพอสงเกตไดอย ๓ อยาง คอ (๑) การใหความหมาย (๒) ยกตวอยางประกอบ (๓) บอกทมาอางอง

ศพทในบทนยาม มมากมาย อธบายครอบคลม กลาวเชอมโยงศพทนนศพทน โดยจะอธบาย

สมพนธกน และเมอไปดศพททตองการกไดอธบายไว การเขยนใหนยามศพทมความหมาย ใชส�านวนภาษา

เปนภาษารวมสมยดวยส�านวนภาษาของตนในการด�าเนนการของโครงการนมวตถประสงคหลกอยขอหนง

คอเปนการบรการวชาการดานพระพทธศาสนาแกสงคมและท�านบ�ารงศลปวฒนธรรม

พจนานกรมพระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย มงหมายให

ผทจะศกษาเรยนรค�าสอนทางพระพทธศาสนามโอกาสไดศกษาเรยนรค�าศพททางพระพทธศาสนาและ

ค�าศพทไดด�าเนนการรวบรวมไวเปนหมวดหมและเปนระบบระเบยบจากพระไตรปฎกภาษาไทย เฉพาะ

หมวดอกษรวรรคและอวรรคทงหมด และในการคนควาศพทหมวดวรรคและอวรรค ไดงาย คณะผวจย

ไดแบงกล มศพทหมวดอกษรวรรควรรคและอวรรค ดงน (๑) ศพทหมวดอกษรวรรคและอวรรค

มความหมายเดยว (๒) ศพทหมวดอกษรวรรคและอวรรค ม ๒ ความหมาย (๓) ศพทหมวดอกษรวรรคและ

อวรรค มตงแต ๓ ความหมายขนไป เกยวกบชอบคคล สตว สถานท ชอสงของเครองใช ศพทธรรมะ


ศพทเกยวกบค�าภาษาไทยทมความหมายเฉพาะ ศพทชอชาดก ศพทชอพระสตร และสงเคราะหรวมค�าท

ลงทายเปนวตถ วมาน คาถา นทเทส อปทาน วงสและจรยาเขาไวดวย

บรรดาศพทตางๆนน ศพทหมวดอกษรวรรคและอวรรค ทมความหมายเดยว จะมจ�านวนมาก

มครบทง ๖ หวขอยอย กลาวคอ (๑) ศพททเปนชอบคคล สตว สถานท (๒) ศพททเปนชอสงของเครองใช

(๓) ศพทธรรมะ (๔) ศพทภาษาไทยทมความหมายเฉพาะ (๕) ศพทเปนชอชาดก (๖) ศพททเปนชอ

พระสตร รวมถง วตถ วมาน คาถา นทเทส อปทาน วงส และจรยา

๑. ศพทหมวดอกษรวรรคและอวรรค ทม ๑ ความหมาย

ศพทหมวดอกษรวรรคและอวรรค ทมความหมายเดยว จะมจ�านวนมาก มครบทง ๖ หวขอยอย

กลาวคอ (๑) ศพททเปนชอบคคล สตว สถานท (๒) ศพททเปนชอสงของเครองใช (๓) ศพทธรรมะ

(๔) ศพทภาษาไทยทมความหมายเฉพาะ(๕) ศพทเปนชอชาดก (๖) ศพททเปนชอพระสตร รวมถง วตถ

วมาน คาถา นทเทส อปทาน วงส และจรยา

ศพทเกยวกบชอบคคล สตว สถานท เนองจากศพททอยกลมน ม ๓ ประเภท คอ บคคล ๑

สตว ๑ และ สถานท ๑

เกยวกบบคคล แยกเปน ๒ กลม คอ บรรพชต และคฤหสถ

กลมบรรพชต เชน กจจายนะ, พระ :พระมหากจจายนเถระ พระอรหนตมหาสาวกสมยพทธกาล

จนทกะ, พระเถระรปหนง, จฬปนถก พระอรหนตมหาสาวกสมยพทธกาล, ตครสข, ชอพระปจเจก-

พทธเจา, ทปงกร พระนามพระพทธเจาองคหนง พระมหากสสปเถระ พระมหากจจายนเถระ, พระมหา

กปปนเถระ

กลมคฤหสถ เชน กกฏอบาสก : อบาสกชาวบานญาตกะ แควนโกศล กกธ, เทพบตร : เปนชอของ

เทพบตรองคหนง เคยเขาเฝาพระผมพระภาคถงทประทบ ณ พระอญชนวน จณฑะ ชอผใหญบาน,

จนทตตตะ พระนามพระเจาจกรพรรด จนทเทพบตร ชอเทพบตรองคหนง ผเปนโอรสของทาวสกกะ

จตตฤาษ ผเปนบตรปโรหตชาวกรงโกสมพ ปยงกระ, ยกษ : ชอของยกษนามวาปยงกระผไมเบยดเบยนใคร

ยมะ : ทาวยมะ, ชอเทพหมหนง ยกษคมพยะ : ยกษตนหนงทชอบวางยาพษเหมอนน�าผงไวในปา ยญญ-

ทตตพราหมณ : พราหมณผเปนพทธบดาของพระพทธเจานามวาโกนาคมนะ ชาวกรงโสภวด มภรรยา

ชอวาอตตรา ซงมพระเจาโสภะปกครอง

เกยวกบสตว เชน กปลมจฉวตถ : เรองปลากปละ กณหะ, โค : โคตวมก�าลงสามารถลากเขนธระ

หนกไปได จมเปยยกะ ชอพญานาคตนหนง ชางกญชร ชางทพระเวสสนดรประทานแกพราหมณแควน

กาลงคะ ชางเอราวณ ชางทรงของทาวสกกะ ปลามงกร :ชอปลาทตเรอของพอคาสมทรแตกและเปนปลา

ทอาศยอยในสระโบกขรณ โรหณะ, พญาเนอ:ชอพญาเนอตวหนงทเคยเกดเปนพระโพธสตว


เกยวกบสถานท กลาวถง เชน กชงคลนคม :นคมแหงหนงอยใกลเวฬวนมหาวหาร อยดานทศ

ตะวนออกของมธยมประเทศ ปทมะ, พระเจดย: พระเจดยนามวาปทม, วหารชอปทม ปทมะ, ภเขา:ภเขา

นามวาปทมะ, ภเขานอยในปาหมพานต รมมวด, กรง:กรงชอรมมวด, เมองหลวงสมยพระเจาทปงกร,

เมองหลวงสมยกษตรยพระนามวาสเทพเปนพระชนก เรณวด, กรง : เมองชอเรณวด, นครชอเรณวด,

เมองหลวงชอเรณวด เรอนโพธ :สถานทตรสร, สถานประทบอาศยในการตรสร(โพธฆร), ตนโพธ,

เรอนตนโพธ ลมพนวน: ชอสวนเปนทประสตของพระพทธเจา เปนสงเวชนยสถานหนงในสแหง ตงอย

ระหวางกรงกบลพสด และกรงเทวทหะ

ศพทเกยวกบชอสงของเครองใช เชน กง : สวนรอบของลอเกวยนหรอลอรถ เรยกกงเกวยน กงรถ

กงจกร : สงทมรปเปนวงกลม มรมเปนแฉก ๆ โดยรอบ จนทประสาท ชอประสาทของพระเจาพระนามวา

สมนะ ทเคยประทบเมอครงเปนพระราชกมาร นาทยปราสาท ชอประสาทของพระราชกมารพระนามวา

ตสสะ บณฑกมพลศลาอาสน: แทนหนมสดจผากมพลเหลองเปนทสถตของพระอนทร ยาน :เครองน�าไป,

พาหนะตางๆ เชน รถ,เรอ, เกวยน เปนตน ยานทพย : พาหนะของเทวดา เชน ใชบรรทกเทพธดาของทาว

มหาราช รมขาว : ชนดรมอยาง ๑ ในบรรดารม ๓ อยาง ทอนญาต

ศพทธรรมะ เชน กฏตตารป : รปทกรรมแตงขน,รปทเกดจากกรรม กตเวทตา : ความเปนผประกาศ

คณทาน, ความเปนผสนองคณทานจงกรม เดนก�าหนดมสตก�ากบ จรต ความประพฤต จกข ตา จาคธนะ

ทรพยคอจาคะ จตตปรญญา การก�าหนดรจต ฌานวโมกข ความหลดพนดวยฌาน โทสาคต ความล�าเอยง

เพราะชง นาถกรณธรรม ธรรท�าทพง นยมปญญา ชอบปญญา พอใจเรองปญญา เนยยะ ผพอแนะน�าได

บทธรรม บรมธรรม บาปธรรม :ธรรมชว, ธรรมเลวทราม,อกศลธรรม ยามหาวกฏ : ยา ๔ อยาง คอ มตร

คถ เถา ดน ภกษอาพาธฉนไดโดยไมตองรบประเคน ยาวตตยกะ : แปลวา “ตองอาบตเมอสวดสมนภาสน

จบครงท ๓” โยนโสมนสการ : การท�าในใจโดยแยบคาย, กระท�าไวในใจโดยอบายอนแยบคาย, การพจารณา

โดยแยบคาย,การใชความคดถกวธ

ศพทเกยวกบค�าภาษาไทยทมความหมายเฉพาะ เชน กฎกตกา :ขอก�าหนด, ขอบญญตทบญญต

ทบงคบใหตองปฏบตตาม กฐนเดาะ : กฐนทเสยหายคอกฐนใชไมได หมดประโยชน ปฏคาหก : ผรบ

ปฏภาณด : ความมไหวพรบด, ความคดฉบไว ยศ : ความเปนใหญและความยกยองนบถอ ยาค :ขาวตม,

เปนอาหารเบาส�าหรบฉนรองทองกอนถงเวลาฉนอาหารหนกเปนของเหลว ดมได ซดได ไมใชของฉนใหอม

ยาดองน�ามตร : ปตมตตเภสช,เปนนสสย ๔ ขอท ๔ ทจดเปนปจจยทหาไดงาย เยภยยสกา : วธตดสนโดย

อาศยเสยงขางมาก,กรยาเปนไปตามขางมากไดแก วธตดสนอธกรณ โดยถอเอาตามค�าของคนขางมาก

ศพทชอชาดก เชน กกณฏกชาดก : ชาดกวาดวยเรองกงกา กณเวรชาดก : ชาดกวาดวยหญง

หลายใจระลกถงความหลงใตตนยโถแดง เนรชาดก ชาดกวาดวยอานภาพของภเขาเนร ปลายตชาดก :


ชาดกวาดวยการขบไลศตรแบบสายฟาแลบ ปณณกชาดก: ชาดกวาดวยอบาสกชอปณณกะ ยธญชยชาดก:

วาดวยพระราชกมารยธญชย รถลฏฐชาดก : วาดวยปโรหตโกรธประหารผอนดวยปะฏก

ศพทชอพระสตร และในทนขอสงเคราะหพระสตรทเปนวตถ คาถา วมาน อปทาน นทเทส วงส

และจรยาไวดวย เชน กกจปมสตร : พระสตรวาดวยอปมาดวยเลอย กสาโคตมเถรคาถา : คาถาของพระ

กสาโคตมเถร กทลผลทายกเถราปทาน : ประวตในอดตชาตของพระกทลผลทายกเถระ ปฏลนสตร :

พระสตรวาดวยภกษผหลกเรน ยวกลาปสตร :พระสตรวาดวยฟอนขาวเหนยว ยงทกขสตร : พระสตร

วาดวยสงทเปนทกข

จนทาเถรคาถา คาถาของพระจนทาเถร, ภาษตของพระจนทาเถร จาปาเถรคาถา คาถาของพระ

จาปาเถร

จนทาภเถรวตถ เรองพระจนทาภเถระ จญจมาณวกาวตถ เรองนางจญจมาณวกา ปฏาจาราวตถ :

เรองนางปฏาจารา ราธเถรวตถ : เรองพระราธเถระ เรวตเถรวตถ :เรองพระเรวตเถระ เรวตเปตวตถ :

เรองนางเรวด

ตาลปณณทายกาวมาน วาดวยวมานทเกดขนแกหญงผถวายพดใบตาล นมพมฏฐทายกาวมาน วา

ดวยวมานทเกดขนแกหญงผถวายผกสะเดา ปลลงกวมาน :วาดวยวมานทมบลลงกสวยงามเกดแกหญง

ผประพฤตธรรม

ตกณฑปปผยเถราปทาน ประวตในอดตชาตของพระตกณฑปปผยเถระ นสเสณทายกเถราปทาน

ประวตในอดตชาตของพระนสเสณทายกเถระ ปฏาจาราเถรยาปทาน : ประวตในอดตชาตของพระ

ปฏาจาราเถร

ปทมพทธวงศ : วาดวยพระประวตของพระปทมพทธเจา ปทมตตรพทธวงศ : วาดวยพระประวต

ของพระปทมตตรพทธเจา มงคลพทธวงศ : วาดวยพระประวตของพระมงคลพทธเจา

จมเปยยจรยา จรยาของจมเปยยนาคราช จนทกมารจรยา พระจรยาของพระจนทกมารทรงบ�าเพญ

ขนตบารม โลกตถจรยา: ความประพฤตเปนประโยชนแกโลก, พระพทธจรยาเพอประโยชนแกโลก

ภงสจรยา๑ : วาดวยจรยาของภงสพราหมณ

๒. ศพทหมวดอกษรวรรคและอวรรค ทม ๒ ความหมาย

ศพทหมวดอกษรวรรคและอวรรคทม ๒ ความหมาย จะมจ�านวนหนง มครบ ๖ หวขอยอย

กลาวคอ (๑) ศพททเปนชอบคคล สตว สถานท (๒) ศพททเปนชอสงของเครองใช (๓) ศพทธรรมะ

(๔) ศพทภาษาไทยทมความหมายเฉพาะ (๕) ศพทเปนชอชาดก (๖) ศพททเปนชอพระสตร รวมถง วตถ

วมาน คาถา นทเทส อปทาน วงส และจรยา


ศพทเกยวกบชอบคคล สตว สถานท เนองจากศพททอยกลมน ม ๓ ประเภท คอ บคคล ๑ สตว

๑ และ สถานท ๑ เพอสะดวกในการคนควา

เกยวกบบคคล เชน กปปะ ม ๒ นย กลาวคอ 1. กปปะ: ภกษรปหนงสมยพทธกาล 2. กปปะ :

มาณพคนหนงในจ�านวน ๑๖ คน ผเปนศษยของพราหมณพาวร ธรรมทนนา, ภกษณ : 1. พระเถรมหา

สาวกาองคหนง 2. พระธรรมทนนาเถร อกองคหนงเลศดานมปญญามาก เปนพระอครสาวกา

ของพระพทธเจาพระนามวาปยทสส คกบพระสชาตาเถร

นางกาฬ :1.หญงผมรางกายใหญ ด�าเหมอนกา ท�าหนาทเปนผดแลปาชา เผาศพ 2.หญงแพศยา

ชอวากาฬ มนองชายชอตณฑละ

เนสาทะ, พราหมณ ๒ นย คอ 1.พราหมณชอวาเนสาทะ ผใชดอกไมรอยกลบกวาดอาศรม อาศย

อยทฝงแมน�า แลวเหนพระพทธเจานามวาสทธตถะจงไดถวาย 2.พราหมณชอวาเนสาทะอกคนหนง

เปนพรานผบอกใหพราหมณอลมปายนะ ปลอยพญานาคภรทตตะ ภมรถ, พระเจาจกรพรรด: 1.ชอพระ

ราชาองคหนง ไดฟงธรรมจากสรภงคดาบส ไดละกามได 2.ชอพระเจาจกรพรรดองคหนง ดงค�าในกงกณก

ปปผยเถราปทาน ทพระกงกณกปปผยเถระกลาวถงอดตชาตของตน

ปณณะ, บตรของชาวโกลยะ : ชายชาวนคมโกลยะ แควนโกลยะประพฤตวตรเลยนแบบสนข ปณณะ,

ภกษ : พระชาวเมองสนาปรนตะ เดมทานผนเปนชาวสนาปรนตะ

ปราณะ, ชางไม :ชอชางไมนามวาปราณะ เปนชางหลวงของพระเจาปเสนทโกศล ท�างานรวมกนกบ

ชางไมชออสทนตะ ปราณะ, ภกษ : พระเถระอกองคหนง ทไมไดรวมสงคายนาครงท ๑ แมเหลาภกษจะแจง

วาพระมหาเถระสงคายนาแลว สทตตอบาสก :1.ชออบาสกคนหนง หมบานญาตกะ เปนอรยบคคลชน

สกทาคาม 2.ชออบาสกคนหนงผเปนอครอปฏฐากเบองขวาของพระพทธเจานามวาสชาตะ สทสสนะ,

พระปจเจกพทธเจา : ชอพระปจเจกพทธเจาองคหนง ประทบอย ณ ภเขาลกหนงชอฉาปละ ไมไกลจาก

ภเขาหมพานต 2.ชอพระปจเจกพทธเจาองคหนง ประทบอย ณ ภเขาลกหนงชออจจละ ไมไกลจากภเขา

หมพานต หารตะ: 1.ชอพรหมองคหนงในพรหมโลก 2.ชอพระเถระรปหนงผเปนอรหนต

เกยวกบสตว เชน กกกฏะ ม ๒ นย คอ 1. กกกฏะ, นก : อดตชาตของพระกมททายกเถระผเคย

เกดเปนนกชอกกกฏะ เปนสตวมศล สมบรณดวยวตร 2. กกกฏะ, ภเขา :ชอของภเขาลกหนง อยไมไกล

จากภเขาหมพานต มพระปจเจกพทธะ ๗ พระองคอาศยอย 1. ชางตระกลมาตงคะ เปนชางชนดดราย

2.ชอชางพระโพธสตวในอดตชาตของพระโคตมพทธเจา บ�าเพญอธษฐานอปบารม

มงกร,มงกรทรายกาจ : 1.สตวรปรางคลายง แตมตน มเขา,อยในทะเล 2.ปลาไหลทะเล ล�าตวยาว

ทรงกระบอก สวนหางแบนขาง ไมมเกลด ปากกวาง จะงอยปากบนยาวล�ากรามลาง ฟนคม แขงแรง

ครบอกใหญ พนล�าตวและครบสน�าตาลออนปนเหลองหรอคล�า


1. วลาหก, มาหลวง,วลาหกอศวราช 2.วลาหก,พวก : ชอของเทพพวกหนง 1.สวฏฐกะ, นก :

ชอนกชนดหนง เสยงอนไพเราะ 2. สวฏฐกะ, ทาส : ชอคน แตเปนชอทเลว,เปน ๑ ใน ๕ ชอทเขาเยยหยน

ดหมน อสภะ, ชอ : 1. ชอโค เปนโคจาฝงของโคจ�านวนมากตง ๑๐๐ ตว ๑,๐๐๐ ตว ๑๐๐ คอก

๑,๐๐๐ คอก มสขาว 2. ชอพระเถระรปหนง ผเปนอรหนต

เกยวกบสถานท เชน กาฬศลา ม ๒ นย กลาวคอ 1. กาฬศลา, ต�าบล :สถานทส�าคญแหงหนง

ในแควนมคธ อยขางภเขาอสคล กรงราชคฤห 2. กาฬสลา: ชอมหาวหารแหงหนง ศพทหมวดอกษรวรรค

ก ทม ๒ ความหมาย: 1. ชนบทดานทศใต ชนบทตอนใตของแมน�าคงคา เปนทตงของส�านกพราหมณและ

ดาบสจ�านวนมาก2.อวนตทกขณาบถทกขณาบถในแควนอวนต บางแหงเรยกวา ทกขณาบถ ไดแก

บานเมองชนบททางตอนใตของแควนอวนต ปณฑวะ, ภเขา : ภเขาชอวาปณฑวะ เปนหนงในภเขา ๕ ลก

คอ อสคล เวปลละ เวภาระ คชฌกล และปณฑวะ ปณฑวะ, มามงคล : มามงคลชอวาปณฑวะ ปาจนวงส-

ทายวน : ปาชอวาปาจนวงสะ อยในแควนเจต เมองหลวงชอโสตถวด ปาจนวงสะ, ภเขา : ภเขาชอ

ปาจนวงสะ เดมชอภเขาเวปลละ

ศพทเกยวกบชอสงของเครองใช เชน จกร :1.รปเปนวงกลมและมแฉก ๆ โดยรอบ 2.ลอ,ลอรถ,

ธรรมน�าชวตไปสความเจรญรงเรอง ดจลอน�ารถไปสทหมาย เรยกวา จกร เมรทเผาศพ หลงคาเปนยอด

มรวลอมรอบ ซงคงไดคตจากภเขา เมร, ภเขา ชอภเขาทเปนศนยกลางของจกรวาล สทสสนปราสาท :

1.ชอประสาทหลงหนงของพระเรวตโพธสตว แหงกรงสธญญกะ 2.ชอประสาทหลงหนงของพระธมมทสส

โพธสตว แหงกรงสรณะ ทพระกษตรยนามวาสรณะใหสรางเพอเปนทประทบของพระธมมทสสโพธสตว

อปสรปราสาท : 1.ชอปราสาทหลงหนงของอโนมทสสโพธสตว 2.ชอปราสาทหลงหนงของสชาตโพธสตว

ศพทธรรมะ เชน กรณา ม ๒ นย กลาวคอ กรณา 1. : ความสงสารคดจะชวยใหพนทกข,

ความหวนใจ เมอเหนผอนมทกข กรณา 2. :ชอเทพจ�าพวกหนงชนจาตมมหาราช จรยา : 1. ความประพฤต,

การครองตน,การด�าเนนชวต 2. ลกษณะความประพฤตหรอการแสดงออกทเปนพนประจ�าตว, พนจต

พนนสยของแตละบคคลทหนกไปดานนนดานน แตกตางกนไป จตตสงขาร : สงขารของจต ม ๒ นย คอ

1.ปจจยปรงแตงจต ไดแก สญญาและเวทนา 2.สภาพทปรงแตงการกระท�าทางใจ ไดแก เจตนาทกอใหเกด

มโนกรรม

ศพทเกยวกบค�าภาษาไทยทมความหมายเฉพาะ เชน กาละ ม ๒ นย กลาวคอ 1. ตาย, เสยชวต,

มรณะ อาการอยางหนงของมรณะ 2. ชอบตรของอนาถปณฑกเศรษฐนามวากาละ วสาสะ,วสสาสะ :

1. ความคนเคย, ความสนทสนม การถอวาเปนกนเอง 2. ความนอนใจ หรอค�าวา สมพนธ :1. เกยวของ,

ผกพน, เนองกน 2. ในทางอกขรวธภาษาบาล หมายถงมตางบทมาสนธเชอมเขาดวยกน อนโมทนา :

1. ความยนดตาม, ความยนดดวย, การพลอยยนด, การแสดงความเหนชอบ 2. ในภาษาไทย นยมใชส�าหรบ


พระสงฆ หมายถงใหพร อนโยค : 1.ความพยายาม, ความเพยร,ความประกอบเนองๆ 2.การซกถาม โอภาส

: 1. แสงสวาง, แสงสกใส ผดผอง 2. การพดหรอแสดงออกทเปนเชงเปดชองทางหรอใหโอกาส นกาย:

พวก,หมวด,หม, ชมนม, กอง ; 1.หมวดตนใหญแหงพทธพจน ในพระสตตนตปฎก ซงแยกเปนทฆนกาย

มชฌมนกาย สงยตตนกาย องคตตรนกาย และขททกนกาย 2.คณะนกบวช หรอศาสนกชนในศาสนา

เดยวกนทแยกเปนพวกๆ ภม :1. พนเพ, พน, ชน, ทดน, แผนดน 2. ชนแหงจต, ระดบจตใจ

ศพทชอชาดก เชน กากชาดก ม ๒ ชาดก คอ 1. ชาดกวาดวยกาไมมมนเหลว 2. ชาดกวาดวย

กาวดน�าดวยจะงอยปาก ทมเมธชาดก :ชาดกวาดวยคนโง ทมเมธชาดก ชาดกวาดวยคนมปญญาทราม

มหากปชาดก : ชาดกวาดวยพญาวานรโพธสตว ม ๒ ชาดก แตคนละเรองกน กลาวคอ 1.มหากปชาดก๑

ชาดกวาดวยพญาวานรโพธสตว 2.มหากปชาดก๒ ชาดกวาดวยพญาวานร พระโพธสตวเสวยพระชาตเปน

พญาวานร 1.ราธชาดก : พระสตรวาดวยลกนกแขกเตาราธะ 2.ราธชาดก๒ :พระสตรวาดวยนกราธโพธสตว

1.วฏฏกชาดก๑ : ชาดกวาดวยนกคมโพธสตว 2. วฏฏกชาดก

๒ : ชาดกวาดวยนกกระจาบ

ศพทชอพระสตร ในทนขอสงเคราะหศพททเปนวตถ คาถา อปทาน เขาไปดวย เชน กปปสตร

ม ๒ สตร มเนอหาตางกนมาก กลาวคอ กปปสตร : พระสตรวาดวยกป แสดงความยาวนานแหง

อสงไขยกป ๔ ประการ กปปสตร (สตรท ๑) :พระสตรวาดวยพระกปปะ ทานพระกปปะเขาไปเฝาพระ

ผมพระภาค ทลถามปญหา กมพลเถรคาถา ม ๒ คาถา แตเนอหาตางกน คอ 1. กมพลเถรคาถา

(๑) : คาถาของพระกมพลเถระ ทานพระกมพลเถระไดกลาวคาถาไวดงนวาวยยอมรวงโรยไปเรวนก

2. กมพลเถรคาถา (๒) : คาถาของพระกมพลเถระ ทานพระกมพลเถระเมอจะแสดงความอยรวมกนดวย

ความสามคค ปฏปทาสตร : พระสตรวาดวยปฏปทา ม ๒ สตร แปลเหมอนกน ตางกนทองคธรรม

กลาวคอ 1.ปฏปทาสตร๑ พระสตรวาดวยปฏปทา2.ปฏปทาสตร

๒ พระสตรวาดวยปฏปทา

ปทสตร : พระสตรวาดวยอปมาดวยรอยเทาสตว ม ๒ สตร แปลความหมายเหมอนกน ตางกนท

องคธรรม กลาวคอ 1.ปทสตร๑ :พระสตรวาดวยอปมาดวยรอยเทาสตว พระผมพระภาคตรสกบภกษ

ทงหลายวา ความไมประมาทเลศกวากศลธรรมทงหมด 2.ปทสตร๒ พระสตรวาดวยอปมาดวยรอยเทาสตว

พระผมพระภาคตรสถามภกษทงหลายวาปญญนทรยซงเลศกวาอนทรย ๔

ปราภวสตร ม ๒ สตร ตางกนทองคธรรม คอ ปราภวสตร๑ : พระสตรวาดวยความเสอมและความ

เจรญของอบาสก ปราภวสตร๒ : พระสตรวาดวยทางแหงความเสอม วาดวยทางแหงความเสอม

ภกขาทายกาวมาน๑ (ปฐม) : วาดวยวมานทเกดขนแกหญงผถวายภกษา (เรองท ๑) ภกขาทายกา

วมาน๒ (ทตย) วาดวยวมานทเกดขนแกหญงผถวายภกษา (เรองท ๒)

ปฐมสตตนตนทเทส : แสดงสตรท ๑ ม ๒ นทเทส ตางกนทองคธรรม กลาวคอ 1.ปฐมสตตนต-

นทเทส๑ แสดงสตรท ๑ พระผมพระภาคตรสวา อนทรย ๕ ประการน 2.ปฐมสตตนตนทเทส

๒ แสดงสตร


ท ๑ ในปฏสมภทามรรค กลาวเปนการตงค�าถามวา ทกข ชอวาสจจะ เพราะมสภาวะเปนของแท สมทย

ชอวาสจจะ เพราะมสภาวะเปนของแท นโรธ ชอวาสจจะ เพราะมสภาวะเปนของแท มรรค ชอวา

สจจะ เพราะมสภาวะเปนของแท รงสสญญกเถราปทาน: ประวตในอดตชาตของพระรงสสญญกเถระ

รงสสญญกเถราปทาน๒: ประวตในอดตชาตของพระรงสสญญกเถระ1.สหาสนทายกเถราปทาน

2.สหาสนทายกเถราปทาน

๓. ศพทหมวดอกษรวรรคและอวรรค ทม ๓ ความหมายขนไป

ศพทหมวดอกษรวรรคและอวรรค ทมตงแต ๓ ความหมายขนไป จะมจ�านวนหนง ม ๔ หวขอยอย

ยกเวนศพทเกยวกบสตว และชอสงของเครองใช

ศพทเกยวกบชอบคคล สตว สถานท เนองจากศพททอยกลมน ม ๓ ประเภท คอ บคคล ๑

สตว ๑ และ สถานท ๑ เพอสะดวกในการคนควา

ศพทเกยวกบบคคล เชน กาลงคะ ม ๓ นย กลาวคอ 1. กาลงคะ,พระราชา :ราชาผปกครอง

กรงทนตประ ของกาลงครฐ,ราชาแหงแควนกาลงคะ เรยกพระนามของพระองคตามชอวาแควนทปกครอง

2. กาลงคะ, ปา :ชอปารกทบสมยกอนพทธกาล; ปา ๑ ในบรรดา ๔ ปา คอ ปาทณฑก ปากาลงคะ

ปาเมชฌะ ปามาตงคะ 3. กาลงคะ, แควน, รฐ : ดนแดนทพระเจากาลงคะปกครอง, แควนทไดพระ

เขยวแกวไปบชาสกการะ

นนทะ เกยวกบภกษ ๓ นย คอ นนทะ, ภกษ :1.พระอนชาของพระพทธเจาแตตางพระมารดา

2.ชอพระอรหนตองคหนงชาวเมองโกสมพ 3.ชอพระอรหนตองคหนงในอดตซงเปนพระเถระ

นนทะ อก ๕ นย คอ 1.นนทะ ชาวเมองเวฬกณฏกะ ทกขณาครชนบท เปนบตรหญงทชอวา

นนทมาตาอบาสกา ถกจบ 2.ชอมาณพ เปนศษยของพราหมณพาวร 3.ชอดาบสและเปนบณฑต ผทเปน

นองชายโสณดาบส 4.ชอทาสคนหนง เปนบตรของทาส มกพดวาจาหยาบ 5.ชอพระราชาองคหนง ทบ�าเพญ

กศลกรรมบถ

ภมเสน :1.บรษคนหนง มนสยชอบคยโว เมอเหตการณถกเปดเผยถงกบฉรด 2.ชอทาวคนหนง

ทเปนชกบนางกณหา ผเปนธดาของพระเจากาสและพระเจาโกศล 3.พระราชาองคหนงมก�าลงมาก มแขน

ตงพน ไมมใครเสมอเหมอนในแผนดน

1.ยมก ชอพระรปหนงมความเหนชว ชาวกรงสาวตถ 2.ยมกะ, ขาราชบรพาร :ชอขาราชการคนหนง

ในบรรดาขาราชบรพาร ๖ คน ของพระเจาเอเฬยยะ 3. ยมกะ, ภเขา ชอภเขาลกหนง ทอยไกลจากภเขา

หมพานต สทตตะ, กษตรย : 1.ชอกษตรยองคหนง แหงกรงสทสสนะ เปนพระบดาของพระพทธเจา

นามวาสเมธะ 2. .ชอกษตรยองคหนง แหงกรงสธญญะ เปนพระบดาของพระพทธเจานามวาปยทสส

3. ชอกษตรยองคหนง แหงกรงเมขละ เปนพระบดาของพระพทธเจานามวาสมนะ


1.วรณ, ทาวเทวราช : เปนอดตชาตของพระเอกาสนยเถระ 2. วรณ, พระเจาจกรพรรด:เปนอดตชาต

ของพระเอกสญญกเถระ 3.วรณ,ทาว :ชอของเทพนาคราช 4.วรณะ : ชอของเทพ ๑๐ หม (พวกหนง)

5.วรณะ, พระ :ชอของพระเถระผเปนอปฏฐากของพระศาสดาพระนามวาอโนมทสส 6.วรณะ, พระโอรส

: ชอของพระโอรสของของพระพทธเจาพระนามวาเรวตะ 7. วรณะ, พราหมณ :เปนอดตชาตของพระ

สพพผลทายกเถระ 8.วรณะ, ยกษ :ชอของยกษตนหนง มปรากฏในอาฏานาฏยสตร

1.วสาขา, นางพราหมณ : ชอพราหมณคนหนง 2.วสาขา, พระมเหส : ชอมเหสคนหนง ของอตถ-

ทสสราชกมาร แหงกรงโสภณะ เปนมารดาของเสลกมาร 3.พระวสาขาเถร 4.วสาขามหาอบาสกา,วสาขา

อบาสกา : ชอยกยองนางวสาขาทเรยกขานกน

1.สตรงส, พระปจเจกพทธเจา:พระปจเจกพทธเจาพระนามวาสตรงส 2.สตรงส, พระ:พระภกษนาม

วาสตรงส, พระอรหนตนามวาสตรงส 3. สตรงส, พระเจาจกรพรรด:พระเจาจกรพรรดพระนามวาสตรงส

สทสสนา, พระมเหส : 1.ชอพระมเหสของพระเรวตโพธสตว แหงกรงสธญญกะ 2. ชอพระมเหสของ

พระเจาสาคระ แหงกรงโสภณะ ภายหลงเปนพระชนนของพระพทธเจานามวาอตถทสส 3.ชอพระมเหส

ของพระวปสสโพธสตว แหงกรงพนธมด ทมกษตรยพระนามวาพนธมะปกครอง

ศพทเกยวกบสตว ยงไมพบ

ศพทเกยวกบสถานท เชน โกกนท ม ๓ นย กลาวคอ 1. โกกนท, ปราสาท : ปราสาททนายชาง

ท�าใหมสณฐานคลายดอกบว 2. โกกนทปรพาชก : ปรพาชกชอวาโกกนท ณ ตโปทาราม เขตกรงราชคฤห

3. ดอกบวแดง 1. มาตงคะ, ปา : ชอปาแหงหนง เปนทอยของพวกฤๅษ เหมาะการบ�าเพญเพยร ภายหลง

เพราะการประพฤตชว จงกลายเปนปาทบ 2. มาตงคฤาษ,ชฎล : ชอฤๅษตนหนง อยปาหมพานต เดมเปน

วรรณะจณฑาล ภายหลงไดแตงงานกบนางทฏฐมงคลกา ผมทรพยมาก 3. มาตงคะ, ชาง : ชางตวหนงท

ไมไดอยในโขลงชางอยตวเดยว 1.เวภาระ, กรง: กรงชอเวภาระ, กรงทวสสกรรมเทพบตรเนรมตขน

2. เวภาระ, ชอ:ภเขาชอเวภาระ, ภเขาลกหนงในภเขาหาลกในกรงราชคฤห แควนมคธ 3. เวภาระ, พระเจา

จกรพรรด:พระเจาจกรพรรดพระนามวาเวภาระ

ศพทเกยวกบชอสงของเครองใช ยงไมพบ

ศพทธรรมะ เชน ทกข ๓ นย คอ ทกข 1.สภาพททนอยไดยาก, สภาพทคงทนอยไมได 2.อาการ

แหงทกขทปรากฏขนหรออาจปรากฏขนไดแกคน 3.สภาพททนไดยาก, ความรสกไมสบาย ไดแก ทกขเวทนา

มาตกา :1. หวขอ เชน หวขอแหงการเดาะกฐน 2.แมบท เชน บาลทเปนแมบท ทเรยกวาสวดมาตกา

3.เหมอง, ทางน�าไหล 1. วมละ: ผไมมมลทน, พระนามของพระตถาคตเจา 2. วมละ, พระเจาจกรพรรด

:พระเจาจกรพรรดพระนามวาวมละในอดตชาต 3. วมละ, สหายของยสะ: สหายของยสกลบตร, คนหนง

ใน ๕ คนของสหายสะ


ศพทเกยวกบค�าภาษาไทยทมความหมายเฉพาะ เชน ญาณหยงร ม ๓ นย คอ 1.สพพญญตญาณ

ดงค�าในมหาปรนพพานสตรตอนหนงวา ตถาคตมญาณหยงร ในเรองน 2. ญาณพเศษ ในทฆนกาย

สงคตสตร กลาวถงญาณหยงรไวในญาณ ๓ 3.ความรพเศษชนดตางๆ ในกจจานโคตตสตร นสย : นสย

ม ๓ นย คอ 1.ทพง, ทอาศย 2.ปจจยเครองอาศยของบรรพชต ๔ อยาง 3.ความประพฤตทเคยชน เชน

ท�าจนเปนนสย บรวาร :1.ผแวดลอม, ผหอมลอมตดตาม, ผรบใช 2.สงแวดลอม,ของสมทบ, สงประกอบ

รวม เชน ผาบรวาร บรวาร กฐน เปนตน 3.ชอคมภรพระวนยปฎก หมวดสดทายใน ๕ หมวด คอ อาทกมม

ปาจตตย มหาวรรค จลวรรค บรวาร ยางเหนยว : 1.ตณหา 2.ยางทเกดจากตนไม 3.ยางเหนยวจาก

ขาวสก

ศพทชอชาดก เชน กจฉปชาดก ชาดก วาดวยเรองเตา ม ๓ ชาดก 1.กจฉปชาดก ชาดกนสอน

ไมใหตดทอยอาศย ปรารภชายหนมชาวเมองสาวตถ 2.กจฉปชาดก ชาดกเรองนสอนโทษการพดมาก

ปรารภพระโกกาลกะ 3.กจฉปชาดก ชาดกเรองนปรารภความทะเลาะของมหาอมาตย ๒ คน ของพระเจา

โกศล ตตตรชาดก ๓ ชาดก แตมเนอหาตางกนคอ 1. ตตตรชาดก ชาดกวาดวยนกกระทา 2.ตตตรชาดก

ชาดกวาดวยนกกระทา 3.ตตตรชาดก ชาดกวาดวยนกกระทา

ศพทชอพระสตร รวมวตถ วมาน คาถา อปทานเขาไวดวย เชน กามสตร ม ๓ สตร แตเนอหา

ตางกน กลาวคอ กามสตร(นยท๑) :พระสตรวาดวยผตองการประโยชน พระสตรนเกยวกบการสนทนา

ถามตอบระหวางพระพทธเจากบเทวดากามสตร(นยท๒):พระสตรวาดวยกาม พระพทธเจาตรสวา

สตวทงหลายโดยมากหมกมนอยในกาม กลบตรผละเคยวและคานหาบหญาออกบวช กามสตร(นยท๓) :

พระสตรวาดวยเรองกาม พระพทธเจาตรสแกพราหมณผเปนชาวนา ณ กรงสาวตถ กลสตร ม ๔ สตร

กลาวคอ กลสตร (นย ๑) : พระสตรวาดวยตระกล กลสตร (นย ๒) :เหตปจจยทท�าใหตระกลคบแคน

๘ ประการ กลสตร (นย ๓) : เหตทตระกลตงอยไดไมนาน ๔ ประการ กลสตร (นย ๔) :เหตทท�าใหตระกล

ประสพบญ ๕ ประการ

ตสสเถรวตถ ม ๓ เรอง ตางกรรมตางวาระ ดงน 1.เรองพระตสสเถระรปท ๑ พระผมพระภาค

ตรสพระคาถานแกภกษทงหลาย 2. เรองพระตสสเถระรปท ๒ พระผมพระภาคตรสพระคาถานแก

พระตสสเถระ 3.เรองพระตสสเถระรปท ๓ พระผมพระภาคตรสพระคาถานแกภกษทงหลาย

นาควมาน (ปฐม) : วมานทมชางทพยเปนพาหนะ (เรองท ๑) นาควมาน (ทตย) : วมานทมชางทพย

เปนพาหนะ (เรองท ๒) นาควมาน (ตตย) : วมานทมชางทพยเปนพาหนะ (เรองท ๓) นาควมาน : วมาน

ทเกดขนแกหญงผถวายผาคหนงแดพระพทธเจา

ปธานสตร :มชอสตรเหมอนกน ๕ สตร แปลความหมายตางกน และองคธรรมเหมอนกนกม

ตางกนกม กลาวคอ 1.ปธานสตร๑ พระสตรวาดวยความเพยรทเกดไดยาก 2.ปธานสตร

๒ พระสตรวาดวย

สมมปปธาน พระผมพระภาคตรสวา สมมปปธาน (ความเพยรชอบ) ๔ 3.ปธานสตร๓ พระสตรวาดวยปธาน


พระผมพระภาคตรสวา ปธาน (ความเพยร) ๔ 4.ปธานสตร๔ พระสตรวาดวยความเพยรเปนเหตสนอาสวะ

5.ปธานสตร๕ พระสตรวาดวยความเพยรอยางเดดเดยว

มคคสตร : พระสตรวาดวยทางเดยว,พระสตรวาดวยทางแหงการเจรญอทธบาท, พระสตรวาดวย

มรรค ม ๓ สตร แตเนอหาตางกน กลาวคอ1.มคคสตร ๑

พระสตรวาดวยทางเดยว 2.มคคสตร๒ พระสตร

วาดวยทางแหงการเจรญอทธบาท 3.มคคสตร๓ พระสตรวาดวยมรรค

1. สมพหลภกขวตถ เรองภกษหลายรป 2. สมพหลภกขวตถ เรองภกษหลายรป 3. สมพหลภกข

วตถ เรองภกษหลายรป 4. สมพหลภกขวตถ เรองภกษหลายรป 5. สมพหลภกขวตถ เรองภกษหลายรป

จะเสนอตวอยางศพทพจนานกรมพระไตรปฎกภาษาไทย ดงน

ปจฉมวาจา : วาจาสดทาย, พระด�ารสสดทายของพระพทธเจา เรยกวา ปจฉมโอวาท ดงปรากฏใน

มหาปรนพพานสตรวา “ภกษทงหลาย บดนเราขอเตอนเธอทงหลาย สงขารทงหลาย

มความเสอมไปเปนธรรมดา เธอทงหลายจงท�าหนาทใหส�าเรจดวยความไมประมาทเถด”

(ท.ม. (ไทย) ๒๐/๒๑๖/๑๖๔, ๒๑๘/๑๖๖)

ปชนยบคคล : บคคลทควรบชา ซงในมงคลทปน อธบายวา หมายถง พระพทธเจา พระปจเจกพทธเจา

พระอรยสาวก พระอาจารย พระอปชฌาย มารดาบดา และคร เปนตน (๖๐/๖๕-๖๖)

พระพทธเจาพระปจเจกพทธเจาและพระอรยสาวกเปนปชนยบคคลของชาวโลก

พระอาจารยและพระอปชฌาย เปนปชนยบคคลของศษยฝายบรรพชต ครเปน

ปชนยบคคลของศษยฝายคฤหสถ มารดาบดา เปนปชนยบคคลของบตรธดา ทวา

“ควรบชา” เพราะ เปนผมคณอยางสงแกผบชา

พระอานนทกลาวสรรเสรญความเปนปชนยบคคลของพระอรยสาวกวา “บคคลผเปน

พหสต ทรงธรรม รกษาคลงธรรมของพระพทธเจาผแสวงหาคณอนยงใหญผเปนพหสต

เชนนน เปนดวงตาและปชนยบคคลของชาวโลก” (ข.เถร. (ไทย) ๒๖/๑๐๓๔/๕๐๙)

ดวยเหตนพระพทธเจาจงตรสวา “การบชาบคคลทควรบชาเปนมงคลอนสงสด (ข.ข.

(ไทย) ๒๕/๕/๓)

ปตมตตเภสช : ยาดองน�ามตรเนา เปนปจจยในการด�ารงชพทส�าคญอยางหนงของบรรพชต เพราะม

มลคานอย หาไดงาย และไมมโทษ ดงปรากฏในสนตฏฐสตรและสลภสตร (อง.จตกก.

(ไทย) ๒๑/๒๗/๔๒; ข.อต. (ไทย) ๒๕/๑๐๑/๔๒๘)

ยาดองน�ามตรเนา หมายถง ยาอยางหนงทปรงโดยน�าผลไม เชน มะขามปอม หรอ

ผลสมอ มาดองดวยน�ามตรววทเรยกวา น�ามตรเนา


ยถาภตสตร : พระสตรวาดวยธรรมทเปนเหตใหเกดในนรกเหมอนถกน�าไปฝงไว พระผมพระภาค

ประทบอย ณ กรงสาวตถ ตรสแกภกษทงหลายวา ธรรมทเปนเหตใหภกษไปเกดในนรก

๕ ประการ คอ (๑) ความเปนผไมมศรทธา (๒) ความเปนผไมมหร (๓) ความเปนผไมม

โอตตปปะ (๔) ความเปนผเกยจคราน(๕) ความเปนผมปญญาทราม และธรรมทเปนเหต

ใหภกษไปเกดในสวรรค ๕ ประการ คอ (๑) ความเปนผมศรทธา (๒) ความเปนผมหร

(๓) ความเปนผมโอตตปปะ (๔) ความเปนผปรารภความเพยร (๕) ความเปนผมปญญา

(อง.ปญจก.(ไทย) ๒๒/๔/๖)

ยถาภตญาณ : ญาณตามความเปนจรง, หมายถงปรชาหยงรตามความเปนจรง เชน รรปและนาม คอร

สงทงหลายวา อะไรเปนรปธรรม อะไรเปนนามธรรม) เปนตน เปนความรขวตอทตดแยก

ระหวางความเปนปถชนกบความเปนอรยบคคล ดงค�าในวโมกขกถา นทเทส อธบาย

ไววา ธรรมเหลาน คอยถาภตญาณ สมมาทสสนะ และกงขาวตรณะมอรรถตางกนและม

พยญชนะตางกน หรอมอรรถอยางเดยวกน ตางกนแตพยญชนะเทานน (ข.ป.(ไทย)

๓๑/๒๒๗/๓๘๓)

ศพททกลาวมาน เปนศพททเกยวกบชอบคคล สตว สถานท ชอสงของเครองใช ศพทธรรมะ

ศพทเกยวกบค�าภาษาไทยทมความหมายเฉพาะ ศพทชอชาดก ศพทชอพระสตร รวมถงวมาน คาถา

อปทาน และจรยาเขาไวดวย พอเปนแนวทางทเปนตวอยางส�าหรบใชเพอการศกษาคนควาเรยนรค�าศพท

ทางพระพทธศาสนาไดและสามารถน�าไปใชไดถกทและถกความหมายอนจะแกปญหาในการศกษาคนควา

ค�าสอนทางพระพทธศาสนาไดระดบหนง บณฑตผใครตอการศกษา โปรดเลอกใชศพทพจนานกรม

พระไตรปฎกภาษาไทยดงกลาวอนเพรยบพรอมความหมาย และอธบายความพรอมดวยการยกตวอยาง

และการอางอง

ขอเสนอแนะ พจนานกรมพระไตรปฎกภาษาไทยฉบบมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย โครงการวจย

รวม ๔ ป เปนเรองใหมส�าหรบเจาหนาท มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย เพราะเปนการเรมตน

ในการจดท�าหนงสอแนวอางองในวงการทางวชาการระดบชาต

การท�าเรองใหมๆ เปนเรองทด เพราะเปนการพฒนาบคลากร ใชเวลาใหเกดประโยชนคมคา แนวคด

ในการด�าเนนการดงกลาว กเปนการท�าสงทยงไมม ใหเกดม เรมตนจากนตถปจจยเปนอตถปจจย การท�า

พจนานกรมพระไตรปฎกภาษาไทยครงนเรมจากศพททยงไมไดมการรวบรวมไว แลวเรมเกบรวบรวมและ

ขยายความอธบายใหเขาใจงายและเมอไดเขยนศพทพจนานกรมพระไตรปฎกภาษาไทยแลว ศพทใด

ยงคนควาไมด ไมสมบรณ ขาดตกบกพรองไป กพฒนาท�าศพทนน ใหสมบรณ และศพททสมบรณดอยแลว


กพฒนาปรบส�านวนภาษาใหรวมสมยมากขน เขยนเชอมโยงศพทนนศพทนใหประสานสอดคลองกน

การท�าพจนานกรมพระไตรปฎกภาษาไทยไมใชเสรจภายในระยะเวลาอนสน ตองอาศยระยะเวลาอน

ยาวนาน จากรนหนงไปสรนหนง บรรพชนไดท�าไวไดแคนน เชนตอนแรกจดพมพพระไตรปฎก อรรถกถา

ฎกา ภาษาบาล คนรนตอมากจดพมพพระไตรปฎกภาษาไทย อรรถกถา ฎกา ภาษาไทย สบตอกน

ในลกษณะเชนน วงวชาการกพฒนาไปโดยล�าดบ

การจดท�าพจนานกรมพระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

โครงการวจยปท ๑-๔ น เมอไดด�าเนนการโดยอาศยเนอหาพระไตรปฎก กไดเหนอะไรหลายอยาง ทยง

ไมสอดคลองกนดานการใชภาษา เชน ศพทบางศพทในดรรชน ทเกบไว คนแลวไมมกอาจจะประสานงาน

ใหแกไข ในพระไตรปฎก การเกบดรรชน แตในเนอหาไมมศพท เชน สทนตะ ซงเมอไปคนศพทดกรวา

พมพผด เดมเปน สทตตะ หรอค�าวา เรวตตะ,พระ เดมเปน เรวตะ,พระ, หรอค�าวา วราเถร เดมเปน ธรา

เถร ค�าวา สาวตตฉนท เดมเปน สาวตตฉนท จงเขยนเปนศพทใหม ทคนพบ

ในการคนควาหาศพทและเขยนบทนยามจะมขอเสนอแนะทอยากใหคนรนตอไปไดด�าเนนการ

จดท�าใน ๓ เรอง กลาวคอ (๑) เรองการจดท�าสารานกรมพระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาวทยาลยม

หาจฬาลงกรณราชวทยาลย(๒)การจดท�าพจนานกรมพทธศาสนประมวลธรรมฉบบมหาวทยาลยมหาจฬา-

ลงกรณราชวทยาลย(๓)เรองการจดท�าพจนานกรมอรรถกถาภาษาไทยฉบบมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณ-

ราชวทยาลย

ในเรองสารานกรมพระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยนน

เพราะมบางศพทไมสามารถเขยนบทนยามใหยาวมากไดหากเปนศพทสารานกรมทางพระพทธศาสนา

คงเสนอไดอยางครบถวน

การจดท�าพจนานกรมพทธศาสนประมวลธรรมฉบบมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

เนองจากในการคนควาและเขยนบทนยาม มหมวดธรรมเปนจ�านวนมาก หากรวบรวมน�ามาจดหมวดเปน

หมวดธรรม ตงแตหมวดธรรม ๑ หมวดธรรม ๒ เปนตนไป คงอ�านวยใหเกดประโยชนอยางยง การจดท�า

พจนานกรมอรรถกถาภาษาไทยฉบบมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย เนองจากศพทบางศพท

ในพระไตรปฎก มอธบายยงไมชดเจน กตองอาศยอรรถกถาอธบายเพมเตม ดงนนหากท�าศพทพจนานกรม

อรรถกถาภาษาไทยขนมากคงจะท�าใหการคนควาและอางองมความสมบรณ ชดเจนยงขน

เอกสารอางอง

พระธรรมกตตวงศ (ทองด สรเตโช). พจนานกรม เพอการศกษาพทธศาสน. “ค�าวด” กรงเทพมหานคร:

โรงพมพธรรมสภาและสถาบนบนลอธรรม, ๒๕๕๑

พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต).พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท. พมพครงท ๑๒. กรงเทพ-

มหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๑.

พระมหาสมปอง มทโต. อภธานวรรณนา. กรงเทพมหานคร : โรงพมพธรรมสภา, ๒๕๔๒.

พระราชเวท (สมพงษ พรหมว�โส ป.ธ.๙). สททาวเสสวคคหะ. กรงเทพมหานคร : ส�านกพมพประดพทธ,

๒๕๓๖.

พระสธธรรมานวตร. อภธานศพท (Vocabulary). รายงานวจย, กรงเทพมหานคร : สถาบนวจย

พทธศาสตร, ๒๕๔๕.

พระอคควงสเถระ. สททนตปกรณสตตมาลา. (ฉบบแปลภาษาไทยโดยพระธรรมโมลและคณะ). กรงเทพ-

มหานคร : โรงพมพพทกษอกษร, ๒๕๔๕.

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. พระไตรปฎกภาษาบาล ฉบบมหาจฬาเตปฏก� ๒๕๐๐.

กรงเทพมหานคร : โรงพมพรงเรองธรรม, โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๐๖-

๒๕๓๒.

. พระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. กรงเทพมหานคร : โรงพมพ

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๙

. อรรถกถาภาษาบาล ฉบบมหาจฬาอฏฐกถา. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณ-

ราชวทยาลย โรงพมพวญญาณ, ๒๕๓๒-๒๕๓๔.

. อรรถกถาภาษาไทย ฉบบมหาจฬาอรรถกถา. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณ

ราชวทยาลย, ๒๕๓๒-๒๕๓๔.

. วทยาเขตบาฬศกษาพทธโฆส. สททนตปทมาลา คมภรหลกบาลมหาไวยากรณ เลม ๑.

กรงเทพมหานคร : โรงพมพพทกษอกษร, ๒๕๔๕.

. สททนตธาตมาลา คมภรหลกบาลมหาไวยากรณ เลม ๒. กรงเทพมหานคร : โรงพมพ

พทกษอกษร, ๒๕๔๕.

. สททนตสตตมาลา คมภรหลกบาลมหาไวยากรณ เลม ๓. กรงเทพมหานคร : โรงพมพ

พทกษอกษร, ๒๕๔๕.

มหามกฏราชวทยาลย. พระไตรปฎกพรอมอรรถกถา แปล ชด ๙๑ เลม. กรงเทพมหานคร : โรงพมพ

มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๔.

51

มลนธภมพโลภกข. สททนตธาตมาลา ฉบบภมพโลภกข เปนทระลกในโอกาสฉลองครบ ๒๐๐ ป

แหงกรงรตนโกสนทร. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมลนธภมพโลภกข, ๒๕๒๓.

. พจนานกรม บาล –ไทย-องกฤษ ฉบบภมพโลภกข เลม ๑-๘.กรงเทพมหานคร : โรงพมพ

มลนธภมพโลภกข, ๒๕๓๔.

ราชบณฑตยสถาน. พจนานกรม ฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ.๒๕๔๒. กรงเทพมหานคร : นานมบคส

พบลเคชนส, ๒๕๔๖.

. พจนานกรมศพทพระไตรปฏกบาล –โรมน-ไทย เลม ๑ อกษร อ. กรงเทพฯ : หางหนสวน

อรณการพมพ, ๒๕๔๕.

สมภาร พรมทา,รศ. “พระไตรปฎกภาษาไทยฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยในมมมองของนกวชาการ”,

ในเกบเพชรจากคมภรพระไตรปฎก.พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬา-

ลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๕.

ซดรอม

โปรแกรม CD Rom MCU Trai มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

โปรแกรม CD Rom BUDDIR พระไตรปฎกฉบบคอมพวเตอร มหาวทยาลยมหดล

พจนานุกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย...

Documents

Transcript of พจนานุกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย...